bedestenlerin trk ticari mimarisindeki yeri ve t r a b z o n bedesteni

Yrd.Do.Dr. Kenan NAN* Giri Bu makalemizde Anadolu'nun Trk vatan olmas ile beraber bu corafyada meydana gelen deiikliklerden ve zellikle Trkler'in kendine has mimari yaplarndan ticaret amac ile kullanlan bedestenlerden bahsetmekteyiz. ncelikle bu eserin nasl ortaya kt hakknda bilgi vererek, orijinini deiik grler altnda tartmaya altk. Bedestenler zellikle Osmanl Devleti dneminde gelien yap tipleri olduundan bu dnemde ne gibi vazifeleri stlendikleri anlatld. Osmanl Devleti zamannda ticari hayatn merkezi durumunda olan bu eserlerin bugnk durumlarnn i ac olmamas ve gereken alakay grememeleri gz nnde bulundurularak gnmzde ayakta kalan bedestenlerden biri ve deiik zellikleri bnyesinde barndrp yok olma tehlikesi ile kar karya bulunan Trabzon Bedesteni'nden de ayrca bahsetmek suretiyle konuya dikkat ekmek istedik. Camiler ve trbeler gibi toplumun direk korumas altnda bulunmayan bu mimari eserlere gereken dikkatin gsterilmesi ve yaatlmasnn Trk-lslam kltrnn Anadolu'da varln srdrmesinde byk katks olaca inancndayz. nsanlk tarihinde eya deiimi eklinde yer alan ticari faaliyetlerin geliimi, insanln ortaya kna kadar gtrlebilir. Ticaret, sosyal organizasyonlar ve retimin gelimesine paralel olarak gelimitir. Ticaretin, medeniyet ve sanatn deiik toplumlar arasnda gelimesinde ve yaylmasnda oynad rol herkes tarafndan kabul edilmektedir. Ticari faaliyetlerin yalnzca yerleik toplumlarda deil gebe toplumlarda da yer ald bilinmesine ramen, en gelimi ticaret ekillerinin yerleik toplumlarda olabilecei aikar* K.T.. Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm,

120

KENAN NAN

dr. Tatmin edici bir tketimin olduu yerleik ortamlarda ticaret daha fazla geliecektir. Buna paralel olarak ticari binalar byk ounlukla ehirlerde ina edilmilerdir. Eskialarn ve ortaalarn insanlar ticaret uruna gvenilir olmayan vastalarla birok glklerle katlanmlardr. Akdeniz havzas eskialarda ve ortaalarda ticaretin en fazla yapld yerlerden biri olmutur1. Ancak en ok tehlikeli ve cesaret isteyen ticaret yolu denizden olan in-Basra Krfezi yolu ile, karadan olan in-Mezopotamya yolu idi. Orta Dou'nun Uzakdou ticareti ile balantl olarak sahip olduu deeri Fernand Braudel "Ortadou'yu ticaretin kavak noktas haline getiren en nemli etken kara tamacldr2" szleri ile ifade eder. nl ipek yolunun byk bir ksm Trkler'le meskun olan Asya topraklarndan getiinden onlarn da bu ticaretle uratk! an n sylemek mmkn olup, Trkler'in destei ve korumas olmadan ipek yolunda ticaretin gelimesinin de imkansz olduu aikardr. Yerleik Trkler'in en erken ticari faaliyetlerinin Orta Asya'da balad buralarda dkkanlar ve pazarlar kurduklan bilinmektedir. Trklerin slamiyeti kabul etmesi ve akabinde kurulan Seluklu Devleti'nin hakim olduu topraklann deiik kltr evrelerinde olmas ile Trklerin deiik medeniyetlerle olan ilikileri bir hayli canlanmtr. 1071 yl ile beraber Trkler Anadolu'ya girmiler ve Trk tarihinde yeni bir safha balamtr. Anadolu'da Seluklu yerlemesinin balamas ile birlikte, Seluklu kaytlarndan ve vakfiyelerinden anlalaca zere bilhassa 13.yzyln ilk eyreinden sonra ticari alanda byk bir canlanma grlm hanlar, kervansaraylar, bedestenler ve arlar ina edilmeye balanmtr3. Ahi organizasyonunun da gelimesine paralel olarak ticari binalarn ve merkezlerin says artmaya balam,
1. Akdeniz ve Akdeniz havzasnn ortaa boyunca ticari adan sahip olduu rol hakknda detayl bilgi iin baknz; Fernanad Braudel, The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip 11, Tercme S.Reynolds, London, 1986; J.Heyd, Histoire du commerce du Levant au Moyen Age, 2 vol., Leipzig, 1885-86. 2. Braudel, Civilization and Capitalism 15th-18th Century, The Perspective of the World, Vol. 3, London, 1988, s.467. akdeniz ve Dnya ticaretinin 10. ve 19. yzyllar arasnda geirdii safhalar izlemek asndan Braudel'in Civilization and Capitalism serisinin dier iki eseri; The Structures of Everyday life ve The Wheels of Commerce'de ayrca zikderilmeye deer. 3. Trkler'in Orta Asya ticari hayatndaki rolleri, burada gelien ticari hayatn nitelii, sonraki dnemde batya balayan byk Trk muhacereti ve sonunda ran ve anadolu'da Trklerin kurduu Byk Seluklu ve Anadolu Seluklu Devletlerinin oluturduu Trk-lslam Medeniyeti ve bu medeniyetin eleri hakknda genel malumat iin baknz Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-lslam Medeniyeti, stanbul, 1980, s.342-345, 358-384. Trk-lslam medeniyetinin yukarda izah edilen blgelerde meydana getirdii

