P DEPO GAZLARININ ATMOSFER ISINMASINDAK YER Prof.Dr. M.

Talha GNLL1
1)

Ara.Gr.Kamil B.VARINCA

Yldz Teknik niversitesi evre Mhendislii Blm Beikta 34349 stanbul TR gonul@yildiz.edu.tr

ZET Atmosferik metan konsantrasyonu her yl %1 orannda artmaktadr. M etan bugnk kresel iklim deiikliinin neredeyse %20sinden sorumludur. En byk antropolojik metan kaynaklar atk depo sahalar, kmr madencilii ve doalgaz retimdatm faaliyetleridir. Depo sahasndaki atn geirdii paralanma dnmleri sonucunda ortaya kan depo gaz, kontrolsz durumlarda atmosfere yaylmakta ve ierdii metan ile sera etkisine, bylece kresel iklim deiikliine katkda bulunmaktadr. Depo gaznn atmosfere yaylmas yerine toplanp eitli metotlar ile kullanlabilir duruma getirilmesi suretiyle depo gaznn sera etkisine olan katksnn azaltlmas ve bunun yannda ekonomik bir deer olarak kullanlmas salanabilir. Bu bildiride, lkemizde ve dnyadaki p depo sahalarnda metan oluumu potansiyeli deerlendirilmi, toplanmas ve bertaraf konularna yer verilmi, sera etkisinin azaltlmasna ynelik olarak gnmzde uygulanan teknolojiler hakknda bilgi verilmitir. Anahtar kelimeler: biyoktle, depo yeri, kat atk, kresel snma, metan

ABS TRACT Atmospheric methane concentration is increasing in a rate of 1 % each year. Today the gas is responsible for almost 20% of global climate changing. The prominent anthropogenic methane sources are solid waste landfills, coal mining and natural gas extracting and usages. Biological decomposition gases produced from solid wastes spread into the atmosphere under uncontrolled landfilling conditions, and thus contribute into global warming process. Instead of this spreading, it can collect by controlled landfilling operations and can be used in some beneficiary energy and material recovery ways. These efforts also supply some economic income. In the presentation, world and Turkeys landfill gas capacities have been evaluated and methane adverse effect reducing techniques have been given. Keywords: biomass, global warming, landfill, methane, solid waste GR Gnmzde olduka belirgin etkileri ortaya kan kresel snma, dnya atmosferi ve okyanuslarnn ortalama scaklklarnda ortaya kan art eklinde ifade edilmektedir. nsanlarn ve dier canllarn yaam ile dorudan ilgili olan yeryznn hemen stndeki atmosfer scaklnn art, zarar verici iklim deiikliklerine neden olmutur. Son bir yzyl boyunca atmosferdeki snma +0.74 0.18C eklinde olmutur (Wikipedia). Bu snmann, insanolu vastasyla atmosferde giderek artan sera gazlar nedeniyle olduu zerinde durulmaktadr. Sera gaz olarak ifade edilen gazlar esasen atmosferde iz miktarlarda bulunmaktadr. Bu iz gazlarn mevcudiyeti ile yeryzn evreleyen atmosfer 30oC daha souk olacak, canllar bugnk hayatiyetini srdremeyecekti. Gnmze sz konusu olan bu iz gazlarnn atmosferdeki giderek art ile ok kk atmosfer snmalar meydana gelmekte ve buna bal olarak, buzullarn erimesinde ve mevsimlerin aknda nemli etkiler ortaya kmaktadr. Sera gazlar denilen gazlarn banda karbondioksit saylmakta ve bunu takiben su buhar, metan, kloroflorokarbonlar, ozon, nitrzoksit (N 2O), slfr heksaflorr (SF 6) vb. saylmaktadr. metan gaz ayn miktar karbondioksite gre 21 kere ve nitrzoksit gaz ise 270 kere daha fazla sy atmosferde tutabilme potansiyeline sahip. Ancak belki insanolu ve yer kre iin bir ans olduu belirtilebilecek bir ey burada ifade edilebilir. Bu daha yksek stma potansiyeli bulunan gazlar atmosferde karbondiokside gre kyaslandnda ok dk konsantrasyonlarda olduklarndan, atmosferin snmasndaki katklar ok dk oranlarda kalmaktadr. Isnmann ounluunu karbondioksit yapmaktadr. 2004 yl itibariyle bu gazlarn atmosferdeki konsantrasyonlar Tablo Ideki ekilde verilmitir. Bu gazlarn atmosferdeki kalma yar sreleri maalesef 100 yllar mertebesindedir. Buna karlk, metan gaznn yarlanma sresi 12 yl kabul edilmekte olup, bozunan metan gaz karbondiokside dnmektedir. Bu gazlarn yarlanma srelerinin uzunluu ok nemli bir durumdur. Yani bu gazlarn mevcut halinin, yani ilave gazlarn atmosfere verilmemesi halinde bile geriye dndrlmesi iin yllar gerekebilmektedir. Ktle dengesi gereince atmosfere yaplan ilavenin, doal bozunma srecinde bozunan karbondioksit kadar olmas ancak mevcut durumu koruyacaktr. 1997de dnya devletlerince imzalanan Kyoto Protokol bu durum iin varlan elle tutulan en nemli eik noktas olmutur diyebiliriz. Bu bildiride, karbondiokside gre atmosferdeki art hz 2,5 kat fazla olan (Tre, 2003) metan gaznn atmosfere yaylmasna neden olan kaynaklardan birini oluturan p depo yerleri ele alnacaktr.

