RZGR KAYNAKLI ENERJ RETM SSTEMLERNDE EVRESEL ETKLERN DEERLENDRLMES VE ZM NERLER

Kmil B. VARINCA*, Gamze VARANK*

* Yldz Teknik niversitesi evre Mhendislii Blm 34349 Yldz / Beikta / stanbul (212) 259 70 70 / 2278 kvarinca@yildiz.edu.tr, gvarank@yildiz.edu.tr

ZET Enerji, insanolunun bugnk hayatnn vazgeilmez paras olan bata sanayi, teknoloji, ulam, iletiim olmak zere yapmakta ve yapacak olduu tm faaliyetlerini gerekletirmesinin balca temel tadr. Ksacas enerji, bugnk modern bilgi toplumunun vazgeilmez bir ihtiyacdr. Enerji, gelecekte de en nemli kaynaklardan biri olmaya devam edecektir. Enerji ihtiyacnn srekli artmas, bunun yannda ise mevcut kaynaklarn kstl ve tkenebilir olmas, insanolunu alternatif enerji kaynaklarn bulma ve gelitirme yoluna itmektedir. Bunun yan sra, Dnyann yaanabilirlik ortamnn korunmas ve srekliliinin salanmas amacyla yaplan ulusal ve uluslararas hukuki dzenlemeler ve enerji retim, iletim ve tketiminden kaynaklanan evresel etki ve sorunlar da enerji retim sistemleri ve kaynak seiminde evresel etkilerin de dikkate alnmasn zorunlu klmaktadr. Bugn byk miktarda ve kresel lekte evre kirliliine sebep olan klasik fosil yakt kaynakl enerji retim sistemleri yerine hem evresel etkileri daha az, hatta hi olmayan, hem de devamll ve yenilenebilirlii salayan enerji kaynaklarn bulmak ve gelitirmek zorundayz. Bu makalede, bugn bata gne, rzgr, deniz-dalga, jeotermal ve hidrojen enerjileri olmak zere yenilenebilir enerji kayna diye nitelendirdiimiz enerji kaynaklar ierisinde nemli bir yere sahip olan rzgr kaynakl enerji retim sistemlerinin evresel etkileri incelenmeye allm ve muhtemel olumsuz etkilerin minimize edilmesi iin baz nerilerde bulunulmutur. Anahtar Kelimeler: Rzgr enerjisi, evresel etkiler ABSTRACT Energy is the fundamental source for the human being to implement the current and oncoming all of the technological, industrial, communicational activities. In other words energy is an indispensable requirement fort he current modern information community and energy will continue to be one of the most important sources in the future. Energy requirement rises day by day; furthermore available sources are limited and consumable. Therefore it is essential to detect alternative energy sources and develop them. National and international juridical arrangements, created to protect living ambiance and permanence on the world and environmental impacts and problems born of energy generation, transmission and consumption points out the importance of environmental impacts in the source selection. Today it is essential to detect and develop continuous and renewable energy sources with a few or no environmental impacts, instead of conventional fossil fuel originated energy generation systems causing environmental pollution in a large quantity and global scale. In this paper; environmental impacts of wind sourced energy generation systems qualified as renewable energy sources like sun, sea-wave, geothermal and hydrogen energies are studied and recommendations for minimizing these negative impacts are given. Key Words: Wind energy, environmental impacts

GR Enerji modern toplumun temel talarndan biridir. nsanolunun bugnk modern hayatn devam ettirebilmesi ve geliebilmesi iin enerji, olmazsa olmazlardandr. Bu sebepledir ki enerji, zerinde dnlmesi, politika ve strateji gelitirilmesi gereken bir konudur. Bu balamda enerji konusundaki hassasiyet balca iki sebebe balanabilir. Birincisi; dnyann 1970li yllarda yaam olduu enerji krizini bir daha yaamama istei, ikincisi ise teknolojik gelimelerin ve modern yaamn enerjiye olan gereksinimindeki devam eden art [1]. Enerji ihtiyacnn artmasna ramen mevcut enerji kaynaklar ayn kalmakta, miktarlarnda ise kullanmdan kaynaklanan bir azalma sz konusudur. Bugn kullanlan klasik fosil yaktlarn bir gn tkenecei bilinen bir gerektir. Ayrca enerji retimlerinin tm, gnmz artlarna gre her ne kadar tedbir alnrsa alnsn yine de evresel adan olumsuzluklar ierebilmektedir [2]. Mesela kmr yakldnda, yaklan her gram kmr bana 4 gram karbondioksit (CO2) aa kmaktadr. Gerekli tedbirlerin alnmad yanma olaylarnda yaklan kmrn drt misli arlnda CO2 atmosfere verilerek sera etkisine sebep olunmaktadr [3]. Kaynak kstlnn yan sra yukarda rnek verilmeye allan enerji retiminden kaynaklanan evresel etkilerin, geri dnsz bir ekilde dnyann doal yap ve dengesi zerinde yapm olduu tahribat endie verici dzeylere ulamtr. Tm bu sebeplerden dolay, enerji veriminin yksek, bunun yannda evresel etkilerinin az olduu, sreklilik arz eden yeni enerji kaynaklar bulma aray iine girilmitir. Ulusal ve uluslararas hukuki ve kanuni dzenlemeler de bu aray hzlandrmaktadr. Enerji retirken evreyi kirletmek, ardndan temizlemek ve artmak yerine,