BEDESTENLERN TRK TCAR MMARSNDEK YER

121

ayn zamanda yneticiler, devlet adamlar ticari faaliyetlerin yapld binalar yapmak suretiyle vakf messeselerine gelir temin etme yoluna gitmilerdir4. Anadolu ehirleri bu ekilde yerleik halk itibariyle yava yava bir Trk karakteri almaya balaynca onlarn ticari faaliyetlerini yrttkleri mimari eserler de Trk karakteristii ile ina edilmeye balanmtr. Bu ekilde ortaya okan en tipik Trk binas bedestendir. Bedesten Trklere zg olan bir ticaret binas olup Arastalar ve Hanlar da dier Trk ticari yaplardr5. Trke'de bedesten olarak yerlemi bulunan kelimenin bezzazzistandan veya bezistandan geldii ileri srlmtr. Ahmet Vefik Paa bedesteni "bez satlan bezzaz mahalli, akmie-i nefise satlan ar" olarak tarif eder. Bezzaz Arapa'da "bez satan" demektir. Bez Kamus tercmesine gre "elbise, bez veya silah, kl" anlamna gelmektedir6. Fatih Sultan Mehmed'e ait Arapa vakfiyede stanbul bedesteni, Suk albazzaziya ismi ile zikredilir7. Bedestenler, Anadolu'da Seluklu devrinin sonlarna doru ina edilmeye balanm, Anadolu Beylikleri dneminde gelimi, Osmanl dneminde de hem say hem de karakteristik adan gelimilerdir. Bedesten balangta ahap olarak yaplan mtevaz gzlerden ibaret dkkanlarn arasnda, yani ehrin alveri merkezi ortasnda kargir ktlesiyle ykselen belirgin bir yap idi. Bylece bedesten Trk ehirciliinde ticaret blgesinin ekirdeini tekil ediyor, btn alveri onun etrafnda cereyan ediyordu. ok hafif, ahaptan ve pratik olarak kurulabilen malzemeden ina edilen dkkan dizilerinin etrafn sarmas, bazan bunlarn aralarnda ticaret
mimari eserler ve zellikler bu eserler ierisinde ticari binalar hakknda geni malumat iin baknz Mustafa cezar, Typical commercial Buildings of the ottoman classical Period and the Ottoman Conztruction System, stanbul, 1983, s. 1-22, 83-91. Anadolu Seluklu Mimarisinden Anadolu Beyliklerine ve onlardan da Osmanllara Trk-slam Mimari unsurlarnn geii hakknda tafsilatl bilgi iin baknz Oktay Aslanapa, Yzyllar Boyunca Trk Sanat (14.yzyl)), stanbul, 1977. 4. Ahilik ve ahi organizasyonlarnn Trk-slam Medeniyeti ierisindeki yeri iin u eserlerden tafsilatl bilgi edinilebilir; Adnan Glerman, Sevda Tatekil, Ahi Tekilatnn Trk Toplumunun Sosyal ve Ekonomik Yaps zerindeki Etkileri, Ankara, 1993: Mehmet eker, bn Batuta'ya Gre Anadolu'nun Sosyal-Tltrel Ve iktisadi Hayat le Ahilik, Ankara, 1993; Yaar alkan, M.Ltf kiz, Kltr, Sanat ve Medeniyetimizde ahilik, ankara, 1993. 5. Mustafa Cezar. A.g.e., s.21. 6. D.I.A, "Bedesten Maddesi", s.302-303, stanbul, 1992. 7.1.A, "Bedesten Maddesi", s.440, stanbul, 1943.

