Ulusal Hava Kalitesi Sempozyumu, 30-31 Mays 2008 Konya Editorler: Mehmet Emin AYDIN Senar ZCAN

NDEKLER

Sempozyum Kurullar......................................................................................................................................ix Sempozyum A Konumalar ......................................................................................................................xi Konya line Hava Kalitesi Asndan Genel Bak Hasan Basri GNE ........................................................................................................................................ xix 1. Oturum Hava Kirlilii-Mikrokirleticiler (I. Oturum): (Oturum Bakan: Prof.Dr. Ali Mfit BAHADIR) Yakma Tesislerinde Dioksin ve Furan Oluumlar ve Kontrol Teknikleri: zayda ve Tbbi Atk Yakma Tesisleri rnei Ferruh ERTRK, Glten GNE.......................................................................................................................1 okklorlu Bifenillerin (PCBler) Atmosferik Kuru kelme Miktar ve Hzlar S. Sddk CNDORUK, Fatma ESEN, Ycel TADEMR .................................................................................11 Kent Atmosferinde ncelikli Organik Kirleticiler Senar ZCAN, Mehmet Emin AYDIN...............................................................................................................19 zmit Krfezi Atmosferik kelme rneklerinde ok Halkal Aromatik Hidrokarbonlarn Dzeyleri ve Zamana Gre Deiimleri Beyhan PEKEY, Duran KARAKA, Sava AYBERK ........................................................................................31 2. Oturum Hava Kirlilii-Mikrokirleticiler (II. Oturum): (Oturum Bakan: Prof.Dr. Ycel TADEMR) Zonguldak ehir Merkezi Cadde Kanyonunda BTEX lmleri ve Deerlendirmesi Ylmaz YILDIRIM, Mehmet AKYZ, Hasan ABUK, evket ATA .................................................................37 Bursa Atmosferindeki Organoklorlu Pestisitlerin Konsantrasyonlar Fatma ESEN, Manolya GNND, Mehmet Emin AYDIN, Senar ZCAN, S.Sddk CNDORUK, Ycel TADEMR................................................................................................................................................45 Konya Kent Atmosferinde Organoklorlu Pestisitler (OCP): Konsantrasyonlar, Kaynaklar, Mevsimsel Deiimleri Senar ZCAN, Mehmet Emin AYDIN...............................................................................................................55 Pestisitler ve Hava Kalitesi Serdal T, Erdoan KKNER..............................................................................................................65

Ulusal Hava Kalitesi Sempozyumu, 30-31 Mays 2008 Konya Editorler: Mehmet Emin AYDIN Senar ZCAN

3. Oturum Asit Yamurlar: (Oturum Bakan: Prof.Dr. Fikret Akn ERDEM) Hava Kirlilii ve Asit Yalarn Kent Ormanlar zerindeki Etkileri ve Sonularn Kent Yaamna Yansmalar nal ASAN ..........................................................................................................................................................71 Asit Yamurlar ve Hava Kirlilii almalar Mahmut KAYHAN .......................................................................................................................................... 691 Bykekmece Havzasnda Toplanan Asit Yamuru rneklerinin Ntrlemesinin ncelenmesi Nihan UYGUR , smail ANIL, Omar ALAGHA, Ferhat KARACA ..................................................................81 4. Oturum Hava Kirlilii-Genel Kirleticiler (I. Oturum): Oturum Bakan: Do.Dr. Kadir ALP) Erzurum Atmosferinde TSP, PM10, PM10-2.5, PM2.5 Ktlesel Konsantrasyonlar Hanefi BAYRAKTAR, F.Sezer TURALIOLU, Grdal TUNCEL....................................................................89 Kocaeli linde Evlerin ve D Ortamlarnda norganik Gaz Kirleticilerin Dzeylerinin Belirlenmesi Hakan PEKEY, Beyhan PEKEY, Zehra BOZKURT, Demet ARSLANBA, Gray DOAN, Grdal TUNCEL ..................................................................................................................................................97 stanbulda Yer Seviyesindeki Ozon Oluumunun statistik Yntemlerle ncelenmesi Zeynep ZTRK, Ferhat KARACA ............................................................................................................... 103 Ortam Havasnda Partikl Madde Seviyesinin Belirlenmesi Burcu ONAT, lk AHN ............................................................................................................................ 111 5. Oturum
Hava Kirlilii-Genel Kirleticiler (II. Oturum): (Oturum Bakan: Prof.Dr. Abdurrahman BAYRAM)

Eskiehir Kent Merkezinde nce ve Kaba Partikl Madde Deriimlerinin ncelenmesi ve Kaynak Belirlenmesi Eftade O. GAGA, Akif ARI, Serpil YENSOY KARAKA, Duran KARAKA, Grdal TUNCEL.............. 121 Enerji Tketimi ve Hava Kirlilii Mustafa TIRIS, zgen ERCAN, Tuba AAAYAK ................................................................................... 131 Sahra l Tozlar ve Ulusal Hava Kalitesi A. Cemal SAYDAM ......................................................................................................................................... 139 Kayseri l Merkezi Hava Kirlilii Genel Deerlerdirmesi Oktay ZKAN, Alper SOLMAZ, kr Taner AZGIN, Fatma VARNL .................................................. 145

ii

Ulusal Hava Kalitesi Sempozyumu, 30-31 Mays 2008 Konya Editorler: Mehmet Emin AYDIN Senar ZCAN

6. Oturum Kresel klim Deiiklii: (Oturum Bakan: Do.Dr. Mustafa TIRIS) Zonguldak Blgesi Sera Gaz Emisyon almalar ve Yer Seviyesi Ozonu Oluumu zgr ZEYDAN, Ylmaz YILDIRIM ............................................................................................................. 151 Hava Kirleticilerinin nsan Sal ve klim Deiiklii zerine Etkileri Kmil B. VARINCA, Glten GNE, Ferruh ERTRK ............................................................................... 161 Biyoetanol - Kresel Isnmaya ve Emisyonlara Etkileri Mustafa TAYREK, Mustafa ACAROLU................................................................................................. 169 7. Oturum Hava Kirliliinin Sala Etkileri (I. Oturum): (Oturum Bakan: Prof.Dr. Said BODUR) Hava Kirliliinin Solunum Etkileri Krat UZUN .................................................................................................................................................. 691 Hava Kirlilii ve ocuk Sal smail RESL ................................................................................................................................................... 691 Hava Kirlilii ve Kanser Mustafa AHN ............................................................................................................................................... 691 Hava Kirliliinin Sistemik nflamasyon zerine Etkileri Cemile TOPU, Mehmet AKZ, Mehmet GRBLEK ................................................................................. 183 8. Oturum Hava Kirliliinin Sala Etkileri (II. Oturum): (Oturum Bakan: Prof.Dr. Krat UZUN) Formaldehit ve Yan rnlerinin Hayatmzdaki Yeri Muzaffer EKER, Mehmet AKZ, Mustafa SARSILMAZ............................................................................ 187 Solunum Havasnda ve evre Kirliliinde Kadmiyumun Yeri ve nsan Sal zerine Etkileri Mehmet AKZ, Abdullah SVRKAYA, Cemile TOPU, Mehmet GRBLEK .......................................... 193 ehirlerdeki Hava Kirliliinin Ar Metal Kontaminasyonlar Asndan Halk Sal zerine Etkileri Nevzat DEMRC, M. Ali INAR .................................................................................................................. 197 Hava Kirliliinin nsan Sal zerine Etkileri Sevin ERTA, Hamza YILDIZ ...................................................................................................................... 209 9. Oturum Hava Kirliliinin Sala Etkileri (III. Oturum): (Oturum Bakan: Prof.Dr. Muzaffer EKER) Solunum Havasnda Ksenobiyotikler ve nsan Sal zerine Etkileri Mehmet AKZ, Cemile TOPU, Mehmet GRBLEK ................................................................................. 215

iii

Ulusal Hava Kalitesi Sempozyumu, 30-31 Mays 2008 Konya Editorler: Mehmet Emin AYDIN Senar ZCAN