evreyi kirletmeyen enerji retim sistemlerini ve kaynaklarn gelitirmek; retilen enerjinin bir ksmnn da artma iin kullanlmas yerine, bu enerjinin temiz retim sistemlerinin gelitirilmesi iin harcanmas muhtemelen daha akllca olacaktr. te bu sebeple, gnmzde klasik enerji kaynaklarna ek olarak, yeni ve yenilenebilir enerji kayna olarak isimlendirilen gne, rzgr, jeotermal, hidrojen, deniz-dalga enerjileri gibi enerji kaynaklar zerine almalar ve aratrmalar yaplmakta, uygulamalar gerekletirilmektedir. Bugn bu yenilenebilir enerji kaynaklarnn dnyadaki retim kapasitesi ylda milyon kWh mertebelerine ulamtr [2]. Teknolojik imknlarn artmas ve ArGe almalar sayesinde bu miktarlarn gelecek yllarda daha da artaca dnlmektedir. Rzgr kaynakl enerji retimi, yenilenebilir enerji kaynaklar iinde en ileri ve ticari olarak mevcut olan, ayn zamanda en hzl gelienidir. Rzgr enerjisinin bu kadar hzl gelimesinin nedeni olarak; atmosferde doal olarak olumas, kolay kurulumu, teknolojik gelitirilebilirlik ve kullanllnn yannda giderek ucuzlayan maliyeti gsterilebilir [4]. Rzgr enerjisinden elektrik retim srecinin karbon bamsz olmas, yani atmosfer kirliliine sebebiyet vermemesi nedeniyle bu kaynak temiz enerji olarak da nitelendirilmektedir [5]. Buna karn her enerji retiminde olduu gibi rzgr kaynakl enerji retiminde de baz evresel olumsuzluklar yaanabilmektedir. Ancak ama olumsuz etkilerin varlndan dolay bu kaynaktan vazgemek deil, aksine olumsuz etkilerin giderilmesine ynelik almalarn yaplmas sonucunda, bu enerji kaynandan en st dzeyde fayda salarken, evresel etkilerini de en alt seviyelere indirmek olmaldr.

1. RZGR VE RZGR ENERJS Rzgr, gne enerjisinin dnyann olduka deiken olan yzeyini eit stmamasndan kaynaklanan scaklk, younluk ve basn farklarndan dolay oluan yatay hava hareketleri olarak tanmlanmaktadr [6, 7]. Buradan hareketle, gne var olduka rzgrn ve bunun neticesinde de gcnn var olaca sylenebilir. Genel olarak rzgrlar, dnya leinde, ktalar, lkeler ve yerel lekler ile mikro (ok kk) leklerde ortaya kabilirler [6]. Rzgr zellikle basn gradyannn yksek olduu yerlerde, yksek, engebesiz tepe ve vadilerde, gl jeostrofik rzgrlarn etkisi altnda kalan blgelerde, jeostrofik rzgr ve termal etkileimlerin meydana geldii ky eritlerinde, kanal etkilerin meydana geldii da dizileri, vadiler ve tepelerde meydana gelir [6]. Rzgr enerjisi ise hava kitlesinin sahip olduu kinetik enerjinin mekanik enerjiye dntrlmesi ile oluur. Rzgr enerjisi, dnme uram gne enerjisidir [8]. Rzgr enerjisini yeryznn engebelilii, rzgr engelleri, park etkisi olumsuz ynde etkilerken, tnel ve tepe etkileri olumlu ynde etkilemektedir [6]. Rzgr Haritalar Rzgr haritalar genel olarak izelge 1de gsterilen rzgr gc snflandrlmasna gre potansiyel rzgr enerjisi dnm iin kullanlr. Burada, her bir snf, yllk ortalama rzgr gc younluklarnn ve edeer ortalama rzgr iddetlerinin aralna gre verilmitir. Mesela, snf 3 veya daha yksek snfta olanlar, rzgr trbini uygulamalar iin uygundurlar. Rzgr enerjisinden elektrik retilmesi dnldnde bu izelgede yer alan deerlere baklarak karar verilebilir.

izelge 1. Farkl seviyeler iin rzgr gc younluu ve hz [6] Yllk ortalama Edeer ortalama rzgr gc rzgr hz Rzgr gc younluu (W/m2) (m/sn) snf 10 m 50 m 10 m 50 m ykseklik ykseklik ykseklik ykseklik 0100 0200 0,0-4,4 0,0-5,6 1 100150 200300 4,4-5,1 5,6-6,4 2 150200 300400 5,1-5,6 6,4-7,0 3 200250 400500 5,6-6,0 7,0-7,5 4 250300 500600 6,0-6,4 7,5-8,0 5 300400 600800 6,4-7,0 8,0-8,8 6 4001000 8002000 7,0-9,4 8,8-11,9 7

