KATI ATIK GER KAZANIM ALIMALARI; STANBUL RNE Emine LY(*), Kmil B.

VARINCA(**), Aynur KEMRTLEK(*)

(**)

STA A.. eluy@istac.com.tr, akemirtlek@istac.com.tr Yldz Teknik niversitesi, naat Fakltesi evre Mhendislii Blm, 34349, Yldz, stanbul kvarinca@yildiz.edu.tr

(*)

ZET Modern hayatn srdrlmesi amacyla doal kaynaklar hzla tketilmekte bunun sonucunda kullanlan rnlerin mrlerini doldurmas ile byk bir atk sorunu meydana gelmektedir. Gerek doal kaynaklarn hzla tkeniyor olmas gerek doann tahribat ve evre kirlilii ve gerekse de tketimden kaynaklanan atklarn bertaraf sorunu, bertaraf maliyetleri ve depolamada yer ihtiyacnn dourduu sorunlar insanolunu kaynaklarn optimum kullanm ve atklarn azaltlmas veya deerlendirilmesi konusunda yeni yntemler bulmaya itmektedir. Kaynaklarn optimum kullanmnda atklarn yeniden ilenerek veya dorudan kullanlarak daha az birincil kaynak tketilmesi hedeflenmektedir. Bu almada kat atklarn azaltlmasndan tekrar kullanmna, geri kazanlmasndan geri dnmne kadar atk azaltma ve deerlendirme yntemleri incelenmi, stanbul rnei zerinde lkemizin mevcut durumu ile dier lkelerin durumlar kyaslanmaya allmtr. Anahtar Kelimeler: Geri kazanm, stanbul, Geri dnm,

ABSTRACT ABSTRACT By the aim of continuing the modern life, human being consumes the natural sources in a speedy way while producing a huge waste problem behind. Consuming of the natural sources, destruction of the nature and environment, the problems while storing the wastes causing by less of place, economical problems made human being finding new methods for optimum using the sources, decrease the waste volume or reusing the wastes. Optimum use of the sources aims to reuse or recycle of the wastes in order to consume less primary sources. This paper describes the minimization of reuse, recycle, recovery methods of the wastes and by giving Istanbul case study gives information about the situation in Turkey and EU countries. Keywords: Recovery, Istanbul, Recycle

1. KATI ATIKLAR Kat atklar, lkemizde uygulamada olan Kat Atklarn Kontrol Ynetmeliine gre reticisi tarafndan atlmak istenen ve toplumun huzuru ile zellikle evrenin korunmas bakmndan, dzenli bir ekilde bertaraf edilmesi gereken kat maddeleri ve artma amurlarn ifade etmektedir [1]. Teknolojinin ve dolaysyla da hayat standardnn her geen gn artmas sonucunda kat atklarn miktar ve eidinde ok byk bir art olmu ve bu atklarn ynetilmesi bal bana bir i, bir sektr olmutur. nsanlarn yaam tarzndan gelimilik derecesine kadar her trl sosyal ve ekonomik gstergeler kat atklarn miktar ve eitlerini nemli lde etkilemektedir. Gelimi lkelerde kii bana

den atk miktarlar gelimekte olan ya da gelimemi lkeler ile kyaslandnda ok byk farklar ortaya kmaktadr. lkemizde 1994 ve 2003 yllar arasnda toplanan kat kentsel atk miktar, %47,09 orannda artmtr. Kontrol altnda tutulan belirli plklerde toplanan, yaklan ya da depolanan kentsel atk miktar 1994 ylnda %5,6 civarndayken, bu oran 2003'te %29,7'ye kmtr.1994'te p toplama hizmetlerinden faydalananlarn toplam nfus iindeki pay %71 iken bu oran, 2003'te %77'ye ykselmitir. Trkiye'de 1994 ile 2003 yllar arasnda kii bana kentsel atk miktar 1,10'dan 1,38'e ykselmitir [2]. Bylece kii bana kat atk miktar 500 kg/yl seviyesine ulamtr. Ayn durum Avrupa Birlii (AB) lkelerinde de grlmektedir. Bat Avrupa lkelerindeki kii bana den kentsel atk miktar artmaya devam ederken, orta ve dou Avrupa lkelerinde bu rakamn sabit kald grlmektedir. Bat Avrupa ile Orta ve Dou Avrupa lkelerindeki evsel atk miktarlar [2] ekil 1e verilmitir.