Fatih Blgesi Krelerinde Ortam Havasnn Mikrobiyolojik Adan Deerlendirilmesi Nazan NOLU, A. Emel NAL, zkan AYVAZ, Gnay GNGR ...................................................... 219 Yayalarn Trafik Kaynakl Uucu Organik Bileiklere (VOCs) Maruziyeti Mehmet Emin AYDIN, Glnihal KARA ......................................................................................................... 227 Hava Kaynakl Biyoaerosoller ve Ortam Hava Kalitesi Sibel MENTEE, Mnevver ARISOY, Abbas YOUSEFI RAD, Glen GLL........................................... 237 10. Oturum Tat Kaynakl Hava Kirlilii: (Oturum Bakan: Prof.Dr. Hseyin T) Havaya ve Topraa Platin Grup Metalleri (Pt/Pd/Rh = PGM) Ali Mfit BAHADIR........................................................................................................................................ 243 Motorlu Tatlardan Kaynaklanan Hava Kirliliinin Aratrlmas ve Azaltma Yollar Faruk KSE...................................................................................................................................................... 251 stanbulda Trafikten Kaynaklanan Emisyon Envanterinin kartlmas Nizamettin MANGIR, nder YUNUSOLU, Alper NAL, Sibel BLAY KYLOLU James LENTS, Matthew BARTH..................................................................................................................... 263 stanbulda Bahar Mevsimindeki Trafik Kaynakl PM2,5 ve PM10 Deerlendirmesi smail ANIL, Nihan UYGUR, Ferhat KARACA, Omar ALAGHA, Levent KUZU, Ferruh ERTRK ........ 273 Tatlardan Kaynaklanan Hava Kirlilii Fatih AYDIN .................................................................................................................................................... 283 11. Oturum Yaktlar ve Yakma Sistemleri (I. Oturum): (Oturum Bakan: Prof.Dr. Hseyin KARA) Kmr Ltfi ALLI ...................................................................................................................................................... 291 Konyada Kalitesiz Kmr Kullanmnn Hava Kirliliine Etkisi Mehmet Emin AYDIN, Sheyla YILDIZ ........................................................................................................ 305 stanbula Kaliteli Kmr Temin almalar Kazm INAR, Cevat YILMAM, Ali OKTAR ................................................................................................ 313 12. Oturum
Yaktlar ve Yakma Sistemleri (II. Oturum): (Oturum Bakan: Do.Dr. Fatma Sezer TURALIOLU)

Yerli Kmrlerin Isnma Amal Yaklmasna likin Emisyon Faktrleri Kadir ALP......................................................................................................................................................... 323 Konya evresi Linyitlerinde Kkrt ve Kl zelliklerinin ncelenmesi Hseyin KARA................................................................................................................................................. 691

iv

Ulusal Hava Kalitesi Sempozyumu, 30-31 Mays 2008 Konya Editorler: Mehmet Emin AYDIN Senar ZCAN

Biyoyaktlarn Hava Kalitesine Etkisinin ncelenmesi Hidayet OUZ, Hseyin T, Tanzer ERYILMAZ .................................................................................. 331 Bitkisel retim-Biyoyaktlar ve Temiz Hava Fikret AKINERDEM, zden ZTRK.......................................................................................................... 343 13. Oturum Corafi Faktrlerin Hava Kalitesine Etkisi: (Oturum Bakan: Prof.Dr. Mehmet KARPUZCU) 2007-2008 Yl K Mevsiminde Konyada Meydana Gelen Hava Kirliliine Meteorolojik artlarn Etkisinin Aratrlmas Erturul EN, Nurettin BAARAN ............................................................................................................... 353 Hava Kirlenmesi Sistematii erisinde Kritik Mikrometeorolojik Deikenlerin nemi Ouzhan ERBA, M.Arif ZGR, Burcu BOYACI, Ouz ARSLAN ......................................................... 359 Toz Bulutlarnn ve D Ortam Hava Kalitesine Etkileri: anlurfa rnei Hsamettin BULUT, M. rfan YELNACAR, Tuba RASTGELD, Mustafa ASLAN, Deniz UAR......... 369 Bir niversite Kampusundaki Partikl Konsantrasyonu ve Meteoroloji Parametreleri Arasndaki liki Halil ARI .......................................................................................................................................................... 379 Konyada Hava Kirlilii: Dn, Bugn ve Yarn Kadir ALP, M. Didem KSELER, Asude HANEDAR................................................................................... 383 14. Oturum Endstriyel Kaynakl Hava Kirlilii: (Oturum Bakan: Prof.Dr. Ferruh ERTRK) Yakma Tesislerinin Hava Kirliliine Olan Etkisi ve ZAYDA Recep Bilal ENGN....................................................................................................................................... 393 Kocaeli-Dilovas Organize Sanayi Blgesi Hava Kirliliinin Aratrlmas ve Hava Kirletici Kaynaklarn Belirlenmesi Projesinin Sonu Deerlendirilmesi Necati FARSAK, ennur YILDIZ, Ahmet TRKM, Sezen UYAR ............................................................ 413 Konya imento Fabrikasnda Hava Kirliliini nleme almalar Davut ULUS, F. Didem TUNEZ .................................................................................................................. 421 Konya Kentinde Sanayi Kaynakl Hava Kirliliinde Kobilerin Etkisi Ali ZER, Hasan Basri GNE, brahim TEKN, Handan KAYNAKOLU, Cengiz DALKILI ............. 433 Bursa Blgesinde Bir St Sr letmesinden Kaynaklanan Kirletici Gaz Emisyonlarnn Havalandrma Oran Yardmyla Belirlenmesi lker KILI, Erkan YASLIOLU, Ercan MEK, smet ARICI .................................................................. 443

Ulusal Hava Kalitesi Sempozyumu, 30-31 Mays 2008 Konya Editorler: Mehmet Emin AYDIN Senar ZCAN

