KATALONYA'YA SELAM

ngilizce'den eviren Jlide JErgder

ALAN YAYINCILIK : 40 ada Edebiyat Dizisi : 13 KATALONYA'YA SELAM HOMAGE TO CATALONIA 1938 ngilizce'den eviren : Jlide Ergder Birinci Bask : Nisan 1985 Dizgi/Bask: Can Matbaa Kapak Dzeni : PANO GRAFK

George OrwelI

BLAR den ORWELLe* Eric Arthur Blair, 1903 ylnda, ngilizler'in hkimiyeti altndaki Bengal'de (Hindistan) Motihari de dodu. Richard Walmes-ley Blair ile da Mabel Limouzin'in ikinci ocuklaryd. Orwell doduunda 46 yanda olan babas, Hindistan Sivil Servisi'nin Uyuturucu Blm nde vazifeliydi. Eric Blair drt yanda iken aile ngiltere'ye dnerek Hen-ley'e yerleti. Babas ksa srede Hindistan'a geri gitti ve 1912'de emekli oluncaya kadar orada almaya devam etti. Dolaysyla Orwell, daha sonralar kaydettii gibi, babasn sekiz yandan nce ok az grebildi. Kocasndan sekiz ya gen olan annesi, 1908'de nc ocuklarn dnyaya getirdi. Bylece Blair ailesi, 5'er yl arayla iki kz ve bir erkek ocua sahip oluyordu. Eric Blair sekiz yanda iken, Sussex'deki zel bir hazrlk okuluna balad. Orwell, be sene mddetle tatiller dnda tm zamann geirdii bu okulun, ngiliz snf sistemine ilikin fikirlerini belirlediini ne srmtr. Daha sonra burslu olarak, bir dnem Wellington ve drt buuk yl Eton olmak zere, iki zel ortaokula gitti. Tatil gnleri dnda yine hep okuldayd. Eton'dan ayrld srada ailesi Oxfordshire'den Suffolk'a tand. Hindistan mparatorluk Polisi'ne katlan Eric Blair, 1922 il 1927 yllar arasnda hizmet ettii Birmanya'da polis eitimi grd. zinli olarak evine geldii srada, Birmanya'ya dnmemeye karar verdi. Hindistan mparatorluk Polisi'nden istifas 1928 ylbanda yrrle girdi. Bul andan beri yazar olmay dleyen Orwell, mparatorluk Polis Tekilt'nn bylesi bir meslek iin hi de uygun olmadn dnmt. Daha sonra cereyan eden hadiseler, Orwell'in bu dnemde emperyalizme hizmet ettiini (kavradn ve bu sisteme kar ktn gstermitir. Blair'in yirmi drt yana kadarki hayatn, balca, emper5

''spanya'da den gnlller, bu savan anlarn yreklerinde kt bir yara gibi tamlardr. nk, insan, hakl olduu halde yenilebileceini, zorbaln gayrete boyun edireceini, bazen cesaretin kendi kendisinin dl olmadn spanya'da renmitir.'''
Albert Camus

yalist Britanya'nn ynetici orta snfnda bir yer edinmesi iin elzem eitim belirlemitir. Ana ve baba tarafndan ailesi, Hindistan ve Birmanya'da uzun seneler yaam, lasker, idar ve ticar alanda hizmet vermiti. Yetikin yllarndaki yaants ta-mamiyle bu ereve iinde geti. Bir anayurt ss ve ynetici yetitiren okullar andan oluan ngiltere'deki hayat ise, olaan bir aile yaamndan mahrum yllar anlamna geliyordu. 1927'de bu ereveyi krdnda, kendini hayatnn te ikisini geirdii ngiltere'de buldu. Ancak tm bu zaman, belirli trden ilikiler btnnn, pek,.seyrek, olarak da aile durumunun, ta-iimlad kurumlar iinde gemiti. Britanya'da yirminci yzyln ilk yarsnda, benzer', bir birikim ve maziye sahip erkeklerin siyasi ve kltrel eemenlii ylesine belirgindi ki, Orwell'in yeyetimesi genellikle olaan ve usulne uygun olarak vasflandrlabilir. Bir baka ifadeyle, Britanya'daki' ou insann hayat da dahil bir ok nemli ynden bu garip hatt yabanc idi. Or-well'in bundan sonraki dokuz yln incelerken, bu noktann ha-trlanmas ve vurgulanmas gerekir. nk, tm bu unsurlar bali olduu ey, yeni bir toplumsal ilikiler ann kurulmas ve nemli bir balamda, yeni bir toplum kimliinin yaratlmas dr. bu Blair'in Orwell'e evriminde dnm noktasdr. lk lk kopuun nedenlerii kukusuz hayli karmak olmakla birlikte, iki unsur ok aikrdr. Byme anda yazar olma arzu-su nekadar berrak berrak idiyse, yapt iin uygunsuz bir meslek olduu fikride zamanla olumutu. Deiiminin sonunda, emper-yalizmin kt bir ey olduunu yazyordu; iinden ne kadar a-buk ayrlrsa o kadar iyi bir ey yapm! olacakt (CEJL, I, 236). Henz emperyalizmin hizmetinde iken tepkisi daha karmakt. daha sonralar gzlemledii zere, hizmetinde olduu imparatorlua duyduu nefret ile imparatorlua kar olan yerli halka ka duyduu fke arasnda skp kalyor; ve bu, ivedi iini zorla-tryordu. Teorik olarak, tamamiyle Birmanyallar'dan yana ve tamamiyle onlar ezen ngilizlere kar olduunu sylyordu. fiiliyatta ise, hem emperyalizmin kirli ilerini reddediyor hem de onun iinde yer alyordu. Hayatnn geri kalan ksm incelendiinde, bu karmak tep-kinin baz blmleri anlalabilir. Kopu annda hl can alc olan bir husus da, onun ngiltere ile, yani tand ve ait olduu ancak, soyutlama hari, baka ynlerden hi bilmedii bir toplumla olan kararsz ve bulank ilikisidir. Bu yzden, mparator6

luk Polisi'nden ayrlmas ve ayn snf a iinde yaamak zere ngiltere'ye yerlemesi mmknd. Sadece emperyalizmin ak tezahrlerine tepki gsteriyor olsayd, byle davranmas olaan da saylrd. Lkin, ngiltere ile olan iliki meselesi daha da na-ziktl Serbest kalnn ilk alt. aynda Blair'ln fiilen yapt ey, Londra'nn Dou Ucu'nu keif seferine kmak, ngiliz yoksul snfn tanmak oldu. Notting Hill'de bir oday hareket ss olarak tuttu. Sonra, 1928 ilkbaharnda, Paris'in ii mahallesinde bir oda kiralad. Notting Holl'de ayn caddede ikamet etmi olan sevgili teyzesi Nellie Limouzin, Orwell'in on sekiz aylk kal sresi boyunca Paris'te bulunuyordu. Dou Ucu'na yapt sefer, sonralar onun sk sk yenileyecei bir tr oldu: sradan ngiliz'i kefetme yolculuu. Yeni hayatnn iki buuk senesi bir btn olarak alnrsa, onun yazar olanak kendini tantmasndaki ana drty anlama imkn doar. Bu adan, Paris'in seilmesi dneminin tipik bir zelliidir. On yl sonra, 1920'lerin Parisi'nin sanatlar, yazarlar, renciler, sanat merakllar, seyyahlar, ayyalar ve benzeri grlmedik basit vreler tarafndan istil edilmiti..., ehrin baz semtlerinde szde sanat says, fiilen, alan nfustan daha ok idi; sonra bu tabaka yeni bir Buz a misali zlverdi, kozmopolit sanat kalabal da yok oluverdi diye yazd (OEJL, I, 493). Bir zamanlar bir parasn oluturduu bir olgunun horlayc ve yozlaan artlarnda yazma tutkusuna, deneyiminin pek ok evresinde karakteristik olan bu alkanla, dikkat etmemiz gerekir. Paris'te iken, sonradan kaybolan, iki roman yazd; Franszca ve ngilizce baz makaleler yaynlad. Zatrre oldu, on hafta kadar bulak ve mutfak hizmetlisi olarak alt, sonra da 1929 ylnn sonunda ngiltere'ye dnd. zleyen iki buuk yl boyunca, kendisini farkl temelde bir yazar olarak kabul ettirmeye alt. Yazmak iin ebeveyninin Suffolktaki evini kulland; ara sra makale yazarak ve retmenlik yaparak para kazand. Kendi seimi olmakszn Down and Out in Paris and London (Paris ve Londra'da Perperian) ad verilen ilk kitabnn eitli uyarlamalarn hazrlad. Perperian yerine bulak'y tercih ederdim. diyor. (CEJL, I, 107). Kitap tecrbelerinin yazya dklmesiydi, ama herkes iin ayn ey geerliyse, mster adla yaynlanmasn yeleyeceini belirtti. Kitabn neri srasnda hayatm retmenlik ederek kazand iin, bir yerde bu tercihi anlamak mmkn. Ancak, isim sorunu,

daha nemlisi kimlik meselesi, ok daha nceden domutu. ngiltere'de keifler olarak dnd ileri hl srdryor, serserilerle, afyonkelerle ii mahallelerinde yayordu. 1932 sonlarnda, Down and Out in Paris and London'un yaynlanmasna ilikin meseleleri tartrlarken, temsilcisine unlar yazmt: Bir takma isim bulmam istiyorsan, serserilik ederken hep kullandm P.S. Burton var. Ama, eer uygun grmezsen, unlara ne dersin? Kenneth Miles George Orwell H. Lewis Allways Ben George Orwell'i tercih ederim. (CEJL, I, 106). Orwell, ebeveyninin Suffolk'taki evinin gneyine den bir nehrin addr. Orvvell'in ilk kitab 1933'te neredildi. Bunu izleyen ylda kendisini bir yazar olarak tantt. retmenlik yaparak, bir kitap dkknnda alarak ve eletirmenlikle para kazand. Giderek daha uzun dnemler baba evinden uzakta yaamaya balad. Down and Out in Paris and London'u Burmese Days (Birmanya Gnleri) adl roman takip etti. Bu roman ngiliz yayncnn anavatanda kzgnla yol aabileceinden korkmas nedeniyle, ilk olarak ABD'de yaynland. Ondan sonra iki roman, Clergyman's Douggter (Papazn Kz) 1935'te, Keep the Aspidistra Flying (Umut iei) ise 1936'da piyasaya kt. Ayn yln ilkbaharnda, Wellington'daki (Hertfordshire) bir ky dkknna tand. ki ay sonra, bir vergi tahsildarnn kz, Oxford ngiliz edebiyat blm mezunu (1927) daha sonra psikoloji dalnda Londra'da doktora renimi yapacak olan (1934) retmen ve gazeteci Eileen O'Shaughnessy ile evlendi. Artk Eric ve Eileen Blair idiler ama, itibar gren George Orvrell kimlii, zorluklarla dolu bir gei devrinden sonra, kesin olarak olumutu. Onvell'in yazar ve gazeteci olarak bu yllarda kazand hreti, esas olarak yoksulluk ve buhran dnemi yklerine dayanyordu. Keif seferleri ve inandrc haberleri ona, edebiyat dnyasnda, snrl da olsa, zel bir kimlik kazandrmt. nce ortodoks ilikilerini kopard; sonra da, arz dnemlerde de olsa, bilinli olarak ve tekrar tekrar onlarn dna kt. Snf-bilinli bir kltre, onun, genel bir yoksulluk ve buhran annda geri getirdii ey, tecrb olarak Birmanya gibi ok uzak bir dnyadan tad haberlerdi. Sradaki kitab bu kesin kimlikle stlen8

dii bir grevdi. Sol Kitap Klb adna, yoksul ve isizlerin dnyasnda aratrma. Ne var ki, onun bu vazifeyi kabul ettii 1936 yl, buhran ve olduka deiik boyutlarda yaanan bir deiim ylyd. Grev esnasnda bir yazar olarak eski kimliini srdrrken, grevini yerine getiri biimi, The Road to Wigan Pier'de (Wigan Rhtmna Giden Yol) yeni bir tasarya giriini, bayatnn geri kalan ksmnda devam edecek siyas yazarlm iaret ediyordu. nk, kitabn ilk blmnde ondan talep edilen zaten ok iyi yapabildii rapor trnde iken, ikinci blm Orwell'in siyas konumunun ilk etkin anlatm olan, snf ve sosyalizm zerine bir makale olarak dzenlenmitir. Burada, emperyalizme ve snf sistemine muhalefetini yineleyerek, artk zgrlk ve eitlie ilikin sosyalist tanmlara balln ilve ederken, ayn zamanda da, rgtl sosyalizmin ou biimlerine ve bilhassa da ngiliz ortca-snf sosyalistlerinin eitli trlerine saldrmaktadr. Wellington'da leden sonralar at dkknna yerlemez-den nce. ubat ve Mart aylarnda, Lancashire ve Yorkshire'a bir gezi yapmt. Haziran'da evlendi, btn yaz ve sonbahar boyunca kitabn yazd. Fakat Temmuz'da spanyol Sava patlak verdi; sonbaharn sonuna doru, Orwell, [makaleleri iin malzeme toplamak, ve belki de, savamak iin spanya'ya gitmeye hazrland. Barselona'ya vardktan hemen sonra P.O.U.M. (Par-tido Obrero de Unification Marxista) milisine katld, 1937 ylnn Ocak aynda onlarla birlikte arpt. Daha sonra, POUM ile saf tutan Bamsz i Partisi'ne geti; onba, sonra temen oldu, Mays ortalarnda yaraland. Nisan aynda, Madrid'deki Uluslararas Tugay'a katlmaya almt. Ne var ki, Cumhuriyeti yetkililer ile POUM -arasndaki atmaya bulat ve neka-hat dneminden sonra POUM kanun d iln edildiinde, atmalara bizzat kart. Haziran'da Fransa'ya kat. Sava ve devrimci siyaset stne edindii tecrbeler, onun konumunu bir ok ynden pekitirdi. Bu tecrbe birikimi onu antikomnist yapmad, nk balanabilecei Sovyet izgisindeki komnizmi uzun seneler nce reddetmiti. spanya buhrannda yine de Uluslararas Tugay'a katlmaya gayret etti. Onun antikomnizmini olumlu ynde bileyen ey, esas olarak, Kom-nist-POUM rekabetini dorudan yaamasdr. Ayn zamanda, izleyen ilki veya yl iin, devrimci sosyalist oldu. Marxizm olarak bildikleri dahil, ou ortodoks ngiliz sosyalist mevzilere hcum

ettii The Road to Wigan Pier, 1937 Mart'nda, daha o cephede iken yaynlanmt. spanya'dan avdet eder etmez, ortodoks sol ile kesin kopuunu tamamlayan Homage to Catalonia'y (Kata-lonya'ya Selm) yazmaya balad. Kitap, 1938 Nisan'nda yaynland. Haziran'da Orwell Bamsz i Partisi'ne katld, ve savan ilk aylarna kadar partide kald. Yeni bir 'kitap yazmak iin Hindistan'a gitmek istiyordu. Ancak, 1938 knn sonunda yeniden veremi depreti ve yaz sonuna kadar senatoryumda kald. L.H. Myers'dan (The Near and the Farn yazar) ald borla, k geirmek zere Fas'a gitti; 1939 ilkbaharnda ngiltere'ye geri dnd. Fas'ta geirdii k boyunca drdnc roman Corning Up f'or Air'i yazd. ngiltere'ye dnnden sonra, en ok tannan bir ka denemesini kaleme ald: Dickens zerine, Haftalk ocuk Dergileri zerine, ve tam sava balarken tamamlad nside the Whale. Fas'ta iken, Britanya'da giderek faizme kaya kar tek etkili nlem olmak zere, sava muhalifi bir sol yeralt hareketinin ana hatlarn izdii mektuplar yazyordu. Lkin sava baladnda grlerini, u anda, kazanmak mecburiyetinde olduumuz kanl bir savan iindeyiz; ve ben de buna yardm etmek isterim.. szleriyle aa vurdu. Bnyesi elvermedii iin (CEJL, I, 410) re karld. Arada srada yaz yazma imknlar ok azaldndan, yeniden be parasz kald. 1940 Mays'nda, gerisin geriye Londra'ya tand. Ayn yln sonbaharnda, alt bal Socialism and the English Genius (Sosyalizm ve ngiliz Dehas) olan The Lion and The Unicorn (Arslan ve Tek Boynuzlu At) adl bir deneme] yazd. 1941'in ilk gnlerinden itibaren, Amerikan Partisan Review iin London Let-tersi (Londra Mektuplar) kaleme almaya balad. Sonra Austos aynda, 1943'n sonlarna kadar kald, BBC'nin Dou Ser-visi'nin Hindistan blmne, sohbet programlar yapmcs olarak girdi. Bir sre Sivil Koruma Servisi'nde ve yangn gzcs olarak hizmet etti. 1943 senesi Orwell iin, bir ok bakmdan bir dnm noktas oldu. Mart aynda Orwell'in annesi ld. Hastaland iin Sivil Koruma Servisi'nden ayrlmak zorunda kald. BBC'den ayrlarak, Aneurin Bevan'n ynetimindeki Tribune'a edebiyat editr oldu. Kitap eletirmenlii gibi daha dzenli olan bir ii stne ald. Fakat, en kesin ve nemli olay, yl sonunda Animal Farm' (Hayvan iftlii) yazmaya balamasyd. 1944 ubat'nda kitab

tarnamladysa da, siyas gerekelerle 'yaynclar tarafndan reddedildi. Ve, bu yzden, Animal Farm 1945 Austosu'na kadar piyasaya kamad. Avrupa'da sava nihayete ererken, Orwell muhabir olarak Fransa'ya, ondan sonra da Almanya ve Avusturya'ya gitti. 1944'te karsyla birlikte bir erkek ocuk evlat edindiyseler de, Eileen 1945 Mart'nda bir ameliyat esnasnda ld. Orwell ocuu yannda alakoydu ve ayn yl skoya sahilleri andaki Jura adasna ilk seyahatini yapt. Klar Londra'ya dnmekle birlikte, 1946'da, yannda kendisine bakan ablas olduu halde, buraya yerleti. Ablas 1946 da ld, kendi shhati ise her geen gn biraz daha ktlemekteydi. 1947'de yeniden azan vereminin ilk aylarnda Nineteen Eighty-Four'un (Bindokuzyzseksendrt) ilk taslan; 1948'de ise, baz saldrlar arasnda, ikinci taslan yazd. O yln sonunda artk cidden hastayd ve baka bir ey yazamyordu. Animal Farm'n kazand olaanst ticar baar yaklak yirmi sene noe, mparatorluk Polis Tekilt'ndan ayrlma kararn verdii andan bu yana, bir yazar olarak ektii mal skntlara bir son verecekti. Ne var ki, bu gerekletiinde, hastalk ve ztrap iinde geecek son yllarn yayordu. 1949 Ey-ll'nde Londra'da hastahaneye yatt, Ekim'de Sonia Brownell ile'evlendi. 1950 ylnn Ocak aynda ld.

(*) Orwell'in hayat hikyesini aktaran yukardaki blm, Ray-mond 'Williams'm Onvell. (Fontana Modern Masters, (4 th ed. 1979) adl kitabnn ilk blmnden evrilmitir. Ufak eklemeler iin, Encyclopedia of World Biography'nin (The Mc Graw-Hill) Orwell maddesinden yararlanlmtr.
(.N.)

10

11

ORWELL'N KTAPLARI : DOPL : BD CD KAF : Dow and Out in Paris in London Londra'da Perperian); Londra, 1938. (Paris ve

CYRIL CONNOLLY1'e MEKTUP...

Sanatori Maurin Sama, Barselona 8 Haziran 1937 Sevgili Cyril,

: Burmese Days (Birmanya Gnleri); New York, 1934. : A Clergyman's Daughter (Papazn Kz); Londra, 1935. Keep the Aspidistra Londra, 1936. Flying (Umut iei) ;

RWP : The Road to Wigan Pier (Wigan Rhtm'na Giden Yol); Londra, 1937. HC : Homage to Catalonia (Katalonya'ya Selm); Londra, 1938. CUA AF : Coning Up for Air; Londra, 1939. : Animal Farm (Hayvan iftlii); Londra, 1945. IW : inside the Whale (Balinann. inde); Londra, 1940. NEF : Nineteen Eighty-Four (Bin dokuz yz seksen drt); Londra, 1949. CEJL : The Collected Essays, Journalism and Letters of George Oroell (George Orvvell'in Btn Denemeleri, Gazete Yazlar ve Mektuplar), 4 Cilt; (Sonia Orwell ile lan Angus tarafndan basma hazrland), Londra, 1968. 12

Terhis ktlarm alabilirsem, iki hafta iinde evde olacam demektir. ren bir ekilde yaralandm. Aslnda pek kt bir yara deil: boynumu delip geen bir kurun, dpedz beni ldrebilecekken, sa kolumdaki sinirlerimi haat etti ve bu arada sesimi de ald gtrd. Buradaki doktorlar sesime tekrardan kavuup kavumayacam konusunda kesin bir ey sylemiyorlar. ahsen ben, sesimin geri gelecei kanaatindeyim. nk, sesim baz gnler eskiye kyasla baya iyi oluyor. Her halkrda, hemen eve dnmek ve doru drst bir tedavi grmek istiyorum. New Statesman'n ubat saysnda. spanya stne yazdn makalelerden birini okuyordum. Ne w Leader gibi bir ka mtevazi yayn organnn
(i) Cyril Connolly (do. 1903), yazar ve eletirmen, Horizon'un editr (1940-1950). Orwell ile ayn tarihlerde St. Cyprian ile Eton'da renci olan Connolly, Orwell'in lmne kadar onun en yakn arkadalarndan biri olarak kald. Orwell, Denys King Farlow ile bir sohbetinde, Connolly yardm etmeseydi, Birmanya'dan dndnde, her eye bir yazar olarpk yeniden balayamazdm sanrm. demitir. (The Collected Essays, Journaligm and Letters of George Orwell, Cilt 1. "An Ase Like This", 1920 - 1940, s. 186'daki dipnotu.

13

haricinde, Komnist versiyonun dna kan grlere yer verii, New Statesman asndan taktire yn bir durum. Liston Oak'n geenlerde yaynlanan Barselona arpmalar stne makalesi ok iyi ve ok dengeliydi2. Ben bandan sonuna kadar olan bitenin iindeydim ve gazetelerin uydurduu yalanlardan haberdarm. spanya stne bir kitap yazmam gerektiini ifade eden son aklaman iin de teekkr ederim. u lanet olas kolum iyileir iyilemez, kukusuz, bu kitab yazacam3 spanya'da harikulade eyler grdm; ve daha nce hi inanmadm halde, nihayet sosyalizme inandm- Btn itibariyle, Madrid'i gremediim iin ok zgnm. Burada L.P. (ngiltere i Partisi) yerine CP'nin (Komnist Parti) tavsiyesi ile gelmi olsaydm katlmak zorunda kalacam Uluslararas Tugay'da deil de Anaristler ve POUM'dakiler ile birlikte, ksmen az bilinen bir cephede bulunduum iin de ok memnunum. Ara-gon'da iken, bizim mevziye gelmemen ne yazk. Bir siperde sana ay ikram, etmek beni ok sevindirirdi. Sevgiler, Eric Blair4

1
Milise katlmdan bir gn nce, Barselona'daki Lenin Klas'nda subaylarn (masasnn nnde ayakta duran bir talyan milis grdm. Kzla kaan sar salar ve kuvvetli omuzlaryla klhanbeyi grnl, yirmi be ya da yirmi alt yalarnda gen bir adamd. Ezik bzk deri kasketi hrsla tek gznn stne ekilmiti. Kendisini yandan gryordum : enesini gsne doru emiti; atk kaslaryla, subaylardan birinin masann zerine yayd haritay inceliyordu. Yznde yakaladm bir ey derinden arpt beni. Bu, dostu iin gzn krpmadan adam ldrebilecek ve hayatm tehlikeye atabilecek bir adamn yzyd. Bylesi bir ehre olsa olsa bir Anariste ait olabilirdi; halbuki, byk bir ihtimalle adam Komnist deildi. Hem drst ve vahi bir ifadeydi bu, hem de cahil insanlarn stleri olarak kabullendikleri kiilere besledikleri dokunakl hrmet hissini de tayordu. Haritadan hi bir ey anlamad, harita okumay harikulade entellektel bir i sayd besbelliydi. Nedendir bilmem, annda bu derece ilgimi eken birine - yani, bir erkee - ok seyrek rastlammdr. Onlar masann etrafnda konuurlarken, arada geen bir lf benim- bir yabanc olduumu ortaya kard. talyan ban kaldrd ve abucak sordu : taliano? Berbat spanyolcamla cevap verdim: No, Ingles. You tu? taliano. Biz dar karken, oday batan baa katetti ve hararetle elimi skt. Bir yabancya kar bylesine mu15

(2) Liston M. Oak, Belind Barcelona's Barricades (Barselona Barikatlarnn Gerisinde, New Statesman and Nation, 15 Mays 1937. (3) Homage to Catalonia (Katalonya'ya Selm), Londra'da 25 Nisan 1938'de; New York'da ise 1952'de Harcourt, Brace tarafndan neredildi. (4) The Collected Essays, Journalism and Letters of George Orwell, Ed. Sona Brownell ve lan Angus, Cilt 1 An Age Like This 1920 - 1940, Penguin Books, Secker, Warburs, 1970, ss. 300-301.