122

KENAN NAN

hanlarnn da yaplmas ile bedesten ehrin en canl ticaret blgesinin merkezi olmaktayd. Bedestenin kagir ve salam yaplar olmas, ahap dkkanlann yangnlarda yok olmas gznne alnarak hi deilse deerli mallan koruyabilmek bakmndan daha emniyetli olmasyla izah edilebilir. Buralarda tccarlann kymetli mallan dnda ar esnafnn, tccarlann kasalan, evraklan, defterleri yakn tarihe gelinceye kadar nemli bir sosyal messese olan esnaf ve zenaatkar loncalarnn belgeleri muhafaza edilmekteydi. u halde bedesten ar ve endstri mahallelerinin bir nevi ekirdei durumunda idi. arlar bunun etrafnda biimleniyordu. Bu gelime stanbul Kapal ars'nn douunun nasl cereyan ettiini gsterir. Bedestenlerin iinde dolap denilen sat tezgahlan, d duvarlanna bitiik dkkanlar vardr. Drt cephesinde demir kaplanm salam kaplar, yksekte ve az sayda penceresi mevcuttur. Bunlanndagerektiinde demir kepenklerle korunduu anlalmaktadr. Binalann ii kaln kare payelere dayanan tula kemerlerle blmlere ayrlm, bunlann zerleri yine tuladan kubbelerle rtlmtr. Ik demir kapakl ok az saydaki st pencerelerden girer. Bu ekilde bedesten ulu camii gibi ok kubbeli bir yap olarak kendi iinde aynca gelime imkan bulmutur8. Trk bedesten mimarisinin esaslan ve kayna hakknda deiik grler mevcuttur. Halil nalck bu mimari tarzn orijininin Greko-Romen olduunu sylemekte ve bedestenin ticari faaliyetlerinin Greko-Romen ehirlerindeki Basilika veya Kaiserion ile slam dnyasndaki ad ile bazzazistan veya kaysariyya ile ayn olduunu ifade etmektedir9. Bedestenler zerinde deerli almalan bulunan Semavi Evice bu mimarinin esaslann Anadolu'nun eski medeniyetlerinde aramann doru olmadn belirtmektedir. Bir zamanlar ortaya atlan ve ksmen doruluuna inanlan stanbul Bedesteninin bir Bizans yaps olduu iddiasnn hi bir ciddi dayanaa sahip olmadn vurgulayan Eyice stanbul'un fethinden nce de Osmanl Devletinde yaplm bedestenler olduunu (Bursa Yldnm Bedesteni) ifade ederek bu mimarinin Osmanllarda zaten gelimi olduunu syler. Bu farkn bir dier ynde Bizans ars ile Trk
8. D..A, "A.g.m", s.303-304. 9. Halil nalck, "The Hub of The City: The Bedesten of stanbul", Studies in ottoman Social and Economic History, s.2, London, 1985.

BEDESTENLERN TRK TCAR MMARSNDEK YER

123

arsnn birbirinden ayr olmasdr. Bizans ars direkli caddeleriyle ehre yaylrken, Trk ars kendi bana bedesten'in etrafnda tekil etmekte ve ehrin meskun blgesinden uzakta kalmaktadr. Yeni Bizans mimarisinde Trk bedestenine benzer veya ona rnek tekil edecek bir bina tannmamaktadr. Eyice'ye gre, bedestenin kaysariyya'nn Trk-osmanl mimarisine gemi ekli olduuni iddia etmek de yersizdir. nk Memluk yap sanatnn Orta Asya mimari prensiplerinden faydaland gibi, her iki evre ayn esastan ilham alp, bu ilham kendi estetik duygularna uygun bir ekilde ifade etmilerdir. Klasik biimiyle Osmanl devri bedesteni bir Trk yap biimidir ve Trk mimarisinde kkl bir yeri olan ok kubbeli ulucami tipinin din olmayan bir ie tahsis edilmi rneidir. Bu ekilde bedesten mimarisinin bilinen biimi ile herhangi bir yabanc sanata balanmasna da imkan kalmamaktadr10. Semavi Eyice'nin bedesteni bir Trk yap biimi olarak gstermesi Mustafa Cezar tarafndan da desteklenmektedir. Cezar konuyu tarihi gelimesi ile detayl bir ekilde incelendikten sonra Anadolu'nun Trkler tarafndan fethi ile beraber, ticari yaplarn da Trk Kltr ve Medeniyeti dorultusunda ekil almaya baladn belirterek, bedesten'in Trklere has ticari bir yap eidi olduunu sylemektedir". Byk Seluklu Devleti ve Anadolu Seluklu siyas ve medeniyet tarihleri zerinde tafsilatl aratrmalar bulunan Osman Turan'n konuya aklk getirecek fikirlerini burada aklamann faydal olaca kanaatindeyiz. Turan zetle Seluklularn idaresinde anadolu'nun slam medeniyeti hudutlarna dahil olarak yava yava geliirken, bundan nceki dnemde, Akdeniz ticaretinin Mslmanlarn elinde bulunmas ve slam-Bizans savalar yznden Anadolu'nun Dnya ticaret yollarnn dnda kaldn ve bu ekilde iktisad ve meden bir skut yaadn, bu nedenle bu devir Anadolu'sunda Helenistik, Roma ve Seluklu devirlerinin abidelerine rastlanmadn belirterek ayn zamanda slam hudutlar iinde kalan arki Anadolu'nun Bisans Anadolu'suna nazaran ok ileride olduunu izah etmektedir. Turan'a gre Bizansllar karsnda Trk askerleri ve gazilerle dolu olan Tarsus, Adana ve Malatya ehirleri slamn Bizans karsnda Ularn (Sugur) tekil ettii iin buralarda, gaza ruhunu kuvvetlendiren, kesif bir ilmi ve dini faaliyet vard.
10. D.l.A, A.g.m., s.304. 11. Mustafa Cezar. A.g.e., s.21.