15. Oturum Hava Kalitesi zleme (I. Oturum): (Oturum Bakan: Prof.Dr. Orhan YENGN) stanbul Hava Kalitesi lm almalar Muhammet DOAN, Cevat YILMAM, Ali OKTAR ..................................................................................... 455 Antalya linin K Aylarndaki Hava Kalitesi Niyazi DEMRCAN, Yeliz YENDNYA, Serap MNTA............................................................................ 465 Konyada Eski ve Yeni Hava Kirlilii zleme almalarnn Deerlendirilmesi Kadir ALP, Edip AVAR, Asude HANEDAR, M. Didem KSELER........................................................... 471 Dou Akdeniz Aerosolu norganik Deikenlerinin Uzun Donem Deiimlerinin statiksel ncelenmesi Fatma ZTRK, Grdal TUNCEL ................................................................................................................ 481 16. Oturum Hava Kalitesi zleme (II. Oturum): (Oturum Bakan: Yrd.Do.Dr. Eftade O. GAGA) Avrupada Uzun Menzilli Snrlartesi Hava Kirliliinin zlenmesi ve Deerlendirilmesine Genel Bak lknur EMRE, zden YARIMBA, Nesrin GEVREK, Melek KARAKAYA, Sevin ERTA, Ltf KILILAR, Canan YELYURT, Niyazi AKCAN, Banu BAYAR ...................................................... 489 Refik Saydam Hfzsshha Merkezi Bakanlnda Hava Kalitesi almalar - Ankara Hava Kalitesi lm ve zleme A lknur EMRE, Ltf KILILAR ...................................................................................................................... 497 Emisyonlarn Srekli lm Cihazlar le Online Olarak Takip Edilmesi Projesinin Deerlendirilmesi Necati FARSAK, ennur YILDIZ, Nedim AKTA, Banu SAYGIN ELKER ............................................ 505 Ulusal Hava Kalitesi zleme A Serap KANTARLI, Soner OLGUN, Betl KESKN, Aye EYGOR.............................................................. 515 17. Oturum
Yerel Ynetimler ve Hava Kalitesi: (Oturum Bakan: stanbul Bykehir Belediyesi Ali OKTAR)

Hava Kalitesi Ynetiminde Konya Kenti Temiz Hava Plan Uygulamalar Hasan Basri GNE, Ali ZER, brahim TEKN, Handan KAYNAKOLU, Cengiz DALKILI ............. 523 Konya Metropol rneinde Hava Kirlilii Problemi ve Halkn Hava Kirlilii Konusunda evre Bilin Dzeyinin Belirlenmesi Ergn PEHLVAN, Gkhan YILDIRIM ......................................................................................................... 533 Kent Bilgi Sisteminde Hava Kirlilii ve Salmza Olan Etkileri S.Sava DURDURAN, Veli GKE, Bahadr ZTRK .............................................................................. 543

vi

Ulusal Hava Kalitesi Sempozyumu, 30-31 Mays 2008 Konya Editorler: Mehmet Emin AYDIN Senar ZCAN

Konyada Srdrlebilir Hava Kalitesi Ynetimi Nuri KUNT, Namk CEYHAN, Bilal Hakan MERAL.................................................................................... 549 18. Oturum Doal Hava Kirlilii Kaynaklar: (Oturum Bakan: Prof.Dr. Cemal SAYDAM) Mineral Tozlarnn nsan Sal zerindeki Etkileri Muazzez ELK KARAKAYA, Necati KARAKAYA, M. Tahir NALBANTILAR..................................... 559 Dzce li Atmosferinin Polen Analizi Aye Belgin SERBES, Aye KAPLAN, Necmi AKSOY, Yasin ZDOAN, Nevval GNE..................... 567 Karabk li Atmosferinin Polen Analizi Yasin ZDOAN, Aye KAPLAN ................................................................................................................ 579 Dzce li Atmosferinin Alerjen Spor Dalm Aye Belgin SERBES, Aye KAPLAN, Yasin ZDOAN............................................................................ 587 19. Oturum Hava Kalitesi Ynetimi ve Mevzuat (Oturum Bakan: Do.Dr. Ylmaz YILDIRIM) ATDL Hava Kalitesi Modeli ve Performansnn Erzurum Kenti in Belirlenmesi Sevda OCAK, Ferruh ERTRK....................................................................................................................... 595 Hava Kalitesi Mevzuatlarnda Yrtme ve Yerel Ynetimler Hasan Basri GNE, Ali ZER, brahim TEKN, Handan KAYNAKOLU, Cengiz DALKILI ............. 603 Tat Kaynakl Hava Kirlilii, Toplum Salna Etkileri, Avrupa Birlii Uyum Srecinde Yasal Sorumluluklar Mehmet Emin AYDIN, Glnihal KARA ......................................................................................................... 609 Kent Hava Kalitesi Ynetiminde Modelleme Yaklam Ferhat KARACA, Aye Betl OKTAY, Atakan KURT, Omar ALAGHA, smail ANIL, Nihan UYGUR, Zeynep ZTRK ................................................................................................................. 617 20. Oturum Hava Kalitesi Asndan ehirleme (I. Oturum): (Oturum Bakan: Yrd.Do.Dr. Rahmi ERDEM) Konya Kent Merkezinin Srdrlebilir Ekolojik Kentsel Tasarm lkeleri Ynnden Hava Kalitesine Etkileri Rahmi ERDEM, idem FT, Sinan LEVEND ........................................................................................ 623 Kentsel Yaylma ve Hava Kirlilii Etkileimi, Konya Kenti rnei idem FT, Seniha ELKHAN .............................................................................................................. 635 Konyada Isnmadan Kaynaklanan Hava Kirliliinin zmnde Binalarda Is Yaltm Kullanmnn nemi Nazm KOU, Mustafa DEREL..................................................................................................................... 645

vii

Ulusal Hava Kalitesi Sempozyumu, 30-31 Mays 2008 Konya Editorler: Mehmet Emin AYDIN Senar ZCAN

Yap Sektrnde Yenilenebilir Enerji Kullanmnn nemi lhan KO......................................................................................................................................................... 653 21. Oturum
Hava Kalitesi Asndan ehirleme (II. Oturum): (Oturum Bakan: Yrd.Do.Dr. idem FT)

ehirleme ve Meteorolojik Faktrlerin Erzurum Hava Kalitesine Etkisi F. Sezer TURALIOLU, Hanefi BAYRAKTAR, Aliye AKAL....................................................................... 663 Btncl Perspektiften Bir evre Sorunu: Hava Kirlilii Hseyin AYDIN............................................................................................................................................... 671 Konya Tarihi Kent Merkezinde Hava Kalitesini Artrma Yntemi Olarak; Yeil Dokunun Planlamas ve Hava Kalitesine Olumlu Etkileri Hasan DALGI, Aysun YILMAZ, Serpil NDER, Ceylani KILI............................................................... 683

Yazar ndeksi ................................................................................................................................................. 693 Sonu Bildirgesi ............................................................................................................................................ 695

viii

HAVA KRLETCLERNN NSAN SALII VE KLM DEKL ZERNE ETKLER

Kmil B. VARINCA, Glten GNE, Ferruh ERTRK
Yldz Teknik niversitesi evre Mhendislii Blm, stanbul, kvarinca@yildiz.edu.tr, g.gunes18@gmail.com , erturk@yildiz.edu.tr

ZET - Hava kirleticileri evreye doal ya da antropojenik faaliyetler sonucu salnarak evre ve insan sal zerinde olumsuz etki gsterirler. Hava kirletici maddelerin kaynaklar doal ve antropojen kaynaklar; hareketli ve sabit kaynaklar gibi pek ok kategoride snflandrlabilmektedir. En nemlisi bu kirleticiler atmosfere salndktan sonra, atmosferik tanm mekanizmalaryla salndklar kaynaktan ok daha uzak mesafelere tanabilmektedirler. Hava kirleticilerinin insan sal zerinde akut ve kronik etkileri bulunmakta ve bu kirleticiler farkl organ ve sistemleri etkilemektedir. Ayrca atmosferin kompozisyonun deimesi ve dier etkileri ile iklim deiikliine katkda bulunmaktadrlar. Bu bildiride hava kirleticilerinin iklim deiikliine katklar ve insan sal zerindeki olumsuz etkileri incelenmitir. Anahtar kelimeler: Hava kirleticileri, hava kirlilii, insan sal, iklim deiiklii