14

habbet duymak ne tuhaf! Sanki, ikimizin de ruhu, aramzdaki dil ve gelenek uurumunu lhzada amay ve byk bir samimiyetle (bulumay baarmt. Onun da beni, benim onu sevdiim kadar sevdiini mit ederim. Ama zerimde brakt izlenimi muhafaza edebilmem iin, onu bir daha hi (grmemem gerektiini de biliyordum. Ve sylemek (bile gereksiz, onu bir daha asla gremedim. spanya'da bu tr temaslar hep kuruluyordu. Hafzama ok canl bir ekilde nakolduu iin bu talyan'dan sz ettim. Pejmrde niformas ve hain ama dokunakl yz, (bana gre, o dnemin zel havasn temsil eder. Onun ans, savan o dnemine ait hatralarmla i iedir- Barselona'daki kzl (bayraklar; niformalar srtlarndan dklen askerlerle dolu halde cepheye doru emekleyen kasvetli trenler; cephe hattnn ilerisindeki gri suratl, savan hmna uram kasabalar; dalardaki amurlu ve donmu siperler. Bu olay, 1936 Aralk aynn sonunda, u satrlar yazdm gnmzden yaklak yedi ay nce vuku buldu. Halbuki, daha imdiden mthi uzakta kalm bir zaman dilimi gibi. Daha sonra meydana gelen hadiseler, bu zaman parasn, 1935 yahut 1905'i olduundan ok daha tamamiyle unutturdu. spanya'ya gazete makaleleri yazma fikriyle gelmitim. Fakat, aniden milise katldm. nk o srada ve o atmosferde, yaplabilecek tek makul i buymu gibi gelmiti. Anaristler Katalon-ya'da hl fiil denetimi ellerinde tutuyorlard ve devrim henz en canl safhasn yayordu. in bandan beri orada bulunan birisine, Aralk'ta hatt Ocak'ta bile, devrim dnemi nihayete eriyormu gibi grnebilirdi. Ama, dosdoru ngiltere'den gelen biri iin Barselona'nn grnm artc ve kuatcyd. i snfnn eyer stnde oturduu bir ehri ilk kez gryordum. Kkl bykl btn binalar fiilen iiler tarafndan zapte-dilmi ve kzl (bayraklarla ya da Anaristler'm krmz -siyah bayraklaryla donatlmt. Her duvara orak - eki ve devrimci partilerin isimlerinin ba harfleri iziktiril16

mti. Hemen hemen btn kiliseler kundaklanm, tasvirleri de yaklmt. urada buradaki kiliseler ii eteleri tarafndan sistemli olarak tahrip ediliyordu. Her dkkn veya kahvehanede, devletletirildiini belirten bir yaz aslyd. Hatta ayakkab boyaclar bile devletletirilmiti, sandklar da krmz ile siyaha 'boyanmt. Garsonlar ve dkkn hizmetkrlar dosdoru gznzn iine bakyor ve size onlarn eitiymisiniz gibi davranyorlard. Kle emei ve hatt atafatl hitap ekilleri giderek yok oluyordu. Kimse senr, Don veya Usted dahi demiyor; herkes birbirine Comrade (Yolda) ya da Thou (Sen) diye hitap ediyordu. Buenos Dias (yi Gnler) yerine Salud! (Selm) kullanlyordu. Bahi kanunla yasaklanmt. ehirde edindiimiz ilk tecrbe, asansrc ocua (bahi vermeye kalktm iin, otel yneticisinden dinlediim nutuk oldu. Hi zel binek otomobili yoktu, nk hepsi msadere edilmiti. Btn tramvaylar ve taksilerle br vastalarn ou krmz ve siyaha (boyanmt. Her yerde devrimci posterler aslyd : ak krmz ve mavi duvarlarda dalgalanan bu posterler yznden br reklm afileri (birer amur lekesi gibi grnyordu. Kalabaln mtemadiyen oradan oraya akt, ehrin ana caddesi Ramfblas'dan aa doru, hoparlrlerden gn boyunca ve gecenin ge saatlerine kadar, (bangr bangr devrimci arklar yaynlanyordu. Hereyin en garibi, kalabaln arzettii manzarayd. yle stnkr bakldnda Barselona, zengin snfla-rn fiilen ortadan kalkt bir ehir grnmndeydi. Az saydaki kadnlarn ve ecnebilerin dnda, k-giyimli bir Allah'n kulu yoktu. Herkesin stnde kaba saba ii kyafetleri ile mavi tulumlar veya milis niformasn andran giysiler vard. Btn (bunlar tuhaf ve arpcyd. Bu manzara, benim anlamadn, hatt baz ynlerden holanmadm, ama urunda arpmaya deer bir eyler yaandn hemen farkettiim, fazladan bir anlam tayordu. Ayn zamanda, grnenin gerekten olup bittiine, (bunun hakiki bir ii devleti olduuna, ve 17

burjuvazinin ya katna, ya ldrldne ya da gnll olarak emekilerin saflarna getiine inanmtm. Hali vakti yerinde burjuvalarn byk blmnn dpedz sindiini, ve imdilik proleter grnerek kendilerini maskelediklerini idrak edememitim. Btn bu saydklarmn yansra savan keder verici atmosferi hkm srmekteydi. ehir kasvetli ve derbeder (grnyordu, sokaklar ve binalar bakmszd, hava hcumlarndan korkulduu iin geceleri caddeler ok snk kla aydmlatlabiliyordu, dkknlarn ou perian durumdayd ve yar yarya yok satyordu. Et ender bulunuyordu, st bulmann ise mmkint yoktu. Kmr, eker ve akaryakt sknts ekiliyordu; ve ekmek (gerekten ktt. Bu dnemde bile, ekmek kuyruklar sk sk yzlerce yarday buluyordu. Yine de insan, halkn mutlu ve mit dolu olduuna hkmedebilirdi. sizlik yoktu, hayat pahall ise hl fevkalde dkt; fukaral bariz ekilde grlen pek az insan vard. ingeneler hari, ortalkta hi dilenci yoktu. Herey bir yana, devrime ve gelecee imn sz konusuydu; aniden bir eitlik ve zgrlk ann doduuna inanlyordu. nsanlar, kapitalist makinann dili arklar gibi deil de, insan gibi davranmaya alyorlard. Berber dkknlarnda, Anaristler'in -berberlerin ou Anarist idi- vakur bir dille, berberlerin artk kle olmadklarn bildiren ilnlar aslyd. Sokaklarda, orospulara fahielikten vaz gemeleri arsnda bulunan renkli posterlere rastlanyordu. ngilizce konuan rklarn kl yutmaz, mstehzi uygarlndan gelen herhangi biri iin, bu idealist spanyollar'n harclem devrimci sloganlara nasl da harfi harfine uyduklarn grmenin dokunakl bir yan vard. O gnlerde hep devrimci kardelik ve Musso-lini'nin gnahkrlndan dem vuran, en sfyne trden devrimci trkler, sokakta tanesi birka kurua sa-tlmaktayd. Okuma yazmas olmayan bir milisin bu trklerden bir tane satn alp zahmetle kelimeleri hecelediine ve sonra szlerin mnsn kavrar kavramaz, uy18

gun bir nameyle sylemeye baladna ok sk ahit oldum. O gnlerde ben hep Lenin Klas'ndaydm; gya cephe iin eitim gryordum. Milise katldmda, ertesi gn cepheye gnderileceim sylenmiti. Gelin grn ki, yeni bir centuria'nn (blk) hazrlanmasn beklemek zorunda kaldm. Savan banda sendikalar tarafndan alelacele kurulan ii milisleri, henz dzenli ordu temeline gre rgtlenmemiti. Komuta birimleri, otuz kiilik mfrezeden, yaklak yz kiilik blk ten (centuria) ve fiilen ok sayda askerden oluan herhangi bir birlii ifade eden koldan ibaretti. Lenin Klas, bir binicilik okulu ve kaldrm talar deli muazzam avlularla tamamlanan debdebeli bir ta binalar topluluuydu. Aslnda, bir svari klas olan bu binalar Temmuz arpmalar esnasnda igal edilmiti. Benim centuria'm ahrlarn birinde, zerlerinde svarilerin isimlerinin hl kaytl olduu ta yemliklerin altnda uyuyordu. Atlarn hepsi gasbedilmi ve cepheye gnderilmiti, ama her yer hl at sidii ve rm yulaf kokuyordu. Klada yaklak bir hafta kaldm. Balca at kokusunu, kalk-borusunun titrek sesini (bizim borazanclarn hepsi amatrd -doru drst spanyol boru sedalarn, ilk kez, Faist hatlarnn tesinde dinledim), kabaral izmelerin kla avlusunda yanklanan tok sesini, k gneinin altnda uzun sabah tlimlerini, akl ta deli binicilik okulunda, ellier kiilik takmlarla yaplan sert futbol malarn hatrlyorum. Klada muh-temelen bin erkek ile, milislerin karlarndan ayr olarak, yemek piiren yirmi ksur de kadn bulunuyordu. Saylar ok olmamakla birlikte hl miliste hizmet veren kadnlar vard. Daha nceki arpmalarda, doal olarak, kadnlar da erkeklerle omuz omuza savamt. Devrim zamannda pek tabii karlanan bir ey bu. Ne var ki, insanlarn fikirleri deimeye balamt bile. Kadnlar talim yaparken erkekleri binicilik okulundan uzak tutmak gerekiyordu. nk, kadnlara glyor ve 19

ilerini geciktiriyorlard. Halbuki bir ka ay evvel, silh tutan bir kadna glmek kimsenin aklna gelmezdi. Klann tamamnda, daha dorusu milisin igal ettii her binada, pislik kol geziyor ve byk bir karmaa hkm sryordu. Anlalan hu, devrimin yan rnlerinden biriydi. Her kede, paralanm mobilya, krk eyer pirin svari miferleri, bo kl knlar ve ryen yiyecek ynlarna rastlanyordu- Yiyecek, zellikle de ekmek, israf rktc boyutlardayd. Sadece klann benim kaldm blmnden, her n bir sepet dolusu ekmek atlyordu- bilhassa siviller ekmek saknts ekerken bylesine bir ziyan utan verici. Sehpalar zerine kurulu uzun masalarda, ebediyyen yal teneke tavalarda yemek yiyor, porrn denen iren bir nesneden de iiyorduk. Bu porron, zerine her basldnda ince bir arap huzmesi fkrtan sivri ulu bir musluu bulunan bir tr cam ieydi. Bu musluk sayesinde, dudaklar ieye dedirilmeden arap iilebiliyor ve porrn elden ele dolaabiliyordu. Porrn'un kullanldn ilk grdm an, hemen greve gittim ve bir iki kab talep ettim. Bana sorarsanz bu nesne, zellikle beyaz arapla doluysa, daha ok bir idrar iesine benziyordu. Acemi askerlere kademeli olarak niforma datlmaya balanmt; ama buras spanya olduundan, her ey para blk veriliyor, dolaysyla da kimin ne aldn kesinkes bilmek mmkn olmuyordu. Bel kay ve fiek kutusu gibi en ziyade ihtiya duyduumuz eitli eyalar, trenin bizi cepheye gtrmek iin bekledii en son ana kadar verilmiyordu. Bir milis niformasndan bahsettim ama bu muhtemelen yanl fikir veriyor. Tam mansyla tek tip bir kyafet ya da niforma deildi nk. ok tipli (multiform) demek, muhtemelen, daha mnasip olurdu. Herkesin giysileri ayn genel plan izliyordu ama kyafeti birbirinin tpatp ayns olan iki kii bulmak mmkn deildi. Orduda herkes fitilli kadifeden ksa pantolon giyiyordu ama btn tek - tiplik de burada bitiyordu. Kimisi dolak takyor, brleri fitilli kadi20

feden tozluk kullanyor, daha bakalar ise deri tozluklar ya da yksek izmeler giyiyordu. Herkesin fermuarl bir ceketi vard, ama bazsnnki deri, bir bakasnnki ise ynlyd, stelik bu ceketler akla hayale gelebilecek her renkte olabiliyordu. Kasketler neredeyse kasket giyen adam says kadar eitliydi. Kasketin n ksmna parti rozetini takmak detti, buna ilveten herkes boynunda kzl veya krmz - siyah renkli earp takyordu. O tarihte milis kolu denen ey, olaanst dzensiz grnl bir gruhtu. Ama, u veya bu fabrika imal ettike, elbiselerin datlmas gerekiyordu; ayet artlar dikkate alnrsa, hi de kt saylmazlard. Beri yandan, gmlekler ve oraplar ise pek di eylerdi ve souk havada hi bir ie yaramyorlard. Henz hibir eyin doru drst rgtlenemedii o ilk aylar zarfnda, milislerin balarna gelenleri hatrladka nefret ediyorum. ki ay ncesinin tarihini tayan bir gazetede, cepheyi teftiten dnen bir P.O.U.M. liderinin her milisin bir battaniyeye kavumas iin uraacaklan eklindeki bir beyantna rastladm hatrlyorum. Hayatnzda eer bir defa siperde uyuduysanz, bylesi bir ifade tylerinizi diken diken etmeye yeter. Kladaki ikinci gnmde, ok komik bir ekilde talim adn verdikleri ey balad. Balangta dehet uyandrc karmaa sahneleri cereyan etti. Acemi askerlerin ou, Barselona'nn arka sokaklarndan gelmi onbe onalt yanda delikanllard. Hepsi devrimci evkle doluydu ama savan neyin nesi olduu konusunda tamamen cahildiler.- Bu ocuklar dzgn bir sraya sokmak bile mmkn deildi. Disiplin diye bir ey yoktu; eer askerin biri verilen emri beenmezse, hemen sradan kp subayla hareretli bir mnakaaya balyordu. Bizi talim ettiren temen, nceden Nizam Ordu'da muvazzaf subaylk yapm, salam yapl, temiz yzl, yiit bir genti. k tavrlar ve gcr gcr niformasyla hl parlak bir subay gibi grnyordu. Ve gariptir, sammi ve ateli bir Sosyalist idi. Btn rtbeler arasnda ka21

tksz bir toplumsal eitliin salanmas hususunda askerlerden daha bile srarlyd. Chil acemilerden biri bo bulunup kendisine Senr diye hitap ettiinde, yzn de beliren acl hayreti hatrlyorum. Ne Senr mu? Bana Senor diyen de kim? Hepimiz yolda deil miyiz? Bu tutumunun iini kolaylatrdndan kukuluyum. Bu arada, acemi askerler 'kendilerine faydas dokunacak en ufak bir askeri eitim dahi grmemekteydiler. Bana ecnebilerin talimlere katlmak mecburiyetinde olmadklar sylenmiti. (Dikkat ettiim kadaryla spanyollar, btn ecnebilerin asker konularda kendilerinden daha bilgili olduuna inanyorlard.) Ama, gayet tabii ben br-leriyle birlikte talimlere katldm. Makineli tfein nasl kullanldn renmeye pek hevesliydim; bu silh hi elime alma frsat bulamamtm. Asker eitim diye bir eyin mevcut olmadn kefedince, tarifsiz kederlere garkoldum. Szm ona eitim dedikleri, nuh-i nebiden kalma, budalaca bir yry talimiydi: saa dn, sola dn, tam dn; l sralar halinde resmi geit yry, ve geri kalan da, daha onbe yandayken rendiim bir alay sama sapan ey. Bir gerilla ordusu iin pek fevkaldeden bir eitimdi bu. Aktr ki, bir askeri yetitirmek iin yalnzca bir ka gnn varsa, en ok ihtiya duyaca noktalan retmen gerekir: nasl siper alnr, ak arazide nasl ilerlenir, nasl nbet tutulur ve nasl istihkam siperi ina edilir - ve hepsinden nemlisi, silhlar nasl kullanlr. Gelin grn ki, birka gne kadar cepheye yollanacak bu hevesli ocuklar gruhuna bir tfei nasl ateleyecekleri, hatt bir bombann pimini nasl ekecekleri bile retilmemiti. O srada, bunun, klada eitim amacyla kullanlacak silh bulunmayndan ileri geldiini kavramamtm. P.O.U.M.'da silh ktl ylesine had safhadayd ki, cepheye varan taze birlikler, silhlarn cephe hattnda nbeti devraldklar birliklerden temin etmek mecburiyetinde kalyorlard. yle zannediyorum ki, koca Lenin Klas'nda, nbetilerin kullandnn dnda bir tek tfek yoktu. 22

Bir ka gn sonra, (herhangi bir kstasla dklyor saylmamz lzmken), insan iine kacak hale geldiimize kanaat getirmi olmaldr ki, bizi, Plaza de Espana'nm tesindeki tepede bulunan parklarda sabah yryne karmaya baladlar. Buras, parti milislerinin, CaraJbinerolar'n ve yeni oluturulan Halk Ordusu'-na ilk kaydolan askerlerin ortak tlim sahasyd. Parktaki manzara tuhaf ve yreklendiriciydi. Her patika ve geitte, iek tarhlarnn arasnda, blk blk askerler dimdik halde bir aa bir yukar yryp duruyorlar; gslerini kabartarak umutsuzca askere benzemeye abalyorlard. Hepsi de silhszd, hi birinin niformas tamam deildi; stelik ounun stndeki niformalar orasndan burasndan paralanyordu. Her seferinde hep ayn eyi yapyorduk. saat ileri geri taban teptikten (spanyol yry nizam kk adml ve ok hzlyd) sonra duruyor, sralar bozuyor ve susuzluktan lm bir halde, tepeden inen yolun yarsndaki ortal nlatarak ucuz arap satan dkkna kouyorduk- Herkes bana ok dosta davranyordu. Bir ngiliz olarak dehet merak uyandryordum, bu nedenle Carabinero subaylar benden azam derecede istifade etmeye gayret sarfedi-yorlar ve bana iki smarlyorlard. Bu meyanda, bizim temeni ne zaman bir kede sktrmaya muvaffak olsam, makineli tfein nasl kullanldnn bendenize retilmesi iin feryat figan ricada bulunuyordum. Hemen cebimden Hugo'nun szln karp dnya kts s-panyolcamla anlatmaya, balyordum : Yo se manejar fusil. No se manejar atmetralladora, Qviero apprender ametralladora uando vamos apprender ametralladora? Temenin cevab her zaman tedirgin bir tebessm ile manana makineli tfek eitimi yaplaca vaadi oluyordu. Sylemek bile gereksiz, manana asla gelmedi. ok gnler geti ve acemi askerler uygun adm yrmeyi, annda ak gibi hazrola gemeyi rendiler ama, merminin tfein hangi ucundan ktn biliyor idiyseler,
23

tm (bildikleri de bundan ibaretti. Bir gn silhl bir Carabinero yanmza geldi ve tfeini incelememize izin verdi. in sonunda, dahil olduum takmda, bir tfein nasl doldurulduunu benden baka bilen olmad meydana kt. Nasl nian alnacan bilen daha da azd. Bu sre zarfnda, spanyolca ile olaan boumam devam ediyordu. Ben hari, koca klada sadece bir ngiliz vard; subaylar dahil tek kelime Franszca bilen yoktu. Yoldalarn kendi aralarnda sohbet ettiklerinde Katalan lisann tercih ettiklerinden, iim daha da zordu. Bu mkl amann tek yolu, buhran anlarmda cebimden karverdiim kk bir szl her yere tamakt. Fakat spanya'da, ou lkelerden ok daha ksa sre yabanc kalnr. spanya'da insanlarla ahbap olu-vermek ne kolaydr! Bir iki gn iinde beni vaftiz ismimle aran yirmi ksur adam oluvermiti; bana yol yordam gsterdiler ve beni byk bir dostlukla kuattlar. Bir propaganda kitab yazmyorum ve P.O.U.M. milisini yceltmek gibi bir arzum da yok. Tm milis sisteminde cidd hatalar yaplyordu. Milislerin kendileri de karma bir gruptu. Daha o tarihte gnll asker yazlanlarn saysnda d balamt; stelik en iyi adamlarn ou da ya cephedeydi ya da lmt. Aramzda her zaman belli bir nisbetle hi bir ie yaramaz adam bulunuyordu. Onbe yandaki delikanllar milise kaydettirmek zere ana babalar getiriyordu. Besbelli milislerin creti olan gnde on pesata ile milislere mebzul miktarda datlan ve ihtimal, arada srada eve de karabilecekleri ekmein hatrnayd bu. Ancak, benim olduum gibi, spanyol ii snfnn-belki de Katalan ii snf demem daha uygun olur; nk, bir ka Aragonlu ve Endlsl hari, Katalanlar ile bir aradaydm- arasna karp da, onlarn kkl namusluluundan etkilenmeyecek ve hereyden ziyade drstlkleri ve cmertliklerinden arplmayacak insan dnemiyorum. spanyollar'-n cmertlii, kelimenin alelade anlamyla, kimi zaman neredeyse tedirgin edici olabiliyordu. Adamdan bir siga24

ra isteseniz, btn paketi almanz iin skboaz ederdi. Bunun tesinde, en mitsiz artlarda tekrar tekrar yz yze geldiim, daha derinlere inen bir cmertlie, gerek bir ruh zenginliine sahiptiler. Sava srasnda spanya'ya giden baz gazeteciler ye br ecnebiler, spanyollarn yabanc yardm gizliden gizliye fena halde kskandklarn akladlar- Btn syleyebileceim, bu tr bir duyguyla hi karlamadmdr. Kladan ayrlm-dan birka (gn nce, izinle cepheden dnen bir grup milisi hatrlyorum. Byk bir heyecan iinde cephe hattnda edindikleri tecrbeleri anlatyorlard; ve, Huesca'-da yanbalarnda savaan Fransz askerlerinden mu -habbetle bahsediyorlard. Franszlar'm ok cesur olduunu syledikten sonra evkle ilve ettiler: Ms valien-tes gue nosotros (Bizden daha cesurlar!) Bittabi hemen itiraz ettim; bunun zerine Franszlar'n harp sanatn daha iyi bildiini, bombalar, makineli tfekler ve benzeri konularda uzman olduunu izah ettiler. Lkin, dile getirdikleri ey ok anlamlyd. Bir ngiliz byle bir eyi itiraf etmektense parman kesip atmay tercih ederdi. Milise katlan her yabanc ilk birka haftasn spanyollar' sevmeyi renmekle ve kendilerine has zellikleri yznden fkelenmekle geiriyordu. Benim duyduum fke, cephe hattndayken bazan hiddet mertebesine eriiyordu. spanyollar bir ok ynden harika insanlar, ama savarken asla. Savataki ehliyetsizlikleri, ve hereyden nce ldrtc gayri dakiklikleri, 'btn, ecnebileri, eit lde dehete dryordu. Bir ecnebinin renmekten kanamayaca spanyolca kelime mnana "yarn" (szlk mns sabah) idi. Her mmkn olduunda, bugnn ii manana'ya, braklyordu. Bu huylar ylesine kt bir hret kazanmt ki, spanyollar hile kendi kendileriyle alay ediyorlard. spanya'da yemekten savaa kadar hibir ey kararlatrlan saatinde gereklemez. Kural olarak daha ge vuku bulur; krk ylda bir de erken oluverir. Bu yzden hibir eye nasl
25

olsa ge olur diye gvenemezsiniz. Mesel, normal olarak sekizde hareket etmesi (gereken bir tren, dokuzla on arasnda herhangi bir zaman kalkabilir. Fakat, ihtimal haftada bir de, makinistin aklna yle estii iin, yedi buukta kalkaca tutar. Bu tr hadiseler yorucu olabiliyor. Teorik olarak, bizim kuzeyli zaman nevrozumuzdan nasiplerini almadklar iin, spanyollar'a hayranlk duyuyorum. Ancak, maateessff, ben de zaman nevrozu yaayanlardan biriyim. Ard arkas kesilmeyen rivayetlerden, manana'-lardan ve tehirlerden sonra daha tehizatmzn byk blm datlmamken, iki saat iinde cepheye hareket etmemiz emredildi. ae subaynn ambarnda dehetli bir patrtdr gidiyordu; iin sonunda, ok sayda milis tehizatn tamamlamadan kladan ayrlmak mecburiyetinde kald. Kla birdenbire yerden bitmi gibi, erkeklerinin battaniyelerini drmesine ve avadanlklarn yerletirmesine yardm eden bir alay kadnla doluverdi. Yeni mein fiek kutumu nasl taknacam spanyol bir gen kzn (br ngiliz milis "Williams'n kars) gstermesi biraz gurur krcyd dorusu. Bu kara gzl, zayf nahif, fazlasyla kadns mahlk, hayat boyu hep beik sallam gibi grnyor idiyse de, Temmuz'daki sokak atmalarnda yiite arpmt. O srada, savan patlak veriinden tam on ay sonra doacak ve belki de bir barikatn gerisinde peydahlad ocuuna hamileydi. Trenin sekizde kalkmas lzmd. Lkin, skntdan kan ter iinde kalm subaylar bizi kla avlusunda bir hizaya dizmeye muvaffak olduklarnda, saat sekizi on geiyordu. Meale tututurma sahnesini gayet canl hatrlyorum. O amatay ve heyecan; mealenin aydnlnda dalgalanan kzl bayraklar; srt antalarn omuzlarna atm, drlm battaniyelerini omuz kay gibi gslerine apraz takm milis kmelerini; o velveleci barmay ve izmelerle teneke tavalarn kartt takrty; ve en nihayet sessizlii salayan o dehetli ve ba26

arl sl; tepesinde dalgalanan muazzam bir kzl bayran altnda duran siyas komiserin Katalan dilinde syledii nutku. Sonunda, istasyona doru yrye getik, ama bizi ehir halkna gsterebilmek maksadyla ya da drt mil tutan en uzun gzergh seilmiti. dn alnma bir bando bir iki devrimci ark alarken, Ramb-las'da biraz durakladk. Fetih ve kahramanlk edebiyat al batan yenilendi- barmalar, alabildiine iyimserlik, her bir yanda uurulan kzl ve krmz siyah bayraklar, bizi grebilmek iin kaldrmlara ylan dost kalabalklar, pencerelerden el sallayan kadnlar. O gn btn bunlar bana ne kadar doal grnmt; bugnse ne kadar uzak ve ihtimal d geliyor! Tren milislerle ylesine tka basa doluydu ki, brakn koltuklar, zeminde bile oturacak yer yoktu. Son anda, Williams'm kars perondan koarak geldi ve bize bir ie arap ile tad sabunu andran ve insan ishal yapan o parlak krmz sosislerden verdi. Tren, harp zamannn saatte yirmi kilometreyi bulmayan sratiyle, Katalonya'dan Aragon vadisine doru, emeklemeye talad.

2
Cepheden hayli uzak olmasna ramen, Barbastro rpertici ve budanm grnd. Pejmrde niformalar iinde ynla milis, snmaya alarak sokaklarda bir aa bir yukar kaynayordu. Yklm bir duvarda sekiz yakkl boanm arenada falanca gn ldrleceini iln eden, savan bir nceki ylna ait bir afie tesadf ettim. Solmu renkleriyle nasl da terkedilmi bir hali vard! O mehur yakkl boalarla yakkl boa greileri acaba imdi neredeydiler? Anlald kada-ryla.bu aralar Barselona'da bile hemen hi boa grei
27

yaplmyordu; nk, nedendir bilinmez lkenin en iyi matadorlar Faist idi. Benim de dahil olduum bl kamyonlar nce Sietamo'ya, sonra batya doru Zaragoza nlerindeki cephenin tam gerisine den Alculbierre'ye gnderdiler. Sietam iin, kesinlikle Anaristler'in eline getii Ekim'e kadar defa savalmt. ehrin baz ksmlar arapnelle parampara olmu, evlerin ou da youn tfek atei yznden iek bozuuna dnmt. imdi deniz seviyesinden 1.500 ayak irtifada idik. Berbat bir souk vard, nereden geldii anlalmayan youn bir sis her yan saryordu. Kamyon ofr Sietamo ile Aleubi-erre arasnda bir yerde yolunu kaybetti (bu savan vak'a-i diyyelerinden biriydi), bu yzden siste saatlerce dolatk durduk. Gece ge saatlerde Alcubierre'ye vardk. Birisi amur bataklarnn arasndan, ufalanm saman kmelerinde eelenip sratle uykuya daldmz bir katr ahrna gtrd bizi. Temiz olduu takdirde, ufalanm saman, iinde uyumak iin hayli iyi; ama biilmi kuru ot kadar deil, samandan ise daha iyi. inde uyuduumuz kmenin ekmek kabuklar, yrtlm gazeteler, kemikler, san leleri ve kertikli st tenekeleriyle dolu olduunu kefettiimde afak skmt. Artk cephe hattnn yaknna gelmitik -savan karakteristik kokusunu alacak kadar yakn. Bence bu, kazurat ve tefessh eden yiyeceklerin kard pis kokuydu. Alcubierre hi isabet almadndan cephenin hemen gerisindeki ou kasabadan daha iyi durumdayd. Yine de spanya'nn bu blgesinde, bar zamannda bile, Aragon kylerinin allmadk sefilne yoksulluundan etkilenmeden gezmenin mmkn olmadna inanyorum. Biribirine sokulmu amur evler ve kiliseyi evreleyen ta ynlaryla bir kale gibi ina edilmi bu kylerde, bahar aylarnda bile bir tek iee rastlayamazdnz. Evlerin hibirinin bahesi yoktu, yalnzca arka avluda katr gbresi birikintilerinin stnde kmes hayvanlar seke seke dolamaktayd. Yamur ve sisin bir28

birini takip ettii iren bir hava hkm sryordu. Dar toprak yollar kimi yerde iki ayak derinliinde birer amur deryasna dnmt. Bu yollarda tekerlekleri patinaj yapan kamyonlar glkle ilerliyor; kyller ise, birbiri ardna dizilmi, kimi yerde saylar alty bulan katrlarn ektii hantal yk arabalarn sryorlard. Birliklerin daim geli - gidileri ky tarifi imknsz derecede pis bir hale sokmutu. Umum hela veya lm tr birey bulmak sz konusu deildi, zaten hi olmamt. Bastnz yere dikkat etmeden yryebileceiniz bir yardalk toprak paras bile bulunmuyordu. Kilise ve etrafndaki eyrek millik saha uzun zamandan beri hela olarak kullanlmaktayd. Ne zaman savataki ilk iki aym dnsem, keleri gbreyle kabuk balam biilmi souk tarlalar hatrlamadan edemiyorum. ki gn getii halde, bize hl tfek tevziat yaplmamt. Comite de Guerra'ya gidip duvardaki sra sra kurun deliklerinden -delikler tfek salvolarnn marifetiydi, nk burada ok sayda Faist kuruna dizilmekteydi- baktnzda, Alcubierre'nin sahip olduu tm manzaray grebiliyordunuz. Aa pek az yaral tandna gre, yukarda cephe hattnda iler hayli sakindi anlalan. Balca heyecan kayna, cepheden kye muhafz refaketinde getirilen Faist asker kaaklaryd. Cephenin kar tarafndaki birlikler aslnda Faist falan deildi: sava patlak verdiinde silh altnda bulunan ve kamaya dnden raz, bezgin askerlerdi. Arada srada birka birleip cephenin bizim tarafmza kayma tehlikesini gze alyorlard. Eer akrabalar Faistler'in elinde bulunan blgelerde yaamasa, asker kaaklarnn artaca kukusuzdu. Bu asker kaaklar hayatmda grdm ilk gerek Faistler idi. Haki renkli tulumlar dnda, bizden ayrdedilecek hibir yanlarnn olmay beni ok artmt. Kye vardklarnda genellikle kurt gibi ackm oluyorlard. Askerden arnm blgede bir iki gn oradan oraya katklar iin a olmalar pek doald ama hep mzafferne bir edayla Faist birlikleri29