ekil 1. Bat Avrupa ile Orta ve Dou Avrupa lkelerindeki evsel atk miktarlar [2]

ABde 5. evre Eylem Programnda belirlenen hedeflerden birisi, 2000 ylna kadar kii bana yllk evsel atk miktarnn 1985 ylndaki ortalama AB dzeyi olan 300 kgye indirilmesi ve ardndan da bu dzeyin sabit tutularak korunmasyd. ekil 1 hedefe ulalmasnn imknszln gstermektedir. 6. EP iin hedef yinelenmemitir. Pek ok bat Avrupa lkesinde kii bana yllk ortalama evsel atk miktar, 500 kilogramn stne kmtr [2]. 2. ATIKLARIN DEERLENDRLMES VE GER KAZANIM Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii [1] Tekrar Kullanm, atklarn toplama ve temizleme dnda hibir ileme tabi tutulmadan ayn ekli ile ekonomik mr doluncaya kadar defalarca kullanlmas; Geri Dnm, atklarn bir retim prosedrne tabi tutularak, orijinal amal ya da enerji geri kazanm hari olmak zere, organik geri dnm dhil dier amalar iin yeniden ilenmesi; Geri Kazanm ise tekrar kullanm ve geri dnm kavramlarn da kapsayan; atklarn zelliklerinden yararlanlarak iindeki bileenlerin fiziksel, kimyasal veya biyokimyasal yntemlerle baka rnlere veya enerjiye evrilmesi olarak tanmlamaktadr. Bu ifadeler iin benzer tanmlar Ambalj ve Ambalj Atklarnn Kontrol Ynetmelii [3]nde de bulunmaktadr.

Deerlendirilebilir atklarn geri kazanm, hem ekonomi, hem evre iin faydaldr. Plastik, cam, metal, kt, seramik, tekstil, kemik ve ahap gibi malzemeler, depolama alanlarna gmlmek yerine ikincil hammadde olarak deerlendirilebilir. Bu ekilde hem endstrinin hammadde ihtiyac azaltlr, endstriye ekonomik ekilde hammadde temin edilir, hem de hammadde retimi iin harcanan enerji, su vb. tketimi azaltlr. Ayrca bu atklarn younluu genellikle ok dk olduu iin, byk bir p hacmi olutururlar. Deerlendirilebilir atklarn ekonomiye geri kazandrlmasyla, depolama sahalarna giden atk hacmi nemli mertebede azaltlr ve depolama sahalarn mr uzatlm olur. [4]. Geri kazanm tesislerinde, piyasada ekonomik ekilde deerlendirilebilecek malzemeler ayrtrlarak ihtiya halinde preslenir. Ayrma ve snflandrma ileminden sonra deerlendiren kurululara satlr. Evsel atklarda bulunan deerlendirilebilir kuru atklar, genellikle aadaki snflardan ibarettir: Cam ve seramik Kt/karton Plastik (PET, PVC, PP/PE, LDPE), kauuk Metal (Alminyum, demir, pirin alamlar, bakr) Tekstil, deri Ahap Kemik

Bu atklar deerlendirebilmek iin, atklarn mmkn olduu kadar temiz olmas gerekir. Bu adan en uygun yaklam, bunlar retildii yerde (evlerden) ayr toplamak, sonra bir ayrma tesisinde daha saf fraksiyonlara ayrmaktr. Ancak, baz yerlerde bu yaklam sosyo- ekonomik faktrlerden dolay mmkn deildir. O durumda, atklar kark toplanr, sonra bir ayrma tesisinde ya plerden ayrtrldktan sonra fraksiyonlara ayrtrlr. Uzun vadede yine ama, atklar kaynakta ayr toplamak olmaldr [4]. Geri kazanlm atklarn kullanm alanlar izelge 1'de gsterilmitir.
izelge 1. Geri kazanlm atklarn kullanm alanlar [4]