AFFECTS OF AIR POLLUTANTS ON CLIMATE CHANGE AND HUMAN HEALTH

ABSTRACT - Air pollutants are emitted into the atmosphere through natural or anthropogenic activities, and adversely affect the environment and human health. Sources of air-pollutants can be classified in many ways such as natural and anthropogenic as well as mobile and stationary sources. Most importantly, once these pollutants are emitted into the atmosphere, they would be carried away by atmospheric mechanis ms to long distances far from the source. Air pollutants affect human health creating chronic and acute disorders in various organs and systems. Besides, they contribute to climate change by altering the composition of the atmosphere and producing similar effects. In this paper, we study the negative effect of air-pollutants on climate change and human health. Key words: Air pollutants, air pollution, human health, climate change GR Son yzylda hzla artan dnya nfusu, sanayileme, ehirleme ve bu arta bal olarak artan enerji ihtiyac fosil yaktlarn kullanmnn artmasna neden olmutur. Fosil yaktlarn kullanmndaki art atmosfer kompozisyonunda da gittike artan deiiklie neden olmutur. nsanlar seme ans olmadan evrelerindeki havay solurlar. Eer hava kirli ise hava iinde bulunan partikller ve kirletici gazlar da solunur. Bu kirleticiler insanlarn akcierine, kalbine ve dier organlarna zarar verir. ksrk, gzlerde yanma, solunum problemi, kanser gibi pek ok hastala neden olmaktadr. 1930 ylnda Belikada, 1948 ylnda Pensilvanyada ve 1952 ylnda Londrada olduu gibi gemite meydana gelmi hava kirlilii olaylarnda onlarca insan hayatn kaybetmitir. Dk konsantrasyonlu hava kirleticilerinin uzun yllar solunmas da insan sal asndan tehlikeli olarak dnlmektedir. ocuklar daha aktif olduklar; karacier, akcier ve dier organlar geliim aamasnda olduu iin daha fazla risk tamaktadr. Hava kirleticilerinin, rnein karbon monoksit (CO), kkrt dioksit (SO2 ), azot oksitler (NOx), uucu organik karbon (VOC: Volatile Organic Compound), ozon (O3 ), ar metaller, solunabilir partikler madde (PM 2.5 ve PM 10 )nin kimyasal kompozisyonu, reaksiyon zellikleri, ksa ve uzun

aralkta difze olma zellikleri farkldr. Pek ok doal fiziksel faaliyet ile (volkanlar, yangnlar) atmosfere farkl kirleticiler salnmasna ramen antropojenik faaliyetlerin (insan faaliyetleri) evresel hava kirliliinin esas nedeni olduu belirlenmitir. Bu almada, dnyada ve lkemizde her geen gn artan enerji ihtiyac ve fosil yakt kullanmna paralel olarak artan hava kirleticilerinin hem direk insan sal zerindeki etkilerine hem de iklim deiikliine olan katklar zerinde durulmutur. KRLETCLER Kirleticiler 4 grupta snflandrlabilir. Gaz Kirleticiler (SO2 , NOx, CO, CO2 , O3 , VOC) Kalc organik kirleticiler (Dioksin/furan, PCB vb.) Ar metaller (Kurun, cva, kadmiyum, nikel vb.) Partikler madde (PM) Gaz kirleticiler fosil yaktlarn yaklmas sonucu olutuklar iin atmosferin kompozisyonunun deiiminde katklar byktr (Katsouyanni, 2003). Azot oksitler genellikle NO olarak salnrlar ve atmosferde ozon ve radikallerle hzl bir ekilde reaksiyona girerek NO 2 yi olutururlar. Bunun yannda atmosferin en alt tabakasnda NO2 ve uucu organik bileiklerin gne ile reaksiyona girmesiyle troposferik ozon oluur. Esas antropojenik kaynaklar hareketli ve noktasal yanma kaynaklardr. CO2 yanmann, CO tam olmayan yanmann rndr. COnun esas kayna tama aralardr. Kkrt ierikli fosil yaktlarn (kmr ve ar yalar) yaklmas SO 2 nin antropojenik kaynadr. Kkrt ierikli madenlerin erimesi, volkanlar ve okyanuslar SO 2 nin doal kaynaklardr. Yanma proseslerinde yakt yaklmas ve tama aralarnda yanma sonucu oluan dier bir kirletici uucu organik bileikler (volatile organic compounds)dir. VOCler benzen gibi organik yapda kimyasal trleri ierirler. Gaz kirleticilerin byk ksm solunup ve solunum sistemini etkilerken VOCler ise hematolojik problemlere ve kansere neden olurlar. Kalc organik bileikler kimyasallarn toksik grubu olarak formlanrlar. Bu bileikler evrede uzun sre bozunmadan kalabilirler ve besin zincirinde birikirler. Kalc organik bileikler pestisitleri, dioksin/furan, PCB (poliklorlubifenil) ve dier klorlu organik trleri ierir. Genellikle dioksin ismi poliklorludibenzodioksin ve poliklorludibenzofuran iin kullanlmakla beraber PCBler dioksin benzeri bileikler olarak adlandrlr ve toksisite asndan dio ksine benzer davranta bulunurlar (Schecter, vd. 2006). Dioksinler tam olmayan yanma srasnda ve klor ieren materyallerin yanmas ile oluurlar. Bu bileikler atmosfere salndktan sonra toprak ve suda depolanrlar. Bu bileikler canllarn ya dokularnda stabil olup birikirler. Bu nedenle besin zincirinde biyoakmle olurlar. Ar metaller, esas olarak metal elementlerini ierir. Bu metaller Dnyann kabuundaki doal bileenlerdir. Metaller indirgenemez ya da paralanamazlar hava araclyla (atmos ferik tama) tanp toprak, su ve insanlarn besinlerine girebilirler. Bunun yannda metaller yanma ve atksu dearj gibi evreye ok eitli kaynaklardan girebilmektedirler. Metallerin ok kk bir ksm insan vcuduna iz element olarak girer ve bu iz elementler normal metabolik reaksiyonlar iin gereklidir. Yinede yksek konsantrasyonlarda metaller toksik olabilirler (Jarup, 2003). Ar metaller vcutta biyoakmle olurlar. Metabolize edilmeleri ve vcuttan atlmalar ok yava olduu iin vcutta hzl bir ekilde birikirler. Partikler madde, hava iinde askda halde bulunan partikllerin eitli ve kompleks karmn ierir. Partikler madde doal ve antropojenik faaliyetler sonucu oluur (Poschl, 2005). Partikler maddenin esas kaynaklar fabrikalar, enerji tesisleri, yakma tesisleri, inaat faaliyetleri, yangnlar ve rzgrdr. Partikllerin boyutu ok deiiktir (PM 2.5 ve PM 10 aerodinamik aplar 2,5m ve 10 mden kk olanlar) ve farkl kategorilerde tanmlanabilirler. Ultra ince (ultra fine) partikller aerodinamik ap 0.1 mden kk olanlar ve ince (fine) partikller aerodinamik ap 1 mden kk olanlar ve kaba (coarse) partikller ap 1 mden byk olanlardr. Bu partikller solunu sisteminde depolanabilirler. PM 10 st solunum sisteminde depolanrken ince ve ultra ince partikller alveollerde birikirler. PMin sala etkilerini deerlendirmek iin nemli rol oynayan parametreler partikl ap, yzeyi, kompozisyonu ve saysdr. PMin esas bileenleri metaller,