124

KENAN NAN

Bu dnem Anadolusu'nun dousu ile bats arasndaki gelimilik fark Seluklular zamanndaki medeniyet hamleleri sayesinde ortadan kalkacak ve 13. asrda, Orta Anadolu, Dou Anadolu seviyesine ykselecektir. lk Arap fetihleriyle Mslmanlar Yakn Dou kavimleri bilhassa Hristiyanlar ile temastan sonra yeni bir medeniyet sentezi, slam Medeniyeti, meydana getirdikleri halde Seluklular Anadolu'da byle bir imkanla karlamlar ve bu sebeple burada doan Seluklu Medeniyeti, yerli kltrden pek az faydalanabilmi ve bu medeniyet Trk-slam medeniyetinin bir devam olmutur12.

Turan'n iaret ettii Anadolu Seluklu Medeniyeti'nin bir Trk-slam Medeniyeti olduu ve Bizans Anadolusu'nun iinde bulunduu kltrel gerilii, Anadolu'da tekaml emi Trk-slam Medeniyeti'nin dier yerli kltrlere etkisi eklinde grmek de mmkndr. Bilhassa fizik medeniyet unsurlar zerinde bu etkiyi grmekteyiz. Anadolu ve zellikle Trabzon Rum mparatorluu Tarihi zerinde aratrmalar bulunan Antony Bryer mimar adan Anadolu'da Trklerle Ermeniler arasnda kltr alveriinin olduunu ancak ayn eyin Trklerle Rumlar arasnda olmadn belirtirken, dier bir aratrmac Tamara Talbot Rice'n Trabzon Ayasofya Kilisesi'nin 1243'de vuku bulan Kseda Sava'ndan kaan Seluklu mltecileri tarafndan yaplm olabileceine dair fikrini13 de ikna edici bulmadn belirtmektedir. Anthony Bryer'n bu eserdeki Seluklu izlerini "cultural confusion" kltrel karmaa olarak nitelediini gryoruz14. Ancak kltrel karmaa kelimesinin de bu etkileri aklamaya yetmedii ortadadr. Bu hadisenin u ekilde izah edilmesinin daha doru olaca fikrindeyiz. 1071'den itibaren balayan Anadolu'nun Trklemesi sreci Anadolu Seluklular dneminde artarak devam etmi ve bu Trkleme ile beraber Anadolu Kltr de deimeye balam, hakim medeniyetin Trkslam kltr olmas ile beraber fizik kltr unsurlar da Trk motiflerini almaya balamtr. Bir ok rnekleri verilebilecei gibi Trabzon Ayasofya Kilisesi'nin yapmnda Seluklu mimarlarnn bulunmas ve yapda Seluklu etkisinin ar olarak hissedilmesi,
12. Osman Turan, A.g.e, s.359. 13. Anthony Bryer, "Greeks and Trkmens: The Pontie Exception"dan naklen; Tamara Talbot Rice "Decorations in the Seljukid Style in the Church of St. Sophia at Trebizond," Gedachtnisschrift Diez (stanbul, 1963), 87-119, Dumbarton Oaks Papers, 29, s. 124, Washington, 1975. 14. Anthony Bryer, a.g.e. s.123-124.