Atk tr Cam Metaller

Kullanm alanlar Kullanlm cam, eritildikten sonra, tm cam rnleri iin kullanlabilir. Ancak beyaz cam retimi iin baz snrlamalar var (renkli cam muhtevas). Kullanlm metaller, eritildikten sonra, daha evvelki kullanm amac iin kullanlabilir. Alam zelliklerinden dolay, apraz uygulamalar (mesel kutu ambalajlarn eritip pencere profilini retmek) her zaman mmkn olmayabilir. Plastik rnlerin tekrar kullanm kstldr. Plastik eitlerinin ok olmasndan, bunlarn ayrma imknlar da snrl olmasndan dolay (mesel kimyev zellikleri ok deiik ve birbirine uymayan plastiklerin zgl younluklar birbirine ok yakn olabilir, bu da mekanik ayrmay zorlatrr), kaliteli ikincil rn elde etmek zordur. kincil plastik malzemeleri gda ile temasta bulunmamaldr. Ancak, ambalaj d cidar, boru (ime suyu borusu hari), iek sakss, plastik mobilya gibi eyann retilmesi iin kullanlabilirler. Yeni yaplan kdn hamuruna katlr, belli bir oran gememek kaydyla tm rnler iin kullanlabilir. % 100 eski kttan retilen ktlar, renk ve doku uzunluu asndan, yeni mamulden yaplan kdn kalitesine ulaamamaktadr.

Plastik

Kt

Tekstil Ahap Kemik

Kt yapm, dolgu malzemesi, yaltm malzemesi, yeni ip retimi iin kullanlabilir. Kt retiminde ve yakt olarak kullanlabilir. Jelatin vb. malzemelerin retiminde kullanlabilir.

Trkiyenin genel atk karakterizasyonu ve geri kazanlabilir atk kompozisyonu (Adana, Ankara, Diyarbakr, stanbul, zmir, Samsun ehirleri iin) hakknda aklayc bilgiler sras ile ekil 2 ve ekil 3de verilmitir.

Kl, cruf, tave toprak 22,48

Geri kazanlabilir atk 12,07

65,45 Ya atk (organik atk)

ekil 2. Trkiye genel atk karakterizasyonu [5]

Lastik, kauuk 3% PET, PVC 6% Plastik 13%

Tekstil 5%

Kat, karton 46%

Cam 18% Metal 9%

ekil 3. Geri kazanlabilir atk kompozisyonu [5]

Geri kazanmn salkl bir ekilde yaplabilmesi iin baz kriterler bulunmaktadr. Geri kazanlabilen malzemelerin zerinde bulunmas gereken Geri Kazanlabilir Sembol ekil 4de, Geri kazanlabilir malzemelerin sahip olmas gereken kriterler izelge 2de verilmektedir.

ekil 4. Geri kazanlabilir sembol [3] izelge 2. kincil madde alm iin kalite standartlar [4]

Madde Kt

PP/ PE PET Demir/ elik Alminyum

Cam

Alm koullar Nem < 15 % Yabanc madde< 25 % Kue kd olmamal Balyalanm kt tercih edilir Krlm, fraksiyonlanm veya tlm madde olmamal PET veya PVC olmamal Yabanc madde< 7 % ieler bo olmal amur veya byk atk fraksiyonlar olmamal Balyalar < 1 m * 0.5 m Tek fraksiyon < 1 ton Alminyum, bakr ve baka yabanc madde olmamal elik olmamal Balyalanm ve preslenmi madde tercih edilir. Yabanc madde( atk) olmamal Beyaz, kahverengi ve yeil cam ayrlm olmal Yabanc madde < 1kg/t norganik madde (ta,seramik vb.) < 0.1 0.2 kg/t Manyetik olmayan metaller < 0.1 kg/t Manyetik metaller < 0.0005 kg/t Demir olmamal 3.5 mmden kk tane olmamal ayrtrlmam cam tercih edilir.