organik bileikler, biyolojik orijinli materyaller, iyonlar, reaktif gazlar ve partikler karbondur. Bunun yannda PMin iinde bulunabilecek metal, poliaromatik hidrokarbonlar (PAH) ve dier organik bileikler rnein endotoksinler PMin toksik olmasna neden olurlar. Ultra in ce ve ince partikller salk etkisi bakmndan kaba partikllerden daha tehlikelidir. Hava iinde bulunan toksik gazlar svlar ve askda katlar evre ve insan sal iin zararl olabilirler. Atmosfere direkt olarak salnan kirleticiler birincil hava kirleticiler olarak tanmlanr. Birincil hava kirleticilerin atmosferde kimyasal olarak reaksiyona girmesiyle oluan kirleticiler ikincil kirleticiler olarak tanmlanr. Kirleticiler alclarda (insanlar, hayvanlar, toprak, su, bitkiler) solunum, besin tketimi ve kelme (slak ya da kuru depolama) ile konsantre hale gelirler. Kirleticilerin kelmesi toprak ve yzey sularnn kimyasn deitirirler. Besin zinciri yoluyla da canllarda birikerek yksek konsantrasyona ulaabilirler. Kirleticiler atmosfere salndktan sonra rzgrla birlikte tanr ve seyrelirler. Rzgr hz arttka seyrelmenin etkisi artar. Trblansl rzgr kirleticileri daha fazla kartrr ve datr. Kirleticiler rzgr ynnden dikey ve yatay ynde dalrlar. Termal inversiyo n olduu zaman kirleticilerin dispersiyonu ve seyrelmesi engellenir. Atmosferin yeryzne yakn katmannda kirleticilerin konsantrasyonu ok yksek deerlere ular. kelme ile atmosferik kirleticiler yzeye gelir ve su kaynaklarna karr, toprak partiklleri zerinde de birikirler. Toprak partiklleri zerinde adsorbe olduktan sonra yer alt sularna karabilirler. Ayn zamanda topran pHn deitirdikleri iin bitkilerin byme dinamiini de bozarlar. Eer rzgr olmazsa kirleticiler yaylmaya devam ederler. Difzyon ile dalrlar. Difzyon kirleticilerin konsantrasyon farkndan dolay olur. Dier atmosfer tanm mekanizmas toz tanmdr. Toz anahtar parametreler; partikl ap ve rzgar hzdr. Sabit rzgar hznda partikl ap arttka partikln tand mesafe azalr. HAVA KRLETCLERNN ETKLER Hava kirleticileri genel anlam ile hava kirliliine sebep olurlar. Ancak hava kirlilii ile zincirleme ekilde birok probleme sebep olmaktadrlar. Hava kirliliinin etkileri yerel (lokal), blgesel ve kresel lekte olmak zere 3 kategoride toplanabilir. Hava kirliliinin etkileri genel olarak ekil 1de zetlenmitir. Hava Kirliliinin Etkileri

Hava kalitesinin bozulmas (Yerel)

Asit Yamurlar (Blgesel) Canl-cansz varlklar zerinde tahribat-tahriat

Scaklk Deiimleri (Kresel)

Scaklk Deiimleri (Kresel)

Solunum rahatszlklar Hastalklar Zehirlenmeler lmler

Buzul erimeleri

Sera etkisi Kresel snma klim deiiklii

Deniz seviyesinde ykselme Basn merkezlerinde deiim Rzgr kuaklarnda deiim

U meteorolojik olaylar

ekil 1. Hava kirliliinin neticeleri

nsanlar farkl hava kirleticileri ile daha ok solunum ve besin yoluyla maruz kalrken deri yolu ile maruz kalma daha kk boyuttadr. Hava kirleticileri su ve besinlere bularlar. Toprak, bu bileikler iin doal kelme ve tutulma ortamdr. Bitkiler, toprak araclyla bunlar absorplar ya da bileikler, depolama (slak-kuru) ile bitki zerinde tutulurlar. Besin zincirine gei ise bu bitkilerin, hayvanlar (koyun, sr, kei ve kmes hayvanlar) tarafndan tketilmesi ile olur. Atmosferik tanm ve depolama, bitkiler ve sebzeler iin esas kaynaktr. Hava kirleticileri suya, depolama (slak-kuru), dearj ve erozyon ile girerler. Burada yaayan fitoplankton, zooplankton ve balklarn vcudunda birikerek konsantre olurlar. Kontamine olmu suyun ve besinlerin tketilmesi hava kirleticilerinin vcuda almnda nemli rol oynar (Thron, 1996). Sindirim ve solunum sistemi araclyla kirleticiler absorbe olur ve kirleticiler farkl dokularda sirkle olup depolanrlar. HAVA KRLETCLERNN SALIA ETKLER Ara sra meydana gelen hava kirlilii olaylarndan (Londra smou (1952)) sonra yap lan ksa ve uzun sreli epidemiyolojik almalar ile hava kirliliinin insan sal zerindeki etkisi aratrlmtr. Bu almalar lm olaylarnn ve hastane girilerinin arttn gstermitir (Brunekreef ve Holgate, 2002). Hava kirleticilerinin kompozisyonu, dozu ve maruz kalnma sresi farkldr. nsanlar sadece bir maddeye deil kirletici karmlarna maruz kalmaktadr. Bu da insan sal zerinde eitli etkilerin oluumuna neden olur. nsan sal zerindeki etkileri mide bulants, solunum gl, ciltte kzarklk, kanser gibi geni aralkta olabilir. Bu kirleticiler ayn zamanda doutan gelen zrllk, ocuklarda geliim bozukluu, baklk sisteminde zayflama gibi hastalklara neden olur. Epidemiyolojik ve hayvan model verileri birin cil olarak kardiyovaskler ve solunum sistemlerinin etkilendiini gstermitir. Bunun yannda dier organlarn fonksiyonlar da etkilenebilmektedir [Cohen, vd., 2005; Huang ve Ghio, 2006; Kunzli ve Tager, 2005; Sharma ve Agrawal, 2005). Sistemlere gre etkilenmeler aada sralanmtr. Solunum Sistemi almalar, hava kirleticilerinin hepsinin yksek konsantrasyonlarda solunum yollarn etkilediini gstermitir. Bunun yannda benzer etkiler daha dk konsantrasyonlara uzun sre maruz kalma sonucunda da grlmtr. Grlen semptomlar burun ve boazda tahri, bronkonstrksiyon (akcierlerde dz kaslarn evresinin skmasndan dolay hava yollarnn daralmas, ksrk, hrlt, ksa nefes alma gibi problemlerin olumas), astm SO 2 (Balmes, 1987), NOx (Kagawa, 1985) ve ar metallere (arsenik, nikel, vanadyum) maruz kalma sonucunda grlr. Partikler madde alveol epiteline girer (Ghio ve Huang, 2004), ozon ise akcier iltihaplanmasn balatr (Uysal ve Schapira, 2003). Akcier lezyonu (doku bozukluu) ya da akcier hastalklar akcier iltihaplanmasnn balamasyla daha da iddetlenir. Hava kirleticileri; rnein NOxler solunum enfeksiyonlarn arttrr (Chauan vd., 1998). Sonu olarak ozon ve ar metallere uzun sre maruz kalma akcier fonksiyonunu azaltr (Rastogi vd., 1991; Tager, vd., 2005). Astm, anfizem ve akcier kanserine neden olur (Kuo, vd., 2006; Nawrot, vd., 2006). Kardiyovaskler Sistem Karbonmonoksit (CO) hemoglobine balanr ve onun oksijen tama kapasitesini azaltr (Badman ve Jaffe, 1996). Bu durum oksijen eldesini azaltarak farkl organlarn, zellikle yksek miktarda oksijen tketen (kalp, beyin) organlarn fonksiyonunu etkiler. Akcier iltihab dnda , partikler madde kanda phtlamaya neden olur ve kan damarlarn etkiler. Bu da bir eit kalp hastal olan (angina) ve mikrokardial bozulmalara nclk eder (Vermylen, vd., 2005). Taikardi, kan basnc ve kanszlk da (anemi) art ar metal (cva, nikel, arsenik vb) kirlilii sonucu grlr [8]. En son yaplan epidemiyolojik almalar dioksin ile ilgilidir. Dioksine maruz kalndktan sonra kalp hastalklarnn neden olduu lm oran artmaktadr. Sinir Sistemi Sinir sistemi ar metaller ve dioksinlerden etkilenmektedir. Arsenik, cva ve kuruna maruz kalma sonucunda bellek karkl, uyku dzensizlii, fke, yorgunluk, el titremesi, bulank grtme, heceleri kartrarak okuma gibi semptomlarn grld belirlenmitir (Ewan ve Pamphlett, 1995; Ratnaike, 2005). zellikle kuruna maruz kalma dopamin sistemde, glutamat sistemde ve bellek fonksiyonlarnda nemli rol oynayan N- methyl-D- Aspartate (NMDA) alc komplekste hasara