nin alktan krldnn kant olarak (gsteriliyordu. Kaaklardan birini, bir kylnn evinde karnn doyururken seyrettim. Hayli merhamet uyandrc (bir sahneydi. Ondokuz yanda, uzun boylu, fena halde rzgr yan, elbiseleri yrtk prtk bir delikanl, atein yanna melmi, bir tava dolusu gveci umutsuz bir sratle gvdeye indirirken, gzleri fldr fldr, etrafndan ember olmu kendisini seyreden milisleri asab nazarlarla inceliyorduSanrm, ;bu kana susam Kzllar m yemeini bitirir bitirmez kendisini kuruna dizeceklerinden pheleniyordu. Onu kye getiren silhl adam durmakszn omuzunu okuyor ve emniyet telkin edici sesler karyordu. Unutulmaz bir gn, onbe asker kaa birden kageldi. Bu kafile, balarnda beyaz ata binmi (bir muhafz olduu halde, bir zafer nianesi gibi kyde dolatrld. Bu sahnenin, daha sonra aldrdm, bulank bir fotorafn ekmeyi becermitim. Alcubierre'deki nc sabahmzda tfekler geldi. Kaba koyu sar ehreli bir avu, katr ahrnda tfekleri datt. Bana verdikleri nesneyi grr grmez resmen oke oldum. malat tarihi 1896 olan bir Alman mavzeriydi bu yani ya krktan fazlayd! Kir pas iindeydi, srgs skmt, tahta namlu mafhazas atlakt; stelik, tfek azndan ieri yle bir gz atmak tfein paslandn ve asla iflah olmayacan kefetmeye yeterliydi. Tfeklerin ou eit lde ktyd, bazs daha bile beter haldeydi. Ayrca, en ok bilgi sahibi olana en iyi tfekleri vermek gibi bir aba da gzlenmiyordu. On yllk olan en iyi tfek, herkesin marcon (ibne) diye tand on be yanda, geri zekl bir ufakla verilmiti. avu 'bize, tfein nasl doldurulaca ve sngnn nasl paralarna ayrlacandan ibaret, be dakikalk bir eitim yapt. Milislerin ou, hayatlar boyunca ellerine hi silh almamlard ve yle zannediyorum ki pek az nianghn ne ie yaradndan haberdard. Adam bana elli adet olmak zere, elden ele fiekler datld; sonra saflar halinde dizildik, avadanlmz srtmza
30

baladk ve yaklak mil tedeki cephe hattna doru yola dzldk. Seksen kii ve ok. sayda kpekten mteekkil centuria dzensiz bir halde yoldan yukar kvrld. Her milis kolunun kendisine maskot setii en az bir kpei oluyordu. Bizimle birlikte gelen biare hayvann stne kocaman harflerle P.O.U.M. damgalanmt ve sanki grnnde bir tuhaflk olduunun farkmdaymcasma garip yryordu. Kolun banda kzl bayran yannda, yrekli Belikal yolda Georges Kopp siyah bir atn stnde ilerliyordu. Onun biraz tesinde, ekiya kolunu andran milis svarisinden bir delikanl tepede yerden klliyetli miktarda toz kaldrarak atn ileri geri zplatyor, kendisine pitoresk pozlar taknyordu. Devrim esnasnda spanyol svari alaylarnn, muhteem atlarndan ok sayda ele geirilmiti ve hepsi, onlar, hi kukusuz atlatana kadar srp helak etmekte olan milis gcne devredilmiti. Yol geen ylki hasattan beri hi dokunulmam sar ve kra tarlalarn arasndan bklm bklm kvrlyordu. nmzde ise Alcubierre ile Zaragoza arasnda uzanan alak da silsilesi grlyordu. Artk cephe hattna, bombalara, makineli tfeklere ve amura yaklayorduk. ten ie korkuyordum. u anda cephe hattnn hayli sakin olduunu biliyordum ama evremdeki adamlardan, muharebelere itirak edecek kadar deilse bile, Byk Sava hatrlayacak kadar yalydm- Bana gre harp, gmbrdeyen top glleleri ve srayan elik paralar; hereyden nce de amur, bit. alk ve souk demekti. Tuhaf grnecek ama, souk beni dmandan daha ok korkutuyordu. Souk korkusu Barselona'da geirdiim gnler boyunca, hi aklmdan kmamt; hatt siperlerdeki souu, tan yeri aarrken dondurucu soukta tetikte durular, buz tutmu bir tfekle saatlerce nbet bekleyileri, izmemin konlarndan ieri dolan yar donmu amuru dnmekten ka gece gzme uyku girmemiti. Aralarnda yrdm insanlara bir ka 31

nazar atfettike de, bir tr dehete kapldm itiraf etmeliyim. Ne menem bir gruha benzediimizi imkn yok tasavvur edemezsiniz. Bir koyun srsnden ok daha gayri nizam srkleniyorduk; iki mil kadar bir mesafe katettiimizde, kolun bir ucu grnmez olmutu. Ve, adam dediklerimizin yardan fazlas ocuktu - basbaya ocuk demek istiyorum, nk en by on-alt yandayd. Gelin grn ki, en nihayet cepheye gidiyor olmaktan tr, son derece mutlu ve heyecanlydlar. Cepheye yaknlatka, en nde kzl bayran yanndaki genler, Visca P.O.U.M!, Fascistas maricones ve benzeri sloganlar haykrmaya baladlar. Bu barlarn sava ve korkutucu olmas kastedilmiti ama ocuk hanerelerinden ka ka kedi enciklerinin viyaklamas gibi dokunakl sesler duyuldu. Cumhuriyeti savunacak kiilerin, nasl kullanacaklarn bilmedikleri eski psk tfekler tayan bu pejmrde ocuklar olduunu dnmek, insan rktyordu. Tepemizden o anda bir Faist ua gese, ne olurdu diye merak ettiimi hatrlyorum. Acaba pilot, zahmet edip, pike yapar ve makineli tfeini ateler miydi? nk, bizim gerek birer asker olmadmz o irtifadan bile grlebilirdi. Da silsilesine vardmzda, sola kvrldk ve dan yamacndan dolanan dar bir katr yolunu trmandk. Atnal eklindeki yass tepeleri ve derin rmaklara inen ok sarp yamalaryla. spanya'nn bu blgesindeki dalarn teekkl bir garipti. Yksek yamalarnda bodur allar ile sprge otundan baka bir ey yetimez; her yerde kire ta grlrd. Cephe hattnn bu ksm, bylesi bir dalk lkede imknsz olduundan, mtemad bir siperler dizisinden olumuyordu; bu dpedz, her bayrn tepesine oturtulan ve hep mevzi denen, tahkim edilmi mevziler zinciriydi. Tepesinde dalgalanan kzl bayra ve siper oyuklarndan tten dumanyla, kum torbalarndan yaplm sefil bir barikattan oluan mevziinizi, uzaktan, at nalnn stnde bir balk gibi grebilirdiniz. Daha yakma geldiinizde ise, burun delikle32

rimden haftalar sonra dahi bir trl kmak bilmeyen, tiksinti verici tatlmtrak kokuyu duyabilirdiniz. Mevzinin hemen gerisindeki yarkta aylarn sprnts birikmiti - ekmek paralan, kazurat ve pasl tenekelerden olumu derin bir p yn. Bizim varmzdan sonra cepheyi terkedecek olan blk avadanlklarn topluyordu. aydr cephe hatundaydlar; niformalar amur kaplyd, izmeleri lime lmeydi; ounun sakal uzamt. Asl ad Levinski olduu halde herkesin Benjamin diye ard; Polonya doumlu bir Yahudi iken anadili olarak Franszca konuan mevzi komutan yzba, snandan kp bizi selmlad. Ksa boylu, gr siyah sal, savan bu dneminde daima ok pis olan solgun ve heves dolu yzl, yirmi be yalarnda bir delikanlyd. Bamzn stnde bir ka mermi atrdayp duruyordu. Mevzi yaklak elli yarda geniliinde yarm daire biimindeydi; istihkm siperi ise ksmen kum torbalar, ksmen de kireta topaklarndan yaplmt. San delikleri misali topraa oyulmu otuz ya da krk snak vard. Wiliiams, ben ve Williams'n spanyol kaynbiraderi, iinde barnlabilir intiban veren en yaknmzdaki ilk ve bo smaa daldk. nmzde bir yerlerdej kayalk tepeler arasnda garip bir akis yapan tek tk tfek atei, duyuluyordu. Biz tam avadanlmz srtmzdan atm, smaktan dar emekliyorduk ki, bir bang sesi daha iitildi; bizim blkteki ocuklardan birinin, yz kan revn iinde istihkm siperinden gerisin geriye kotuunu grdk. Tfeini atelemi ve, nasl becerdiyse, srgy patlatmt. Kafatas derisi, patlayan hartu sandnn kymklar yznden erit erit yrtlmt. Bu bizim, pek tipik bir ekilde, kendi kendimize verdirdiimiz ilk zayiat idi. Akamst ilk nbetimizi tuttuk ve Benjamin bize mevziyi gezdirdi. stihkm siperinin nnde kayalara oyulmu dar bir siper dzeni oluturulmutu; son derece ilkel mazgal delikleriyse kireta kmelerinden yaplmt. Siperlerin ve i siperin arkasnda eitli noktalara
33

serpitirilmi oniki nbeti noktas vard. Siperin nnde dikenli tel uzanyordu; sonra, tepenin yamac dibi grnmeyen dereye doru kayp kayboluyordu. Tam karmzda tek tk sarp kayalklarn grld plak tepeler vard; her ey gri ve souktu, hi bir yerde hayat belirtisine, bir tek kua bile rastlanmyordu. Faist siperini bulmaya alarak, mazgal deliinden darsn dikizledim. Dman nerede? Benjamin elini cokuyla dalgalandrd. Oada. (Benjamin ngilizce dnya kts bir ngilizce konuuyordu.) yide, nerede? Benim siper savandan anladma gre, Faistler' in elli veya yz yarda tede olmas gerekiyordu. Ama hibir ey gremiyordum anlalan, siperleri ok iyi gizlenmiti sonra, Benjamin'in iaret ettii noktay hayretler iinde farkettim: en az yediyz metre ileride, derenin br tarafnda tam karmza den tepede hayal meyal seilen istihkm siperini ve krmz - yeil bayra Faist mevzii gsteriyordu. Tarif edilemez bir sukut-i hayale uramtm. Adamlara hi de yakn deildik! Bu menzilde tfeklerimiz kesinlikle hi bir ie yaramazd. Fakat tam bu esnada, heyecan dolu bir feryat duyuldu. Uzaktan grimsi iki kk heykelcik gibi grnen iki Faist, tam kardaki plak tepede, yukarya trmanyorlard. Benjamin en yaknndaki adamn tfeini kapp hemen nian ald ve tetii ekti. Klik! Mermi patlamad; bunun hi de hayr a almet olmadn dndm. Yeni gelen askerler, siperlere girer girmez, hedef gzetmeksizin dehetli bir tfek ateine baladlar. Karnca kadar minnack Faistler'i grebiliyordum, istihkam siperinin gerisinde, bir taraftan br tarafa sekip duruyor; bazen de, bir askerin siyah bir nokta gibi grnen ba, bir an iin, kstaha duralayp bakyordu. Ate etmenin hi bir yarar olmayaca aikrd. Ne var ki, so34

lumdaki asker siperinden kp pek spanyolvar bir edayla yanma sokuldu ve ate amam iin beni kkrtmaya balad. Kaza eseri olmad taktirde, bylesine zak bir menzilden ve elimizdeki trden tfeklerle bir adama isabet ettirmenin imknsz olduunu izah etmeye abaladm. Ama asker daha ocuktu, tfeiyle siyah noktalar iaret edip duruyor, bir ta atlmasn bekleyen bir kpek gibi, hevesle srtyordu. Sonunda, nianghm yediyz metreye ayarladm ve ate ettim gitti. Nokta gzden kayboldu. Kurunun adam sratacak kadar yaknna dtn umarm. Hayatmda bir insana ilk defa ate ediyordum. Cephede grdklerim bende byk bir bezginlik yaratmt. Buna sava m diyorlard?! Dmanla herhangi bir temasmz bile yoktu. Zahmet edip bam siper seviyesinden aada bile tutmuyordum. Ksa bir sre sonra, kurunun biri eytan bir atrtyla kulam syrp geti ve gerideki arka siperine sapland. Heyhat! Bam eiverdim. Tm hayatm boyunca, zerimden ilk kurun getiinde bam emeyeceime dair kendi kendime sz vermitim; ama galiba insan insiyak hareket ediyor ve hemen herkes en az bir kez byle bir ey yapyor.

3
Siper arpmalarnda be unsur nemlidir: yakacak odun, yiyecek, ttn, mum ve de dman. Kn Zaagoza cephesinde bunlar, dman en sonuncusu olmak zere, nemlerine gre byle sralanyorlard. Beklenmedik bir basknn her an olabilecei geceler dnda, hi kimsenin dmana aldrd yoktu. Dman, uzakta, arasra oraya buraya sradklar grlen, kara bcekler35

di dpedz. ki ordunun da asl uras snmaya almakt. Sras gelmiken, spanya'da geirdiim tm o zaman boyunca ok az arpma grdm sylemeliyim, Ocak'tan Mays'a kadar Aragon cephesindeydim; ve bu cephede, Teruel'deki arpma bir yana, Ocak ile Mart'n sonlarna kadar hemen hemen hibir ey olmad. Mart aynda Huesca evresinde youn arpmalar balad, ama bana pek az i dt. Bir sre sonra, Haziran'da, Huesca'ya kar bir tek gn iinde binlerce insann ld feci bir saldr yapld; ama ben bu olaydan nce yaralanm ve saf d olmutum. Normal olarak savan dehet verici yanlar diye dnlebilecek eylerin ok az bama geldi. Hibir uak yaknlarmda bir yere bomba atmad, bana elli yardalk bir uzakln iinde hibir top mermisi patlamad ve gs gse arpmaya da yalnz bir kere katldm. (Bir keresi yetti de, artt bile). Kukusuz, ok sk ar makinal tfek atei altnda kalyordum, ama bu ate hep uzaka menzillerden oluyordu. Huesca'da bile_ insan bir para ihtiyatl davranrsa, genellikle gvenli saylrd. Burada, Zaragoza'nn evresindeki tepelerde nemli olan, durgun sava halinin kark can sknts ve rahatszlyd. Bir ehir ktibinin hayat kadar olaysz ve neredeyse bir o kadar dzenli bir hayat. Nbet tutmak, devriye gezmek, siper kazmak; siper kazmak, devriye gezmek, nbet tutmak... Her tepede, Faist ya da Cumhuriyeti, pejmrde ve pis adamlardan bir kme, souktan titreyerek bayraklarnn evresinde dnyor ve snmaya alyordu. Btn gn ve gece boyunca gayesiz kurunlar bo vadilerde vzr vzr geziyor ve yalnz pek kk bir olaslkla bir insan vcudunda yerini buluyordu. Sk sk, evredeki k manzarasna sabit gzlerle bakar, beyhudeliine aardm. Bylesine bir savan sonunun gelmeyii! Daha nce, Ekim balarnda, tm bu tepeler iin vahi arpmalar yaplmt. Ne var ki, asker,
36

silh ve zellikle toplarn yokluu, geni apl bir harekt olanaksz klm, her ordu siper kazp kendi zaptettii tepeye yerlemiti. Samzda, o da yine P.O.U.M.' lu olan kk bir ileri karakol; solumuzda, saatin akrebinin yediyi gsterdii ynde, sivri noktalarnn stnde birok kk Faist karakollarnn benek benek yayld mahmuz gibi bir tepenin karsnda da bir P.S. U.C. mevzii vard. Bir ileri, bir geri zikzak biiminde uzanan, szde cephe hatt denilen ey, eer her mevzide bir bayrak sallanmasa, hi de kolay anlalr birey olmayacakt. P.O.U.M. ve P.S.U.C. krmz, Anaristler krnz ve siyah, Faistler genellikle kralc bayra (krmz sar - krmz), bazen de Cumhuriyeti bayra (krnz - sar - mor) kullanyorlard. Her da tepesinin birlikler tarafndan igal edildiini, bu yzden evreye bo konserve kutularnn karmakark saldn ve here-yin bokla kaplandn unutabilseydiniz, grn harikuladeydi. Samzda, da silsilesi gneydouya doru kvrlyor ve geni ebrul bir vadi brakarak Huesca'ya doru uzanyordu. Ovann ortasna zarlar atlm gibi birka kp serpilmiti; bu, Cumhuriyet'e sdk kalanlarn elindeki Robres ehriydi. Sabahlar vadi sk sk bir bulut denizinin arasndan dz ve mavi olarak ykselir ve grn, tuhaf bir biimde, bir fotoraf negatifine benzerdi. Huesca'nn daha ilerisinde bizimkilerle ayn dzende, biimleri kar yznden gnden gne deien daha baka tepeler vard. ok uzakta, karn hibir zaman erimedii heybetli doruklaryla Pireneler havada yzer gibi grnyordu. Aadaki ovada bile herey l ve oraa benziyordu. Tam karmzdaki tepeler fil derisi gibi kr kr ve griydi. Gkyznde hemen hibir zaman ku olmuyordu. Hayatmda kularn bu kadar az olduu baka bir lke grdm sanmyorum. Arasra grlebilen kular, bir eit saksaanla, ni kanat sesleri geceleyin insan rkten keklik srlerinden ibaretti. Pek seyrek olarak da, aldr etmek tenezzln gstermedikleri tfek atlarnn izledii, yavaa havada szlen kartal srleri grlyordu.
37

Geceleri ve sisli havalarda vadiye, bizimle Faistler' in arasna, devriyeler gnderiliyordu. Devriyelik hi makbul bir i deildi, dars ok souk ve kaybolmak ok kolayd; az bir zaman sonra, ne kadar istersem o kadar sk devriye kmak iin izin alabileceimi kefettim. Kocaman przl uurumlarda patika ya da da yolu cinsinden hibir ey yoktu; yolun girdisini ktsn, ancak birbirini izleyen seyahatler yaparak ve her keresinde yeni iaretlere dikkat ederek bulabilirdiniz. Ku uuu ile en yakn Faist karakolu bizimkinden yediyz metre uzaklktayd, ama tek geilebilir yoldan giderseniz bir buuk mil tutuyordu. Tepenizde serseri kurunlar kular gibi terek uuurken, karanlk vadilerde babo dolamak olduka elenceliydi. Bazen btn gn boyunca devam eden ve tepelerin doruuna yapp vadileri akta brakan youn sis geceden daha iyiydi. Faist hatlarnn yaknlarnda kaplumbaa gibi srnmek zorunda idiniz. Bu tepelerin yamalarnda, atrdayan allar ve takrdayan kiretalar arasnda grltsz ilerlemek ok gt. Faist hatlarna giden yolu ancak nc yada drdnc giriimde bulabildim. ok youn bir sis vard, seslerini dinlemek iin dikenli telin oraya doru srndm. Faistler'in ieride konutuklarn ve ark sylediklerini iitebiliyordum. Sonra, beni fena halde tellandrarak birounun tepeden aa, bana doru geldiklerini duydum. Korkudan, birdenbire ok kk grnveren bir fidann arkasna sindim, grltszce tfeimi kurmaya altm. Her nedense baka yne gittiler ve benim gr alanma girmediler. Saklandm fidann arkasnda nceki arpmalarn bir sr yadigr ile karlatm bir yn bo fiek kovan, stnde mermi delii olan bir deri kasket ve besbelli bizimkilerden kalma bir krmz bayrak. Bayra alp mev-ziye gtrdm insafszca yrtp temizlik bezi olarak kullandlar. Cepheye varr varmaz onba, onlarn deyiiyle cobo olmutum - n iki kiilik bir muhafz mangasnn
38

komutan. Cobo'luk, zellikle ilk bata, ense yaplacak bir e hi benzemiyordu. Centuria, ou yirmisinin altnda olan ocuklarndan oluan, eitilmemi bir gruhtu. Milis gcnde sk sk, hemen hep Faistler'in blgesinden gmen olarak gelen ve baklsnlar diye en kolayndan milis kaydedilen onbir oniki yalarnda ocuklara rastlyordunuz. Kural olarak, bu ocuklar cephe gerisinde hafif ilerde kullanlyorlard, ama bazen cephe hattna kaymay becererek hepimiz iin ortak bir tehlike oluturuyorlard. Kk bir canavarn, aka diye snan ateine bir el bombas attn hatrlarm. Monte Pocero'da onbe yandan kk kimsenin bulunduunu sanmyorum ama ya ortalamas kesinlikle yirmiden aayd. Bu yataki ocuklar asla cephe hattnda kullanlmamalydlar. nk, siper savann ayrlmaz bir paras olan uykusuzlua dayanamyorlard. Balangta, geceleri mevzide gerei gibi nbet tutturmak hemen neredeyse olanakszd. Benim kesimin frlama olanlar ancak ayaklarndan ekip srklenerek smaktan kartabiliyorlar ve daha srtmz dner dnmez, karakolu brakp snaa szlyorlard; Dahas var, korkun soua ramen siperin duvarna dayanp derin bir uykuya bile dalyorlard. Bereket, dman fazla atlgan deildi. Aslna bakarsanz, baz geceler, hava tabancalar kuanm yirmi erkek izci ya da oyun labutlar ile silhlanm yirmi kz izci, mevzimizi halla pamuu gibi ata-bilirlermi gibi geliyordu bana. Bu dnemde, Katalonya milis gleri hl savan bandaki esaslar zerindeydiler. Ve ok uzun bir sre byle kaldlar, milis gleri, Franco'nun bakaldrsnn ilk gnlerinde, aslnda hepsi birer siyas rgt olan eitli sendikalar ve siyas partiler tarafndan toplanmlard. Milisler merkez hkmete olduu kadar kendi partilerine de balydlar. 1937 balarnda, siyas almayan ve aa yukar olaan kurallara gre rgtlenen, Halk 'Ordusu kurulduunda, parti milis gleri ilkece bununla birletirilmilerdi. Fakat uzun zaman, tm 39

deiiklikler yalnz kt stnde kald; Aragon cephesine, ta Haziran'a kadar, nemsiz sayda yeni Halk Ordusu birlikleri ulaabildi; stelik, bu arada milis sistemi de deimeden kald. Bu sistemin temel noktas, subay ve erler arasnda sosyal eitlikti. Generalden ere kadar herkes ayn paray alyor, ayn yemei yiyor, ayn elbiseleri giyiyordu, ve herkes tam bir eitlikle kaynamt. Tmen komutanndan, ensesine tokat atp bir sigara almak isteseniz, byle birey yapabiliyordunuz ve hi kimse bunu tuhaf bulmuyordu. Teorik olarak bir milis birlii, en azndan, hiyerari deil, demokrasiydi. Emirlere itaat gerei anlalmt ama, bunun yansra anlalan ikinci ey de uydu; bir emir verdiiniz zaman, bunu stten asta deil, bir yoldatan bir baka yoldaa veriyordunuz. Subay ve astsubay ayrm vard, ama olaan anlamnda asker rtbe hi yoktu: ne unvan, ne rozet, ne topuk arpma, ne de selm verme. Milis glerinde, geici olarak ileyecek, bir eit snfsz toplum modeli oluturmaya kalkmlard. Tabiatyla katksz bir eitlik sz konusu deildi; ama imdiye kadar grdmden ya da sava zamannda olabileceini dndmden ok fazla eitlik vard. Fakat itiraf etmeliyim, cephe hattnda ilerin ne halde olduunu ilk grmde dehet iinde kaldm. Dnya yznde byle bir tip ordu ile nasl sava kazanl abilirdi ki? O srada zaten herkesin syledii de buydu; ama, doru olmakla birlikte, akla da aykryd bu. nk, halihazrdaki artlar altnda milis gleri olduklarndan daha iyi olamazlard. Modern, mekanize bir ordu yerden bitmez ve Hkmet, yetitirilmi birlikler emrine hazr olana kadar beklemi olsayd, Franco'ya kar hibir zaman direnilemezdi. Sonralar, milis glerini yermek, dolaysyla da yetime ve silh yetersizliinden ileri gelen hatalarn eitliki sistemin sonucu olduunu iddia etmek moda oldu. Gerekten, yeni toplanm bir milis birlii disiplinsiz bir gruhtu; subaylar erlere Yolda dedii iin deil, acemi birlikler her zaman disiplinsiz
40

gruhtur da ondan. Uygulamada, demokratik devrimci tipi disiplin umulabileceinden daha gvenlidir. i ordusunda disiplin, teorik olarak, gnlldr. Snf sadkati esasna dayanr; halbuki, burjuvalarn askerlii zorunlu olan ordularnda disiplin, dner dolar gelir korkuya dayanr. (Milis glerinin yerini alan Halk Ordusu, bu iki tip arasnda bir yerdeydi.) Olaan ordularda srp giden zorbalk ve horlama, milis glerinde bir an bile ho grlemezdi. Normal asker cezalar vard ama ancak ok cidd durumlarda uygulanyordu. Eer erin biri emre uymay reddederse ona hemen ceza verilmez, ilk nce yoldalk adna srar edilirdi. nsan ynetmekte hi tecrbesi olmayan kukucu kiiler hemencecik bu usuln yrmeyeceini sylerler, ama gerekte uzun vadede, bal gibi de yryor. En kt milis ktalarndaki disiplin bile zaman ilerledike gzle grlr bir biimde dzeldi. Ocak aynda bir dzine acemi askeri eiteyim derken az kalsn salarm aaryordu. Mays'ta ise, ksa bir sre, ngiliz-spanyol kark otuz kadar adama temen vekili olarak kumanda ediyordum. Ate altna gireli daha be ay olmutu ki, emre itaat konusunda ya da tehlikeli bir grev iin gnll bulmakta en ufak bir gle uramadm. Devrimci disiplin siyasal bilince clayanr -neden emirlere uyulmas gerektiinin anlalmasna: bu anlay yaymak zaman ald gibi, bir adam kla avlusunda talim ettire ettire robota evirmek de zaman alr. Milis gcsistemini aalayan gazeteciler, Halk Ordusu geride yetitirilirken, milis glerinin cephe hattn tutmak zorunda kaldklarn pek hatrlamazlar. Milis glerinin sava alannda kalmas bile devrimci disiplinin kuvvetinin bir kantdr. nk, 1 937 Haziran'na kadar, milisleri olduklar yerde tutacak s nf sadkatindan baka hibir g yoktu. Tek tek asker kaaklar kuruna dizilebilirdi ara sra kuruna diziliyordu da ama, bin kii biraraya gelip cepheyi brakmaya karar vermi olsalard, onlar hibir g durduramazd. Ayn artlar altnda, zorunlu askerlie dayanan 41