2. RZGR KAYNAKLI ENERJ RETM Rzgr, nne bir engel konulmas veya sabit bir engelle karlamas halinde, onun zerine bir basn uygular. Byle bir engelin harekete msait olmas durumunda, rzgr, o engelin hareket etmesine de sebep olur. te bu mantktan hareketle, bir mil etrafnda dnebilecek bir pervanenin (trbin) rzgr etkisi ile o mil etrafnda dnmesi mmkn olabilmektedir. Bu fikir gnmzdeki rzgr trbinleri ile eski alardaki yel deirmenlerinin ilk alma ilkelerini tekil eder. Yel deirmenleri, sulama ve benzeri uygulamalarda aslnda insanln eskiden beri kulland doal bir kaynak olan rzgr enerjisinin elektrik retiminde kullanlmasna ancak 1970lerde yaanan petrol krizinden sonra Avrupa lkelerinde balanmtr [6, 9]. Rzgr enerjisinin kantlanm bir baars vardr ve bu sebeple de kullanm hzla artmaktadr. Kk lekli trbinler vasta ile birka W (watt) deerinde gler ortaya konabilirken, orta leklerde birka yz kW (kilowatt), byk glerde ise birka MW (megawatt)a varan seviyelerde g retilebilmektedir [6]. Rzgr enerjisinin, dnya enerji sektrndeki yeri ve gelimelerine baklacak olursa, rzgr gc yatrmlarnn iki farkl yaklamla

gerekletii veya desteklendii grlecektir [5]. Birinci yaklam, gelimi bat lkelerinin evresel kayglarn n plana kmasyla ve uluslararas imzalanan protokol artlarnn salanmas amacyla evre politikalaryla uyumlu, enerji politikalarnn erevesinde rzgr enerjisinin desteklenmesi eilimi iken, dier hkim yaklam ise gelimekte olan lkelerin hzla artan enerji gereksinimlerini karlamada kaynak eitliliine gitme, da bamllklarn azaltma, kaynaa kolay, abuk ve ucuz erime anlamnda rzgr enerjisine ynelme eilimidir [5]. Yaklam ne olursa olsun, rzgr gcnn hzla benimsenmesinin en temel sebeplerinden biri teknolojinin giderek ucuzluyor olmasdr [5]. Rzgr trbinleri Rzgr trbinleri, atmosferdeki scaklk ve basn farkndan oluan rzgrn kinetik enerjisini mekanik enerjiye dntrn mekanizmalardr [10].

ekil 1. Tipik bir rzgr trbini [11]

ekil 2. Deiik Rzgr trbinleri [6]

Genel olarak rzgr trbinleri iki kategoriye ayrlrlar. Birincisi dey eksenli rzgr trbinleri, ikincisi ise yatay eksenli rzgr trbinleridir [6]. Elektrik retim uygulamalarnda ounlukla yatay eksenli rzgr trbinleri kullanlr. ekil 1de tipik bir rzgr trbini ematize edilmitir. imdiye kadar kullanlan deiik rzgr trbin tipleri ise ekil 2de gsterilmitir. Modern rzgr trbinleri aerodinamik olarak rzgrn srkleme (drag) ve kaldrma (lift) kuvvetlerinden yararlanarak alr. Srkleme kuvveti rzgr esme ynnde trbin yzeyine, kaldrma kuvveti ise esme ynne diktir [6]. Bugn itibariyle, 80 m yksekliinde, 80 m apnda ve 2.500 kW enerji kapasitesinde olan dnyann en gl rzgr trbini prototipi Hollandada bulunmaktadr [12]. Rzgr gc geliimleri; 200 kW bamsz trbinlerden, 5 MWa kadar trbin gruplarndan oluan, zel ahs mlkiyetinde, ebeke balantsz sistemler ve byklkleri 5100 MW (veya daha fazla ancak yaygn olarak 2050 MW) olan ticari amal rzgr tarlalar biiminde gereklemektedir [5]. Piyasada mevcut olan trbinlerin ou 4 m/snlik rzgr hzlarndan balayarak rzgr enerjisi retmeye balar. te bu ilk hz deerine, rzgr trbini enerji retimine balama (cut-in) hz ad verilir. Bu hzdan daha dk olan trbinlerden rzgr enerjisinin retilmesi mmkn olmaz. Genel olarak bu hz, V0 notasyonu ile gsterilir. Bu ilk hz deerinden balayarak artan rzgr hzyla retilen enerji miktar doru orantl olarak artar ve birok almalarda bu artn dorusal olduu kabul yaplr veya trbin tasarm buna gre ayarlanr. Bu dorusal art V1 gibi bir st rzgr hzna kadar devam eder. te bu st hz trbin stabilitesi iin ok nemlidir. Bu hzdan sonra artk trbinin enerji retmesine