BEDESTENLERN TRK TCAR MMARSNDEK YER

125

Trk-slam Kltr'nn etkisinin hissedilmeye balandn, Hristiyan unsurlarn da bu etkiyi kabullenmek veya etkilenmek zorunda kaldklarnn bir gstergesidir. Yukarda yerilen bu bilgilerden sonra imdi di Bedesten ad verilen bu Trk-slam orijinli eserin esas gelime zamann kaydettii ve birok ehirlerde ticareti ynlendirdii Osmanl Devleti zamannda nasl bir faliyet gsterdiini izaha alalm. Osmanl Tarihinde klasik dnemde veya ykselme dneminde olsun birok yazl kaynaklarda ifade edildii zere herhangi bir ehir fethedildikten sonra ehrin tekrar inas srasnda ve sonrasnda Mslman toplumun yaayna uygun bir hale getirilmesi iin deiik dzenlemelere gidilmitir. Bu dzenlemelerde tabiatyla daha nceden Orta Dou'da hkm srm Trk-slam devletlerinin izledii yollar takip edilmitir. slam toplumunun eriat hkmlerine uygun olarak yaama imkanna sahip olabilmesi iin ehir, fiziki yaps iinde Islami bir karakter tamak zorunda idi. Bu sebeple ierisinde camisi olan bir dini merkez ehir hayatnn merkezi olarak ina edilirdi15. Bu binalar topluluunda fakirler seyahat edenler iin imaretler ve hastahaneler vard. Bu dini hayr messeselerinin mali kaynan salamak zere bir ka adet kaynak getiren messeseler ayn zamanda Mslman toplumun sosyal ve ekonomik ihtiyalarn da karlamak zere ekillendirilmiti16. Genel olarak ehirlerin sosyal yaps ana gruptan oluup, saraya yakn st tabakay, ulemay ve askerleri, blgesel ve milletleraras ticaretle uraan tccar snfn ve esnaflar ihtiva etmekte
15. Camilerin bir slam ehrindeki nemi ve ehirde ifa ettii grev, ehir mimarisindeki yeri hakkndaki tartmalar iin baknz, Oleg Grabar "The architecture of the Middle Eastern City from Past to Preent: The case of the Mosque", Edisyonu Ira M.Lapidus, Middle Eastern Cities, s.27-47, Los Angeles, 1969. 16 Konuya nemli bir misal olmas asndan istanbul'un fethi ve sonrasndaki faaliyetler gsterilebilir. Detayl bilgi iin baknz, Halil inalck, "The Re-Building of istanbul By Sultan Mehmed The Conqueror", Cultura Turaca, Volumen IV, 1967, Numerus 1-2, s.5-15. Mertol Tulum, Tursun Bey Tarih-i ebul-Feth, s. 67. istanbul, 1977. Tursun Bey Fatih'in istanbul'u yeniden inasndan bahsederken ehre g ettirilen ticaret erbabnn ticaret ileri iin "ve anlarun in, ali bezzazistan ve arular ve bazargahlar ve ayende v revende in vasi' karvansaraylar yapturd" demek suretiyle hem geleneksel Osmanl fetih ve imar politikasn hem de bir bedestenin ehir iin tad nemi vurgulam olmaktadr. Camilere vakfedilen mlkler ve vakfiyelere rnek olmas asndan Sleymaniye Vakfiyesi burada zikredilebilir. Bu amala baknz. Siileymaniye vakfiyesi, Mukaddime ve metni hazrlayan Kemal edip Krkolu, Ankara, 1962. 17. Bir islam ehrinini genel yaps ehirdeki sosyal tabakalar snflar hakknda genel bilgi iin baknz. Lapidus, A.g.e, Lapidus, "Mslim cities and Islamic Societies" ve S.D. Gotein, "Cairo: An slamic City in the Light of the Geniza Documents", s.26-80

126

KENAN NAN

olup, bu son iki kesim halktan oluuyordu17. Osmanl Devletinde tccarlar iki ksma ayrlmakta idi. Yerleik olanlar ve seyahat edenler. Bedesten yerleik olan tccarlarn i yeri idi. Bunlarn yannda seyahat eden tccarlarn kald hanlar veya kervansaraylar vard. Yine bunlarn yannda esnafn alt dkkanlar vard ve her sanat dal ayr bir dkkan srasna sahipti. Bunlarn hepsi bir pazan yani ary meydana getiriyordu18. Bu iki nemli gurup, tccarlar ve esnaflar genel olarak hemen her Osmanl ehrinin sosyal ve ekonomik karakterini ortaya koymutur. Bedestenler, Anadolu'da ehirlerdeki ticar hayatn merkezi binas hkmnde idi. nki Bedestenler milletleraras ticaretle ilikisi olan bir messese idi. Sadece ok nemli Osmanl ehirlerinde bedestenlerin olduunu grmekteyiz. Osmanl kaynak eserlerinde Bedesten her zaman bir ehrin en nde gelen messesesi olarak dikkate alnmtr. Evliya elebi nl seyahatnamesinde Osmanl ehirlerini "Bedestenli ehirler" ve "Bedesteni olmayan ehirler" olmak zere iki kma ayrmtr19. Kral olarak Bedestenli bir ehir milletler aras ticaret iin bir merkezdi. Bu ehirler youn nfusa sahip olup, bu nfusta ok sayda zengin ynetici ve baarl tccarlar ki bunlar deerli mallarn dardan ithal ederlerdi. Yine nemli olmayan bir ehirde bir bedesten'in inas demek bu ehrin gelimesine byk yardmc olmak ve onun bir ticar merkez haline gelmesi iin byk tccarlar oraya ekmek demekti. Ve byk tccarlar iin bedestenin korumas nemli rol oynuyordu. Bir ok durumlarda bedestenler Osmanl Devleti'nin ya da bir vezirinin veya bir sancak beyinin abas ile ticareti gelitirmek iin ina edilmilerdir20. Kural olarak bedestenler vakf olarak hayr messeselerine kaynak salamak amac ile ina edilmilerdir. Bir bedesten'in kendine has faaliyeti kma ayrlmakta idi. Birinci olarak tccarlarn deerli ithal mallar ncelikle tekstil
18. Bedesten ve ar arasndaki iliki ve arlarn bedestenler etrafnda gelimesine misal olarak stanbul Kapal ars'nn geliimi gsterilebilir. Detayl bilgi iin baknz, l.A. "ar Maddesi", s.360-362. 19. Bedesten'i bulunan ehirlere rnek olarak Rumeli'de Edirne, Sofya, Filibe ve Belgrad ve Saraybosna saylabilir. Geni bilgi iin baknz. Evliya elebi Seyahatnamesi, Cilt 3-4, s.296-369. Cilt 5-6, s.262-300. istanbul, 1986. 20. Halil nalck, A.g.m. s.16-17, Msr valisi Ali Paa'nn Kanuni Sultan Sleyman'dan bir Bedesten yaplmas yolundaki isteini bildiren belge konuya rnek olarak gsterilebilir.