bir ordu sava polisi uzaklatrlma oktan eriyip kaybolurdu. Halbuki milisler, tanr bilir, pek az zafer kazandlar, ama cephe hattn da tuttular; tek tk asker kaaklar bile grlmyordu. P.O.U.M. milisinde drt be ay iinde sadece drt kiinin katn duydum; bunlardan ikisi de hayli kesin bir olaslkla, milise bilgi edinmek iin kaydolmu casuslard. nceleri ortalkta grnen karklk, genel eitim noksanl, bir emre uyulmasn salamak iin be dakika tartmak zorunda olmak beni hem fkeden kudurttu hem de dehet iinde brakt. Kafamda ngiliz Ordusu'nun ilkeleri vard, spanyol milisleriyse kesinlikle ngiliz Ordusu'na uymuyordu. Fakat artlar gz nnde tutulursa, insann beklemeye hakk olabileceinden, daha iyi idiler. Bu arada, yakacak odun sorunu devam ediyordu -hep yakacak odun. Btn bu dnem boyunca gnceme ne zaman birey yazmsam, yakacak odun sorunundan veya daha dorusu yakacak odun yokluundan sz etmediim yer olmam. Deniz seviyesinden iki bin ayak yksekte ve, k ortasndaydk, anlatlmaz bir souk vard. Is olaanst denecek kadar dk deildi, birok geceler hava dona bile ekmiyordu. ou kez k gnei, gn ortasnda bir saatliine parlyordu da; fakat, hava gerekten ok souk deil idiyse bile, inann bana, insana ok soukmu gibi geliyordu. Bazen insan tir tir titreten rzgrlar kasketinizi banzdan ekip alyor ve sanz her ynde kartryordu; bazen de sis, siperin iine sv gibi doluyor ve insann kemiklerine iliyormu hissini veriyordu. Sk sk yamur yayor ve eyrek saatlik yamur bile artlan bsbtn dayanlmaz bir hale getirmeye yetiyordu. Kiretann stndeki ok ince toprak tabakas hemen ya gibi kayganlayor, hep yamata yrdnz iin de, dengenizi korumanz imknsz oluyordu. Karanlk gecelerde, ou kez yirmi yardalk bir yerde alt kere dmmdr; stelik dmek, tfek tetiinin amurdan tkanp skmasna yol at iin tehlikeliydi de. Gnler boyu, elbiseler, postallar, bat42

taniyeler ve tfekler hemen batan aa amura bulanyordu. Ben tayabildiim kadar bir sr kaln elbise getirmitim, ama adamlarn ou korkun giyimsizdi. Yz kiilik btn garnizonda, sadece oniki tane kaput vard, onlar da nbetiden nbetiye devredilmek zorundaydlar; yine milislerin ounda ancak bir tane battaniye bulunuyordu. Buzlu bir gece, zerimdeki giyeceklerin bir listesini yaptm. Bir insan bedeninin tayabilecei giyecek miktarn gstermesi bakmndan hayli ilgin. stmde kaln bir i fanils ve don, bir fanila gmlek, iki kazak bir ynl ceket, bir domuz derisi ceket, pamuklu kadifeden golf pantolon, dolaklar, kaln oraplar, postallar, salam bir trenkot, bir boyun atks, mflonlu deri eldivenler ve yn balk vard. Buna ramen souktan tir tir titriyordum. Fakat itiraf etmeliyim ki, ben soua kar olaanst hassasmdr. Yakacak odun gerekten nemli bir sorundu - iin en can alc noktas da, yakacak odunun resmen hibir yerde bulunmamasyd. Bizim sefil damz en iyi zamannda bile aa ve ottan yoksundu; kald ki, aylardr souktan donan milisler tarafndan talan edilmiti, dola-ysiyle insan parmandan biraz kaln ne varsa oktan yaklmt. Yemek yemediimiz, uyumadmz, nbet tutmadmz ya da angarya i grmediimiz zamanlar, mevzinin gerisinde, vadide yakacak topluyorduk. Bu zamana ilikin tm anlarm; neredeyse dimdik yamalarda insann postallarn param para eden entikli ki-retann stnde bir aa bir yukar inip kmak ve minik bir dal grnce, cokunlukla stne atlmaktr, iki saat durmadan yakacak arayan kii, snan ateini ancak bir saat yanar tutmaya yetecek kadar vr zvr toplayabiliyorlard. Yakacak arama hevesi sonunda hepimizi botanist yapt. Dan yamacnda yetien her bitkiyi yanma niteliklerine gre snfladk; eitli al ve otlar ate yakmak iin ok iyiydi ama birka dakikada, snp gidiyordu, vahi biberiye ve karaal dallar ate iyice tutuunca yanarlard, bektai zmnden da43

ha kk olan bodur mee aac ise hi yanmyordu. Bir eit kurumu kam ilk bata atei yakarken ok iyiydi, ama gelin grn ki, bunlar, yalnzca mevzinin solundaki tepenin doruunda yetiiyordu; oraya gitmek iin de ate hattndan gemek gerekti. Faist makineli tfekiler sizi grrlerse hemen koca bir arjr dolusu fiei stnze boaltrlard. Genellikle yksee nian alyorlard ve mermiler insann bann stnde kular gibi akyordu. Ama kurunlar bazen ok rahatsz edici bir yaknlkta kiretan atlatr ve yontarlard, ite o zaman kendinizi hemen yzst yere atardnz. Byle olmasna ramen yine kam toplamaya giderdiniz, nk hibir ey yakacaktan daha nemli deildi. Souun yannda br rahatszlklar ok nemsiz grnyordu. phesiz hepimiz devaml olarak pistik. Yiyeceimiz gibi suyumuz da katr srtnda Alcubierre' den geliyor, adam bana gnde bir eyrek galon dyordu. Bu su, stten biraz daha berraka berbat bir-eydi ve teorik olarak yalnz imek iindi. Ne var ki, ben sabahlar ykanmak iin hep bir matra dolusu aryor-dum. Zaten bir gn ykanp bir gn tra oluyordum, ikisine birden yetecek kadar su hibir zaman olmazd. Mevzi iren bir ekilde pis kokuyordu, barikatn kk kapal arazisinin dnda heryer kazurat doluydu. Milislerin bazs siperde abdest bozmay det edinmilerdi, insan karanlkta yrmek zorunda kalnca iren eyler oluyordu. Ama pislik beni asla tasalandrmad. Pislik halkn zerinde lzumsuz yere grlt kopardklar bir-eydir. nsann mendilsizlie ve iinde ykand teneke tavadan yemek yemee ne kadar abuk altna aarsnz. Bir iki gn iinde, hi zorluk ekmeden elbise ile uyumaya da. Kukusuz, insann gece elbiselerini ve postallarn karmas olanakszd; herkes bir saldr annda hemen ortaya kabilecek biimde hazr olmak zorundayd. Seksen gecenin ancak nde soyunup yattm, ama arasra gndzleri elbiselerimi karmay beceriyordum. Etrafta bit olabilmesi iin hava henz ok souk44

tu, ama san da fare de bol bol bulunuyordu. Hep. san ve farenin ayn yerde olmayaca seylenir; yeteri kadar yiyecek olursa, bal gibi bulunuyor. Baka ihtiyalar bakmndan ok kt durumda saylmazdk. Yetecek kadar yiyecek ve bol arap vard. Sigara hl gnde bir paket datlyor, gn ar kibrit, hatt mum bile veriliyordu. Herkesin kiliselerden yama edildiini tahmin ettii bu mumlar, Noel pastasnn stndekiler gibi, gayet inceydi. Her snaa gnde parmak uzunluunda mum veriliyordu bu da ancak yirmi dakika yanyordu. O srada henz mum satn alnabiliyordu, ben de beraberimde birka libre mum getirmitim. Sonradan kibrit ve mum ktl hayat ekilmez hale getirdi. nsan byle eylerin yokluunu hissetmeden nemini kavryamyor. rnein, bir gece alarmnda, smakta herkes tfeini kapr ve tella bakalarnn suratna basarken, bir k yakabilmek hayatla lm kadar byk fark yapabiliyordu. Her milis kav akma ve birka yarda sar fitil sahibiydi. Bunlar, tfeinden sonra bir milisin en nemli malyd. Kav akmann en byk avantaj rzgrda aklabilmesiydi, yalnz alevsiz yanyordu, dolaysyle ate yakmaya hibir faydas yoktu. Kibrit ktl had safhaya vardnda, alev elde etmek iin tek kar yolumuz, merminin ekirdeini karmak ve kav akma ile barutu tututurmak oldu. Bizim yaadmz olaanst bir hayatt; savata oluun da olaanst bir tarzyd, eer buna sava diyebilirseniz tabii. Btn milisler hareketsizlie sinirleniyor, durmadan neden hcum etmemize izin verilmediini renmek iin grlt patrd ediyorlard. Fakat besbelli, dman balatmadka, daha uzunca bir sre arpma olmayacakt. Belli aralklarla tekrarlanan tefti turlarnda Georges Kopp bizimle ok ak konuuyor, Bu sava deil, ara sra bir insann lverdii bir komik opera. diyordu. Aslnda, Aragon cephesindeki durgunluun o srada benim hi bilmediim siyas sebepleri vard; ama yedek birliklerin yokluunun bs45

btn dndaki salt asker glklerin herkes farkndayd. Bir kere. en bata lkenin doal durumu geliyordu. Bizim ve Faistler'in cephe hatt, kural olarak yalnz tek yandan yaklalabilen, usuz bucaksz doal bir salamlk iinde uzanyordu. Birka siperin kazlm olmas artyla bu gibi yerler, ezici sayda olmadka, piyade askeri ile ele geirilemezdi. Bizim mevzimizde ve etrafmzdaki mevzilerin ounda, iki makineli tfek ve bir dzine adam, bir taburu asla yaklatrmayabilirdi. Tepelerin doruunda tneklemi halimizle nefis topu hedefleri olabilirdik - ama topu yoktu. Bazen evredeki manzaraya dikkatle bakar, birka top bataryas olmasn oh, hem de ne byk bir itiyakla isterdim. nsan ekile fndk krar gibi kolaylkla dman mevzilerini birbiri arkasna yok edebilirdi. Fakat bizim tarafta, top falan yoktu. Arada srada Faistler Zaragoza'dan bir iki top getirmeyi beceriyor ve birka mermi atyorlard -bunlar da ylesine azd ki, hibiri hedefini bulmuyor ve glleler bir ie yaramadan bo uurumlara dalyordu. Makineli tfee kar top olmadan ancak ey yapabilirsiniz: kendinizi gvenceli bir uzaklkta, diyelim drt yz yarda tede sipere gmmek; aklkta ilerlemek ve kalbura dnmek ya da genel durumu deitirmeyecek kk lde gece hcumlar yapmak, Almaklar hemen hemen, ya hareketsizlik ya da intihardan ibarettir. Dahas var, her cinsten sava malzemesi noksand. Milislerin o srada ne kadar kt silhlanm olduklarn kavrayabilmek byk bir aba ister. ngiltere'de herhangi bir zel okulun askerlik kampndaki yedek subay taburu bile, bir modern orduya bizden daha ok benzerdi. Silhlarmzn ktl ayrntlarn kaydetmeye deecek kadar artcyd. Cephe hattnn bu kesiminde btn topu gc, herbir silh iin onbe atm mermisi bulunan drt havan topundan olumutu. Tabii bu mermiler atelenemeye46

cek kadar ok kymetli idiler ve havan toplar Alcubierre'de tutuluyordu. Aa yukar elli kiiye bir makineli tfek dyordu, geri bunlar eskiydi, ama yz drt yz yardalk bir uzaklkta olduka isabetliydiler. Bunlarn tesinde, yalnzca tfeklerimiz vard, ou da hurda demirdi. tip tfek kullanlyordu - birincisi uzun Mauser'i. Bunlar ok ender olarak yirmi yandan gen kyordu, gezle arpac krk bir srat lme aleti ne kadar ie yararsa o kadar ie yaryordu ve ounun yiviseti mitsizce paslanmt; her naslsa, on tfekte biri fena saylmazd. Sonra bir de ksa Mauser veya mousueton vard ki, bu gerekte bir svari silhyd. Bu bahsettiim silhlar, kolay tandklar ve siperde daha az rahatszlk verdikleri iin beeniliyordu; stelik, nispeten daha yeniydiler ve ie yarar grnyorlard. Gerekte, hemen tm hi bir ie yaramazd. Ayr ayr silhlardan karlp yeniden birletirilen paralardan yaplmlard, hibir srg stndeki tfee ait deildi ve tfek en iyi cinsten bile olsa, drtte be attan sonra tutukluk yapyordu. Bir de, Winchester tfekleri vard. Bunlar kullanmak zevkliydi, ama dehet isabetsiz atlar yapyorlard, arjrleri olmad iin tek seferde ancak bir atm ate edilebiliyordu. Cephane o kadar azd ki, cepheye her yeni gelene ancak, ou son derece kt, elli atmlk fiek veriliyordu. spanyol fieklerinin hepsi yeniden doldurmayd, en iyi tfeklerde bile skklk yapyordu. Meksika fiekleri daha iyiydi, bu yzden makineli tfek iin saklanyordu. En iyisi tabi Alman yaps cephane idi, ama bu yalnz esirlerden ve bizim tarafa kaanlardan elde edildii iin pek bulunmuyordu. Acil zamanlarda kullanmak iin hep cebimde Alman ya da Meksika mermisi dolu bir arjr saklardm. Fakat uygulamada, o an tehlike geldiinde tfeimi pek ateleyemedim; berbat eyin skmasndan ok korkardm ve ie yarayabilecek bir atmlk fiei saklamaya da fazlasyla meraklydm. Ne maden miferimiz, ne sngmz vard, taban47

camz da pek azd; be ya da on kiiye de bir el bombas dyordu. O srada kullanlan elbombas, F.A.I. bombas diye bilinen korkun bir nesneydi - savan ilk yllarnda Anaristler tarafndan imal edilmiti. Mills bombas ilkesine gre yaplmt, ama emniyet dzeni bir pimle deil bir para eritle tutturulmutu. eriti kopardnzda bombadan mmkn olan en yksek hzla kurtuluyordunuz. Bu bombalar iin tarafsz deniyordu, nk hem bombay atan hem de kendisine bomba atlan ldryordu. Daha baka eitler de vard; belki daha ilkel ama daha az tehlikeli olanlar bombay atan iin demek istiyorum. Atlmaya deecek bir bomba grdmde Mays ayn bulmutuk. Silhlar bir yana, bir sr ufak tefek zorunlu sava gereleri ok zor bulunuyordu. rnein, hi haritamz ya da krokimiz yoktu. spanya'nn bu zamana kadar tmyle haritas karlmamt, bizim bulunduumuz araziyi gsterenler eski asker haritalard onlarn da hemen hepsi Faistlerin elindeydi. Ayrca, uzaklk l aleti, teleskop, periskop, baz milislerin elindeki bir iki tane dnda iftli drbn, iaret fiei, tel kesici, silh tamir takmlarndan hibiri yoktu temizlik malzemesi bile zor bulunuyordu. spanyollar temizleme tkac denen eyin adn hi duymama benziyorlard, ben bir tane yapnca pek ardlar. Tfeinizi temizlemek istediiniz zaman avua gtryordunuz, onun uzun bir pirinten harbisi vard, ama bu harbi her zaman eri br olduu iin, namlunun iindeki set ve yivi ka-zrd. Tfek ya bile yoktu. Tfeinizi zeytinya ile temizliyordunuz, bir yerden ele geirebilirseniz tabii; birok kez tfeimi vazelin, yal krem, hatt domuz ya ile yalamak zorunda kaldm. Dahas var; fener ya da cep feneri de yoktu sanyorum bu srada, cephenin bizim btn kesimimiz boyunca cep feneri diye bir nesne yoktu, almak isteseniz Barselona'dan yaknda bulamazdnz, Barcelona'da bile binbir glkle, bulunabilirdi.
48

Zaman getike ve dzensiz tfek atei tepeler arasnda atrdadka, acaba herhangi bir ey, u a gzl savaa bir canllk ya da olay getirecek mi diye, gittike artan bir kukuyla, merak etmeye baladm. Bizim karsnda savatmz dman deil, zatrre idi. Siperler birbirinden beyz yardadan fazla uzaktaysa, kaza hari, hi kimse vurulmaz. Kukusuz, arada baz kayplar oluyordu, ama bunlarn byk ounluu durduklar yerde kendi kendilerine zarar veriyorlard. Yanl hatrlamyorsam, spanya'da grdm ilk be yaral, kendi silhlar ile yaralanmlard - kasten demiyorum, ama muhtemelen, kaza ya da dikkatsizlik yznden. Bizim anm tfeklerimiz kendi balarna birer tehlike idiler. Bazlarnn, dipik hafife topraa vurulduunda ate almak gibi iren bir huyu vard; bu yzden kendi elini yaralayan bir adam grdm. Ayrca acemi askerler karanlkta durmadan birbirlerine ate ediyorlard. Bir gece, akam karanl daha yeni kmken, nbetinin biri yirmi yarda uzaktan bana ate etti; ama bir yarda ile kard - spanyol nianclnn bu dzeyde olmas tanr bilir, ka kere hayatm kurtarmtr. Baka bir keresinde, siste devriye km ve mevziden ayrlmadan nce muhafz komutanna tenbih etmitim. Fakat, geri dnerken bir alya taklp tkezledim; rken nbeti, Faistler geliyor diye barmaya balad. Ben de muhafz komutannn benden tarafa hepbirden abucak ate almas iin emir verdiini duymak zevkini tattm. Tabii derhal yere yattm, mermiler zarar vermeden zerimden utular. Hibir ey bir spanyol'u, hi deilse gen bir spanyol'u, ateli silhlarn tehlikeli olduuna inandramaz. Bir keresinde, bu sonuncudan hayli zaman sonra, birka makineli tfekinin silhlarn bana dorultmu bir ekilde resimlerini ekiyordum. Makineyi ayarlarken, yar aka yollu, Ate etmeyin, ha! dedim. Oh hayr, ate etmeyiz. Hemen akabinde korkun bir grleme oldu ve bir 49

kurun yamuru o kadar yakndan yzm syrp geti ki, yanam dumansz barut krntlaryla kavruldu. Bu nceden tasarlanm birey deildi, ama makineli tfekiler muazzam bir aka olarak almlard. Oysa, bu arkadalar bir katr srcsnn kaza kurunu ile vurulduunu greli daha birka gn olmutu: otomatik tabanca ile oyun oynayan bir siyas delege, sonunda katr srcsnn cierine tam be kurun yerletirmiti. Ordunun bu dnemde kulland etrefil parolalar ikinci dereceden tehlike kayna oluyordu. Bunlar, u, biri sylendi mi teki ile karlk verilmesi gereken usandrc ifte parolalard. Genellikle, Cultura-progreso ya da Seremos-invencibles gibi coturucu ve devrimci nitelikteydiler; ve cahil nbetilerin sk sk bu tumturakl szleri hatrlamalar imknsz oluyordu. Hatrlyorum bir gece, parola Cataluna-eroica idi, ablak yzl bir kyl delikanls, Jaime Domenech, bana yaklat, apm bir halde bu sz aklamam istedi. Eroica - eroica ne demek? Ona, bunun valiente ile ayn anlama geldiini syledim. Biraz sonra, Jaime karanlkta siperin stnde tkezliyordu ki, nbeti bararak parola sordu : Alto! Cataluna! Valiente! diye bard Jaime, doru eyi sylediinden ok emindi. Gm! Nasl oldu ise, nbeti isabet ettiremedi. Bu savata, insan snrlar iinde mmkn olduka, herkes herkesi skalyordu.

4
Cepheye geleli yaklak hafta olmutu, ngiltere'den I.L.P.'nin (Bamsz i Partisi'nin) gnderdii
50

yirmi ya da otuz kii Alcubierre'ye vardlar; ngilizler'i bu cephede birarada tutabilmek iin Williams ve ben o gruba gnderildik. Yeni mevzimiz birka mil daha batda, Monte Oseuro'da ve Zaragoza'dan grlebilecek bir yerdeydi. Bir eit usturann tersine benzeyen, kum krlangc yuvalar gibi yarn iinde dikeyine oyulmu snaklaryla, mevzi, kiretann stne tneklemiti. Bunlar topran altnda alacak kadar uzaklara gidiyordu, ileri zifir karanlkt, ylesine alaktlar ki ayakta durmak bir yana, dizst bile gidemezdiniz. Sol tarafta, tepelerin doruklarnda iki tane daha P.O.U.M. mevzii vard; bunlardan biri, yemek piiren hatun kii yznden her milis askeri iin son derece ekiciydi. Bu hanmlar yle pek aman aman gzel deildiler; yine de, bu mevzii br birliklerin askerlerinin gitmelerine izin verilen snrlarn tesine karmak gerekmiti. Be-yz yarda samzda, Alcubierre yolunun kvrmnda bir P.S.U.C. karakolu vard. Buras tam yolun el deitirdii yerdi. Geceleyin, hem bizim Alcubierre'den gelen erzak kamyonlarnn klarn ve hem de Zaragoza'dan gelen Faistler'inkini seyredebilirdiniz. Oniki mil gneybatda ise, bir geminin aydnlatlm lombozlar gibi, ince bir k izgisi halinde Zaragoza'nn kendisi seilebi-lyordu. Hkmet birlikleri, 1936 Austosu'ndan beri ehri bu uzaklktan gzlemilerdi, hl da gzlyorlar-d. Burada, bir spanyol (Ramn, Williams'n kaynbiraderi) dahil olmak zere hepimiz otuz kii kadardk, bir dzine de spanyol makineli tfeki vard. Bir iki kanlmaz babelsmn dnda nk herkesin bildii gibi, sava abur cubur kimseleri cezbeder ngilizler, hem fizik hem zihin ynnden olaanst iyi bir gruptu. Muhtemelen takmn en iyisi, maden iileri sendikalarnn mehur liderinin torunu, Bob Smillie idi; sonradan kt ve anlamsz bir biimde Valencia'da ld. Dil glne ramen, ngiliz ve spanyollar'n devaml 51

birarada ok iyi geindiklerini sylemek, ispanyol insannn karakteri iin ok ey ifade eder. Btn spanyol-lar'n yalnzca iki sz bildiklerini kefetmitik. Biri O. K. baby, br ise Barselona'daki orospulann ngiliz denizcileriyle pazarlk ederken kullandklar bir kelimeydi korkarm matbaaclar bunu basmazlar. Cephe hatt boyunca hl hibir ey olmuyordu; sadece mermilerin rasgele atrdlar ile, ok seyrek olarak da, arapnellerin hangi tepelerde patladm grmek iin herkesi tepedeki sipere koturan Faist havan topunun tarrakas vard. Dman bize burada bir dereceye kadar daha yakn, muhtemelen drt yz yarda ilerdeydi. En yakn mevzileri tam bizim karmza dyor, mazgall makineli tfek yuvas insan batan karyor, durmakszn fiek israf etmemize yol ayordu. Fasistler'in tfek atei amak pek umurlarnda deildi ama azck kendini gsterene makineli tfekle gayet isabetli atlar yapyorlard. Mamafih, ilk kazamz on, on be gn sonra oldu. Karmzdaki birlikler spanyol'du, ama asker kaaklarndan rendiimize gre, aralarnda birka Alman astsubay vard. Daha nceleri bir zamanlar orada Fasllar da bulunmutu fukaracklar, kimbilir souktan neler ekmilerdi! nk, silhtan arnm blgede o evrenin en grlecek eylerinden biri, l bir Fasl'nn cesediydi. Bir iki mil solumuzda cephe hatt artk dz bir izgi biiminde uzanmyordu, Faist-ler'e de bize de ait olmayan, alak uzanan ve sk aalkl, krlk bir saha uzanyordu. Hem biz hem de Faistler gn nda buraya devriyeler karrdk. zcilik oynamaya benzeyen bu i hi de fena elence deildi, ama birka yz yarda daha yakn bir mesafede hi Faist devriyesi grmedim. Gbeinizin stnde srnerek Faist hatlar arasnda ksmen yolunuzu bulabilir, hatt Faistlerin karargh olarak kullandklar, tepesinde monarist bayrak dalgalanan iftlik evini bile grebilirdiniz. Arada srada, onlara tfekle bir salvo ap makineli tfekiler yerimizi bulmadan siper tmseinin al52

tna kayyorduk, ama uzaklk salam sekiz yz metreydi ve bizim tfeklerle bu menzilden koca bir evi bile vuracanzdan emin olamazdnz. Hava ounlukla ak ve souktu, bazen le zeri gneli oluyor, ama souk yine devam ediyordu. Etrafta topran arasndan ban uzatm susam ieklerini ya da yaban idemlerin yeil gagalarn bulabilirdiniz. Besbelli bahar geliyordu, ama pek yavat bu geli. Geceler her zamankinden daha souktu. Sabahn ilk saatlerinde nbetten dndmzde, mutfak ateinden arta kalan bir araya toplar, sonra kpkzl korlarn iinde ayakta dururduk. Bu, postallar iin ok fena, ayaklar iinse ok iyiydi. Fakat yle sabahlar oluyordu ki, dalarn doruklarndan doan gnei seyretmek iin sabahn krnde yataktan kalkmaya deerdi. Dalardan nefret ederim, pek gsterili olsalar bile. Fakat bazen, seher vakti arkamzdaki dalarda, karanl yaran kllar gibi ilk beliren incecik altn nlar, sonra byyen aydnlk ve insan aklnn alamayaca uzaklklara yaylan ll rengi bulutlar denizi oluuyordu. Btn gece yatmam olsanz, bacaklarnzn dizden aas uyumu olsa, ve en azndan saat daha yemek bulamamann umutsuzluu ile irkilip somurttuunuzda bile, bu manzara seyredilmeye deerdi. Bu sefer srasnda seyrettiim afaklar, mrmde daha nce seyrettiklerim bir araya konsa, yine onlardan daha skt ya da, mrmn geri kalan boyunca greceim afaklardan da daha ok olacaktr, umarm. Burada ilerin hepsine yetiemiyorduk, bu da daha uzun nbetler ve daha fazla yorgunluk demekti. En durgun bir savata dahi kanlmaz olan uykusuzluu ekmeye balamtm biraz biraz. Nbet tutma ve devriyelerden ayr olarak, aralksz gece alarmlar veriliyor, hazr-ola geiliyordu. Btn bunlar olmasa bile her halkrda, topraa oyulmu felket bir delikte ayaklarnz souktan titrerken adam gibi uyuyamazdnz. Cephe hattndaki ilk drt aymda, yirmidrt saat stste hi 53

uykusuz kaldm, bir dzineden fazla olmad sanrm. te yandan, adam gibi uyuduum geceler de kesinlikle bir dzineyi gemez. Haftada yirmi otuz saat uyku olduka normaldi. Bunun etkileri sanld kadar kt deildi; insan gittike aptallayor, tepelerde aa yukar trmanmak kolaylaacana zorlayor; ama insan kendini gayet iyi ve devaml a hissediyordu - aman yarab-bi, hem de ne a! Btn yiyecekler iyi grnyordu, spanya'da herkesin en sonunda grnnden nefret etmeyi rendii demirba kuru fasulye bile. Suyumuz, o su denilen ey her ne idiyse, millerce teden katr srtnda ya da ok eziyet edilen kk eeklerle geliyordu. Her nedense, Aragon kylleri katrlarna ok iyi, eeklerine ise ok kt davranyorlard. Bir eek yrmemekte direnince, hayvann husyelerini tekmelemek son derece olaand. Mum datm durmutu, kibritler de gittike azalyordu. spanyollar bize, kk bir konserve tenekesi, bo bir mermi arjr ve bir aput parasndan nasl zeytinya lmbas yaplacan rettiler. Biraz zeytinyamz olduu zaman, pek sk olmuyordu ya, bu lmbalar dumanl bir alevle, bir mumun drtte biri kuvvetinde k veriyordu, ancak yannzda tfeinizi arayp bulmaya yetecek kadar. Ortalkta gerek bir arpma umudu grnmyordu. Monte Pocero'dan ayrldmzda fieklerimi saymtm; ve baktm ki, neredeyse hafta iinde dmana sadece kere ate etmiim. Bir adam ldrmek iin bin mermi gerek derler; bu hesaba gre benim ilk Faist'imi ldrmem yirmi sene alacak demekti. Monte Oscuro'da hatlar daha yakn ve ate daha skt, ama birisini vurmu olabileceime kesinlikle aklm yatmyor. Aslnda, bu cephede ve savan bu dneminde, gerek silh, tfek deil, megafondu. Dman ldremeyince, onun yerine karnzdakine baryordunuz. Bu sava biimi o kadar olaan d ki, aklamak gerek. Hatlar nerede karlkl seslenecek kadar yaknsa, devaml bir siperden sipere barma dalgasdr gidiyor54