3. AVRUPA BRLNDEK DURUM Ambalj, ksa kullanm mrne ramen, ok sayda kaynak kullanr. Kaynaklarn kullanlmasnda, ambaljn oluturulmasnda, ambalj atnn toplanmasnda ve atn ilenmesinde veya boaltlmasnda evreye yaplan olumsuz etkiler sz konusudur. ABnin 11 ubat 2004 tarihli Direktifi 2004/12ye eklendii haliyle, ambalj ve ambalj at hakkndaki 15 Aralk 1994 tarihli Konsey Direktifi 94/62, seilen ambalj malzemelerinin geri dnm ve iyiletirilmesiyle ilgili hedefleri belirler [2]. AB 6. evre Eylem Program (EP), oluan atk hacminin tamamnda nemli bir azalma elde etmeyi hedefler. Bu, atk nleme uygulamalar, daha etkin kaynak kullanm ve daha srdrlebilir

retim ve tketim yaplarna gei yoluyla salanabilir. 6. EP ayn zamanda, srekli oluan atklarn bertaraf yerine; yeniden kullanlmasn, geri dntrlmesini ve iyiletirilmesini destekler [2]. Piyasaya srlen rnlerde kii bana den ambalj miktarnda genel bir art grlmektedir. Bu, ambalj at oluumunu nlemeyi hedefleyen Ambalj ve Ambalj At Ynetmeliinin ncelikli amacyla uyumamaktadr. Bununla birlikte, 2001 ylnda ambalj malzemesi atk miktarnn %25ini geri dntrlmesini ieren AB hedefi, nemli lde almtr. 2002 ylnda AB-15 lkelerinde geri dnm oran %54 olarak gereklemitir [2]. Kii bana kullanlan ambalj miktar asndan ye lkeler arasnda byk farkllklar grlmektedir: Finlandiyann 87 kg/kii deerine karlk, rlandann 217 kg/kii (2002) deeri gibi. AB-15 lkeleri iin ortalama 2002 rakam kii bana 172 kg idi. Bu farkllk, ksmen ye lkelerin ambaljlama tanmlarn ve AB Komisyonu evre Genel Mdrlne bildirilmesi gereken ambalj at trlerini farkl biimde anlamalaryla aklanabilir. ABde kii bana ve lkelere gre ambalj at miktarlar [2] ekil 5de verilmitir.

ekil 5. ABde kii bana ve lkelere gre ambalj at miktarlar [2]

Aslnda tm lkelerde, 2001 ylnda btn ambalj malzemelerinin %25inin geri dntrlmesi hedefi, ok az bir farkla yakalanmtr. Yedi ye Devlet, "yeni" malzeme ve ahap gibi malzemeler hesaba katlmadan, zaten 2008 toplam geri dntrme hedefine ulam durumdadrlar. Toplam AB-15 geri dnm oran 1997 ylndaki %45 deerinden, 2002 ylnda %54e ykselmitir. Kii bana den ambalj tketiminde olduu gibi, ye lkelerdeki 2002 toplam geri dnm oran da byk farkllklar gstermektedir: Yunanistandaki %33 ile Almanyadaki %74 oranlar gibi. Bu hedeflere ulamak iin ye lkelerin pek ou retici sorumluluunu ne karm ve buna bal olarak ambalj geri dntrme irketleri kurulmutur. Baka lkeler de, kendi mevcut toplama ve geri dntrme sistemlerini gelitirmilerdir. ABde ambalj atklarna uygulanan ilemler [2] ekil 6da verilmektedir.

ekil 6. ABde ambalj atklarna uygulanan ilemler [2]