BEDESTENLERN TRK TCAR MMARSNDEK YER

127

rnleri burada emniyet ierisinde depo edilir ve satlrd. kincisi yerleik tccarlarn merkezi olup bu kiiler alm satmlarn, kervanlarn ve ticar deniz seferlerini buradan idare ederlerdi. nc olarak bedesten her meslek grubundan kiiye ait deerli maln zellikle mcevher ve parann devlet garantisi ile zel imal edilmi kasalarda korunduu bir messese idi. Yine emenet mallarda burada emniyet altnda saklanrd. Sahibi bulunamayan kayp mallar buralarda belli bir mddet bekletilirdi. Kanuni olarak korunan yetimler iin oluturulan para fonu ve ehir halkn ilgilendiren nemli evrakn korunmas iini de yine bedestenler yapmaktayd. zetle bedestenler bir ok ynden modern bir bankann ve ayn zamanda bir borsann yerini tutmaktayd21. Byk ticaret merkezleri ve iyi gvenlii bulunan depolar olarak zel ihtiyalar karlamak zere ina edilmi olan bedestenler, Osmanl Mimarisi'nin tarihi gelimesinde ok nemli ve esiz bir yer tutmaktadr. En eski bedestenler Orhan Bey ve Yldrm Bayezid zamannda Bursa'da ina edilmi olanlardr. Bir Osmanl Bedesteni tatan ina edilmi drtgen veya dikdrtgen eklinde kaln duvarlara sahip, kurunlarla kapl kubbeleri olan ve ehirin ekonomik faaliyetlerinin yrtld blgede sanki bir kale gibi ykselen bir binadr22. Trabzon Bedesteni Yavuz Sultan Selim'in annesi Glbahar Hatun evkafndan olan bedesten'in 6322 akelik gelirine dair bir belge olduuna gre yap l.yy. balarna ait olmaldr. Trabzon'da zaten Glbahar Hatun'un bir Camii imareti de mevcuttur. ngiliz seyyah Lynch'in bu yapy bir Ceneviz eseri olarak gstermesi ve gnmze kadar baz yazarlarn bu iddiay tekrar etmesi yanltr. Bedesten'in Trabzon Rum mparatorluu zamannda Venedikliler veya Cenevizliler tarafndan ina edildii fikri zikredilmi olmasna ramen meselenin asl udur ki binann kemerleri Trk sitilinde yaplm ve ekillendirilmitir. Yine binann inasnda kullanlan malzemenin bir ksmnn Glbahar Hatun Trbesi' nde kullanlm olmas binann Trkler tarafndan ina edilmi olduunun en kuvvetli delilleridir23. Gnmz aratrmaclarndan Selina Ballance da yukardaki fikri ksmen des21. nalck. A.g.m., s.3. 22. A.g.m., s.23. 23. Mustafa Cezar, A.g.e., s.224.