msaade edilmez. Pratik uygulamalarda st hz 25 m/snyi pek gemez [6]. Rzgr enerjisi retmeye elverili olan bir yere en azndan birka tane rzgr gcn elektrik enerjisine dntrecek trbinin kurulmasyla rzgr iftlikleri oluur. Rzgr iftlikleri, kurulmalar uygun yerlere yaklak 100200 m aralklarla trbinlerin yerletirilmesi ile ortaya kar. Rzgr Kaynakl Enerji retiminin Faydalar Rzgr santrallerinin avantajlar; hammaddelerinin atmosferdeki hava olmas, kurulumlarnn dier enerji santrallerine gre daha hzl oluu, temiz ve srdrlebilir enerji kayna olmalar, enerjide da bamll azaltmalar, fosil yakt tketimini azaltmalar neticesinde sera etkisinin azaltmna katklar, her geen gn gvenilirliklerinin artmas ile maliyetlerinin ucuzlamas, bunun yannda rzgr trbinlerinin kurulduu arazinin tarm alan olarak kullanlabilmesi gibi sralanabilir [6]. Rzgr enerjisinin dier enerji trlerine gre en nemli avantaj soutma suyuna ihtiya duymamasdr [8, 10]. Bu durum rzgr enerjisini en zararsz enerji kayna haline getirmektedir [8]. Rzgr tamamen atmosferde gne etkileimi ile meydana gelen yatay hava hareketleri olduundan, rzgr kaynakl enerji retim sisteminin hammaddesi bedavadr denebilir. Ancak bu hammadde tamamen meteorolojik artlara bal olduundan yln her gnnde ve aynda ayn miktarda bulunmaz, deikenlii olduka fazladr [6]. Kurulmas dier enerji santrallerine gre daha hzldr. Dier tm enerji retim birimlerinin planlanmas, projelendirilerek inasnn tamamlanmas uzun zamanlar ve byk mali yatrmlar gerektirir. Hatta inaat tamamlandktan sonra bile hammadde iin kaynak noktalar ile ulam ve tanm srekli salanmaldr. Rzgr

trbinlerinin yatrmna karar verdikten sonra mali btenin de hazr olmas ile ay gibi ksa bir zaman zarfnda inas tamamlanarak retime balanabilir [6]. Dier taraftan, rzgr trbinlerinin mr 3040 yl olarak garanti edildiinden, yatrm maliyeti uzun vadede azdr. Bir rzgr trbininin yatrm maliyeti yaklak 23 sene iinde kendisini amorte edebilmektedir [6]. Enerjide da bamll da azaltan rzgr kaynakl enerji retim sistemleri teknolojik ilerlemeler sayesinde her gn daha da ucuzlamaktadr. Rzgr enerjisinin hammaddesi tamamen atmosferdeki hava hareketleri olduundan hava veya evre kirlenmesi eklinde bir kirletici etkisi bulunmamaktadr [6]. Rzgrdan enerji eldesi iin kullanlan 1 MW kapasiteli bir trbin, ayn enerji kmr ile alan bir santralden karlanmak istendiinde yaklacak olan ve 135.000 aacn retebilecei oksijeni tasarruf etmek demektir [9]. Klasik konvansiyonel enerji kaynaklarnn mrleri snrl iken, rzgr enerjisinin az olan miktarna karlk byle bir mr sorunu yoktur. Bu bakmdan rzgr enerjisi srdrlebilirdir [6]. Rzgr enerjisi kullanmnn artmas ve yaygnlamas ile evre kirliliine sebep olan fosil yakt kullanmnn azalmas ve bu sebeple fosil yakt kullanmndan kaynaklanan sera gaz artnn da azalmas ve ozon tabakasnda iyilemeler ile iklim deiiklii hususunda normale dnn salanabilecei dnlmektedir. Herhangi bir radyoaktif nm tahribat yapmamalar, atk retmemeleri, hammadde iin darya baml olmamalar, teknolojilerinin basitlii, atmosfere sl emisyonlarnn olmamas, iletmeye alnma srelerinin ksal gibi avantajlar rzgr trbinlerini gnden gne tm dnyada daha da popler yapmaktadr [9].

3. EVRESEL ETKLER Rzgr santrallerinin evresel etkileri; arazi kullanm, grlt, grsel ve estetik etkiler, doal hayat ve habitata etki, elektromanyetik alan etkisi, glge ve titreimler olarak sralanabilir [13]. Ayrca kesikli bir enerji kayna olmas da dezavantaj olarak sylenebilir. Yer Seimi ve Alan ihtiyac Rzgr enerjisi uygulamalar ve geliimlerin evresel etkileri konular temel olarak arazi kullanm ilikileri/uygunluu balamnda fiziksel planlamann bir problemi olarak ele alnabilir. Rzgr enerjisinden elektrik retiminin bir kara paras zerinde gereklemesi, yer setii alan yeni arazi kullanm biimine dntrmektedir [5]. Deniz zerindeki kurulumlar ise deniz hayatn etkilemektedir. Rzgr enerjisinden elektrik retilmesi iin kullanlacak trbin iftlikleri byk alanlara ihtiya duymaktadrlar. Noktasal olmayan yaylm bir formda olan rzgr enerjisi gibi bir enerjinin, engelsiz ortamda toplanmasyla elektriin retilmesi, geleneksel sistemlerde kullanlan birim elektrik retimi bana alandan ok daha fazla alanlar gerektirir [5]. 1 MW elektrik retimi iin 7001000 m2 arazi gerekmektedir. Ayrca bu araziye insann girmesi de tehlikelidir [8, 10]. Yer kullanm rzgr trbinlerinin yerleiminden etkilenen bugnk ve gelecekteki kullanmlarn deiimi olarak anlatlabilir. Byk alanlar gerektiren byk ve orta lekli rzgr tarlalar yaygn olarak yerlemeler dndaki, uzak, ak alanlarda, krsal alanlarda yer semektedir. Krsal alanlarda yer setii durumlarda, rzgr trbinlerinin kurulduu alann toplam proje alannn yaklak %1-3n kaplarlar. Kalan %97-99luk bo ksm ise dier kullanmlara ak olmas itibari ile tarmsal