du. Bizim taraftan; Fascistasmaricanesf, Faistlerin tarafndan: Viva Espana! Viva Franco! ya da karlarnda ngizler'in de olduunu rendiklerinde, Evine dn ngiliz! Burada yabanclar istemiyoruz! Hkmet tarafndan, parti milislerinde ise, dmann moralini temelinden rtmek iin bararak propaganda yapma ii dzenli bir teknik olarak gelitirilmiti. Tm uygun mevzilerde askerlere, (ou kere makineli tfekiler seiliyordu bu i iin), megafonla haykrma nbeti veriliyordu. Genellikle, Faist askerlere dpedz milletleraras kapitalizmin satn alnm adamlar olduklarn, kendi snflarna ihanet ettiklerini v.s., v.s., anlatan devrimci szlerle dolu nceden hazrlanm paralar haykryorlard. Bu haykr, hababam tekrarlanyor; bazen de btn gece devam ediyordu. Btn bunlarn etkili olduuna hemen hi phe yoktu; damla damla artan Faist asker kaaklarnn, ksmen de olsa haykrma propagandalarnn sonucu olduunda herkes hemfikirdi. Bir dnn, ok muhtemelen kendi istei dnda askere alnm bir Sosyalist ya da Anarist sendika yesi olan zavall nbeti, kulbesinde donarken, kulaklarnda tekrar tekrar nlayan Kendi snfna ihanet etme! slogan, herhalde onun zerinde erge bir etki yapar. Belki de bu, bizim tarafa kamakla kamamak arasndaki fark yaratacak bir etkiydi. Kukusuz, byle bir hareket tarz ngiliz sava kavramna smazd. tiraf edeyim, bu iin yapldn ilk grdmde ok arm ve utanmtm. Dman vurmak yerine kandrmak fikri, ne demek efendim! imdi ise, hangi adan baklrsa baklsn, bu yaplan, hakl bir dzendi diye dnyorum. Topu gc olmad zaman, olaan siper savanda, insann, kendisine ayn oranda zarar vermeden, dman vurmas son derece g bir iti. Belirli sayda askeri kartarak hareketten alkoyabilirdiniz, bu ne kadar ok olursa o kadar iyidir. Gerekten asker kaaklar size cesetten daha ok faydal olur, nk bol bilgi verebilirler. Fakat balangta bu durum hepimizin cesa55

retini krd; spanyollar bu sava yeterince ciddiye almyorlar sandk. Bizden aaya doru, samzdaki P.S. U.C. karakolunda, haykrma iini gren arkada olaanst sanatkrd. Bazen, devrimci sloganlar yerine, Faistler'e bizim nasl onlardan daha iyi beslendiimizi anlatyordu. Hkmet'in kard tayn anlat azck hayal mahsul olmaya yatknd: Tereyal kzarm ekmek! ssz vadide batan baa yanklanan sesini duyabilirdiniz. imdi burada kzarm tereyal ekmein bana oturuyoruz! Kzarm tereyal ekmein nefis dilimleri! Bu arkadan tpk brkler gibi haftalar ve aylardr tereya grmediinden hi kukum yoktu, ama buzlu gecelerde kzarm tereyal ekmein haberi pek ok Faist'in azn sulandrmtr. Yalan sylediini bildiim halde, benim bile azmn suyu aktktan sonra. ubat aynda bir gn, yaklaan bir Faist ua grdk. Olaan olarak makineli tfek akla ekilmi, namlusu dikilmiti, herkes iyi nian alabilmek iin srtst yatt. Bizim tecrit edilmi mevzilerimiz bombalanmaya demezdi, kural olarak, yolu den birka Faist ua, makineli tfek ateinden korunmak iin daireler yaparak uarlard. Bu sefer uak dmdz stmze geldi, ate etmek iin ok yksekteydi; stelik, uaktan bomba, yerine havada dnen beyaz parltl bireyler kt. Birka tanesi mevzinin iine dt. Bunlar bir Faist gazetenin, Herade de Aragon'un, saylaryd; Malaa 'nn dtn bildiriyorlard. O akam Faistler baarsz bir saldr yaptlar. Bamzn stnde youn bir kurun nehri akmaya balad ve birisi snaktan ieriye Saldrya getiler! diye bardnda, ben tam deime giriyordum. Tfeimi kaptm ve kayarak mevzinin tepesinde makineli tfein yanndaki yerime gittim. ok koyu bir karanlk ve eytan bir grlt vard. Sanrm be makineli tfek stmze kurun yadryordu ve Faistler'in en budalaca bir biimde kendi koruyucu duvarlar zerine hzla attklar bombalarn marifetiyle bir seri youn yklmalar
56

oluyordu. Ortalk alabildiine karanlkt. Vadinin aasnda solumuzda, muhtemelen bir devriye kolunun topra kazd yerde, kk bir grup Faist'in tfeklerinin yeilimsi alevlerinin aydnln grebiliyordum. Mermiler karanlkta, evrenizde atrdayarak vnlayarak uuuyordu. Birka fiek slk alarak geldi, ama evremizde bir yere isabet etmedi; ve (bu savata olaan olduu zere) ou da patlamad. Bizim kesimde, dan tepesinin n tarafnda bir baka makineli tfek atee baladnda bir an fenalk geirdim - aslnda bu bize destek olsun diye getirilmiti ama, o anda bana arkadan kuatlmz gibi geldi. O srada, bu iren fieklerle hep bama geldii gibi, bizim makineli tfein mekanizmas skt ve mili gzgz grmez karanlkta kayboldu. Besbelli, ayakta durup vurulmaktan baka yapacak hibir ey kalmamt. spanyol makineli tfekiler siper almaya bile tenezzl etmediler, bir de stelik kasten kendilerini tehir ettiler; ne yapaym, ben de aynsn yapmak zorunda kaldm. nemsiz olmasna ramen, tecrbe btnyle hayli ilgi ekiciydi. Bu, benim doru drst ate altnda ilk bulunuumdu, dehet korktuumu utanarak kefettim. Dikkat ettim, insan ate altnda iken hep ayn eyi hissediyor o dehet korku insana vurulacandan deil, neresinden vurulacan bileme-yiinden ileri geliyor. Btn olan bitenler arasnda acaba kurun neremi yakacak diye merak ediyorsunuz ve bu vcuda hi de hoa gitmeyecek bir hassaslk veriyor. Bir iki saat sonra ate yavalad ve giderek snd. Btn bunlar olup biterken sadece bir kayp vermitik. Faistler askerden arnm blgeye bir ift makineli tfek sokmulard; ama gvenli bir uzakl muhafaza etmi, bizim koruyucu duvarmz halla pamuu gibi atmaya kalkmamlard. Gerekte Faistler saldrmyor, yalnz fiek harcyor ve Malaga'nm dn kutluyor, en akrak grlt ediyorlard. Bu olayn en nemli taraf, bana, gazetelerdeki sava haberlerini daha bir inanmaz gzle okumay retmesiydi. Bir iki gn sonra, gazete57

ler ve radyo, (dimdik bir tepenin yamacnda) kahraman ngilizler'in pskrtt, svari ve tankla takviyeli korkun saldrnn raporlarn nerediyorlard. Faistler bize Malaga'nn dtn haber verdiklerinde bunu bir yalan olarak kabul ettik, ama ertesi gn ortalkta daha inandrc sylentiler dolayordu: Bir iki gn iinde, Malaga'nn dt resmen akland. Bu dn yz kzartc yks, derece derece szyordu: ehrin nasl bir tek kurun bile atlmadan boaltld, talyanlar'n gazabnn, nasl ehri terkeden birlikler stne deil de, biare sivil halk stne yad, bazlarnn yz mil boyunca kovalanp makineli tfek ateine tutulduu. Bu haberler, cephe boyunca bir eit serin hava estirdi; nk, gerek ne olursa olsun, milis gcnde herkes Malaga'nn kaybnn ihanetten ileri geldiine inanyordu. lk kez, ihanetten ve blnm gayelerden sz edildiini iitiyordum. imdiye kadar dorularn ve yanllarn ok gzel bir biimde basit grndkleri bir savaa ilikin, belli belirsiz kukular, ilk defa, zihnimde yer ediyordu. ubat aynn ortasnda Monte Oscuro'dan ayrldk. Bu kesimdeki btn P.O.U.M. birlikleri topluca, Huesca' yi kuatan orduya katlmak zere gnderiliyordu. Donuk ovay kamyonla gei elli millik bir yolculuktu. Ovada budanm asmalar yeni tomurcuklanmt, k arpalarnn ince yapraklar yumru topraktan henz balarn uzatyorlard. Yeni siperlerimizden drt kilometre tede, Huesca, kukla evlerden yaplm bir ehir gibi kk ve aydnlk, parldyordu. Aylarca nce Sietamo alndnda, Hkmet birliklerine komuta eden general neeyle yle demiti: Kahvemizi yarn Huesca'da ieceiz! Nasl olduysa, general yanlmt. ok kanl bir saldr yaplm ama ehir dmemiti. O gnden sonra Kahvemizi yarn Huesca'da ieceiz! sz btn orduda en ok tutulan aka oluverdi. Eer bir daha spanya' ya dnersem, Huesca'da bir fincan kahve imeyi ihmal etmeyeceim.
58

5
Mart sonlarna gelinceye kadar Huesca'nm dou tarafnda hibir ey olmad hemen hemen hibir ey. Dmandan bin ikiyz metre uzaklktaydk. Faistler Huesca'ya geri pskrtldkleri gnlerde, cephenin bu ksmn elinde tutan Cumhuriyeti Ordu ilerlemekte ar bir heves gstermemiti; bu yzden, cephe cebe benzer bir biim ald. Daha sonralar ordu ilerlemek zorunda kalacakt ate altnda gayet nazik bir i ama imdiki durumda ortalkta dman falan yok gibiydi; zihnimizi tek igal eden ey, snmak ve yeterince yiyecek bulmakt. Aslnda, bu dnemde hayli ilgimi eken eyler oldu, bunlardan bazlarn ilerde anlatacam. Ancak, Hkmet tarafndaki i politika durumundan burada biraz sz edersem, olaylarn birbirini izleyi srasna daha sdk kalm olurum. Bata savan siyas yann nemsememitim, ancak bu sralarda dikkatimi zorlamaya balad. Parti siyasetinin dehet verici ynleri sizi ilgilendirmiyorsa, ltfen buralar hemen atlayn; bu hikyenin siyas ksmlarn ayr ayr blmlerde anlatmaya alyorum. te yandan, spanyol Sava'n tmyle asker adan yazmak olanakszdr. Herey bir yana, spanyol Sava siyas bir savat. Savan ilk ylndaki hibir olay, en azndan, Hkmet hatlarnn gerisinde olup biten parti - ii atmalar hakknda bir miktar fikre sahip olmadka anlalamaz. spanya'ya geldiim zaman ve ondan bir sre sonra, siyas duruma kar yalnzca ilgisiz deil, stelik habersizdim de. Srp giden bir sava olduunu biliyordum, ama ne biim bir sava olduuna dair en ufak bir fik-im yoktu. Bana milis gcne neden katldm sorsay-dmz, Faizme kar dmek iin diye cevap verirdim. Ve neyin uruna savatm sorsaydmz, Drstlk uruna derdim. News Chronicle gazetesiyle New 59

Statesman dergisinin savan, Hitler tarafndan parayla tutulmu Albay Blimpler ordusunun manyaka bakaldrmasna kar uygarln savunmas olduu yolundaki yorumunu kabul etmitim. Barselona'nn devrimci havas beni ok derinden ekmiti, ama bunun neyin nesi olduunu anlamak iin hibir aba gstermedim. Siyasal parti ve sendikalarn renkler dizisine gelince P.S.U.C., P.O.U.M., F.A.I., C.N.T., J.C.I., J.S.U., A.I.T. bunlar yorucu isimleriyle, yalnzca, sabrm tketiyorlard. lk bakta insana, Ispanyollar'n musibet bir ba harfler hastal varm gibi geliyordu. Adna P.O.U.M. denilen bireyde grev aldm biliyordum (bir bakasna deil de, P.O.U.M. milisine giriim, srf Barselona'ya vardmda elimde Bamsz i Partisi'nin ktlar olduu iindi), ama siyas partiler arasnda belli birtakm farklar bulunduunu anlayamamtm. Monte Pocero'da solumuzdaki mevziyi gstererek Bunlar Sosyalistler (P.S.U.C. anlamna) dedikleri zaman, bu bana bilmece gibi gelmi, Hepimiz Sosyalist deil miyiz? diye sormutum. Canlar pahasna arpan insanlarn ayr siyas partilerden olmasn ok budalaca bulmutum; benim tavrm her zaman Neden btn bu siyas samalklardan vazgeip savan stne gitmiyoruz? ynndeydi. Bu kukusuz, halkn mcadelenin gerek niteliini kavramasn nlemek iin ngiliz gazetelerinin dikkatle yaydklar, doru anti-Faist tutumdu. Fakat spanya'da, zellikle Katalonya'da, hi kimsenin tutmad ya da koruyamad bir tutumdu. Eninde sonunda herkes, istemese de, bir taraf tutuyordu. nk, insan siyas partileri ve onlarn atan izgi lerini hi takmasa bile, besbelli ki, iin iine kiinin kendi kaderi karyordu. Bir milis olarak, Franco'ya kar savaan bir askerdiniz, ama ayn zamanda iki siyas teoriden kan byk bir mcadelenin arac oluyordunuz. Da yamalarnda yakacak odun arr ve bir yandan da, acaba bu gerek bir sava m yoksa News Chronicle'n uydurmas m diye merak ederken; Barselona'daki ayaklanma60

da Komnist makineli tfeklerinin ateinden saknmak iin yerlere yatarken ve en sonunda, bir adm geriden polisin admlann duyarak spanya'dan kaarken btn bunlar, bu biimiyle, bama hep P.S.U.C.'da deil de, P.O.U.M.'de grev aldm iin geldi. ki takm ba harf arasndaki fark, bu kadar bykt ite! Hkmet safndaki dizilmeyi anlayabilmek iin, savan nasl baladn hatrlamak zorunludur. Temmuzun 18'inde atma patlak verdiinde, muhtemelen Avrupa'da faizme kar olan herkes yreinde bir umut kprts hissetmiti. nk bu noktada demokrasi, en sonunda, faizmin karsna dikiliyordu. nceki yllarda szm ona demokratik lkeler her admda faizme teslim olagelmilerdi. Japonlar'n Manurya'da canlarnn istediini yapmalarna izin verilmiti. Hitler iktidara gelmi ve bunu, her dzeydeki siyas muhaliflerini katletmesi izlemiti, Mussolini, elli devlet (sanrm ellit) off diye sofu sesler karrken, Habeler'i bombalamt. Fakat, Franco lml bir sol kanat hkmeti drmeye abalaynca, spanyol halk, tm beklenilenin aksine, ona kar kt. Bu bana, talihin dn muhtemelen yleydi gibi grnd. Fakat herkesin dikkatinden kaan birok nokta vard. Bir kere,' Franco, Hitler ya da Mussolini ile bire bir oranlanabilecek biri deildi. Onun yapt, aristokrasi ve Kilise'nin destekledii bir asker isyand ve iin aslnda, zellikle banda, faizmi zorlamaktan ok feodalizmi yeniden canlandrmaya ynelik bir giriimdi. Bu, Franco'nun karsnda yalnzca ii snfn deil, modern biimi ile ortaya ktnda faizmin en byk destekleyicileri olan liberal burjuvazinin eitli kesimlerini de bulmas anlamna geliyordu. Bundan daha nemlisi, spanyol ii snf, ayn ey bamza gelseydi muhtemelen bizim ngiltere'de yapabileceimiz gibi, demokrasi ve status quo adna Franco'ya kar direnmemiti; onarn direnii, mutlak,. devrimci bir patlay ile bir-likte gelmiti hatt neredeyse bu patlaytan ibaretti 61

bile denilebilir. Toprak kyllerce, birok fabrika ve tama aralarnn ou da sendikalarca ele geirilmiti; kiliseler yklm, papazlar ya kovulmu ya da ldrlmt. Daily Mail, Franco'yu Katolik rahiplerin alklar arasnda, lkesini zlim Kzl srlerinden kurtaran bir yurtsever olarak gsterebiliyordu. Savan ilk birka aynda Franco'nun asl dman Hkmet deil, sendikalard. Ayaklanma balar balamaz, rgtlenmi ehir iileri buna, bir genel grev ars yaparak, devlet depolarndan silh talep ederek ve ksa bir mcadeleden sonra da bunlar elde ederek cevap verdiler. Kendiliinden ve bir miktar da bamsz hareket etmemi olsalard, byk bir olaslkla Franco'ya kar hi direnilmeyecekti. Kukusuz, bu konuda kesin olan bir ey yoktur, ama hi olmazsa byle dnmek iin nedenler var. Hkmet, ok nceden sezilegeldii halde ayaklanmann nne gemek iin ok az aba gsterdi ya da hi gstermedi. Bel baladnda Hk-met'in tutumu ok zayf ve ekingendi, o kadar ki, gerekten, bir tek gn iinde spanya'nn bana tane babakan geldi geti. (*) Dahas var, durumu ksa vadede kurtarabilecek olan tek adm, yani iilerin silahlandrlmas, srf iddetli halk yaygarasna cevap olsun diye ve isteksizce gerekletirilmiti. Hernehl ise, silhlar datlmt, dou spanya'nn byk ehirlerinde Faistler, Hkmet'e sadk kalan baz silhl kuvvetlerin (Hcum Taburlar v.b.) yardm ile balca ii snfnn muazzam abalar sonunda bozguna uratlmlard. Bu ancak, gerek devrimci niyetiyle -yani. kurulu dzenden daha iyi birey iin arptklarna inanarak arpan insanlarn gsterebilecei bir abayd. syann eitli merkezlerinde bir tek gnde, sokaklarda bin kiinin ld sanlyordu. Erkekler ve kadnlar ellerinde yalnzca dinamit ubuklar ile ak meydanlar geip ma(*) Quiroga, Barrios ve Giral. lk ikisi, sendikalara silh datlmasn reddettiler. 62

kineli tfeklerle donanm eitimli askerlerin elinde bulunan ta binalara saldrmlard. Faistler'in stratejik noktalara yerletirdikleri makineli tfek yuvalar, zerlerinden saatte altm mil hzla taksiler geirilerek ezilmiti. Topra iilerin igal ettiine, yerel Sovyetlerin kurulduuna v.b. dair hibir ey bilinmese bile, bunlarn, tm direniin belkemii olan Anaristler ve Sosyalistlerce hele Anaristler'in gznde merkezilemi bir madrabazlk makinasndan baka birey olmayan, kapitalist demokrasinin savunmas iin yapldna inanmak zor olurdu. Bu arada, iilerin ellerinde silh vard, bu aamada onlar teslim etmediler. (Bir yl sonra bile, Katalonya'daki Anarist - Sendikalistler'in 30.000 tfei olduu hesaplanmt.) Faizm yanls byk toprak aalarnn pek ok yerde arazileri ele geirilmiti. Endstri ve ulamn kollektifletirilmesinin yansra, yerel komiteler, eski kapitalizm yanls polis kuvvetinin yerini alacak ii devriyeleri, sendikalara dayal ii milisleri gibi yollarla kurulacak bir ii hkmetinin ilkel balangcn yaratmak iin aba harcanyordu. Kukusuz, bu sre tek biimli deildi ve Katalonya'da heryerden daha ok ileri gitti. Yerel hkmetin kurumlarna hemen hi dokunulmadan kald yerler vard; br blgelerde ise bu kurumlar, devrimci komitelerle omuz omuza yayorlard. Birka yerde bamsz Anarist komnler kurulmutu; bunlarn bazlar, Hkmet bir yl sonra zorla ortadan kaldrana kadar devam ettiler. Katalonya'da ilk birka ay, iktidarn ou, btn kilit endstriyi denetimleri altnda tutan Anarist - Sendikalistler'in ellerindeydi. Aslnda spanya'da olan ey, yalnzca bir i sava deil, bir devrim balangcyd. te, spanya dndaki anti-Faist basn, zellikle bu durumu rtbas etmeyi kendine i edinmiti. Dava, giderek Demokrasiye kar Faizm e indirgendi ve devrimci yn olabildiince gizlendi. Basnn daha ok merkezletii ve halkn baka herhangi bir yerden ok daha kolay aldatld ngiltere'de, spanyol
63

savann kamuoyunda geerlik kazanan yalnz iki trl yorumu vard: bunu, ellerinden kan damlayan Bolevikler'e kar Hristiyan yurtseverlerin sava olarak gsteren Sa-kanat yorum ve asker bir ayaklanmay bastran efendi Cumhuriyetiler'in mcadelesi olarak gsteren Solkanat yorum, Asl merkez sorun baaryla gizlenmiti. Bunun pek ok nedenleri vard. Bir kere, Faizm yanls gazeteler dehet verici zulmlere ilikin yalanlar yayyorlard; iyi niyetli propogandaclar da spanya'nn kzllatn inkr ederek, kukusuz, spanyol Hkmeti'ne yardm ettiklerini sanyorlard. Fakat, bunun asl nedeni, her lkede grlen kk devrimci gruplar dnda, btn dnyann spanya'daki devrimi nlemeye azimli olmasyd. zellikle, arkasnda Sovyet Rusya olmak zere, Komnist Partisi, tm arln devrime kar koymutu. Devrimin bu aamada lme mahkm olduu dolaysyla spanya'da ii snf egemenliini deil, bir burjuva demokrasisini hedef almak gerektii Komnist teziydi. Liberal kapitalist bakn da neden ayn izgide olduuna ayrca iaret etmeye hemen hi gerek yok. spanya'da ok fazla yabanc sermaye yatrm vard. rnein, Barselona Demiryolu Tama ir-keti'nde on milyon sterlin ngiliz sermayesi yatyordu; bu arada, sendikalar Katalonya'daki tm ulatrma ilerini ellerine geirmilerdi. Devrim ilerlemi olsayd, hibir tazminat alma olana kalmayacak ya da ok az olacakt; halbuki kapitalist cumhuriyet hkm srseydi yabanc yatrmlar gvence altnda kalacakt. Devrim nasl olsa bastrlacana gre, hi devrim mevrim olmam gibi davranmak birok eyi basitletiriyordu. Bu yolla, her olayn gerek anlam rtlebilir, sendikalardan merkez Hkmet'e her g kaymas, yeniden bir asker rgtlenme iin gerekli bir adm olarak gsterilebilirdi. Ortaya kan durum, adamakll tuhaf grnyordu. spanya'nn dnda ok az insan bu lkede bir devrim olduundan haberdard; spanya'nn iinde
64

ise bundan kuku duyan yoktu. Komnist denetiminde bulunan ve devrimci olmayan bir politikaya bir hayli balanan P.S.U.C. gazeteleri bile, anl devrimimizden sz ediyorlard. Bu arada, yabanc lkelerdeki Komnist gazeteler hibir yerde herhangi bir devrim belirtisi grlmediini haykryorlard; fabrikalarn igal edilmesi, ii komitelerinin kurulmas, v.b. hi olmamt ya da olmutu, ama bunlarn herhangi bir siyas nemi yoktu. 6 Austos 1936 tarihli Daily Worker'a gre, spanyol Halk'nn bir toplumsal devrim, ya da burjuva demokrasisinden baka birey uruna dtn syleyenler dpedz yabanc hainlerdi. te yandan, Valensiya Hkmeti yelerinden Juan Lopez, 1937 ubat'nda spanyol halknn kann, demokratik Cumhuriyet ya da onun kt stnde kalan Anayasa's iin deil, bir devrim iin dktn iln etti. Grlyor ki, dpedz tmden yabanc hainlere, urunda savamamz istenilen Hkmet'in yeleri de dahildi. Yabanc anti-Faist gazetelerin bazlar, kiliselere yalnzca Faist mstahkemi olarak kullanldklar zaman saldrlmtr diye yalan uyduracak kadar bile alaldlar. Gerekte, kiliseler heryerde yama edilmi ve zaten spanyol Kilisesi'nin kapitalist dolandrclnn bir paras olduu gayet iyi anlalmt. spanya'da geirdiim alt ay iinde tahrip edilmemi yalnzca iki kilise grdm; 1937 Temmuzu'na kadar Madrit'teki bir ya da iki protestan kilisesi dnda, hibir kilisenin yeniden almasna ve yn yaplmasna izin verilmemiti. Fakat herey bir yana, olan biten yalnzca bir devrimin balangcyd, tamam deildi. iler, Katalonya'-da kesinlikle ve muhtemelen baka yerlerde de, istediklerini yapabilecek gce sahip olduklar zaman bile Hk-met'i devirmediler ya da tmyle deitirmediler. Fran-co'nun kaplar yumruklamaya balad ve orta snfn baz kesimleri kendi taraflannda olduunda, bunu yapamayacaklar apaktr. lke tam bir gei dnemindeydi; durum ya sosyalist ynde geliebilir ya da eskisi
65

gibi olaan bir kapitalist cumhuriyete dnebilirdi. Topran ou kylnn elindeydi ve Franco kazanmad srece, bunu ellerinde tutmaya niyetli grnyorlard. Btn byk endstri kollar kollektifletirilmiti; ama, kollektifletirilmi kalsalar ve kapitalizm yeniden sokul-sa da, eninde sonunda denetimi kazanan gruba bal olacaklard. Balangta, Merkez Hkmet ile Generalite de Cataluna'nm. (yar zerk Katalan Hkmeti) her ikisinin de ii snfn temsil ettii sylenebilirdi. Hk-met'in ba, sol-kanat bir Sosyalist olan Caballero idi; kabine yeleri U.G.T. (Sosyalist sendikalar) ve C.N.T. (Anaristlerin denetimi altndaki sendikalist ii birlikleri) temsilcisi bakanlard. Yerel Katalan Hkme-ti'nin yerine bir sre sonra, fiilen sendikalardan gelen delegelerin oluturduu Anti-Faist Savunma Komitesi (*) geti. Sonradan Savunma Komitesi feshedildi ve Generalite, ii sendikalarn ve eitli sol kanat partileri temsil etmek zere yeniden kuruldu. Fakat ondan sonraki her hkmet deiiklii saa doru bir kayma oldu. lk nce P.O.U.M. Generalite'den karld, alt ay iinde Cabellero'nun yerine sa kanat Sosyalist Negrin getirildi; ksa bir sre sonra C.N.T. Hkmet'ten atld. Sonra U.G.T., arkasndan C.N.T. Generalite'den kap dar edildi; en sonunda, savan ve devrimin patlak veriinden bir yl sonra, ortada, tmyle sa-kanat Sosyalistler, Liberaller ve Komnistler'den olumu bir Hkmet kald. Saa doru genel kayma, S.S.C.B.'nin Hkmet'e silh yardmna girimesiyle iktidarn Anaristler'den Komnistler'e gemesine, 1936'nn Ekim-Kasm aylar(*) Comite Central de Milicias Antifascistas. Bu komitenin delegeleri, kendi rgtlerinin yelik paylarna gre seilmiti. Dokuz delege sendikalar, 3 delege Kata-lan liberal partilerini ve 2 delege de, P.O.U.M., Kon nistler ve brleri gibi, eitli Marksist partileri temsil ediyordu. 66