neden olur (Lasley ve Gilbert, 2000; Lasley ve Green, 2001). Dioksinler sinir iletim hzn azaltrlar ve ocuklarn zihinsel geliimini bozarlar (Thomke, 1999; Walkoviak, vd:, 2001). riner Sistem Ar metaller bbrekte hasara neden olurlar. Giri tplerinin fonksiyonu bozulur. Dk molekl arlkl proteinlerin vcuttan atlm artar. Bunun yannda ar metaller ta oluumunu (DamekPoprawa ve Swicka-Kapusta, 2003; Jarup, 2003; Loghman-Adham, 1997) ve kanser riskini arttrrlar. Sindirim Sistemi Dioksinler karacierde hcre hasarna neden olurlar (Kimbrough, vd., 1977), kanda ki enzim seviyesinde art grlr, sindirim sistemi ve karacier kanserlerine neden olurlar (Mandal , 2005). KLM DEKLNE ETKLER klim, yeryznn herhangi bir yerinde uzun yllar boyunca gzlenen hava koullarnn ortalama durumudur. Ancak iklim, yalnzca ortalamaya yakn koullar deil, u deerleri (eks tremleri) ve tm istatistiksel deiimleri de ierir. klim deiiklii ise, klim Deiiklii ereve Szlemesi'nde, "karlatrlabilir bir zaman periyodunda gzlenen doal iklim deiikliine ek olarak, dorudan yada dolayl olarak kresel atmosferin bileimini bozan insan etkinlikleri sonucunda iklimde oluan bir deiiklik " biiminde tanmlanmtr. Daha genel bir yaklamla, iklim deiiklii, nedeni ne olursa olsun iklim koullarndaki byk lekli (kresel) ve nemli yerel etkileri bulunan, uzun sreli ve yava gelien deiiklikler biiminde tanmlanabilir. Gne'in i blgelerinde oluan fzyon tepkimeleri srasnda, ok byk miktarlarda enerji aa kar. Bu enerji yava yava Gne'in yzeyine doru iletilir ve oradan da btn dalga boylarndaki elektromanyetik dalgalar biiminde uzaya yaylr. Gne sistemindeki gezegenler, byklklerine ve Gne'e olan uzaklklarna gre bu enerjinin kk bir blmn paylarlar; geri kalan uzayda yaylmay srdrr. Dnya'ya gelen nlarn yaklak n bulutlardan yansyarak uzaya dner. Geri kalan enerjinin yaklak n (%28) stratosferdeki ozon tabakasyla troposferdeki bulutlar ve su buhar sourur. Atmosferin sourduu nlarn %90' bizim gremediimiz kzltesi ve mortesi nlar %10'u d a grnr ndr. Bir baka deyile atmosfer Gne'ten gelen grnr nlarn onda dokuzunun yeryzne geiini engellemez. Yeryzne ulaan bu nlar da onu str. Tropikal kuaktan ykselen scak hava kutuplara doru, souk kutup havas da yzeye inip ekvatora doru ynelir. Bylece atmosfer olaylar, su evrimi, karbon evrimi vb. sreler ileyerek dnyada yaamn srmesi salanr. Gelen nlarla snan Dnya, tpk dev bir radyatr gibi davranmaya balar. Ancak bu sy Gne gibi tm dalga boylarnda yayamaz; yalnzca kzltesi nlar biiminde yayabilir. Ne ki yzeyden yaylan bu nlarn yalnzca kk bir blm uzaya gidebilir. nk atmosferdeki su buhar, karbondioksit ve metan moleklleri bu nlar sourur; sonra da yzeye doru yanstr. Bylece Dnya'nn yzeyi ve troposfer olmas gerekenden daha scak olur. Bu olay Gne nlaryla snan ama iindeki sy darya brakmayan seralar andrr ve bu nedenle de doal sera etkisi olarak bilinir. Bu srecin balca aktrleri olan su buhar, karbondioksit ve metan da sera etkisi yapan gazlar yada ksaca sera gazlan olarak anlrlar. Bunlarn yan sra azot oksit (N 2 O) ve kloroflorokarbonlar (CFC) da sera etkisi yapar. Ancak bunlarn atmosferdeki oranlar ok kktr. Dengeli bir sera etkisinin Dnya'daki yaam iin byk bir nemi vardr. nk dnyay scak ve yaanabilir klar. Eer bu etki olmasayd yeryznde ortalama scaklk -18C dolaynda olurdu. Tpk Mars'takine benzer bir durum. te yandan iddetli bir sera etkisi de Dnya'y ok scak bir gezegen yapabilir; tpk Vens gibi. Sera etkisinin, Dnya'y olduundan daha scak yapmasnn yalnzca insan iin deil tm canl trleri iin yaamsal bir nemi vardr.