faaliyet yaplarak arazinin ikili kullanm salanabilmektedir [5, 7, 14]. Rzgr santralleri tarmsal arazi kullanm ile uygunluk gsterirken, dier ak ve doal alanlarda yer seimi durumunda arazinin mevcut kullanm ile eliki gsterebilmektedir. Rzgrn bol, hznn yeterli olduu alanlar ou zaman doal nitelii korunacak alanlar, milli parklar, zel nitelikli alanlar, arkeolojik ve tarihi alanlarla akabilmektedir [5]. Trbin kurulumu ve buna bal elektrik balant yaplar, kablolama ve yollardan dolay habitatta bir deiiklik olacaktr. Ancak bu deiim arazinin tamamn etkileyecek dzeyde byk deil, kk apldr. Trbinler alma hayatlarnn sonuna geldiklerinde sklebilmekte ve bulunduklar alan farkl amalar iin kullanlabilmektedir. Grlt Etkisi Grlt istenmeyen ses olarak tanmlanr. Nicel olarak llebilir, desibel ile llr. Grltnn yaylmasn etkileyen en nemli faktrler; grlt kayna tipi, kaynaktan uzaklk, rzgr hz, scaklk, nem, bariyerlerin ve yaplarn basncdr [14]. Rzgr iftlikleri grltye sebep olmaktadrlar [13]. Rzgr trbininin pervanelerinden kaynaklanan grlt kaynak tipine bal olarak iki farkl ekilde incelenebilir: Mekanik ve aerodinamik grlt. Mekanik grlt vites kutusundan, jeneratrden ve mil yatandan ileri gelir. Aerodinamik grlt ise dner pervanelerden kaynaklanr. Dnm sistemi ne kadar bykse retilen ses de o kadar yksek olur [15]. Rzgr trbinleri tarafndan oluturulan grlt, rzgr hznn artmas ile ykselir. Bu grlt, duyulabilir ses orann altndaki dk frekans boyutundadr. Dk frekans ses dalgalar evlerin ve dier yaplarn titreimine neden olmaktadr. Bu durum ancak bu seviyedeki

ses frekanslarna dayankl binalarn yaplmasyla ortadan kaldrlabilmektedir [8]. Grlt seviyesi pervanelerin tipine, hzna, ekline ve zelliklerine baldr. Hz arttka ve uygun pervane seilmedike aerodinamik grlt artar. Ayn zamanda hava aknda trblans miktar da nemlidir. Arka plandaki grlt ise evre artlar ile deiir. Arka plandaki grlt rzgr hz, rzgrn yaplar, aalar zerindeki kuvveti ile trafik grlts ve iftlik aktiviteleri gibi faktrlerle ilikilidir [15]. Rzgr trbinlerinden kaynaklanan grlt ve sesin, yapm olduklar titreimlerin insanlara, binalara ve dier canllara eitli olumsuz etkileri vardr [10]. Grlt insanlar zerinde sinirlilik, memnuniyetsizlik, sknt, konuma ve duyma yetilerinde azalma ya da aksaklk gibi etkiler oluturabilir [14]. Grltnn srekli olmas halinde duyu kayb kalc olabilir. Alglanan ses seviyesinde uzaklk ok nemli bir rol oynar. Rzgr trbinleri grlts orta ses basn seviyesindedir (50 dBAdan kk, trbin ile alc arasndaki mesafe 200300 metre). Tipik olarak modern rzgr trbini ses g seviyesi 100106 dBA arasndadr. (Tipik rzgr hz 8 m/sndir) [14]. Trbin saylar ve etkileri deerlendirilirken desibel lt dikkatli yaplmaldr. 1 MWdan yksek kapasiteli rzgr trbini 104 dBA ses gc seviyesine sahiptir. Ayn ses gc seviyesine sahip ikinci bir trbin yerletirildiinde 3 dBAlk art olur. Kaynaktan uzaklatka ses seviyesi der [14]. zet olarak, alglanan grlt evreyi saran ses ve arka plandaki sesi ile rzgr trbini grltsnn toplamdr. Endstriyel ve kentsel alanda evredeki ses trbin sesini rter [14].