na rastlar. Rusya ve Meksika hari, hibir lke Hkmetin yardmna koacak kadar namuskrlk gstermedi. Meksika, apak ortada olan nedenlerle, ok sayda silh yardm yapamad iin, Ruslar istedikleri artlar kabul ettirmek durumuna geldiler. Bu artlarn, zetle, Devrimin nn aln, yoksa size silh yok olduundan pek az kuku duyuluyordu; devrimci unsurlara kar ilk hareket olarak P.O.U.M.'un Katalan Genera-lite'sinden karlmas, S.S.C.B.'nin emirleriyle yaplmt. Rus Hkmeti'nce dorudan bask yapld inkr edilegelmitir, ama bu nokta yle ok nemli deildir. nk, tm Komnist lkelerin partileri ayn politikann izleyicileri diye dnlebilir. spanyol Komnist Partisi'nin de P.O.U.M.'a, sonra ayn biimde Anaristler'e ve Sosyalistlerin Caballero kesimine ve giderek, genellikle devrimci bir politikaya kar, ba eylemci olduu inkr edilmemektedir. Bir kere, S.S.C.B. ie karnca Komnist Partisi'nin zaferi garanti edilmiti. Bunun yansra, Rusya'ya duyulan kran ve zellikle Enternasyonal Tugaylar'm geliinden sonra Komnist Partisi'nin sava kazanacak yetenekte grnmesi Komnistlerin prestijini dehet ykseltti. kincisi, Rus silhlar Komnist Partisi ve onunla anlam partiler araclyla salanyordu, onlar da siyas kartlarnn ellerine olabildiince az silh gemesine alyorlard (*). ncs, devrimci olmayan bir politika isteyerek, daha nceleri arlarn dn kopard unsurlar kendi evrelerinde toplamay becermilerdi. rnein, Anaristlerin kolektifletirme politikasna kar, zengince kylleri kendilerine ekmeleri baya kolay oldu. Partinin ye saysnda muazzam bir art vard ve bu akn
(*) ounlukla Anarist birliklerin arpt Aragon cephesinde ok az Rus silh olmasnn nedeni de buydu. 1937 Nisan'na dek, birka Rus uann (belki bunlar bile Rus ua deildi) dnda, cephede grdm tek silh, bir hafif makinal tfekti. 67

geni lde orta snftan kaynaklanyordu bakkallar, memurlar, subaylar, hali vakti yerinde kyller, vb. Esasnda sava, keli bir mcadeleydi. Franco'ya kar yrtlen sava srmeliydi, bununla beraber Hkmet'in ayn anda nian ald bir baka hedef de, sendikalarn elinde kalan iktidar yeniden ele geirmekti. Bu hedef, bir dizi ufak hamlelerle birisinin dedii gibi, bir ine batrma (pin-pricks) politikasyla- gerekletirildi. Bu eylemler tmyle hayli kurnazcayd. Ortada genel ve apak devrimcilie kar bir eylem yoktu, 1937 Maysna kadar da kuvvet kullanmak pek gerekmedi. Bunlar, unlar ya da tekileri yapamazsanz sava kaybederiz demeye bile gerek kalmakszn, iileri her zaman yola getirmek olanaklyd. Grnd kadaryla, asker zorunluluk olarak ihtiya duyulan ey her durumda, iilerin 1936'da kendileri iin kazandklar her ne ise onun teslimiydi besbelli, fakat bu iddiann etkisiz kalmas zordu, nk savan kaybedilmesi partilerin en son istedikleri eydi; eer sava kaybedilirse, demokrasi ve devrim, Sosyalizm ve Anarizm anlamsz szler olacaklard. Etkili olabilecek lde byk tek devrimci parti, Anaristler, derece derece gerilemek zorunda kaldlar. Kolektifletirme sreci durdurulmutu, yerel komiteler datlm, ii devriyeleri lvedilmi, geni lde takviye edilen ve ok iyi silhlandrlan sava-ncesi polis gc yeniden kurulmutu, eskiden sendikalarn denetimi altnda olan eitli kilit endstri kollar Hkmet'e devralnmt. (Mays ayndaki arpmalara yol aan Barselona Telefon Santrali'nin zorla alnmas, bu sre iindeki olaylardan biriydi! En sonuncu ve en nemlisi, sendikalara dayal ii milisleri giderek paralanm ve yeleri, farkllatrlm maa, ayrcalkl subay kast, vb. ile yanburjuva izgisinde bir siyaset d bir ordu olan yeni Halk Ordusu arasna datlmt. inde bulunduumuz zel durumda bu, gerekten, kesin sonucu belirleyen adm oluyordu; ama bu adm Katalonya'da herhangi bir baka yerdekinden daha ge atld, nk buradaki dev68

rimci partiler en glleriydi. Apak grlyordu ki, iilerin kazandklarn elden karmamak iin sahip olabilecekleri tek gvence, kendi denetimleri altnda bir miktar silhl kuvvet tutmakt. Her zaman olduu gibi, milis glerinin paralanmas da asker etkililik adna yaplmt; hi kimse esasl bir yeniden asker rgtlenmeye ihtiya olduunu inkr etmiyordu. Ne var ki, bir yandan milis glerini yeniden rgtlemek ve daha etkili duruma getirmek, te yandan da milis glerini sendikalarn dorudan denetimi altnda tutmak pekl mmknd; deiikliin temel nedeni, Anaristlerin kendilerine zg bir orduya sahip olmamalarn gvenceye almakt. Dahas var, milis glerinin demokratik ruhu onlar devrimci fikirlerin doum yeri yapmt. Komnistler bu durumun gayet iyi farkndaydlar, dur durak bilmeden, ac bir dille P.O.U.M.'a ve tm rtbelere eit maa denmesini isteyen Anarist ilkesine svdler. Ortalkta olup biten, genel bir burjuvalatrma hareketi ve ilk birka aylk devrimin eitliki ruhunun bile bile yklmasyd/Herey o kadar abuk oluyordu ki, spanya'y birka ay arayla ziyaret edenler, her keresinde kendilerini sanki baka baka lkelere gelmi gibi hissettiklerini belirtmilerdi; yzeyde ve ok ksa bir an iin bir ii hkmeti gibi grnen ey, insann gznn nnde olaan fakir-zengin ayrm ile sradan bir burjuva cumhuriyetine dnyordu. * Sosyalist Negrin 1937 sonbaharnda yapt resm konumalarda zel mlkiyeti tandmz iln ediyor ,ve savan banda faizme sempati duyduklarndan kukulanld iin kamak zorunda kalan Cortes yeleri spanya'ya dnyorlard. Bu gelimelerin faizmin belli kalplarda burjuvazi ve ii snf stne bask yaparak kurduu geici bir ittifaktan ileri geldii hatrlanrsa, tm sreci anlamak kolaylar. Halk Cephesi diye bilinen bu ittifak temelinde bir dmanlar ittifakyd ve yle grnyordu ki, bir ortan teki69

ni yutmasyla her an sona erebilirdi. spanya'nn durumunda beklenilmeyen tek nokta bu, spanya dnda korkun yanl anlamalara yol amt Hkmet yanls partiler arasnda, Komnistler'in, ar solun ilerisinde deil de ar san ilerisinde durmasyd. Aslnda, bu hi hayret uyandrmamak, nk baka yerlerdeki, zellikle Fransa'daki Komnist Partisi'nin taktii, hi deilse imdilik, resm komnizmin devrime-kar bir g olarak gz nne alnmas gerektiini apak ortaya koymutu. imdi Komintern politikasnn tm, dnyann durumu gznne alnrsa mazur grlecei zere bir asker ittifaklar sistemine dayanan S.S.C.B.'-nin savunmasnn gerekleriyle balantldr. zellikle S. S.C.B., kapitalist emperyalist bir lke olan Fransa ile ittifak halindedir. Fransz kapitalizmi gl olmadka, bu ittifakn Rusya'ya ok az faydas olacakt; bu nedenle, Fransa'daki Komnist politikas devrimci olmayan bir izgi izlemek zorundayd. Bu yalnzca, Fransz Komnistleri artk renkli bayran arkasnda geit resmi yapp Marseillaise syleyecekler anlamna gelmeyip, daha da nemlisi, Fransz kolonilerindeki btn etkin kkrtmalarn da yzst brakacaklar demekti. Fransz Komnist Partisi Sekreteri Thorez, (*) Fransz iilerinin hibir zaman kanp da Alman yoldalarna kar savaa sokulmayacaklarn iln edeli yldan az oldu; imdi ise kendisi Fransa'daki cierleri en gl vatanseverlerden biri. Herhangi bir lke Komnist Partisi'nin tutumunu aklayan anahtar, o lkenin S.S.C.B.'yle gerek ya da gizli asker ilikilerinde sakldr. rnein, ngiltere'de ngiliz Komnist Partisi hl Mill Hk-roet'e dman ve grnte, yeniden silahlanmaya kar. Ve onun iin de, durum belirsiz. Byk Britanya, her naslsa, S.S.C.B. ile ittifak ya da asker anlamaya girerse, Fransz Komnist Partisi gibi ngiliz Komnist Partisi'nin de iyi bir vatansever ya da emperyalist olmak(*) Millet Meclisi, Mart 1935. 70

tan baka kar yolu yoktur. Nitekim imdiden bunu haber veren belirtiler grlyor. Rusya'nn mttefiki Fransa'nn devrimci bir komuya iddetle kar olaca ve spanyol Fas'nn bamszln nlemek iin dnyann altn stne getirecei gerei, Ispanya'daki Komnist parti izgisini kukusuz ok etkilemiti. Daily Mail, Moskova'nn paraca destekledii kzl devrim masallaryla her zamankinden bile daha lgnca gerek-dyd. Gerekse, spanya'da devrimi nleyenler, herkesten nce Komnistler'di. Sonradan, sa-kanat gleri tm denetime sahip olduklarnda Komnistler, devrimci nderleri avlamakta Liberaller'den ok daha ileri gitmeye istek gsterdiler (*). lk yl boyunca spanyol devriminin genel gidiini kabataslak vermee altm; nk bunu bilmek, herhangi bir andaki durumu daha kolay anlalr hale getiriyor. Fakat, daha ubat aynda yukarda deindiim btn kanlara ulamtm, demek istemiyorum. Bir kere, beni en ok aydnlatan eyler henz ortada yoktu; yaknlk duyduum eyler de imdikilerden bir bakma farklyd. Bu ksmen savan siyasal ynnn beni skmasndan ileri geliyordu; en ok iittiim gre de yani P.O.U.M. I.L.P. grne doal olarak tepki gsteriyordum. Aralarnda olduum ngilizler'in ou I.L.P. yesiydi, birka da Komnist idi ve bunlarn ou siyaset alannda benden ok daha bilgiliydiler. Huesca dolaylarnda hibir eyin olmad kasvetli dnem de, kendimi haftalar boyu hi bitmeyen bir siyasal tartmann tam ortasnda buldum. Konakladmz iftlik evinin kt-kokan rzgrl ahrnda, smaklarn havasz kfl karanlnda gece yarsnn dondurucu souunda koruyucu duvarn arkasnda, atan parti izgi
(*) Hkmet'i oluturan partiler arasndaki etkileimi en iyi Franz Borkneau'nun The Spanish Cockpit adl yaptnda anlatlmtr. Bu, spanyol Sava zerine uzun bir sredir yaynlanm en yetkili kitaptr.

71

leri durmadan tartyorlard. spanyollar arasnda da durum hep aynyd ve alabildiimiz gazetelerin ou partileraras atmay konularnn en nne almlard. nsann eitli partilerin neyi savunduklarn bir nebze anlamamas iin, sar ya da budala olmas gerekirdi. Siyasal teori asndan nemli olan yalnzca partiydi; P.S.U.C. - P.O.U.M. ve kabataslak Anaristler diye tanmlanan C.N.T. - P.A.I. Ben, en nemlisi olduundan P.S.U.C.'yi ilk nce anlatmalym - bu parti en sonunda zafere ulat, o srada bile gzle grlr bir biimde ykselme yolundayd. P.S.U.C. izgisinden sz edildiinde, gerekte bunun Komnist Parti izgi si anlamna geldiini aklamak gerekir. P.S.U.C. (Partito Socialista Unificada de Cataluna) Katalonya'nn (Birlemi) Sosyalist Partisi idi. P.S.U.C. Savan banda Katalan Komnist Partisi de dahil olmak zere eitli marksist partilerin birlemesiyle kurulmutu, ama imdi tmyle, komnist denetimi altndayd ve nc Enternasyonal'e balyd. spanya'nn bir baka yerinde Sosyalistlerle Komnistler arasnda hi byle resm bir birleme olmamt, ama komnist gr ile sa-kanat Sosyalist gr her yerde ayn saylabilirdi. Kabaca sylendikte, P.S.U.C, U.G. T. (Union General de Trabajadores)'in, yani sosyalist sendikalarn, siyasal organyd. imdi, bu ii birliklerinin bir batan bir baa spanya'daki yeliklerinin says birbuuk milyon kadard. Bunlar, beden iilerinin birok kesimlerini ilerine almlar, ancak savan patlamasndan beri geni orta snf yelerinin ak ile de imilerdi; nk ilk devrimci gnlerde her eit insan U.G.T. ya da C.N.T.'ye katlmay faydal bulmulard. Sendikalarn iki blou iie gemiti ama bu ikisinden C.N.T., kesinlikle bir ii snf rgtyd. Bundan tr, P.S.U.C. ksmen iilerin ksmen de kk burjuvazinin bakkallarn, memurlarn ve zengince kyllerin partisiydi.
72

Komnist ve komnist yanls basnn btn dnyaya yayd P.S.U.C. izgisi aa yukar uydu : imdiki halde sava kazanmaktan baka hibir ey nemli deildir; savata zafer olmaynca herey anlamszdr. Bundan tr bu an, devrimi ileri gtrmekten sz etmenin zaman deildir. Kolektifletirmeyi zorla uygulamaya kalkarak kyllerin yabanclamasna gz yumamayz ve bizim safmzda arpan orta snflar rktmenin sonulanna da. katlanamayz. Herey bir yana, etkili olabilmek iin, devrimci kargaal datmak zorundayz. Yerel komiteler yerine, gl bir merkez hkmetimiz, gerei gibi yetitirilmi ve birleik komuta altnda batan aa silhlandrlm bir ordumuz olmaldr. ilerin denetimi edebiyatna ve papaan gibi tekrarlanan devrimci szlere sk skya balanmak faydaszda deil, dpedz ktdr; yalnzca ilerlemeye engel olmakla kalmayp, kar-devrimci bile olabilir, nk Faistler'ce bize kar kullanlabilecek blnmelere yol aar. Bu aamada biz, proletarya diktatrl iin deil, parlamenter demokrasi iin arpyoruz. Her kim i sava toplumsal devrime dndrmeye abalyorsa Faistler'in ekmeine ya sryordur, niyeti bu olmasa bile, gerekte ihanet halindedir. P.O.U.M. izgisi, yukardaki aklamalardan, kukusuz savan nemi dnda, btn noktalarda ayrlyordu. P.O.U.M. (Partido Obrero de Unificacion Marxista), son birka yl iinde birok lkede Stalinizme, yani komnist politikasndaki grnr ya da gerek deimeye kar muhalefet sonucunda ortaya km, esas izgiden ayrlan komnist partilerden biriydi. Ksmen sabk komnistler, ksmen de iler ve Kyller Bloku denen daha eski bir partinin yelerinden kurulmutu. ye says asndan kk bir partiydi (*). Katalonya
(*) P.O.U.M.'un eitli tarihlerdeki ye says yleydi: Haziran 1936'da 10.000; Aralk 1936'da 70.000; Haziran 1937'de 40.000. Ancak, bu saylar P.O.U.M.'un verileri73

dnda fazla etkili deildi ve balca nemi yelerinin siyasal bilincinin olaanst yksek olmasndan ileri geliyordu. Katalonya'daki kalesi Lerida'yd. Hibir sendika blounu temsil etmiyordu. P.O.U.M. milisleri ounlukla C.N.T. yeleriydi, ama fiil parti yeleri genellikle U.G.T.'ye balydlar. Ne var ki, P.O.U.M.'un bir miktar etkili olabildii rgt yalnzca C.N.T. idi. P.O.U. M. izgisi de aa yukar uydu : Faizme burjuva demokrasi si yoluyla kar koymaktan szetmek samadr. Burjuva demokrasisi yalnzca, kapitalizme verilmi baka bir addr; Faizm de yledir; demokrasi adna faizme kar savamak, kapitalizmin bir biimine kar, yine onun her an birincisine dnvermeye yatkn olan baka bir biimi adna savamak demektir. Faizme kar tek gerek seenek ii denetimidir. Bundan daha aa bir amaca raz olmanz halinde, ya zaferi Franco'ya kaptrrsnz, ya da, olsa olsa faizmi arka kapdan ieri alm olursunuz. Bu arada iiler, kazandklar her hakka sk skya yapmal-dr, herhangi bir eyi yar-burjuva Hkmet'e teslim ederlerse, kandrlacaklarna emin olabilirler. i milisleri ve polis gleri imdiki durumlarnda tutulmal ve bunlar burjuvalatracak her abaya kar direnilme-lidir. iler silhl kuvvetleri denetimleri altnda tutmazlarsa, silhl kuvvetler iileri denetimleri altna alr. Sava ve devrim birbirinden ayrlamaz. Anarist gr tanmlamak daha da zordur. Gevek bir terim alarak Anarist sz, herhalde, ok eitli kanlara sahip bir sr kiiyi kapsayan bir biimde kullanlyordu. C.N.T.'yi (Confederation Nacional de Trabajodores) oluturan, toplam iki milyon yesiyle mudir. Kart bir tahmin yukardaki saylarn, muhtemelen, drtte birini doru kabul ederdi. spanya'daki siyasal partilerin ye saylarna ilikin olarak kesinlikle sylenebilecek tek ey, her partinin ye saysn ok abarttdr. 74

azzam sendikalar blokunun siyasal organ F.A.I. (Federation Anarquista Iberica) idi ki, bu gerek bir anarist rgtt. F.A.I. yeleri bile, muhtemelen tm spanyollar'n olduu gibi, her zaman bir para Anarist felsefeye bulanm olmakla birlikte, katksz anlamnda, zorunlu olarak, anarist deildiler. zellikle, savan bandan beri olaan Sosyalizm ynnde hareket etmilerdi, koullar onlar merkez idarede grev almaya zorlam, Hkmet'e girmekle de tm ilkelerine kar gelmilerdi. Yine de P.O.U.M. gibi, parlamenter demokrasi yerine ii denetimini hedef aldklar iin, Komnistler'den temelli olarak ayrlyorlard. Anaristler daha az dogmatike olmakla birlikte, P.O.U.M.'un slogann kabul etmilerdi. C.N.T. - F.A.I. ana hatlaryla unlar savunuyordu: O Ulatrma, tekstil fabrikalar ...vb. gibi endstri kollarnda alan iilerin btn endstri stnde denetim sahibi olmas. (2) Yerel komitelerle idare ve her trl merkez otoritecilie kar direnme, (3) Burjuvazi ve Kilise'ye kar taviz kabul etmez bir dmanlk. En son nokta, en az belirgin olmasna karn, en nemli olanyd. Anaristler, szm ona devrimcilerin ouna ters dyorlard, o kadar ki, ilkeleri hayli belir-siz olmakla birlikte, ayrcala ve adaletsizlie olan nefretleri tmden gerekti. Felsefece, komnizm ve anarizm iki kutup gibi ayr eylerdir. Uygulamaya ilikin olarak, yani toplumun hedef ald biim bakmndan bu ayrlk, bir vurgu davasdr, ama badatrlacak gibi de deildir. Komnist vurgusu daima merkeziyetilik ve etkililik; anarist vurgusu ise zgrlk ve eitlik zerindedir. Anarizm spanya'da derinlere kk salmtr. Ve, Rus nfuzu ekildiinde komnizmi sndrecee benzer. Savan ilk iki ay boyunca durumu kurtaranlar, herkesten ok, Anaristler'di. Bundan ok sonra da Anarist milis gc, disiplinsizliklerine ramen, adlar dillere destan olarak, btn spanyol kuvvetleri arasnda en iyi savalard. 1937 ubat'ndan itibaren, Anaristler ve P.O.U.M., bir kerteye kadar biraraya gelebiliyorlard.
75

Anaristle^ P.O.U.M. ve Sosyalistlerin sol kanad, iin banda birleecek ve gereki bir politikay direnle yrtecek saduyuya, sahip olmu olsalard, savan tarihi baka trl olabilirdi. Fakat, devrimci partilerin oyunu ellerine alm grndkleri ilk dnemde bu olanakszd. Anaristlerle Sosyalistler arasnda nuh-u nebiden kalma kskanlklar vard; P.O.U.M. marksist olduundan, anarizme kuku ile bakyordu; ayn zamanda katksz anarist gr asndan P.O.U.M.'un Tro-kizmi de, Stalinizme pek yeinlenecek birey deildi. Maamafih, komnist taktii iki taraf biraraya getirmeye eilim gsteriyordu. P.O.U.M. Mays'ta Barselona' daki arpmaya katld zaman, C.N.T.'yi desteklemeleri bir i gdden ileri gelmi ve sonradan P.O.U.M. tepelendiinde, onu savunmak iin seslerini ykseltmeye cesaret edenler yalnzca Anaristler olmutu. Ksacas, kabaca sylendikte, glerin sralanmas yleydi: Bir yanda, ii denetimini savunan C.N.T. F.A.I., P.O.U.M. ve Sosyalistlerin bir kesimi; te yanda merkeziyeti hkmet ile silhl orduyu savunan sa kanat Sosyalistler, Liberaller ve Komnistler. Bu srada benim komnist gr neden P.O.U.M.' unkine yeinlediimi anlamak ok kolaydr. Komnistlerin kesin pratik bir politikalar vard ki, bu besbelli, birka ay ilerisini gren saduyu asndan daha iyiydi. stelik, P.O.U.M.'un gn birliine kararlatrlan politikas, propagandas vb. sz edilemeyecek kadar ktyd; bundan nce de byle olmu olmalyd, aksi takdirde daha byk bir kitleyi pelerinden srkleyebilirlerdi. Hereyi bastran, Anaristler ve biz i yapmazken bana yle geliyordu Komnistlerin sava srdrmeleri oldu. O srada, bu sylediim eyler herkeste ortak bir duyguydu. Komnistler g kazanmlard ve ye says, ksmen devrimcilere kar orta snflara bavurarak, fakat ksmen de yalnz bu insanlar sava ka zanmaya yetenekli grndklerinden ok genilemiti. Rus silhlar ve balca komnist denetimi altndaki
76

birliklerin yapt muhteem Madrit savunmas, Komnistleri spanya'nn kahramanlar haline getirmiti. Birisinin syledii gibi, tepemizde uan her Rus ua bir Komnist propogandasyd. P.O.U.M.'un devrimci arkl, mantn anlamama ramen, bana hayli abes grnyordu. Ne de olsa, asl nemli olan sava kazanmakt. Bu arada, gazetelerde, brorlerde, afilerde, kitaplarda, heryerde menhus bir partileraras dmanlk srp gidiyordu. Bu srada, benim sk sk grdklerim, La Batalla ve Adelante adl P.O.U.M. gazeteleriydi, bunlarn kar-devrimci P.S.U.C.'ye durmadan kusur bulmalar, bana ukalca ve usandrc geliyordu. Sonradan, P.S.U.C. ve komnist basn yakndan incelediimde, kartlarna oranla P.O.U.M.'un neredeyse kusursuz olduunu anladm. Herbirey bir yana, onlarn olanaklar ok daha dard. Komnistlerin tersine, kendi lkelerinin dndaki basnda hibir destekleyicileri yoktu, spanya iinde de ok zarar gren bir durumdaydlar, nk basn sansr balca komnist denetimi altndayd; bu da, P.O.U.M. gazetelerinin, ykc saylan her-hangibir ey yazdklarnda, kapatlmak ya da para cezasna arptrlmak tehdidiyle kar karya bulunmalar demekti. P.O.U.M.'un hakkn yememek iin, bunlarn devrim stne sonsuz sylevler ekmelerine ve Le-nin'den ad nauseam (uyutuncaya kadar) paralar vermelerine ramen, genellikle kiisel iftiralara girimediklerini sylemek gerekir. Hem, polemiklerini balca gazete makalelerine saklyorlard. Daha geni halk kitlelerine ynelik byk renkli afileri (okuma yazma bilmeyenler ok olduu iin spanya'da duvar ilnlar nemlidir) partilere saldrmyor, ancak dpedz anti-faist ya da soyut dzeyde devrimci oluyordu, Milislerin syledikleri arklar da byleydi. Komnistlerin saldrlar ise ok farklyd. Bunlardan bazlarna bu kitapta daha sonra deinmek zorunda kalacam. Burada yalnzca, komnist saldr izgisi hakknda ksa bir fikir verebilirim. 77

Yzeyde, Komnistler'le P.O.U.M. arasndaki kavga taktik konusundayd. P.O.U.M., hemen devrim taraftaryd, Komnistler ise deildi. Buraya kadar iyiydi ve her iki taraf iin de sylenecek ok ey vard. stelik, Komnistler P.O.U.M. propagandasnn Hkmet kuvvetlerini bldn ve zayflattn, bylece sava tehlikeye soktuunu iddia ediyorlard. Ben nihai olarak ayn kanda olmamama ramen, bundan Komnistler'i hakl gsteren kantlar karlabilirdi. Fakat, iin iine komnist taktiklerinin nitelii girdi. lk nce yava yava deneyerek, sonra daha yksek sesle, P.O.U.M.'un Hkmet kuvvetlerini yalnz yanl dnmekten tr deil, bile bile bldklerini iddia etmeye baladlar. P.O.U.M.'un, Franco ve Hitler'den para alan, faist davaya yardm olsun diye sahte-devrimci bir politikada direnen, Faist-ler'in klk deitirmi bir etesinden baka birey olmad iln edildi. P.O.U.M. Trokist bir rgtt ve Fran-co'nun Beinci Koluydu. Demek ki, n cephe siperlerinde donmakta olan sekiz on bin asker, faizme kar arpmak iin spanya'ya gelip hayatlarn ve milliyetlerini feda eden yzlerce yabanc da dahil, ii snfndan yirmi bin kadar kii dpedz dmandan para alan hainlerdi. Bu masal, duvar ilnlar, vb. yoluyla btn spanya'ya yaylmt ve tm dnyann komnist ve komnist taraftar basnnda da durmakszn tekrarland. Toplamaya kalksam, bu trl alntlarla bir dzine kitap doldurabilirdim. te bizim iin hep bunlar syleniyordu; biz, Trokist, Faist hain, kaatil, korkak, casus ve byle eylerdik. Bunun pek ho birey olmadn itiraf etmeliyim, zellikle insan baz kiilerin bundan sorumlu olduunu dnrse... Onbe yanda yaral bir spanyol ocuunun tezkere stnde cephe gerisine tann, gerilmi bembeyaz bir yzle battaniyeler arasndan bakn grmek, sonra Londra ile Paris'te gayet inandrc birtakm kiilerin, bu ocuun klk deitirmi bir Faist olduunu ispatlamak iin risaleler yazp durduunu dn78

mek hi de gzel deildi. Savan insan en ok dehete dren zelliklerinden biri, bangr bangr ten yalanlar ve nefretten oluan tm sava propagandasnn, hi deimez bir biimde dorudan doruya savamayanlardan gelmesidir. Cephede tandm P.S.U.C. milisleri, Enternasyonel Tugay'dan zaman zaman karlatm Komnistler bana hibir vakit Trokist yahut hain demediler; bu gibi eyleri gerideki gazetecilere brakyorlard. Bize kar risaleler yazan ve gazetelerde bize kara alanlar, kendi vatanlarnda gvenlik iindeydiler; haydi bilemediniz, mermilerden ve amurdan yzlerce mil uzakta, Valencia'daki gazete idarehanelerindeydiler. Partiler-aras atmann iftiralar bir yana, btn o bilinen sava-edebiyat, amatalar, cart curtlar, kahramanlk iirmeleri, dmann ktlenmesi - btn bunlar hep dmeyen ve ou kez savamaktansa yz mil komaya raz olacak kimseler tarafndan yaplyordu. Bu savan benim stmdeki en mthi etkilerinden biri, batan aa sol basnn da sa basn kadar sahteci ve drstlkten uzak olduunu renmek oldu. (*) Btn itenliimle bizim tarafmzda yani Hkmet tarafnda savan olaan, emperyalist savalardan farkl olduunu hissediyordum, ama sava propagandasnn nitelii yznden bunu hibir zaman anlayamazdnz. arpma daha balar balamaz, Sa ve Sol gazeteleri ayn anda ayn ktlemelerin bok ukuruna dahverdiler. Daily Mail'in duvar ilnn hepimiz hatrlarz: Kzllar Rahibeleri Haa Geriyor, te yanda Daily Warker de Franco'nun Yabanclar Lejyonunun her Avrupa lkesinin katil, beyaz kadn taciri, esrarke ve sp-rnt srlerinden olutuunu sylyordu. 1937 Ekim'(*) Manchester Guardian'n bir istisna olduunu belirtmeliyim. Bu kitaba ilikin olarak, dosyalar dolusu ngiliz gazetesini incelemek zorunda kaldm. Bizim byk gazetelerimiz iinde Manchester Guardian, drstl ile, bende byk bir sayg uyandrd.