Atmosferimizin ieriinin, milyarlarca yllk dnya tarihi boyunca zaman zaman deimi olduu artk herkese biliniyor. Hatta bunun somut bir rneine, bugn bizler tanklk ediyoruz; 20. yzyl boyunca sera gazlarnn atmosferdeki oranlar srekli artt ve hl da artyor. Bunlardaki art da atmosferin s tutma kapasitesini arttryor ve bylece kresel scakln ykselmesine yol ayor. Bu gazlar arasnda en etkilisi su buhar. Dnyadaki sera etkisinin %75'inin su buharndan kaynakland dnlyor. Bu durum, ilgin ve tehlikeli olabilecek bir ksr dng oluturuy or. nk dnya sndka okyanuslardan deniz, gl ve rmaklardan daha byk miktarlarda su buharlap atmosfere karr. Atmosferdeki daha ok su buhar da sera etkisinin artmas yani dnyann biraz daha snmas demektir. Ne var ki insanlarn su evrimi zerinde yapabilecekleri dorudan bir etki bulunmamaktadr. Ama sera etkisini arttran teki gazlarn byk bir blmn insanlar retiyor. Bunlarn banda da karbondioksit geliyor. 17. yzyln balarnda kefedilen karbondioksit, renksiz bir gaz. Atmos ferde %0,03 (on binde ) orannda bulunuyor ve temel olarak karbon ieren maddelerin (kmr, petrol, doalgaz vb) yaklmasyla, fermantasyonla ve solumalaryla retiliyor. Gnmzde bilim adamlar 1860'tan bu yana grlen yaklak 0,7 C'lik kresel sn mann %60'lk blmnden karbondioksitin sorumlu olduu kansndalar. nk atmosferdeki karbondioksit miktar son 200.000 yln en st dzeyinde. Bu kadar fazla karbondioksitin atmosfere karmasndan da kukusuz otomobillerde, fabrikalarda, elektrik santrallerinde vb. fosil yaktlar yakan insanlar sorumlu. Sadece karbondioksit deil dier hava kirleticileri de bu etkiye katkda bulunmaktadrlar. rnein PMler atmosferde bir tabaka oluturmak suretiyle yeryznden sy tutarak ikinci bir sera etkisine sebep olmaktadrlar. Grld gibi hava kirleticileri sadece havay kirletmekle kalmamakta direk ve dolayl olarak insan saln tehdit etmektedir. Hava kirlilii kontrol sistemlerinin olmasna ramen bu sistemlerin nemi ve etkin kullanm ancak hava kirliliinin neticelerinin iyi bilinmesi ile mmkn olmaktadr. DEERLENDRME Bu almada hava kirleticileri ve bu kirleticilerin evre ve insan sal zerindeki etkilerine deinilmitir. Bu kirleticiler hem direkt olarak hem de sebep olduklar ikincil problemlerle insan saln tehdit etmektedirler. Bunun yannda yenilenebilir enerji kaynaklar (gne enerjisi, rzgar enerjisi, jeotermal enerji, biyoktle enerjisi, hidrolik enerji vb) her alanda yeterince kullanlncaya kadar fosil yaktlarn enerji kayna olarak kullanm ve bu kirleticilerin atmosfere salnm devam edecektir. Salnm devam ettii mddete tehditler de devam edeceklerdir. Ancak baca gaznn atmosfere salnmadan nce uygun teknolojiler kullanlarak artlmas ve bylece atmosfere salnan kirletici konsantrasyonunun azaltlmas mmkndr. Ala 60 gn, susuzlua 6 gn dayanabilen insan havaszla ancak 6 dakika dayanabilmektedir. Hava kirliliinin insanlar zerinde oluturduu olumsuz sonularn tedavisinin zorluu ve maliyeti d nldnde, kirlilii nleyici tedbirlerin (uygun baca gaz kontrol teknolojileri ve yenilenebilir enerji kaynaklarna ynelimin) alnmasnn nemi daha iyi anlalmaktadr. KAYNAKLAR Badman, DG., Jaffe, E.R., (1996) Blood and air pollution: state of knowledge and research needs , Otolaryngol. Head Neck Surg 114, 205. Balmes, J.R.,Fine, J.M., Sheppard, D., (1987) Symptomatic bronchoconstriction after short -term inhalation of sulfur dioxide, Am. Rev. Respir. 136-1117. Bellinger, D.C.,(2005) Teratogen updatelead and pregnancy, Birth Defects Res. A Clin. Mol. Teratol 73, 409. Brunekreef, B., Holgate, S.T., (2002) Air pollution and health, Lancet 360, 1233.

Cohen, A.J., Ross Anderson, H., Ostro, B., Pandey, K.D., Krzyzanowski, M., Kunzli, N., Gutschmidt, K., Pope, a., Romieu, I., Samet, J.M., Smith, K., (2005) The global burden of disease due to out door air pollution, J. Toxicol. Environ. Health A 68, 1301. Chauan, A.J., Krishna, M.T., Frew, A.J., Holgate, S.T., (1998) Exposure to nitrogen oxide and respiratory disease risk, Rev. Environ. Health 13, 73. Damek- Poprawa, M., Swicka- Kapusta , K., (2003) Damage to the liver, kidney and testis with reference to burden of heavy metals in yellow necked mice from areas around steel Works and zinc smelters in Poland Toxicology 186, 1. Ewan, K.B., Pamphlett, R., (1996) ncreased inorganic mercury in spinal motor neurons following chelating agents Neurotoxicology 17, 343. Garza, A., Vega, R., Soto, E., (2006) Cellular mechanisms of lead neurotoxicity, Med. Sci. Monit. 12, RA57. Ghio, A.J., Huang, Y.C., (2004) Exposure to concentrated ambient particles (CAPS): review, Inhal. Toxicol. 16, 53. Huang, Y.C., Ghio, A.J., (2006) Vascular effects of ambient pollutant particles and metals, Curr.Vasc. Pharmacol. 4, 199. Jarup, L., (2003) Hazardous of heavy metal contamination , Br. Med. Bull. 68, 167. Kagawa, J., (1985) Evaluation of biological significanse of nitrogen oxides exposure, Tokai. J. Exp. Clin. Med. 10, 348. Katsouyanni, K., (2003) Ambient air pollution and health, Br. Med. Bull. 68, 143. Kimbrough, R.D., Carter, C.D., Liddle, J.A., Cline, R.E., (1977), Epidemiology and pathology of a tetrachlorodibenzodioxin poisoning episode, Arch. Environ.Health. 32, 77. Kunzli, N., Tager, I.B., (2005) Air pollution: from lung to heart, Swiss. Med. Wkly 135, 697. Kuo, C.Y., Wong, R.H., lin, J.Y., Lai, J.C., Lee, H., (2006) Accumulation of chromium and nickel metals in lung tumors from lung cancer patients in Taiwan, J. Toxic ol.Environ. Health. A 69, 1337. Lasley, S.M., Gilbert, M.E., (2000) Glutamatergic components underlying lead - induced impairments in hippocampal synaptic plasticity Neurotoxicol. Teratol. 21- 1057. Lasley, S.M., Green, M.E., (2001) Rat hippocampal NMDA receptor binding as a function of chronic lead exposure level Neurotoxicol. Teratol, 23, 185. Loghman-Adham, M., (1997), Renal effects of environmental and occupational lead exposure, Environ. Health. Perspect. 105,928. Mandal, P.K., (2005) Dioxin: a review of its environmental effects and its aryl hydrocarbon receptor biology, J.Comp.Physiol. 175, 221 [B]. Nawrot, T., Plusquin, M., Hogervorst, J., Roels, H.A., Celis, H., Thijs, L., Vangrosveld, J., Van Hecke, E., staessen, J.A., (2006) Environmental exposure to cadmium and risk of canser a: prospective population based study. Lancet. Oncal. 7, 119. Poschl, U., (2005) Atmospheric aerosols: composition, transformation, climate and health effects, Angew. Chem.Int. Ed. Engl. 44, 7520. Rastogi, S.K., Gupta, B.N., Husain, T., Chandra, H., Mathur, N., Pangtey, B.S., Chandra, S.V., Garg, N., (1991) A cross- sectional study of pulmonary function among workers exposed to multimetals in the glass bangle industry, Am.J-Ind. Med. 20, 391. Ratnaike, R.N., (2003) Acute and chronic arsenic toxicity , Postgrad . Med. J. 79, 391. Schecter, A., birnbaum, L., Ryan, J.J., Constable, J.D., (2006), Dioxins: an over view, Environ. Res.101, 419. Schell, L.M.,Gallo, M.V., Denham, M.,Ravenscroft, J., (2006) Effects of pollution on human growth and development: an introduction, J. Physiol. Anthropol. 25,103. Sharma, R.K., Agrawal, M., (2005) Biological effects of heavy metals : an overview. J. Environ. Biol. 26,301. Tager, I.B., Balmes, J., Lurmann, F., Ngo, L., Alcorn, S., Kunzli, N., (2005) Chronic exposure to ambient ozone and lung function in young adults, Epidemiology 16, 751.