Tablo I. S era Gazlarnn Gemii ve Bugn (Blasing ve S mith, 2006) Kresel Isnmadaki Atmosferde 2004 Potansiyel, bozunma yl GWP sresi kons. (100 yllk (yl) srede) Konsantrasyon (ppm) 377.3 1 deiken Konsantrasyon (ppb) 1847/1730 23 12 319/318 296 114 34 M evcut deil Saatler -gnler Konsantrasyon (ppt) 253/250 4,600 45 545/542 10,600 100 93/92 1,800 35 23/22 140 4.8 174/155 1700 11.9 14 12,000 260 3 11,900 10,000 5.22 22,200 3,200 0.12 ~ 18,000 ~ 3,200

1750 ncesi kons.

Isnmaya etki (W/m2)

CO 2 CH 4 N 2O O3 CFC-11 CFC-12 CCl4 CH 3CCl3 HCFC-22 HFC-23 Perfluoroetan SF 6 SF 5CF 3

280 730/688 270 25 sfr sfr sfr sfr sfr sfr sfr sfr sfr

1.66 0.5 0.16 0.35

0.34 (Tm halokarbonlarn toplam olarak.Bu listede bulunmayan biroklar da bu toplama dahildir) 0.002 < 0.0001

BYOKTLELERN VE DEPOGAZININ KRES EL IS INMADAK YER Biyoktleler vastayla oluan metan gaz, kresel snmada % 20-25 civarnda bir nispetle etkiye sahiptir. Atmosferdeki metan, kresel snmada n plana kmadan nce de mevcuttu. Ancak gnmzdeki insan faaliyetleri, bunun artmasna neden olmakta ve olmaya da devam etmektedir. 1980-1990 yllar arasnda, ylda toplamda ylda 370 milyon ton civar metan gaz atmosfere yaylmtr. 1994 yl itibariyle 40,3 milyon ton metan p depolarndan atmosfere yaylm olup, tm kaynaklarn nispetlerinin dalm ekil 1de verildii gibidir (Stern, Kaufmann, 1996). ekilden tm muhtemel kaynaklar da grlmektedir. ekil 2de ise mevcut kaynaklardan 1860-1994 arasnda yllk metan yaynm miktarlar verilmitir. Grafikte yer verilen metan kaynaklar dnda atksu artma tesisleri ve bir ksm endstriyel faaliyetler de saylabilir.
milyon ton metan/yl

120,0 Gaz yakma 100,0 Kmr madencilii iftlik hayvanlar 80,0 p depo yerleri Gaz temini Biyoktle yakma Pirin tarlalar