Elektromanyetik Alana Etki Rzgr trbini veya retim donanm elektromanyetik alana tesir edip Radyo-TV alclarnda parazit yapabilirler. Bunun en temel sebebi trbin kanatlardr. Bu kanatlar dnerken radyo ve TV alclar ile radyo dalgalarn geri yanstr, parazit yapar, kuleler de sinyalleri yanstabilir. Fakat engellenmesi basit ve ucuzdur [8, 10, 14, 15]. Habitata Etki Trbinler doal hayata ve habitata da eitli etkilerde bulunur. Etkiler canl trlerine, mevsime ve yer zelliine bal olarak deiir [14]. Kanatlar zerinde nemli derecede bcek birikmesi trbin verimini drmektedir. Ayrca trbinler ku lmlerine de sebep olmaktadr. Kular bu rzgr trbinlerine doru srklenmekte, ok hzl dnen pervanelerden kaamamakta ve lmektedirler [8, 13]. Bu nedenle rzgr tarlalar doal koruma alanlarnn en az 300 m ilerisine kurulmaldr [16]. ABD Californiada, Blyth Harbour rzgr tarlas yaknlarnda, ilerinde nadir ku trlerinin de bulunduu yaklak 1.000 hayvan l bulunmutur [8]. Ayn ekilde 2001 ylnda Atlanta Rosstakide yaplan bir almada, iletmedeki 15.000 trbinin 33.000 kuun lmne sebep olduu grlmtr. Buradaki trbinler eski ve kk makinelerdir. Kapasite aralklar 100250 kW arasnda deimektedir [14]. Ayrca rzgr enerjisiyle byk llerde elektrik retimi, rzgr hznn azalmasna neden olur. Yakn blgelerdeki gllerin yzeyindeki buharlamann bu sebepten dolay azalmas neticesinde gller daha scak hale gelirler. Ayrca toprak nemi de ykselir. Btn bu olumsuzluklar ekosistemin etkilenmesine neden olur [8, 10]. Habitatlarn kayb veya zarar grmesi trbin temelleri, g istasyonlar

giri kanallar ve iletim koridorlarndan dolay olur [14]. Grsel Etkiler

hatlar

izelge 2. Potansiyel olumsuz evresel etkiler [14] Etkilenen Etki Trbinlere arpma sonucunda lm letmede olan trbinlerden ve ina, bakm ve skm esnasnda kan grltden dolay yavrulama ve beslenme alanlarna zarar vermesi Grlt, pervane hareketleri, besin zincirine olan mdahaleler, kazalar, elektromanyetik alanlar ve titreimden dolay habitatn bozulmas Suda bulanklk, grlt, titreim ve elektromanyetik alan oluturmas ile kazalar ve yapay kayalklarn inaas balk ve balk larvalarna zerinde olumsuz etki Tesis kurulumu ve kablolar ile kazalar sonucu oluan kayplar Kablolar ve kazalardan dolay ak ve tabanda olan deiiklikler Grsel etki neticesinde manzarann bozulmas ve muhtemel psikolojik etkiler Grlt, elektromanyetik alan etkisi

Enerji retmek amacyla kurulan rzgr iftliklerinin grsel etkilerinden sz etmek mmkndr [13]. Grsellik, estetik subjektif bir olgudur. Ancak temel kstas, doaya uyumlu btnlemi bir grsel etkinin oluturulmasdr [5]. Rzgr trbinlerinin yerleimi evrenin grsel ve estetik zelliklerini etkilemektedir. Grsel etkinin insan faktr zerinde direkt etkisi vardr. Doal ve blgesel korunan alanlar rzgr enerjisinin grsel etkisine kar daha hassastr. Modern trbinler boyut olarak ve kapasite olarak daha byk olmakta ve grnmde daha baskn olmaktadrlar. Bu durumlarda trbinler aras mesafe artmakta ve blgedeki younluk dmektedir. Gelien teknoloji yksek dnme hzlarna sahip youn gruplanmay drmekte daha dk dnme hzna sahip daha byk makineler getirmektedir. Iklandrma da trbinlerin grsel etkilerinden saylr [14]. Kesintili Olmas Rzgr dzenli olmayp kesintili olduundan kontrol gtr [11]. Rzgr kayna asndan cazip yerlerin genellikle blgesel tketimin dk olduu ebekenin u noktalar olmas byk kapasitede rzgr santrali tesisi durumunda yeni iletim hatlar gerektirmekte ve bunlarla ilgili yatrmlar ve enerjinin uzak noktalara tanmas nedeniyle kayplarn artmas gibi olumsuzluklara sebep olmaktadr. Elektrik retiminin gvenilir olmamas, tutulan retim rezervinin arttrlmasn ve elektrik retiminin yedeklenmesini, bir baka deyile, her bir MW rzgr santrali iin bir MWta gvenilir yedek kapasite oluturulmasn gerektirmektedir [7]. Rzgr trbinlerinden kaynaklanan muhtemel olumsuz evresel etkiler izelge 2de verilmitir. izelge 3te evresel etkilerin etki dereceleri verilmitir.