79

inde bile hl New Statesmen bize Faistlerin canl ocuk gvdeleriyle yaptklar barikat hikyelerini (barikat yapmaya en yaramayacak ey) anlatyordu, Mr. Arthur Bryant Muhafazakr bir tccarn bacaklarn testereyle kesip atmann Hkmeti spanya'da olaan bir ey olduunu iln ediyordu. Bunlar yazanlar asla savaa gitmezler; muhtemelen, bunu yazmann savamak yerine getiine inanrlar. Bu, btn savalarda byledir; askerler arpr, gazeteciler barr ve palavrac yurtseverlerin hibiri ksack propaganda gezilerinin dnda, cephedeki siperlere yanamaz bile. Bazen, uan sava koullarn deitirdiini dnerek rahatlyorum. Belki de, bundan sonraki ilk byk savata, tarihte daha nce eine rastlanmam bir manzara grebiliriz: gvdesinde kurun deliiyle bir sava taraftar. Gazetecilerin ilgilendii kadaryla bu sava btn br savalar gibi bir ktlktan ibaretti. Fakat ortada u fark vard: gazeteciler en ldrc szlerini, olaan olarak, dman iin sylerler; oysa bu olayda, za-man getike Komnistler ve P.O.U.M., biribirleri hakknda Faistler iin kullandklarndan daha ac szler yazmaya baladlar. Mamaafih, zamannda bunu fazla ciddiye almamtm. Partileraras dmanlk herkesin cann skyordu, ama bana bir i az kavgas gibi grnmt. Bu husumetin bireyleri deitireceine ya da gerekten badatrlamayacak bir politika farkll olduuna inanmyordum. Komnistler'in ve Liberallerin, devrimin ilerlemesine kar direndiklerini kavramtm; ama devrimi geri itmeye yetenekli olabileceklerini kavrayamamtm. Bunun iin iyi bir nedenim vard. Btn bu zaman sresince cephedeydim; cephede toplumsal ve siyasal hava deimiyordu. Barselona'dan Ocak balarnda ayrlm ve Nisan'a kadar izine kmamtm; btn bu zaman gerekten, daha sonralarna kadar da Anaristler ve P.O.U.M. denetimi altndaki Aragon cephe eridinde, hi olmazsa d grn bakmndan, ayn ko80

ullar srd gitti. Devrimci atmosfer, onu ilk tandm zamanki gibi kald. General ile er, kyl ile milis hl eit olarak biraradaydlar; herkes ayn paray alyor, ayn elbiseleri giyiyor, ayn yemei yiyor ve herkese sen ve yolda diye hitap ediyordu; patron-smf, uak takm, dilenci, orospu, avukat, rahip, izme yalama, topuk vurup selm verme hi yoktu. Eitlik havasn teneffs ediyordum, bunun btn spanya'da da varolduunu hayal edecek kadar safdildim daha spanyol ii snfnn aa yukar en devrimci kesimi arasnda, bir lde bir rastlant sonucu, baka kesimlerde olup bitenlerden soyutlanm olduumu idrak etmemitim. Siyas ynden benden daha bilgili arkadalarm bana, sava karsnda salt asker bir tavr alnamayacan, seimin devrimle faizm arasnda yattn sylediklerinde, iimden yzlerine glmek gelmiti. Btn olarak ele alndkta, leri gitmek zorundayz yoksa gerileriz diyen P.O.U.M. grn deil, sava kazanana dek devrimin szn edemeyiz demee gelen komnist grn kabul etmitim. Sonradan P.O.U.M.'un hakl, daha dorusu Komnistler'den daha hakl olduuna karar verdiimde, bu kanya teorik bir noktadan gelmemitim. Kt zerinde Komnistler'in gr iyi bireye benziyordu; ancak, gerekteki davranlar, bunu iyi niyetle nerdiklerine inanmay gletiriyordu. Sk sk tekrarlanan nce sava, sonra devrim slogan; sava kazanldnda devrimin devam edeceine drste inanan ortalama P.S.U.C. milisleri tarafndan sofuca kabul edilmesine ramen, bir gz boyamadan baka bir-ey deildi. Komnistler'in urat ey, spanya'da devrimi uygun bir zaman kadar ertelemek deil, tersine byle bir eyin hibir zaman olmamasn gvenceye almakt. Zaman ilerleyip iktidar ii snfnn elinden giderek daha ok syrldka ve her renkten devrimciler daha ok kodese tkldka, bu tutum gitgide belir-ginleiyordu. Her eylem asker gereklilik adna yaplyordu, bu bahane hep hazrd, ama etkisi, iileri stn bir 81

durumdan geriye almak ve sava sona erdiinde kapitalizmin yeniden sahneye girmesine kar direnemeyecekleri bir duruma itmek oluyordu. Ltfen, sradan Komnistlerin, hele hele Madrit dolaylarnda kahramanca can veren binlerce Komnistin aleyhinde hibir ey sylemediime dikkat ediniz. Fakat parti politikasna yn verenler bu adamlar deildi. Daha yukardakilere gelince, gzleri ak hareket etmediklerine inanlamaz. Fakat, devrim kaybedilse bile sava kazanlmaya deerdi. Ne var ki, iin sonunda, komnist politikasnn uzun vadede zafere yneldiinden de kukulanmaya baladm. ok az kii, savan deiik dnemlerinde farkl politikalarn uygun deceini dnm gibidir. Anaristler, muhtemelen, ilk iki ayda durumu kurtardlar, ama belirli bir noktann tesinde direnii rgtlemeye yetenekleri yoktu. Komnistler, muhtemelen, Ekim-Aralk aylarnda durumu kurtardlar, ama sava kazanmak ayr bir davayd. ngiltere'de komnist sava politikas hi kukusuz kabul edilmiti, nk bununla ilgili eletirilerin basnda yaynlanmasna pek izin verilmemiti, ayrca, devrimci kargaaya son vermek, retimi hzlandrmak, orduyu etkinletirmek diye zetlenen genel izgisi, gereki ve yetenekli bir izlenim yaratmt. Bu politikann i zayflklarna iaret etmek yerinde olur. Her devrimci eilimi denetim altna almak, sava imknlar elverdii lde olaan bir sava yapmak iin, fiilen var olan birtakm stratejik frsatlar frlatp atmak gerekli hale gelmiti. Aragon cephesinde nasl silhlandmz, ya da silhtan yoksun olduumuzu anlatmtm. Silhlarn, bunlar sonradan devrimci amalarla kullanacak olan Anaristlerin eline gemesinler diye kasten alkonulduunda ok az kuku vardr. Bu yzden, Franco'yu Bilbao ve muhtemelen Madrit'ten geri ekilmek zorunda brakacak byk Aragon hcumu hibir zaman gereklemedi. Fakat bu nisbeten kk bir davayd. Daha nemlisi, bir kere savan amac demok82

rasi iin sava olarak daraltlnca denizar ii snflarnn yardm iin geni lde arda bulunmak imkanszlamt. Eer gereklerle yzyze geleceksek itiraf etmek zorundayz ki, dnya ii snf spanyol Sava-'na benimsemeden bakyordu. Bunlarn onbinlercesi dmek iin geldi, ama milyonlarcas da duyarsz kald. Savan ilk yl boyunca tm ngiliz halknn eitli spanya'ya yardm fonlar na eyrek milyon sterlin kadar bata bulunduu hesaplanmtr muhtemelen, bir tek haftada sinemaya giderek harcadklar parann yarsndan azn. Demokratik lkelerde ii snfnn gerekten spanyol yoldalarna yardm edebilecekleri yol, endstriyel eylemlerdi grev ve boykotlar. Bunun gibi eyler hi olmad deil, balamad bile. i ve komnist nderleri her yanda, bunun dnlemeyecek birey olduunu iln ettiler. Kukusuz haklydlar, unun iin ki, seslerinin en yksek perdesiyle kzl spanya'nn kzl olmadn haykryorlard. 1914-18'den beri demokrasi iin sava kt bir sz olagelmiti. Yllardr Komnistlerin bizzat kendileri militan iilere demokrasi nin kapitalizme verilmi kibar bir isimden baka birey olmadn retmilerdi. nce demokrasi ktlktr demek, sonra da demokrasi iin arpn demek iyi bir taktik saylmaz. Arkalarnda Sovyet Rusya'nn byk prestijiyle, dnya iilerine demokratik spanya adna deil de, devrimci spanya adna seslenmi olsalar da, karlk bulamayacaklarna inanmak gtr. Fakat hepsinin en nemlisi, devrimci olmayan bir politikayla Franco'yu arkadan vurmak olanaksz deilse bile, zordu. 1937 yaznda Franco, aa yukar ayn sayda birliklerle, Hkmetin tuttuundan daha geni bir nfusu denetim altnda tutuyordu. kolonileri de sayarsak bu nfus ok daha fazlayd. Herkesin bildii gibi, geride dman bir nfus varsa, haberlemeyi korumak, sabotajlar nlemek v.s. iin eit sayda asker olmadan, sava alannda orduyu ayakta tutmak olanakszdr. Onun iindir ki, besbelli Franco'nun gerisinde hibir
83

gerek halk hareketi olmuyordu. Blgesindeki halkn, en azndan ehir iileri ve fakir kyllerin, Franco'yu sevmeleri ya da istemeleri akl almayacak bireydi, ama saa doru her kaymada Hkmet'in stnl daha az belirgin hale geliyordu. Hereyi apak ortaya koyan, Fas rneidir. Fas'ta neden hi ayaklanma olmuyordu? Franco kepaze bir diktatrlk kurmaya alyordu ve Fasllar, onu, Halk Cephesi Hkmeti'ne tercih ettiler. Kolay anlalacak gerek udur ki. Fas'ta bir ayaklanmay yreklendirecek hibir atlm yaplmamt; nk byle bir hareket, savaa devrimci bir nitelik vermek demek olacakt. Fasllar', Hkmet'in iyi niyetine inandrmak iin ilk yaplmas gereken ey, Fas'n bamszln iln etmek olurdu. Franszlar'n bundan nasl honut olacaklarn tasavvur edebilirsiniz! Savan en iyi stratejik frsat, Fransz ve ngiliz kapitalizminin gnln etmek gibi bo bir umutla frlatlp atlmt. Komnist politikasnn tm eilimi, sava, Hkmet'in youn bir biimde engellendii olaan ve devrimci olmayan bir duruma indirgemekti. Byle bir tr sava ise, mekanik unsurlarla kazanlmak zorundadr, yani snrsz bir silh stokuyla! Hkmet'e silh verenlerin banda gelen S.S.C.B., talya ve Almanya ile karlatrldnda coraf ynden ok elverisiz bir konumda bulunuyordu. Belki, P.O. U.M.'un ve Anaristler'in sava ve devrim biribirinden ayrlamaz slogan, ilk bakta sanldndan daha az hayalciydi. Komnistler'in devrim aleyhtar politikasn yanl saymakta hangi nedenlere dayandm gsterdim, ama sava stndeki etkisine gelince, yargmn doru olmadn umuyorum. Bu savan, ne gibi aralar kullanlrsa kullanlsn kazanldn grmek isterim. Kukusuz, henz neler olacan syleyemeyiz. Hkmet yeniden sola kayabilir. Fasllar kendiliklerinden ayaklanabilirler, ngiltere talya'y rvetle buradan uzaklatrmaya karar verebilir, sava ie hile karmadan asker aralarla ka84

zanlabilir, bilinmez ki... Yukandaki fikirleri olduu gibi brakyorum, nereye kadar hakl ya da haksz olduumu zaman gsterecek. Fakat 1937 ylnn ubat aynda olaylar bu k altnda grmyordum. Aragon cephesindeki eylemsizlikten hasta olmutum, henz arpmada kendi payma deni yapmadmn belirgin bilinci iindeyim. Baz baz Barselona'da asker toplamak iin yoldan geenleri sulayarak Sen demokrasi iin ne yaptn? diye soran aslm duvar afiini hatrlar ve yalnzca Ben taynlarm yedim diye cevaplayabileceimi dnrdm. Milise katldmda, kendi kendime bir Faist ldreceime sz vermitim ne de olsa, hepimiz bir tane hakla-sak ksa srede tkenirlerdi oysa daha kimseyi ldrmemitim, hemen hi bir frsat elime gememiti. Ve kukusuz, Madrit'e gitmek istiyordum. Orduda, siyas fikirleri ne olursa olsun, herkes, hep Madrit'e gitmek isterdi. Bu da, Uluslararas Tugay'a gemek demekti; nk imdi P.O.U.M.un Madrit'te pek az birlii vard, Anaristler'in birlikleri de eskiden olduu kadar ok deildi. imdilik, cephe hattnda kalmak zorunluydu kukusuz; ama herkese izne ktmzda Uluslararas Tugay'a geeceimi sylyordum bu da, kendimi komnist denetimi altna sokmak istiyorum demekti. Biroklar beni caydrmay denedi, ama hi kimse iime karmaya kalkmad. Hakas, P.O.U.M. da pek az sapk dnce avcl vard, iinde bulunduu zel koullar dnrsek, yeteri kadar yoktu bile; faizm taraftar olmadka hi kimse yanl siyas fikirlerinden tr kovuturulamyordu. Milisdeki zamanmn ounu P.O.U.M. izgisini ac bir dille eletirmekle geirdim, ama bu yzden hi bam belya girmedi. Milislerin ounun byle olduunu sanmama ramen, partiye siyas ye olsunlar diye hi kimseye bask bile yaplmyordu. Ben, kendim hibir zaman partiye katlmadm sonradan, P.O.U.M. lvedildiinde buna hayli zlmtm.
85

6
Bu arada, gnlk daha dorusu gecelik devriye ortak grevimizdi. Nbet, devriye, siper kazma, amur, yamur, ac ac ten rzgrlar, ve arada srada kar. Gecelerin fark edilecek kadar snmas Nisan aynn ortalarn bulmutu. Burada vadide, Mart gnleri, parlak mavi gkyz ve durmadan uuldayan rzgrlaryla ngiltere'deki Mart aylarna ok benziyordu. K arpas bir ayak ykselmi, kiraz aalarnda kzl tomurcuklar amaya balamt. Cephe hatt burada, oraklam meyve aalar ve sebze baheleri arasndan geiyordu, eer hendekleri aratrrsanz menekeler ve zavall mostralk bir smble benzeyen bir eit iek bulabilirdiniz. Hattn hemen berisinde, fevkalde yeil kpkl bir rmak akyordu bu, cepheye geldiimden beri grdm ilk effaf su idi. Bir gn, alt haftadr ilk banyomu almak iin diimi skp rmaa daldm. Sizin ksa banyo diyeceiniz cinsten bir banyo idi bu, nk su esasnda kar suyuydu ve donma noktasndan da pek yukarda deildi. Bu dnemde hi bir ey olmad, zaten olup biten hi bir ey yoktu. ngilizler bunun bir sava olmadn, kanl bir pandomim olduunu sylemeyi huy edinmilerdi. Faistler'den gelecek dorudan bir ate altnda hemen hi kalmyorduk. Tek tehlike, her iki tarafta da hatlar ileriye doru kvrld iin her ynden gelen serseri mermilerdi. Bu arada verdiimiz tm kayplar bu serseri kurunlarn marifetiydi. Arthur Clinton'a sol omuzunu paralayan ve kolunu hareket edemez hale
86

getiren esrarengiz bir kurun isabet etmiti. Korkarm, hi bir zaman iyi olmayacakt. ok az top atei vard, ama fevkalde tesirsizdi. arapnel paralarnn l ve arp gerekten vahi bir elence gibi grnyordu. Faistler gllelerini bizim koruyucu duvar zerine hi bir zaman atmadlar. Bizim bir ka yz yarda arkamzda, evresindeki byk iftlik mtemelt, cephenin bu kesimi iin dkkn, genel kurmay ve mutfak, olarak kullanlan, La Granja isimli bir kr evi vard. Faistler'in asl vurmaya abaladklar yer buras idi, ama be alt kilometre uzaktaydlar ve iyi nian alamadklarndan pencereleri atr atr paralamaktan ve duvarlar yontmaktan baka bir ey yapamyorlard. Yalnzca, ate balad ve arapnel paralar her bir yannzda yere saplandnda, tesadfen yoldan yukar geliyor iseniz, tehlikede saylrdnz. nsan gllenin sesine kulak vererek, aa yukar ne yakna deceini karmann esrarengiz sanatn hemencecik renirdi. Faistler'in bu srada ateledikleri glleler felket kt eylerdi. 150 mmlik olmalarna ramen yalnzca alt ayak geniliinde ve drt ayak derinliinde bir krater ayor ve hi olmazsa drt tanesinden bir tanesi patlamyordu. Faist fabrikalarmdaki sabotajlar ve iinde barut yerine 'Kzl Cephe' yazl kt paralar tayan patlamam mermilerle ilgili her yerde anlatlan hikyeler vardr, ben byle bir ey hi grmedim. Gerek udur ki top mermileri artk hi mit kalmamasma eskiydi; birisi, zerine tarih damgalanm pirin bir demir balk buldu, tarihi 1917 idi. Faist tfekleri bizimkilerle ayn apta ve ayn deerdeydi; patlamam mermiler sk sk tamir edilip yenileniyor ve yeniden ateleniyordu. Kendi kendine zel bir takma ad edinen eski bir gllenin, her gn bir o yana bir bu yana seyahat ettii ve bir trl patlamad anlatlyordu. Geceleri, silhtan arnm blgeye, Faist hatlarnn yaknlarndaki hendeklere yatp Huesca'daki faaliyetlerini gsteren sesleri dinlemek iin (ddk sesleri,
87

otomobil kornalar ve bunun gibileri) devriyeler gnderiliyordu. Faist birlikleri devaml olarak gidip geliyordu ve bunlarn saylar dinleyicilerin raporlaryla belli bir uzaklktan kontrol edilebiliyordu. Her zaman kilise anlarn haber vermemiz emredilmiti. Anlalan Faistler arpmaya girmeden nce hep ayin yapyorlard. Tarlalarn ve yemi bahelerinin arasnda amur duvarl kulbeler, pencereleri yumruklayp atnzda ierisi yaklm bir kibritle aratrlmaya elveriliydiler. Bazen kk bir balta ya da bir Faist mataras (bunlar bizimkilerden iyiydi ve hararetle aranyordu) gibi deerli ganimet parasna rastgelirdiniz. Gndz vakti de ayn ekilde aratrma yapabilirdiniz, ama bu aratrma drt ayak zerine yerde srnerek yaplmak zorunluun-dayd. Her eyin tam harman zaman durdurulduu bu bombo verimli tarlalarda srnerek ilerlemek ok tuhaf oluyordu. Geen senenin rnne hi dokunulmamt. Budanmam asmalar topran zerinde ylan gibi uzanyordu, msr koanlar ta gibi olmu, hayvan pancar ve eker pancarlar ar byyerek muazzam odun ynlar haline gelmilerdi. Bazen bir takm adamlar parti parti silhtan arnm blgeye patates toplamaya gidiyordu. Samzda, bir mil tede, hatlarn bir birine daha yakn olduu yerde hem Faistler'in hem de bizim dadandmz kk bir patates tarlas vard. Biz oraya gndzleri giderdik; tarla bizim makinal tfeklerin hkimiyeti altnda olduundan Faistler yalnz gece gelebiliyorlard. Bir gece, Faistler bizi dehet kzdran bir biimde topluca gelip btn tarlay temizlediler. Daha ilerde bir tarla daha bulduk, ortalkta siper alnacak hi bir ey olmadndan patatesleri gbeinizin stnde almak zorundaydnz yorucu bir i. Eer Faist makinal tfekiler sizi farkederse bir ka tarla berinizde kurunlar topra keserken kendinizi bir kapnn altnda solucan misali kvrlan san gibi, yamyass etmek zorundaydnz. Srasnda btn bunlara deecek bir i gibi grnyordu, nk patatesler gittike azal88

yordu. Bir uval dolusu bulursanz, aa mutfaa gtrebilir ve bir ie dolusu kahveye trampa edebilirdiniz. Ve, hl hi bir ey olmuyordu, bir ey oluyormu gibi bile grnmyordu. Ne zaman saldracaz? Niin saldrmyoruz? sorular, spanyollar ve Ingilizler'den gece gndz iitilen sorulard. arpmann ne demek olduunu dnrseniz askerlerin dmek istemesi tuhaftr, ama yine de hi kukuya yer vermiyecek biimde dmek istiyorlard. Durgun sava halinde askerlerin istedikleri ey vardr: atma ,daha ok sigara, ve bir haftalk izin. Biz imdi, her naslsa, daha nce olduundan daha iyi silhlanmtk. Her askerin elli atmlk cephanesi vard; derece derece sngler, elik miferler ve az miktarda bomba datlyordu. Benim srf birliklerin arpma ruhunu ayakta tutmak iin nceden tasarlanarak yayldn dndm gelecek atma sylentileri ortalkta dolayordu. Huesca'nn bu tarafnda, hi olmazsa imdilik, herhangi bir esasl eylemin olmayacan grebilmek iin fazlaca bir asker bilgiye ihtiyacm yoktu. Stratejik nokta, Jaca'ya giden yoldu. Sonradan, Anaristler Jaca yoluna saldrya getiklerinde bizim grevimiz tutma saldrlar yapmak ve Faistleri birliklerini teki taraftan bo yere evirmeye zorlamak olmutu. Btn bu alt haftalk sre boyunca, cephe hattnn bizim kesimimizde yalnz bir tek hareket grld. Bu, Baskn Birlikleri'miz Monicomio'ya Faistler'in tahkim ettii metruk bir tmarhaneye saldrd srada oldu. P.O.U.M.'da grevli bir ka yz Alman mltecisi vard. Batallion de Choque ad verilen zel bir tabur halinde rgtlenmilerdi. Asker gr asndan, milis gcnn geri kalan ksmndan ok farkl bir dzeyde idiler gerekten, spanya'da grdm herhangi bir kimseden daha ok askere benziyorlard, Hcum Birlikleri ve Enternasyonal Tabur'un bir ksm hari. Her zaman olduu gibi saldr berbat olmutu. Merak ediyorum, acaba bu savata Hkmet tarafndaki harektn 89

ka tanesi berbat olmamt? Baskn Birlikleri Manicomio'yu iddetle hcum ederek zaptettiler, ama hangi milisten olduunu unuttum, Manicomio'ya komu hkim tepeleri ele geirerek Baskn Birliklerini desteklemekle grevlendirilmi birlikler ok kt oyuna gelmilerdi. Bunlar idare eden yzba, muvazzaf ordu subaylarndan biriydisadakatlerinin derecesi kuku gtrr olduu halde Hkmet bu subaylar hizmete almakta srar etmiti. Yzba, ani bir korku ya da hiyanet yznden, iki yz yarda uzaktayken bir bomba frlatarak Faistler'i uyard. Askerlerin onu hemen orackta ldrdklerini sylemekten ok honudum. Fakat, baskn hareketi artk baskn olmaktan kmt; milisler youn atele biildiler, tepeden pskrtldler ve gece inerken Baskn Birlikleri Manicomio'yu brakmak zorunda kaldlar. Btn gece boyunca ,sra sra cankurtaranlar Sietamo yoluna dizildiler; ar yarallar da sarsntdan ldrdler. Bu srada hepimiz bitliydik, hl souk olmasna ramen hava bitli olmaya yetecek kadar snmt. eitli vcut haereleri stne byk bir tecrbe edindim, namussuzlukta hi birisi bitin eline su dkemezdi. teki bcekler, rnein sivrisinekler insana daha ok sknt ektirir, ama hi olmazsa onlar vcutta yerlemi haereler deildir. nsan biti bir bakma kk bir stakoza benzer ve balca mekn pantolonlardr. Btn giydiklerimizi yakmann dnda bilinen bir baka kurtulu yolu da yoktur. Pantolonunuzun ek yerlerine, yumurtadan knca korkun bir hzla kendi ailesini reten, parltl minik pirin tanelerine benzeyen beyaz yumurtalarn brakrlar. Pasifistler sava aleyhtar bildirilerini bytlm bit fotoraflaryla sslemeyi hayli yararl bulabilirler sanrm. Savan Grkemi, gerekten!... Savata btn askerler bitlidir, hi olmazsa hava yeterince snd zaman. Verdun, Waterloo, Flodden, Senlac ve Thermopylae'de dm insanlardan herbirinin husyelerinde ar ar gezinen bitler vard. Biz yumurtalarn yakmak ve katlanabildiimiz kadar sk ykan90

mak yoluyla, bu alak hayvanlar en aa bir kertede tutmay becerdik. Bitten baka hi tr ey beni o buz gibi souk rmaa girmeye zorlayamazd. Herey gittike azalyordu postallar, giyim eyalar, ttn, sabun, mum, kibrit, zeytinya. niformalarmz lime lime olmutu, adamlarn ounun postallar yoktu, yalnzca tabanlar ip rgl sandallar giyiyorlard Her yerde hurda, postal ynlarna rastgeliyordunuz. Bir keresinde, bir ocak ateini iki gn aralksz yalnzca ve yalnzca postallarla yaktk hi de fena yakt deildi. Bu srada karm Barselona'dayd ve bana, ortalkta bulunabildii zaman, ay, ikolata, hatt puro gnderirdi; ama Barselona'da bile herey, zellikle ttn, azalyordu. Hi stmz olmamasna, eker ok seyrek bulunmasna ramen, ay bir tanr nimetiydi. ngiltere'den buradaki ngiliz askerlerine devaml olarak paketler gnderiliyor, ama hi bir zaman yerlerine ulamyorlard; yiyecek, giyecek, sigara, her ey ya oradaki pcstahanede reddediliyor ya da bunlara Fransa'da el konuluyordu. lgin olan u ki, karma ay paketleri unutulmayacak bir keresinde de bir teneke biskvi gndermeyi baaran tek firma, Army and Navy Stores'-du. Hey gidi Army and Navy Stores!. Grevlerini soyluca yerine getirdiler, ama belki de, ttn barikadn Franco tarafna gidiyor olsayd, kendilerini daha mutlu hissederlerdi. Ttn ktl hepsinden ktyd. Balangta, gnde bir paket sigara veriliyordu, sonra gnde sekiz taneye, sonradan da be taneye dt. Nihayet hi ttn datlmad on lmcl gn geirdik. Londra'da her-gn grdmz bir eyi hayatmda ilk defa, spanya'da grdm yerden izmarit toplayan insanlar. Mart sonlarna doru elim iltihaplad ve yarlp boynuma aslmas gerekti. Hastaneye gitmek zorundaydm, ama' byle ufak tefek bir yara iin beni Sietemo'ya gndermeye demezdi, bundan tr Monflorite'deki szm ona hastaneye gittim. Bir ksmn yatakta geirmek zere orada on gn kaldm. Hastane hademeleri 91