128

KENAN NAN

teklemekte ve binann Trabzon Rum mparatorluu zamannda yaplm olmas mmkn olsa bile kesinlikle Trkler dtarafndan ina edilmi olmas gerektiini, nki Glbahar Sultan Trbesinde kullanlan materyal ile bu binada kullanlan yap malzemesinin zellikle kap ve pencerelerde ayn olduunu ve bunlardan baka binann orijini hakknda bilgi verecek iz bulunmadn belirtmektedir24. Bedesten binasnn yapl tarihini belirlemek yukarda izah edilen grlerden de anlalabilecei gibi olduka zordur. Binann dou ve bat kaplar zerinde kitabe yerleri mevcut fakat kitabelerden herhangi bir iz mevcut deildir. Bat kaps zerinde arapa bir kitabenin bulunduu ve sonra tahrip edildii sylendii gibi2' Trabzon'daki mahalli aratrmaclardan Cokun Kulakszolu da kitabenin sklrek bedestenin ortasnda bulunan kuyuya atldn ve daha sonra karlmadn ifade etmektedir. Bedesten hakkndaki btn grleri bir arada deerlendirirsek binann Trabzon'da Osmanllar tarafndan ina edilmi olan en eski ticar yap olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Evliya elebi eserinde Trabzon ticaret hayatndan bahsederken yle sylemektedir. "arlarn en sekini, Mumhane kapsndaki tara esnafnndr. Bunlar, kapnn hizasnda ve deniz kysnda kat kat kalabalk dkkanlardr. Kagir yap ve bedesteni vardr ki, iindeki tccarlar zengin, eli ak, vakarl ve muhteem bezirganlardr. Orta Hisar'da her esnaftan bulunur. Yetmi seksen kadar dkkanlar vardr ki kk pazar derler26. Minas Biikyan !818'de bedesten'in dou tarafndaki kaps zerinde tehis edilemeyen bir kitabe bulunduunu, drt demir kaps ile ortasnda gzel bir ime suyu olan bir kuyusu bulunduunu yazmaktadr. Ayrca ok yksek olan yapnn ortasnda drt stun bulunduunu, evvelce ikinci bir kat varken imdi iinde tek katl dkkanlar olduunu belirtir27. Biikyan'n bu grne karlk Selina Ballance binann hibir zaman ikinci bir kata sahip olmadn ancak binada u anda doldurulmu olarak mevcut olan pencerelerin ok yksek ve her duvarda ikier adet bulunmasnn ikinci kat zan24. Selina Ballance, "Early Turkish Buildings in Trabzon", Belleten, 113-116, s.75, Ankara, 1965. 25. A.g.m., s.75. 26. Evliya elebi, Seyahatname, Cilt, 1-2, s.457. 27. P.Minas Biikyan: Karadeniz Kylar Tarih ve Corafyas 1817-1819, Tercme ve notlar, Hrand D.Andreasyan, s.53, stanbul, 1969. 28. Selina Ballance, A.g.m., s.74.

BEDESTENLERN TRK TCAR MMARSNDEK YER

129

nn verdiini belirtir28. Mustafa Cezar da yukardaki fikri destekleyerek binann girilerinin tek katl bir bina dnlerek yapldn, bina iinde binann iki katl olduunu gsterecek bir tavan izinin bulunmadn bu sebeple iki kat fikrini desteklemenin mmkn olmadn belirtir29. Trabzon Bedesteni H.1043'de 1633-34 yllarnda bu ehre yaplan bir Rus saldrsnda yanmtr. Kubbesi veya kubbeleri o srada muhtemelen km olabileceinden Minas, bedestenin stn ak olarak grdn ifade eder. 1847'de yazlan bir raporda bedestenin yangnlardan kararm bir yap olduu, ortasnda, bu kuyu bulunduunu ve iinde terzi ve pamukuklarn barnd bildirilmektedir30. ar blgesinin sahile yakn bir ksmnda olan bu bedesten bugn ksmen harap bir halde olup, drt duvar ile ortasnda kare kesitli drt byk paye ayaktadr. inde ise gelii gzel yaplm barakalar vardr. Bu bedesten mimari zellikleri ve zm bekleyen problemleri bakmndan btn bedestenler arasnda tek rnektir. Hemen hemen kareye yakn bir biimde ina edilmitir. Drt kaps olup, i duvarlarnda oyulmu dolap yerleri bulunmas yapnn bedesten karakterine iaret eder. Fakat binada garip bir rt sistemi bulunur. Binann drt kesinden ortadaki ayaklara atlm kemerler vardr. Drt payenin ortasnda kalan kare blmn stnde evvelce bir kubbe bulunduu tahmin edilmektedir. Dokuz kubbeli bedestenlere ok benzemekle bareber yapnn onlardan ok farkl bir st yap mimarisine sahip olduu anlalmakta ve rt sisteminin nasl olduu zlememektedir31. Trabzon Bedesteni'nin bugn ou zel mlkiyet olmak zere 45 hissedar olduu malumdur. Vakflarn ve Trabzon Belediyesinin de hisseleri bulunmaktadr. Vakflar Genel Mdrl'nce herne kadar kamulatrlmas iin karar alnm ise de bu henz hayata geirilmemi durumdadr. Bedestenin bugn dou ve bat cephesi duvarlarnda iki adet derin atlak blunup st duvarlar yklma tehlikesiyle kar karyadr. Bedestenin sadece kuzey cephesi ak olup, dier cephelerden dkkanlar tarafndan sarlmtr. Bunlara ek olarak bedestenin iinde odun bime atelyesinin alyor olmas bir bakma ieride tahribat hzlandrmaktadr. Yine Bedestenin
29. Mstafa Cezar, A.g.e., s.224. 30. Biikyan, A.g.e., s.74. 31. D.I.A., A.g.m., s.310. Trabzon Bedesteni'nin bugnki durumu hakknda bir fikir verebilmesi asndan makalemizin sonundaki Trabzon Bedesteni plan ve krokisine baklmas faydal olacaktr.