Kular

Memeliler

Balklar

Su alt flora ve faunas Ky eridi

Tm canllar

izelge 3. evresel etkilerin derecelendirilmesi [14] Etkiler ndikatr Kular 1,5 Grsel etki 1,5 Eilence yerleri 1,8 Grlt 2,0 Balk 2,2 Deniz biyolojisi 2,3 Deniz memelileri 2,4 Deniz akntlar 2,4 Deniz arkeolojisi 2,4 Deniz taban 2,5 Su kalitesi 2,5 1: ok nemli; 2: orta derecede nemli; 3: dk seviyede nemli

SONU VE NERLER Rzgr enerjisi, dnyadaki enerji sorununa atmosferde doal olarak olumas ve evre kirlilii oluturmamas gibi zellikleriyle uygun alanlarda zm olabilecek bir enerji kaynadr. Bir rzgar enerjisinden elektrik retimi projesi deerlendirilirken u hususlar dikkate alnmaldr; yer seimi, rzgr kayna zellikleri, alann mevcut zellikleri, tahsisli-dzenli koruma alanlar, grsel etki, grlt etkisi, ekolojik etkiler, arkeolojik alanlar, manyetik alan etkileimi, trafik ynetimi, turistik ve rekreasyonel etkiler ve kresel evresel etkileri. Proje yukarda saylan evresel etkilere zm iermelidir. evresel etkilerin azaltlmas ve dzenli geliimin salanmas amacyla hazrlanan projeler rzgr iftliklerinin arazinin mevcut doal yapsna, peyzajna en uygun ekilde yerletirilmesini salamaldr. Topografyann dz ve ak olduu alanlarda trbinler basit ve kolay alglanabilir geometrik dizilimde konumlandrlmaldr. Eimli arazilerde ise trbinler eim izgilerine paralel, doal doku ve yapya uyumlu bir ekilde yerletirilmelidir. Rzgr iftliinin bykl ve younluu seilen alann tama kapasitesine uygun olmal ve trbinlerin kmlatif etkileri endstriyel bir etkiden uzak olmal, doayla btnlemi doal bir grsel etki yaratmaldr. Arazi kullanm elikilerini ortadan kaldrmak veya arazi zerindeki rekabeti minimize etmek iin ncelikle rzgr haritasnn ve blgesel planlarn st ste oturtulmas, uygun yerleilebilir alanlarn belirlenebilmesi iin eik paftalarn retilmesi gerekmektedir. Yerleim alanlar, koruma alanlar gibi sakncal blgelerin kartlmasndan sonra geriye kalan rzgrl alanlar rzgr gc giriimleri iin uygun alanlar oluturacaktr. Byle bir almann olmad durumlarda sz edilen koruma

alanlarnda rzgr santrallerinin kurulabilmeleri iin ilgili kurum ve kurulularn grlerine, izinlerine bavurulmaldr. Ancak bu kurum ve kurulularn rzgr iftliklerinin kurulmasna dair erevesi net olarak izilmi mevzuatlar oluturmalar gerekmektedir. Rzgr hz, yn, nemlilik, scaklk farklar gibi meteorolojik artlara ilave olarak atmosferdeki hava hareketlerinin genel esi ynleri ile arazi yzey ekilleri retilecek enerji miktar zerine tesir edecekleri iin, trbin yerlerinin seiminden nce arazi almalar ve lmlerle fizibilite hesaplarnn yaplmas rzgr zelliklerinin tm detaylaryla bilinmesi gereklidir. Trbin yerleimi ve rzgr enerji potansiyelinin belirlenebilmesi iin uzun sreli, gvenilir verilere ihtiya duyulmaktadr. Rzgr santralinin kurulaca yerin seiminde yeterli rzgr potansiyeli ve arazi imknndan baka iletim hattna uzakl, trafo gc, sit alan ve/veya doal koruma, milli park alan olup olmamas, yaknnda uzun mesafeli alc-verici antenler ve balant hatlar bulunmamas ayrca gmen kularn uu yollar zerinde olmamas gibi zelliklere dikkat edilmelidir. Muhtemel olumsuz evresel etkilerden dolay yerleim yerlerinin rzgr santrallerine 500 mden fazla yaklamasna izin verilmemelidir. ngiltere bata olmak zere birok Avrupa lkesinde byk rzgr trbinlerinin yaratt evre sorunlar nedeniyle milli park alanlarnn snrlar iine ve ok yaknlarna kurulmas yasaklanmtr [8]. ou evresel etkiler iin bilgisayar ortamnda yaratlacak simlasyonlarla, 3d programlarn yardmyla bu etkiler test edilebilir, alternatif yer seimleri veya trbin dizilim tasarmlar arasndan en uygunu seilebilir. Grlt ve radyo ve televizyon sinyalleri ile parazit etkisi uygun pervane