ABde kullanlan ambalj miktarnn, retilen ambalj at miktarna eit olmas beklenir. Bu varsaym, ambaljn ksa yaam dngsne dayanmaktadr. AB ye Devletlerinde kullanlan ambalj malzemesinin bir oran olarak, geri dntrlen ambalj malzemesi at deeri; geri dntrlen ambalj malzemesi miktarnn, oluan ambalj malzemesi at toplam miktarna blnmesiyle elde edilir ve yzde olarak ifade edilir. ABde lke baznda ambalj at geri dntrme, 2002 [2] ekil 7de verilmitir.

ekil 7. ABde lke baznda ambalj at geri dntrme, 2002 [2]

4. STANBUL L GER KAZANIM ALIMALARI Ambalj atklarnn geri dnm amacyla 30.07.2004 tarih ve 25538 Sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle giren Ambalj ve Ambalj Atklarnn Kontrol Ynetmelii kapsamnda stanbul Bykehir Belediyesi snrlar ierisindeki ambalj atklarnn kaynanda ayr toplanmas ve geri kazanlmas iinin ynetimi STA A.ye verilmitir. STA A.. yklendii bu grevi gerekletirmek iin bir geri kazanm projesi balatmtr. Bu proje ile kullanlm ambaljlarn (kt-karton, metal, plstik vb.) kaynanda evsel atklardan ayr toplanmas ve tekrar kullanlmas salanacak, bylelikle tabi kaynaklarmzn tkenmesi nlenecei gibi lke ihtiyalarn karlayabilmek iin ithal edilen hurda malzemeye denen dviz miktar da azaltlacaktr. Bir dier husus da bertaraf edilecek kat atk miktarlarndaki byk azalma ve evre kirliliinin nlenmesidir. STA A..nin geri kazanm almalar iin kulland poster bildirinin sonuna eklenmitir. Proje 4 admda gerekletirilmektedir: Mevcut durum analizi Protokollerin imzalanmas Uygulama plannn hazrlanmas Uygulama ve eitim safhas

Birinci adm olan mevcut durum analizinde Ynetim Pln hazrlanmtr. Ynetim Pln; yerel mevzuat ve direktiflerin karlatrlmasn, yasal ykmllkleri, belediyenin dzenli depolama alanlar ve kompost tesislerinin durumunu, mevcut uygulamalar, Ynetmelik kmadan evvel geri dnm almalar yapan kurulular hakkndaki bilgiyi, mevcut toplama ayrma ve geri kazanm tesislerinin durumu ile ilelere ait durumu ortaya koyarak stanbul iin toplama ve tama sistemini belirlemitir. Ayrca sokak toplayclarnn kontrolnn salanmas iin ngrler ile eitim ve uygulama politikalar, ambalj atklar ynetimi senaryolar oluturulmutur. Projenin ikinci admnda ynetmelikler gerei lisansl atk toplama ve ayrma firmalar, belediyeler ve STA A.. arasnda protokoller imzalanmtr. nc admda, protokol imzalayan taraflar bir araya gelerek her ile iin uygulama planlar oluturulmulardr. Uygulama plnlarnda, blgelerin coraf, ekonomik zellikleri ile nfus bilgilerini, seilen blgenin mevcut durumu, ambalj atklarnn youn olarak kt yerlerin istatistik bilgileri, mahallelerin genel zellikleri ve bilgilerini derlenerek, uygulama dnemleri ve pilot blgeler belirlenmitir. Tahmini toplanabilecek atk miktar ve kompozisyonu, toplama arac ve personel ihtiyac, toplama periyodu, eitim ve tantm faaliyetleri, atklarn deerlendirilmesi ve ideal ayrma sistemi belirlenmitir. Son admda hazrlanan Uygulama Planlarnda belirlenen pilot blgelerde, kaynanda ayr toplama almalar balatlmtr. Nisan 2006da bir ile ile balanan almalar, bugn Nisan 2007 itibaryle 15 ilede devam etmektedir. Uygulamaya devam edilen 15 ile unlardr: Silivri, Kartal, Tuzla, Bayrampaa, Beykoz, skdar, Maltepe, Sultanbeyli, Baclar, Kkekmece, Bykekmece, ili, Saryer, Eyp ve Beyolu. Pilot blgelerde balatlan Okullarda Ambalj Atklar Eitim Program ile toplanan atk miktarnda byk art yaanmtr. Uygulamann banda 0,3 ton/hafta olan toplanan atk miktar Nisan 2007 tibaryle 100 ton/haftaya ulamtr. Uygulamann balangcndan beri toplanan ambalj atk miktar 5000 tondur. Aylk toplanan ambalj at miktarlar ekil 8de, lelere gre toplanan atk miktarlar ise ekil 9da verilmitir.