130

KENAN NAN

gney cephesindeki bir iyeri bedestenin en az 10 m. ierisine girmi bir ekilde ticarete devam etmektedir. Bu ekilde ekonomik hayata entegre olmu bir tarihi eseri eski haline getirmek veya restore etmek olduka zor olacaktr. Sonu Osmanl Devleti zamannda ticar adan ok nemli rol oynam birok bedesten bugn yok olmutur. Bunlardan birou da Balkanlarda olanlardr. Bugn Balkanlarda hl faaliyette olan bedestenler arasnda Saraybosna saylabilir. Bunlarn yannda skp Bedesteni yakn zamanda yklarak yerine dkkanlar ina edilmitir32. Memleketimizin bugnki topraklan dnda kalan Osmanl topraklannda ina edilmi olan Trk-slam eserleri bugn bu topraklan ellerinde bulunduran insanlann kltr miras olmadklanndan onlann bu binalan korumak gibi bir endieleri mevcut deildir. Bilhassa Balkanlarda ve zellikle Bosna-Hersek'deki Osmanl eserlerinin son zamanlarda kastl olarak ortadan kaldnlmas arpc rneklerdendir33. Snrlannz dnda kalan mimar mirasmzn kaderi bu ekilde ok ac iken, snrlarmz iinde kalan mimar yaplann imdiki vaziyetlerinin memnuniyet verici olduunu sylemek de bir hayli gtr. Esas olarak baz bedestenlerimiz zon dnemlere kadar ayakta kalmay baarmlarsa da daha sonra harabe haline gelmiler, yanmlar, yeni binalar iin yer amak maksadyla veya yerlerine yeni binalar yapmak iin yklmlardr. Bu ekilde ortadan kaldnlan bedestenlere rnek olarak Krehir, Havza Konya, Diyarbakr, Bolu, Denizli, Ladik, Kalecik ve Tosya bedestenleri gsterilebilir. Akhisar ve aydn Bedestenleri de Yunan igali srasnda yok olmulardr34. Toplumdaki sosyo-ekonomik deimeler gerekten de Bedes32. Mustafa Cezar, A.g.e., s.225. 33. Tafsilatl bilgi iin baknz: Bosnia-Hercegovina, Mosques and other monuments damaged or destroyed in the war, Organization o The slamicb Conference, Research centre for Islamic History art and Culture (Ircca) stanbul. 34. Osmanl Devleti zaman eski eser ve koruma politikalar hakknda genel bilgi iin baknz, Emre Madran, "Osmanl Devletinde "Eski Eser" ve "Onarm zerine Gzlemler", Belleten, 49, s.503-546, ankara, 1985. Mustafa Cezar, A.g.e., s.227-228.

BEDESTENLERN TRK TCAR MMARSNDEK YER

131

tenlere ok byk darbe vurmutur. Ancak bedestenlerin modernize edilip gnmzn sosyo-ekonomik ihtiyalar gz nne alnarak kullanma sokulmas byk lde imkan dahilindedir. Gnmzde yok olmaktan kurtulan bedestenler bu gaye ile kullanlmaktadrlar. Bu babdan olarak Ankara'daki Mahmud Paa Bedesteni Anadolu Medeniyetleri Mzesi olarak hizmet vermektedir35. Yukarda ifade edildii gibi bedestenler sanat tarihi asndan byk kymet ifade etmekle beraber, camiiler gibi halk tarafndan korunan veya desteklenen binalar deillerdir. ok kolay bir ekilde ihmal edilebilmekte ya da ehirlerde arsa fiyatlarnn astronomik dzeye kt gnmzde yeni binalara yer amak iin kurban edilebilmektedirler. Birok bedestenimizin ihmal nedeni ile ortadan kaybolmas ve birounun da Trabzon Bedesteni gibi onlarn sonucunu bekliyor olmas gerekten zcdr. Ekonomik menfaatlerin kltr mirasmz koruma ve yaatma duygusunun nne gememesi iin kltr deerlerini yaatmann Trkiye iin ifade ettii nemin yetien nesillere verilmesi elzemdir.

35. Tamirat ve restorasyon suretiyle gnmzde kullanlan bedestenlere rnek olarak Bursa Yldrm Bedesteni, Edirne Bedesteni ve Ankara Mahmut Paa Bedesteni gsterilebilir. Konu hakknda detayl bilgi iin baknz, Mustafa Cezar, A.g.e, s. 159-249., D./.A., A.g.m. s.302-311.

KENAN NAN

AK

T r a b z o n B e d e s t e n i nin V a z i y e t P l a n

BEDESTENLERN TRK TCAR MMARSNDEK YER

133

AA Kes

9B Kes.'i

, . i* ,. - .
t , .. jg'.'i.'.

1. Yukarda Trabzon Bedesteni plan, AA ve 8B kesitleri, aadaki resimde bedestenin i ksmndan bir grnt yer almjktadr. Bina hemen tamamen harabe haline gelmi durumda "

Plan ve resim Mustafa Cezar'n A.g.e.

s.123'den alnmtr.