kanad malzemesi seilerek ve trbinlerin dikkatli yerleimi ile engellenebilir. Rzgr trbinleri toplamda en az rahatszla sebep olacak ekilde yerletirilmelidir Ayrca pervane grlts trbinler ve yerleim yerleri arasnda tampon blge oluturarak dengelenebilir. Yeni teknolojiler ve dizaynlar trbin grltsn minimize edebilirler. Kk rzgr trbinlerinde mekanik grlt hkimdir. Jeneratr ve vites kutusundan gelen ses eitli dizaynlar ile minimize edilebilir. Kalan ses ise ses yaltm ve yaltm malzemeleri ile drlebilir. Bu tip sesi perdelemek aerodinamik sesten daha kolaydr. Rzgr trbininin boyutu arttka aerodinamik katk artar. Aerodinamik grlt pervaneler daha ince yaplarak azaltlabilir. Kular zerindeki olumsuz etkileri nlemek iin trbinlerin dzenli yerleimi ok nemlidir. Ayrca trbinler yerletirilirken g yollarndan ve endemik ve zel habitat alanlarndan kanlmal, kablolar yeraltndan geirilmelidir. Bir rzgr iftlii ister karaya ister denize kurulsun kurulduu yerdeki habitata bir etkide bulunacaktr. Bu etkinin en az seviyede olmas iin orada yaayan canllarn yuva, avlanma ve dinlenme alanlarnda tahribat yapmamaya azami derecede zen gsterilmelidir. evresel etkilerin ou teknolojik imknlar ve dzenli yerletirilen rzgr tesisleri sayesinde azaltlp hatta tamamen zme kavuturulabilir. KAYNAKLAR
[1]. BOYNUKARA Adnan, Enerji Savalar Devrinde Trkiyede Enerji, Mimar ve Mhendis Dergisi, Say: 33, Nisan-MaysHaziran, 2004. [2]. KAVAS Ahmet Oktay, Enerji Politikalar, retimi ve Fiyatlandrmalar, Mimar ve Mhendis Dergisi, Say: 33, NisanMays-Haziran, 2004. [3]. ALTIN Vural, Enerji Sorunu ve Trkiye, Mimar ve Mhendis Dergisi, Say: 33, Nisan-Mays-Haziran, 2004.

[4]. TOPU Sema, MENTE . Sibel, YURDANUR S. nal, ASLAN Zafer, Rzgr Enerjisi Potansiyelinin Belirlenmesinde Yer Seiminin nemi: Sinop rnei, TMMOB Makine Mhendisleri Odas, II. evre ve Enerji Kongresi, stanbul, 151617 Kasm 2001. [5]. PEKER Zeynep, Rzgr Enerjisinin evresel Etkileri ve Bu Etkilerin Azaltlmasnda Planlamann Rol, TMMOB Makine Mhendisleri Odas, II. evre ve Enerji Kongresi, stanbul, 151617 Kasm 2001. [6]. EN Zeki, Temiz Enerji ve Kaynaklar, Su Vakf Yaynlar, stanbul, 2002. [7]. Devlet Planlama Tekilat (DPT), Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan Elektrik Enerjisi zel htisas Komisyonu Raporu, DPT: 2569 K: 585, Ankara, 2001. [8]. AKKAYA Ali Volkan, AKKAYA KOCA Ebru, DADA Ahmet, Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn evresel Adan Deerlendirilmesi, IV. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu Bildiri Kitab Cilt I, Su Vakf Yaynlar, stanbul, 1618 Ekim 2002. [9]. Bursa evre Merkezi, BM Aktel, Aylk blten, www.bcm.org.tr, Bursa, Mays, 2000. [10]. KLTR mer Faruk, Enerji ve evre likisi, Mimar ve Mhendis Dergisi, Say: 33, Nisan-Mays-Haziran, 2004. [11]. BLR efik, Alternatif Enerji Sistemleri, Mimar ve Mhendis Dergisi, Say: 33, Nisan-Mays-Haziran, 2004. [12]. Bursa evre Merkezi, BM Aktel, Aylk blten, www.bcm.org.tr, Bursa, Kasm, 2000. [13]. Trkiye evre Vakf, Trkiyenin evre Sorunlar 2003, Ankara, 2003. [14]. The European Wind Energy Association, Wind Energy The Facts Volume 4 Environment, Belgium, 2003. [15]. Discussion, Footprints in the Wind? Environmental impacts of wind power development, Refocus, volume 3, issues 5, pages 30-33, September-October, 2002. [16]. Pimentel, D., Rodrigues, G., and et. al, Renewable Energy: Economics and Environmental Issues, Bioscience, volume 44, no: 8, September, 1994.

ZGEM Kmil B. VARINCA (Bildiri sunucusu) 1981 Bayburt doumludur. 2002 ylnda stanbul niversitesi evre Mhendislii Blmnden mezun olduktan sonra Yldz Teknik niversitesi evre Mhendislii Anabilim Dalnda yksek lisans eitimine balad. Halen yksek lisans eitiminin tez aamasndadr ve ayn blmde aratrma grevlisi olarak almaktadr. Gamze VARANK 1978 stanbul doumludur. 1996 ylnda Kadky Anadolu Lisesini bitirdi. 2000 ylnda Yldz Teknik niversitesi naat Fakltesi evre Mhendislii Blmnden mezun olduktan sonra ayn blmde yksek lisans eitimine balad. Halen yksek lisans eitiminin tez aamasndadr ve ayn blmde aratrma grevlisi olarak almaktadr.