60,0

40,0

20,0

0,0 1850

1870

1890

1910

1930 yl

1950

1970

1990

ekil 2. 1860-1994 arasnda atmosfere yaylan metan miktarlar (S tern, Kaufmann, 1996) p deposu gaz, atk iindeki organik ksmn zaman iinde fermentasyonu ile olumaktadr. Bu proses nedeniyle, p depo yerleri atmosferi oluan gazlarla yava yava kirletmektedir. Bu gazn bileimi iinde genelde %50 civarnda metan bulunur. Bu oran bazen %55-75 CH 4 eklinde olabilir. Gazda bulunan CO 2 ise %25-50 aralndadr. p depo yerleri ekil 1den grlecei zere atmosfere yaylan metann takriben %11ini oluturmaktadr. Kresel snmadaki art zerine metann etkisi % 20-25 arasnda olduuna gre; p depo gazlarnn bundaki etkisi 0.25 x 0.11 = 0,028 yani % 2,8 orannda olacaktr. Bu oran kresel snma gibi uzun zamana yaylan bir olay iin gz ard edilmeyecek bir oran saylabilir. Buna gre yksek GWP deerine sahip metann gerek yaklarak ve gerekse baka ekillerde oksitlenmesi ile kresel snmadaki potansiyeli 1 : 23 = 0,043 yani % 4,3 oranna azaltlm olacak metanla gelen etkinin % 95,7si bertaraf edilmi olacaktr.

11% 4% 27% 10% 31% 5% 12% Gaz yakma Gaz temini Kmr madencilii Biyoktle yakma iftlik hayvanlar Pirin tarlalar p depo yerleri

ekil 1. 1994 yl itibariyle atmosfere yaylan metan kaynaklarnn metan miktarndaki nispetleri (S tern, Kaufmann, 1996)

LKEMZDE P YNETM VE DEPO GAZI OLU MA POTANS YEL Devlet statistik Enstits 2001 yl Belediye kat atk istatistikleri anketi sonularna gre 3215 belediyeden 2915 belediyede kat atk toplama hizmeti verilmektedir. Kat atk hizmeti verilen belediyelerden 2001 ylnda 25,1 milyon ton kat atk topland belirlenmitir. 2001 ylnda toplanan 25,1 milyon ton kat atn %40 (10,1 milyon ton) belediye plnde, %33 (8,3 milyon ton) dzenli depolama sahalarnda, %15i (3,7 milyon ton) bykehir belediyesi plnde, %2si (482 bin ton) gmlerek, %1i (344 bin ton) akta yaklarak, %1i (218 bin ton) kompost tesislerinde, %0,4 (101 bin ton) ise dereye dklerek bertaraf edilmitir (bkz. ekil 3). Buradan bykehir belediyesi plerinin de gnmzde dzenli depolandn dnrsek %50ye yakn pn dzenli depolanabildii veya depolanabilecei grlr. Trkiyede 2001 ylnda belediyelerin kulland p dkme sahas says 2247 olarak verilirken, dzenli depo says 12 olarak ifade edilmitir. Dzenli depo says 2004 ylnda 16ya ykselmitir.
Bertaraf yntemine gre belediye kat atk yzdesi
Gmme %1,92