700 600 500 400 346

607 492

630 501 405 316 359 329

TON/AY

400 300 200 100 0 9 20 95

KA I TH BA AN YR E AM PA A SL VR KA RT AL TU ZL A BE YK OZ MA LT SU EP LT E AN BE YL BA C ILA S R K DA K. R EK ME CE
ekil 9. lelere gre toplanan atk miktarlar

20 06 _N is 20 an 06 _M 20 ay 06 s _H az 20 i ra 06 n _T em 20 06 m uz _A u st os 20 06 _E yl 20 l 06 _E 20 ki m 06 _K as 20 m 06 _A ra 20 lk 07 _o ca 20 k 07 _ ub at 20 07 _m 20 ar t 07 _n is an
ekil 8. Aylk toplanan ambalj at miktarlar

lelere Gre Atk Miktarlar (Ton/Yl)

1.400 1.200 1.000 800 600 400 200 0 1.232 730 331 91 103 110 464 116 366

638 372

5. SONU VE DEERLENDRME Doal kaynaklarn geri dnsz olarak tketilmesi, bertaraf maliyetleri, depo sahas gereksinimlerinden dolay geri kazanm bir zorunluluk olarak karmzda durmaktadr. Geri kazanm almalarnn istenen dzeyde olmas ve bir fayda salayabilmesi iin kaynakta ayrm olduka nemli bir konudur. Bu konuda gerekli hassasiyetin gsterilmesi atk reticilerine dmekle birlikte mamul reticilerinin ve kat atklar toplamakla ykml olan Belediyelerin de atk reticilerine gerekli yardm yapmak ve onlarn bilinlenmesine katk salamalar gerekmektedir Salkl ve verimli bir geri kazanm almas tm taraflarn koordineli olarak almas ile gerekletirilecek bir ynetim sistemi ile mmkndr. lkemizde geri kazanm almalar Ambalj ve Ambalj Atklarnn Kontrol Ynetmelii uyarnca yaplmaktadr. Bu kapsamda stanbulda STA A..de geri kazanm almalarnda grev almaktadr. Bunun iin eitli projeler yaplm ve devam ettirilmektedir. Ayrca halkn bilinlenmesi almalar da yrtlmektedir. Bu hususta tm stanbullulara den grev, ambalj atklarn dier atklardan ayr olarak biriktirmek ve grevli personele teslim etmektir. 6. KAYNAKLAR [1] T.C. evre Bakanl, Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii, Resmi Gazete, Tarih: 14.3.1991, Say: 20814. [2] European Environment Agency, The European Environment: State and Outlook 2005, OPOCE (Office for Official Publications of the European Communities), 2005. [3] T.C. evre ve Orman Bakanl, Ambalj ve Ambalj Atklarnn Kontrol Ynetmelii, Resmi Gazete, Tarih: 30.07.2004, Say: 25538. [4] T.C. evre ve Orman Bakanl, Kat Atk Stratejisinin uygulamasna doru Kurumsal Glendirme Teknik Yardm Projesi, www.cevreorman.gov.tr [5] T.C. Devlet statistik Enstits, Belediye Katk Atk Aratrmas, 1993. [6] STA A..