Thomke, F., jung, D., Besser, R., roder, R., Konietzko, J., Hopf, H.C., (1999) Increased risk of sensory neuropathy in workers with chloracne after exposure to 2,3,7,8- polychlorinated dioxins and furans Acta. Neurol. Scand. 100, 1. Thron, R.W., (1996) Direct and indirect exposure to air pollution, Otolaryngol. Head Neck surg. 114, 281. Uysal, N., Schapira, R.M., (2003) Effects of ozone on lung function and lung diseases Curr. Opin. Pulm. Med. 9, 144. Vermylen, J., Nemmar, A., Nemery, B., hoylaerts, M.F., (2005) Ambient air pollution and acute myocardial infarction, J. Thromb. Haemost. 3, 1955. Walkoviak, J., Wiener, J.A., Fastabenol, A., Heinzow, B., Kramer, U., Schmidt, E., steingruber, H.J., Wundram, S., Winneke, G., (2001) Environmental expoure to polychlorinated biphenyls and quality of the home environment effects on psychodevelopment in early childhood Lancet 358, 1602. Wang, S.L., Lin, C.Y., Guo, Y.L., Lin, L.Y., Chou, W,L., Chang, L.W., (2004) Infant exposure to polychlorinated dibenzo-p-dioxins, dibenzofurans and biphenyls(PCDD/F, PCB)correlation between prenatal and postnatal exposure, Chemosp here 54, 1459.

YAZAR NDEKS
A ACAROLU M. 169 AAAYAK T. 131 AKAL A. 663 AKCAN N. 489 AKINERDEM F. 343 AKZ M. 183, 187, 193, 215 AKSOY N. 567 AKTA N. 505 AKYZ M. 37 ALAGHA O. 81, 273, 617 ALP K. 323, 383, 471 ANIL . 81, 273, 617 ARI A. 121 ARI H. 379 ARICI . 443 ARISOY M. 237 ARSLAN O. 359 ARSLANBA D. 97 ASAN . 71 ASLAN M. 369 ATA . 37 AVAR E. 471 AYBERK S. 31 AYDIN F. 283 AYDIN H. 671 AYDIN M.E. 19, 45, 55, 227, 305, 609 AYVAZ . 219 AZGIN .T. 145 B BAHADIR A.M. 243 BARTH M. 263 BAARAN N. 353 BAYAR B. 489 BAYRAKTAR H. 89, 663 BOYACI B. 359 BOZKURT Z. 97 BULUT H. 369 BLAY KYLOLU S. 263 C CEYHAN N. 549 CNDORUK S.S. 11, 45 ABUK H. 37 ALLI L. 291 ELK KARAKAYA M. 559 ELKHAN S. 635 INAR K. 313 INAR M.A. 197 FT . 623, 635 D DALGI H. 683 DALKILI C. 433, 583, 603 DEMRCAN N. 465 DEMRC N. 197 DEREL M. 645 DOAN G. 97 DOAN M. 455 DURDURAN S.S. 543 E EMRE . 489, 497 ERBA O. 359 ERCAN . 131 ERDEM R. 623 ERTA S. 209, 489 ERTRK F. 1, 161, 273, 595 ERYILMAZ T. 331 ESEN F. 11, 45 EYGR A. 515 F FARSAK N. 413, 505 G GAGA E. O. 121 GEVREK N. 489 GKE V. 543 GLL G. 237 GNE G. 1, 161 GNE H.B. xix, 433, 523, 603 GNE N. 567 GNGR G. 219 GNND M. 45 GRBLEK M. 183, 193, 215 H HANEDAR A. 383, 471

K KANTARLI S. 515 KAPLAN A. 567, 579, 587 KARA G. 227, 609 KARA H. 691 KARACA F. 81, 103, 273, 617 KARAKA D. 31, 121 KARAKAYA M. 489 K KARAKAYA N. 559 KAYHAN M. 691 KAYNAKOLU H. 433, 523, 603 KESKN B. 515 KILI C. 683 KILI . 443 KILILAR L. 489, 497 KO . 653 KOU N. 645 KSE F. 251 KSELER M.D. 383, 471 KUNT N. 549 KURT A. 617 KUZU L. 273 KKNER E. 65 L LENTS J. 263 LEVEND S. 623 M MANGIR N. 263 MENTEE S. 237 MERAL B.H. 549 MNTA S. 465 N NALBANTILAR M.T. 559 O OCAK S. 595 OUZ H. 331 OKTAR A. 313, 455 OKTAY A.B. 617 OLGUN S. 515 ONAT B. 111

T H. 331 T S. 65 NAL A.E. 219 NDER S. 683 NOLU N. 219 ZCAN S. 19, 45, 55 ZDOAN Y. 567, 579, 587 ZER A. 433, 523, 603 ZGR M.A. 359 ZKAN O. 145 ZTRK B. 543 ZTRK F. 481 ZTRK . 343 ZTRK Z. 103, 617 P PEHLVAN E. 533 PEKEY B. 31, 97 PEKEY H. 97 R RASTGELD T. 369 RESL . 691 S SARSILMAZ M. 187 SAYDAM A.C. 139 SAYGIN ELKER B. 505 SERBES A.B. 567, 587 SVRKAYA A. 193 SOLMAZ A. 145 AHN M. 691 AHN . 111 EKER M. 187 EN E. 353 ENGN R.B. 393 MEK E. 443 T TADEMR Y. 11, 45 TAYREK M. 169 TEKN . 433, 523, 603 TIRIS M. 131 TOPU C. 183, 193, 215

TUNCEL G. 89, 97, 121, 481 TUNEZ F.D. 421 TURALIOLU F.S. 89, 663 TRKM A. 413 U UAR D. 369 ULUS D. 421 UYAR S. 413 UYGUR N. 81, 273, 617 UZUN K. 691 NAL A. 263 V VARINCA K.B. 161 VARNL F. 145 Y YARIMBA . 489 YASLIOLU E. 443 YENDNYA Y. 465 YENSOY KARAKA S. 121 YELNACAR M.. 369 YELYURT C. 489 YILDIRIM G. 533 YILDIRIM Y. 37, 151 YILDIZ H. 209 YILDIZ S. 305 YILDIZ . 413, 505 YILMAM C. 313, 455 YILMAZ A. 683 YOUSEFI RAD A. 237 YUNUSOLU . 263 Z ZEYDAN . 151