plerin toplanabilme durumunu nfusu yksek olan beldeler iin daha muhtemel olaca dncesiyle irdelersek, ekil 4ten grld zere nfusu yz binin stnde olan kentlerin kat atk yzdesi toplamn %50sinden fazladr. pn tonu bana ylda 8 m3 depo gaz oluaca ve bu gazn iindeki metann %50 nispetinde olduu kabul edilerek, lkemizde p depo yerlerinden ylda 100 milyon m3 metan oluaca tahmin edilebilir. M etan gaznn standart artlardaki younluu; 0,00072 ton/m3 olduuna gre; ylda 72 bin ton metan evreye yaylacaktr. GEREKL TEDBRLER p depo yerlerinde oluan bozunma gazlarnn ynetimi, metan gaznn atmosfere olan olumsuz etkisinin azaltlmas iin kullanlan yegne yol metann oksitlenerek atmosfere verilmesidir. Bunun iin depo gaz dorudan yaklabildii gibi, bir yerlere nakledilip orada deerlendirilebilmektedir. p depo yerinde yakma ii enerji kazanma veya sadece yakarak atmosfere verme eklinde olabilmektedir. Depo gaz enerjisi ile depolarda oluan sznt sular buharlatrlp artlabilir. Bir yerlere nakledip kullanma ise ok deiik ekillerde olabilir. Depo gaz boru hatt ile kullanlaca sera stmas, tula fabrikas, vb. endstriyel veya yerleim enerji ihtiyalar iin kullanlmak zere nakledilebilir. Bunun dnda depo gaz artlp sktrlarak daha uzak mesafelerde benzer amalarla da deerlendirilebilir. M etan gazndan metanol vb. gibi maddelerin retimi gibi kullanm yollar da sz konusu edilebilir. p depo gazlarnn ynetilebilmesi iin p depolarnn dzenli depo olmas art sz konusudur. Aksi takdirde gazlar toplanamayacaktr. Dzenli depolarda oluan tm gazlarn tmnn ekilmesi ise pratikte mmkn deildir. Oluan gazlarn %75inin ekilip deerlendirilebilecei kabul edilebilir. Buna gre; p depo gazlarnn kresel snmadaki katk oran %2,8den; 2,8 x 0,50 x (1+0,25) = 1,75 yaklak %1,8e ekilmi olacaktr. Yani depolanan plerin %50si dzenli depolama ile depolanr ve bu dzenli depolarda oluan gazlarn %75i toplanp oksitlenirse takriben kresel snma etkisinde %1lik bir azalma salanabilecektir. S ONU Kresel snma dnyamzn yaam aknda etkisini iyiden iyiye gstermeye balamtr. Bu nedenle zellikle karbondioksit yaynmn azaltmak iin sanayi prosesleri gzden geirilmekte daha az karbondioksite neden olan teknolojilere ve zellikle enerjinin verimli kullanm konularna ynelmeye balanmtr. Bu arada dnya

Dereye dkme %0,40 Akta yakma %1,37 Kompost tesisi %0,87

Dier %4,44

Bykehir belediyesi pl %15,00

Dzenli depolama %33,04 Baka belediye pl %2,68

Belediye pl %40,29

ekil 3. lkemizde 2001 yl itibariyle evsel kat atklarn bertaraf biimleri

Nfus gruplarna gre toplanan belediye kat atk yzdesi

1000001-5000000 %0,21 5000000+ %0,33 -2000 %0,73 2001-5000 %6,06 5001-10000 %5,66

500001-1000000 %12,89

10001-25000 %8,71 25001-50000 %9,10 50001-100000 %11,15

100001-500000 %45,15

ekil 4. lkemizde 2001 yl itibariyle evsel kat atklarn kent nfus kmlerine dalm

genelinde atmosfere yaylan metan gaz da kresel snma zerinde hatr saylr katk yapmaktadr. Bu bildiride, kat atklarn evreye birok zararlar nedeniyle dzensiz depolanmas yerine dzenli depolanmasnn kresel snma zerine yapaca olumlu katk deerlendirilmi ve bununla dzenli depolama sonucunda elde edilen gazn eitli kullanmlarnn kresel snma potansiyeli zerinde %1 gibi bir azalma ile ksmi bir fayda saylayaca belirtilmitir.

KAYNAKLAR Blasing, T.J. ve Smith, K., Recent Greenhouse Gas Concentrations, CDIAC (The Carbon Dioxide Information Analysis Center), Updated July 2006, http://cdiac.esd.ornl.gov/pns/current_ghg.html Devlet statistik Enstits, 2001 ylna ait belediye kat atk istatistikleri anketi, 2003. zcan, H.K., Borat, M ., Bayat, C., Kat Atk Depo Sahas Gazlar ve evresel Etkileri, II. M hendislik Bilimleri Gen Aratrmaclar Kongresi, M BGAK 2005, 1719 Kasm 2005, stanbul Stern, D.I., Kaufmann, R.K., Estimates of global anthropogenic methane emissions 1860-1993. Chemosphere 33:159-76, 1996. Tre, E., Kresel snma ve temiz enerjiler, III. Atmosfer Bilimleri Sempozyumu, 19-21 M art 2003, stanbul Wikipedia, the free encyclopedia, Global warming, http://en.wikipedia.org/wiki/Global_warming