(practicates), fotoraf makinem ve btn resimlerim de dahil, sahip olduum her trl kymetli nesneyi aldlar. Cephede herkes alyordu, bu da ktln kanlmaz bir sonucuydu; ama hastanedekiler her zaman hepsinin en ktsyd. Sonradan Barselona'daki hastanede, bir talyan denizaltsmn batrd bir gemiyle Enternasyonal Tabur'a katlmaya gelen bir Amerikal bana, yaral olarak kyya nasl tandn anlatt cankurtarana tarken bile, teskereciler kol saatini armlar. Kolum askdayken krlarda gezip dolaarak bir sr mutlu gn geirdim. Monflorite, o allagelmi amur ve ta evler karmas kasabalardan biriydi; kamyonlar dar dolambal yollarn ayn kriterlerine d-nnceye kadar andrp durmutu. Kilise ok kt harap olmutu ama asker depo olarak kullanlyordu. Btn evrede yalnzca iki tane yle byle durumda iftlik -Torre Lorenzo ve Torre Fabin- besbelli bir zamanlar bu araziye hkmetmi toprak sahiplerinin evleri, olan iki tane byk bina vard; bunlarn, kyllerin sefil kulbelerine yansyan zenginliklerini grebilirdiniz. Nehrin hemen berisinde, cephe hattnn yaknnda, kendisine bitiik bir iftlik eviyle kocaman un deirmeni vardi; byk ve pahal makinenin bir ie yaramadan paslanm ylece durduunu, tahtadan un oluklarnn yakacak odun diye kopartlp alndn grmek ok ha-yflandrcyd. Sonradan, daha gerilerdeki birliklere yakacak bulmak iin, burasn sistematik olarak tahrip etmek zere, kamyonlarla parti parti adamlar gnderilmiti. Odalarn demelerini ierde el bombas patlatarak paralyorlard. Bizim depo ve mutfak olarak kullandmz La Granja, muhtemelen, bir zamanlar manastr idi. inde otuz krk kadar at barndran bir ya da daha fazla dnmlk kocaman avlulara ve mte-melta sahipti. spanya'nn bu blgesindeki kr evleri mimar ynden hi de ilgin deildir, ama kirele badanalanm tadan yuvarlak kemerli ve muhteem at 92

kirileri olan iftlik binalar muhtemelen yzyllar boyunca deimemi bir pln zerine ina edilmitir soylu eylerdir. Bazan, milislerin ellerine geirdikleri evleri nasl kullandklarn grmek, insana, bu evlerin eski Faist sahiplerine kar sinsi bir sempati duygusu veriyordu. La Granja'da kullanlmayan her oda apteshaneye dnmt korkun bir paralanm mobilya mezbahas ve kazurat. Ona bitiik kk kilisenin duvarlar arapnel oyuklaryla elee dnmt, demesi de birka kar kalnlnda bokla kapl idi. Ahlarm kepe ile karavana dattklar byk avluda pasl teneke, amur, katr gbresi ve ryen yiyecek dkntsnn dnya kts bir grn vard. Bu durum, eski bir ordu arksn doruluyordu : Fareler var, fareler, Kediler kadar fareler, Levazmcnn deposunda... La Granja'daki fareler hani neredeyse kedi kadar byktler gerekten; pislik ynlar arasnda badi badi gezinen gbei ya balam koca koca canavarlar, zerlerine ate etmedike kamyacak kadar arszdlar. Nihayet, bahar gerekten gelmiti. Gkyznn mavisi daha yumuak, hava aniden daha bir huzur verici olmutu. Hendeklerin iinde kurbaalar grltyle iftleiyorlard. Kydeki katrlarn yararland su birikintisinin evresinde bir peni byklnde gayet ho yeil kurbaalar buldum, ylesine parlaktlar ki berilerindeki taze imen donuk grnyordu. Kyl delikanllar canl canl sa levhalar zerinde kzartacaklar salyangozlar avlamak iin kovalarla araziye kyorlard. Hava dzelir dzelmez, kyller ilk bahar iin ift srmeye ktlar. spanyol toprak reformunun brn-d ar belirsizliin tipik bir rnei uydu ki, buradaki toprak kollektifletirilmi mi yoksa dpedz kyller topra kendi aralarnda m paylamlar, doru drst kefedemedim bile. Buras P.O.U.M., yani Anar93

ist blgesi olduuna gre, teorik olarak kollektiletiril-diini sanrm. Hi olmazsa toprak aalar ortadan kalkmt; tarlalar ileniyor ve halk honut grnyordu. Kyllerin bize gsterdikleri dostluk beni srekli artyordu. Sava, aralarndaki baz yallara mutlaka anlamsz grnyordu; nk gzle grlr bir biimde her eyde ktlk ve herkes iin kasvetli i karartc bir yaam demekti ve en iyi zamanlarda bile kyller asker birliklerin kendi srtlarna yerletirilmesinden hi hazet-mezler. Yine de bize, deimez bir biimde dosta davranyorlard sanyorum, dndke baka bakmlardan ne kadar ekilmez olsak da, biz, kyllerle onlarn eski toprak aalar arasnda yer alyorduk. Toprak aalarnn geri gelmesini biz nlyorduk. sava tuhaf bir eydir. Huesca be milden daha yaknd, oras bu insanlarn pazar yeri idi, hepsinin akrabalar vard, hayatlar boyunca her hafta tavuk ve sebze satmaya gitmilerdi. Ve imdi sekiz aydr, arada dikenli tel ve makineli tfekten yaplm geilmez bir engel uzanyordu. Bu engel arada srada belleklerinden uup gidiyordu. Bir keresinde, elinde, spanyollar'n iinde zeytinya yaktklar ufak kandillerden tayan yal bir kadnla konuuyordum. Bunun gibi bir kandili nereden satn alabilirim? dedim. Dnmeden, Huesca'dan diye cevap verdi, sonra ikimiz birden gldk. Kyl kzlar kmr gibi kapkara sal, salna salna yryen, herhalde devrimin bir yan rn olan, drst, erkeksi tavrl mkemmel canl yaratklard. Partal mavi gmlekli, siyah fitilli kadifeden ksa pantolonlu, geni kenarl hasr apkal adamlar, kulaklar ahenkle inip kalkan katr srlerinin gerisinde, ift sryorlard. Sabanlar pek zavall eylerdi, topra yalnzca kartryor, ama saban izi diyebileceimiz bir biimde yarmyordu. Btn tarm aralar Nh nebiden kalma idi; madenlerin pahall hereye hkimdi. rnein, krk bir sabann u demiri yamalyd ve kimi yerde, batan ayaa yamal olana dek tekrar tekrar yaman94

mt. Trmk ve atallar tahtadan yaplmt. Beller nadiren postal sahibi olan bir halk arasnda bilinmiyordu; topra, Hindistan'da yaptklar gibi kartal apalarla kazyorlard. Ta Devri'nin sonlarndan kalma benziyen bir eit dven de kullanlyordu. Bu ara bir mutfak masas byklnde levhalardan yaplmt, zerine yzlerce delik alm ve her delie de insanlarn onbin yl nce yonttuklarnn tpks yontulmu ta paralar sokulmutu. lk defa, bunlardan birini askerden arnm blgede terk edilmi kulbede grdmde, neredeyse dehete benzer duygulara kapldm hatrlyorum. Dven olduunu kavrayana dek uzun bir sre bunun zerinde kafa yormak zorunda kalmtm. Byle bir nesne ortaya karmak iin yaplmas zorunlu almay ve elik yerine akmak ta kullanmay gerektiren yoksulluu dnmek beni hasta etti. O zamandan beri sanayilemeye kar daha yumuak hislerle doluyum. Fakat kyde, hi kukusuz byk toprak sahiplerinden kaldrlm, iki tane zamana uygun iftlik traktr de vard. Bir iki kere, kyden bir mil kadar uzaktaki, evresi alak bir duvarla evrilmi mezarla doru gezintiye ktm. Normal olarak cepheden gelen ller Sietamo'ya gnderilirdi; bunlar kyn lleriydi. Buras bir ngiliz mezarlndan tuhaf denecek kadar farklyd. llere sayg diye birey yok burada!. Hereyi dallar ve d ayr otu rtm, insan kemikleri her yere dalmt. Fakat gerekten artc olan ey; hepsinin tarihi devrimden nce olmasna ramen, hemen tm mezar talarnn her trl din yazdan yoksun olmasyd. Yalnz bir kere Bilmem kimin ruhu iin dua ediniz diye Katolik mezarlar iin olaan saylan bir yaz grdm sanyorum. Merhumun erdemlerine dair gln iirlerle dolu kitabelerin ou hlishne bir biimde dnyev idi. Belki, drt be mezardan birinde kk bir ha ya da Tanr'ya ilikin batan savma bir iarete rastlanyordu, ancak bu da oucas gayretke bir dinsizin elik keskisiyle yontulup kartlm olurdu. 95

spanya'nn bu blgesindeki halkn kesinlikle dinsel duygulardan dinsel duygu deyince, genellikle kabul edilen fikirleri kastediyorum yoksun olmalar beni ok arpt. spanya'da olduum srece, bir kere bile ha karan birini grmedim; devrim olsun ya da olmasn, bylesine bir hareketin igdlemi olaca dnlebilir. spanyol kilisesi geri gelecek besbelli, (mehur deyimiyle, gece ve Cizvitler her zaman geri dnerler), ama devrimin patlaynn onu kerttiine ve bir dereceye kadar benzer artlar altnda Anglikan Kilisesi iin dahi dnlemiyecek lde paraladna hi kuku yok. spanyol halknn gznde, hi olmazsa Ka-talonya ve Aragon'da, Kilise gerekten, dpedz bir dolandrclk ebekesiydi. Ve muhtemelen, Hrstiyan inan bir dereceye kadar, etkisi ok yaygn ve hi kukusuz bir ala dinsellik kokan anarizm tarafndan yerinden edilmiti. Hastahaneden geri geldiim gn, cephe hattn gerekten uygun bir yere getirmilerdi. u anda cephe hattmz, bin yarda kadar ilerideki bir kk rmak boyunca uzanyordu ve, faist hattmnda da bir ka yz yarda ilerisiydi. Bu hareket aylarca nce yaplm olmalyd. imdi yaplmasnn amac Jaca yoluna doru hcuma geen Anaristler'in bu tarafa ilerleyebilmek iin birlikleri bizimle kar karya getirmi olmalaryd. Altm yetmi saat sren uykusuzluk anlarm bir eit mavilitiriyor ya da daha ok bir seri resim arasnda yutuluyordu. Faist cephe hattnn bir paras olan Casa Francesa adl tahkim edilmi iftlik evinden yz yarda uzakta, silhtan arndrlm blgede dinleme nbetindeydik. Korkun bir bataklkta yedi saat yat, insann vcudunun giderek daha derine indii sazlk kokan su: sazlk kokusu, uyuturucu souk, kapkara gkyznde hi kmldamayan yldzlar, kurbaalarn kulaklar trmalayan vyaklaylar. Nisan ay olmasna ramen bu, spanya'da hatrladm en souk geceydi. Yalnzca yz yarda berimizde bir i bl sk skya alyordu, 96

ama kurbaalarn korosunun dnda tam bir sessizlik vard. Tm gece boyunca yalnzca bir tek ses krekle dzlenen bir kum torbasnn tandk sesini duydum. spanyollar'm nasl olup da arasra parlak bir rgtlk baars gsterebildikleri tuhaftr. Btn harekt gayet gzel planlanmt. Yedi saat iinde altyz adam faist hatlarndan yz ya da yzelli il yz yarda uzaklkta binikiyz metre uzunluunda siper ve korunma duvar ina ettiler; bu ilerin hepsi yle bir sessizlik iinde oldu ki Faistler hi bir ey iitmediler. Btn gece boyunca yalnzca bir tek kayp verdik. Kukusuz, ertesi gn daha fazla kayplar oldu. Herkese grev datm yaplmt, i tamamlandnda iine brendi katlm kovalar dolusu arapla aniden geliveren mutfak hizmetlilerine bile. Ve sonra, afan skyle birlikte Faistler'in bir. den bizim orada olduumuzu farkedileri. Casa Francesa'nm kare biimindeki beyaz bloku, ikiyz yarda tede olmasna ramen, tepemizde kule gibi ykseliyormu; kum torbalar konulmu yukar pencerelerindeki makineli tfekler dorudan doruya siperin iini hedef alm gibi grnyordu. Hepimiz, Faistler'in bizi neden gremediklerini merak ederek, hayretten azmz alm, alk alk orada durup makineli tfeklere bakyorduk. Sonra, felket bir kurun yamuru balad; herkes kendini hzla dizlerinin stne atmt, siperi lgnca kazyor, daha derinletiriyor ve yanlarda kk smaklar oyuyordu. Kolum hl sargl olduundan ben siper kazamadm ve o gnn byk bir blmn bir dedektif hikyesi okuyarak geirdim ad Kaybolan Alacakl-idi. Konusunu hatrlamyorum, ama orada oturup kitap okurken neler hissettiimi ok iyi hatrlyorum; altmda siper zemininin nemli kili, adamlar aceleyle gelip gittike devaml olarak bacaklarmn yerini deitiriim, bir iki kar yukarda mermilerin atrts. Thomas Parker kalasnn st ksmna bir kurun yedi; dediine gre, bu yara onu madalya almaya kendi istediinden da97

ha fazla yaklatrmt. Btn cephe hatt boyunca kayplar oluyordu ama bu, bizi gece harekt esnasnda yakalam olsalard vereceimiz kaybn yannda hi bir eydi. Bir asker kaann sonradan bize sylediine gre, be Faist nbetisi grevi ihmal nedeniyle kuruna dizilmiti. imdi bile, birka havan topu getirecek kadar giriken olsaydlar, bizi toptan imha etmeleri iten deildi. Yarallar dar ve kalabalk siper boyunca tamak skntl bir iti. Dizleri kanla kararm bir zavally sedyesinden frlam, heyecandan nefes nefese grdm. Yarallarn bir iki mil tanmas gerekiyordu, nk yol olsa bile cankurtaranlar hibir zaman cephe hattnn ok yaknma gelemiyorlard. Cankurtaranlar ok yakna gelse bile, Faistler bunlara ate amay adet edinmilerdi hakl olarak, nk modern savalarda cankurtaranlar cephane tamak amacyla kullanmaktan kimse ekinmez. Ve sonra, ertesi gece, Torre Fabian'da bir hcum beklerken, son anda telsizle iptal edilmesi. inde beklediimiz ahrn taban, insan ve sr kemikleri karm kemik tabakalarnn zerini rten bir saman katndan olumutu ve frl frl sanlarla doluydu. Toprak zeminin her yanndan pis hayvan kokular kaynyordu. Hayatta en nefret ettiim ey, bir sann karanlkta, zerimde dolamasdr. Her neyse, birine bir yumruk yaptrmak ve havada uurmak mutluluuna erdim. Ve sonra, Faistlerin koruma duvarndan elli altm yarda tede saldr emrini bekleyi... Tarlalar sulamak iin alm bir hendein iine, uzun bir sra halinde dolumu bir sr adam, sngleri dar km, karanlkta gzlerinin aklar parlyor... Kopp ve Benjamin arkamzda, omuzlarna kayla bir telsiz alcs bal bir adamla melmi oturuyorlar. Bat ufkunda muazzam patlamalar saniye aralklaryla ardnca gl rengi top alevlerinin aydnlklarn izledi. Sonra telsizden gelen pip-pip-pip sesi ve her ey iyi giderken bulunduumuz yerden kmamz gerektiini bil98

diren fsitl emir. yle de yaptk, ama yeterince abuk kvramadk. J.C.I. yesi bir dzine zavall ocuk (P.O. U.M.'un genlik kolu, P.S.U.C.'nin J.C.U.'na karlk), fa, ist koruma duvarndan yalnzca krk yarda tede iken, anszn afak bastrverdi kamalarna olanak yoktu. Btn gn orada, zerlerini doru drst rtmeyen krtipil ot tutamlaryla yerde yatmak zorunda kaldlar; her-bir kmldaylarnda Faistler ate ayordu. Gece indiinde yedisi lmt, br bei ise karanlkta srnerek kamay becerdiler. Ve sonra, bunu izleyen gnler boyunca Huesca tarafnda Anarist saldrlarnn grltleri duyuldu. Hep ayn ses. Anszn, ksa srelerle, baz zamanlar ayn anda patlayan yirmi librelik bombalarnn, millerce uzaktan bile kulaa eytan ve yrtc gelen, sesleri duyulurdu Bunu, tfek ve makineli tfeklerin aralksz grleyii izledi. Tuhaftr, bu grleme, srekli trampet almna benzeyen youn, yuvarlanan bir sesti. Ate alan Huesca'-y evreleyen cephe hatlarna derece derece yaylacak ve biz, dzensiz ve anlamsz bir ate yamuru tepemizi syrp geerken, koruma duvarna uyuuk uyuuk yaslanmak iin kendimizi sipere atacaktk. Toplar gndzleri ahenkle grlyordu. Yeni mutfamz Torre Fabian, bombardman edilmi ve ksmen yklmt. Tuhaftr, topu ateini gvenceli bir uzaklktan seyrettiiniz zaman, topunun hedefine, hedefte akam yemeiniz ve baz yoldalarnz da olsa, isabet ettirmesini istersiniz. O sabah Faistler ok iyi ate ediyorlard, belki de i grenler Alman topularyd. Faistler Torre Fabian' gzelce makasa ldlar. Bir glle arkaya, bir glle ne, sonra bir vzlt ve boru! atnn paralanm tahtalar ykseliyor ve bir uralit levhas, salm bir dizi iskambil kd gibi, havadan szle szle iniyor. Bundan sonraki glle bir binann kesini, ancak bir devin bakla yapabilecei kadar dzgn bir biimde, ald gtrd. Fakat ahclar akam yemeini zamannda yetitirdiler hayranlk uyandrc, unutulmaz bir baar. 99

Gnler getike, gzle grmediimiz fakat seslerini iittiimiz toplar farkl bir kiilik kazanmaya baladlar. Hemen berimizde ok yakndan ate eden ve her nedense belleimde golf topuna vuran iko bir adam artran iki tane 75 mm. lik Rus bataryas vard. Bunlar grdm ya da daha dorusu seslerini iittiim ilk Rus toplaryd. Alak bir mahrekleri ve ok yksek bir ivmeleri vard ,onun iin fiein infilkini, vzlty ve gllenin patlamasn neredeyse ayn anda duyuyordunuz. Monflorite'nin arkasnda, gnde birka kez zincire vurulmu ejderhalarn ulumas gibi bouk bir grlemeyle atelenen iki top bulunuyordu. Daha yukarda Mount Aragon'da (sylendiine gre tarihinde ilk defa olarak) Hkmet birliklerinin geen yl ele geirdii orta adan kalma bir kalede (bu kale, Huesca'ya giden yollardan birini koruyordu,) gemii mutlaka ondokuzuncu asra uzanan byk bir top vard. Bu topun kocaman glleleri slk alarak ylesine yava giderdi ki, birlikte koup yetieceinize emin olabilirdiniz. Glleler, bisikletine binmi slk alarak giden bir adam gibi ses karyordu. Kk olmalarna ramen, siper havanlarnn sesi hepsinin en ktsyd. Mermileri gerekten kanatl bir eit torpidoydu. Barlarda elle hedefe atlan ucu ineli arkas tyl oklar gibi, ufak bir ie byk!ndey-diler. eytan bir maden patlamayla, tpk kocaman bir elik bilya bir rsn stnde dalyormu gibi infilk ederlerdi. Bazan bizim uaklarmz tepemizde uar ve dman hedeflerine hava torpidolar atard, bunlarn yanklanan gmbrtleri iki mil uzaktan bile topra titretirdi. Faist uaksavar toplarnn att mermiler, kt bir sulu-boya tablosunun bulutuklar gibi g noktalard, ama ben bunlardan birinin bir uaa bin yardadan fazla yaklatn hi grmedim. Bir uak pike yapp makinal tfeklerini kullanmaya balaynca mermilerin tkrds, aadan kularn kanat sesleri gibi gelir. Cephenin bizim tarafmzda kalan ksmnda fazla 100

bir ey olmuyordu. ki yz yarda samzda, Faistler'in daha yukarda kald yerden ate eden gizli nianclar birka yoldamz vurdular. kiyz yarda solumuzda, rman stndeki kprde, faist havan toplaryla, kpr stnde bir beton barikat kuranlar arasnda bir eit dello srp gidiyordu. Felket saan ufak glleler tepede vzldyordu asfalt yola konduklar zaman iki kat eytan bir ses kararak znk edip patlamalar, znk edip patlamalar! Yz yarda tede, gvenceli bir uzaklktan, sihirli aalar gibi havaya ykselen toprak stunlarn ve kara dumanlar seyredebilirdiniz. Kprnn evresindeki zavalllar gnn byk bir ksmn siper tarafnda oyulan kk insan ukurlarnda saklanarak geiliyorlard. Fakat kayplar beklendii kadar ok olmad; iki makineli tfek ve bir sahra topu mazgalyla barikat, ykseldi; betondan yaplm iki kadem kalnlnda salam bir duvard, bu. Beton eski karyola kirileriyle pekitiriliyordu bu ama iin bulunabilecek tek demir oydu besbelli.

7
Bir akamst Benjamin onbe gnll istediini syledi. Geen kere iptal edilen faist palankasna yaplacak saldr bu gece gerekletirilecekti. Meksika yaps on fieimi yaladm, sngm kirlettim (fazla parlak olursa derhal yerinizi belli eder) ve iri bir ekmek paras, parmak kalnlnda sucuk ve uzun zamandan beri sakladm, karmn Barselona'dan gnderdii, bir puroyu paket ettim. Her birimize er tane bomba datld. spanyol Hkmeti nihayet adama benzer bir bomba imalinde baarya ulamt. Bu, milis bombas 101

esasna gre yaplmt, ama bir yerine iki pimi vard. Pimleri' ektikten sonra bomba patlayana dek, yedi saniyelik bir sre geiyordu. En byk ktl, pimlerden birinin ok sert, brnn ok gevek olmasyd. Bu yzden iki eyden birini yapabilirdiniz: ya her iki pimi de yerde brakmak ve acil bir durumda skk olan karamamak ya da skk olan karmak ve cebinizde ha patlad ha patlayacak diye ecel terleri dke dke dolamak. Fakat yine de atmaya elverili, ele yatkn kk bir bombayd. Gece yarsndan az nce Benjamin topumuzu alp Torre Fabian'a gtrd. Akamdan beri bardaktan boanrcasma yamur yayordu. Sulama hendekleri tamt; hendeklere her dnzde, belinize kadar su iinde kalyordunuz. Zifir karanlk ve ortal araf gibi rten yamurun altnda, hayl meya' seilen bir insan topluluu iftlik avlusunda bekliyordu. Kopp bize nce spanyolca sonra ngilizce hitap ederek saldr plann aklad. Faistler'in buradaki cephe hatt L biiminde bir kvrm yapyor, bizim saldrmamz gereken korunma duvar ise, L kvrmnn kesinde ykselen arazi zerinde uzanyordu. Tabur komutanmz (milis gcnde tabur aa yukar drt yz kii kadard). Jorge Roca ve Benjamin'in komutas altnda, yars ngiliz yans spanyol otuz kadarmz yukar doru trmanacak ve Faistler'in telgraf tellerini kesecektik. lk iaret bombasn, Jorga atacak, geri kalanmz Faistler'i bomba yamuruna tutarak koruma duvarnn dna srecek ve yeniden toparlanmalarna frsat vermeden koruma duvarn ele geirecektik. Biz bu ileri kvrrken, ayn zamanda yetmi Baskn Birlikisi, ikiyz yarda tede uzanan ve brne bir haberleme siperiyle kenetlenmi bir sonraki faist mevzii ne aniden saldya geeceklerdi. Bizim karanlkta birbirimizi vurmamz nlemek iin beyaz pazubent taklacakt. Tam bu srada, bir haberci hi beyaz pazubent bulunmadn bildirmeye geldi. Karanln iinden yrtnrcasna bir ses ykseldi: Bizim 102

yerimize Faistler'in beyaz pazubent takmalarn salayamaz myz? Bu ie daha bir iki saat vard. Katr ahrnn zerindeki zahire anbar arapnel ateiyle ylesine harap olmutu ki, k olmadan ieride hareket etmek olanakszd. Buraya den bir glle zeminin yarsn koparm, aadaki talara kadar yirmi ayak bir boluk oluturmutu. Birisi sivri bir kazma buldu ve kaldra gibi kullanarak yerden paralanm bir kalas skt; birka dakika iinde ateimiz tutumutu, srlsklam olmu elbiselerimizden buharlar kyordu. Bir bakas bir iskambil destesi karverdi. Konyakl scak kahve datlacana dair bir sylenti sava srasnda devaml salgn halinde olan o esrarl sylentilerden biri aramzda do-laverdi. Sraya girip kmek zere olan merdivenden dolanarak hevesle aaya indik; karanlk avluda kahvenin nerede olduunu aratrdk durduk. Heyhat! Kahve falan yoktu. Kahve verecek yerde bizi biraraya ardlar, tek sraya dizdiler; sonra Jorge ve Benjamin karanla dald, geri kalanmz da onlar izledik. Yamur hl yayordu, etraf koyu karanlkt ama rzgr durmutu. amur, sz edilemiyecek kadar berbatt. Pancar tarlalar arasndan geen patikalar yal bir direk gibi kaygan bir dizi batakla dnmt. Her yerde kocaman havuzlar olumutu. Bulunduumuz yere gelmeden ok nce, herkes daha koruma duvarmzdan ayrlrken birok kereler dm, tfeklerimiz amurla kaplanmt. Koruma duvarnda arac olarak kk bir kme adam, doktor ve bir dizi sedyeci bekliyordu. Korunma duvarndaki gedikten srayla ktk ve baka bir sulama hendeinde yrmee baladk. Fo!? Yeniden yar belimize kadar suya girmitik; postallarmzn tepesinden pis, balk amur szyordu. Jorge, d-arda otlarn stnde hepimiz kana kadar bekledi. Sonra, ileriye doru iki bklm emeklemeye balad. Faist korunma duvar yzelli yarda kadar tedeydi. Oraya varabilmemiz sessiz hareket etmemize balyd. 103

Ben, Jorge ve Benjamin ile nde gidiyordum ki bklm ama kafalarmz kalkk, zifiri karanlkta hani nerdeyse her admda daha yavalayarak drt ayak zerinde emekliyorduk. Yamur inceden inceye yzmz dvyordu. Geriye baktmda, bana en yakndan emekleyen adamlar, ileriye doru kayan kocaman siyah mantarlar gibi bir takm kambur ekiller halinde grebiliyordum. Her bam kaldrmda, ok yaknmdan gelen Benjamin kt bir ngilizceyle bana, Ban aada tut! Ban aada tut! diye fsldyordu. Ona, tasalanmasna gerek olmadn syleyebilirdim. Karanlk bir gecede, yirmi admdan daha yaknda olmadka hi kimsenin grlemiyeceini tecrbelerimle biliyordum. Sessiz ilerlemek ok daha nemliydi. Bir kere bizi duyarlarsa iimiz bitikti. Btn yapacaklar, makineli tfekleriyle karanl taramaktan ibaretti, byle bir durumda kamak ya da vurulmaktan baka yaplacak bir-ey yoktu. Fakat vck vck amur olmu toprakta ses karmadan hareket etmek nerdeyse olanakszd. Ayaklarnz amura saplanm, her adm atnzda ap ap sesler knca ne yapabilirdiniz ki... in kt taraf, rzgr durmutu ve yaan yamura ramen gece ok sakindi; herhangi bir ses ok uzaklara gidebilirdi. Bir teneke kutuya arptm; millerce uzaktaki Faistler'in bu sesi mutlaka duyacaklarn dnerek lmcl anlar yaadm. Fakat hayr, bir ses, cevap veren bir at, faist hatlarnda bir hareket yoktu. Gitgide yavalyarak durmadan ileriye doru ilerliyorduk. Oraya varmak iin nasl derin bir arzu duyduumu size ifade edemem. Onlar sizi duymadan bir bomba atlabilecek kadar yakna gelebilmek!! Byle zamanlarda korku duymazsnz bile, yalnzca araya giren uzakl amak ister, haddi hesab olmayan umutsuz bir zleyi duyarsnz. Bir vahi hayvan sinsi sinsi izlerken de tam tamna ayn eyi hissetmitim. Menzile girebilmek iin ayn ikenceden kvrand-ran arzu, bunun olanaksz olduunu bildiren ayn r104

yams kesinlik!! Uzaklk nasl da byyordu! Araziyi ok iyi tanyordum, ancak yzelli yarda kadard ama bana bir milmi gibi geliyordu. Drtayak stnde srndnz zaman, bir karnca gibi, arazideki eri br-lklerin ne kadar byk olduunun farkna varrsnz. Orada burada yumuak otlarn parlak tarhlar, dnya kts yapkan kk amur glckleri, kanmanz gerekli hrdayan uzun sazlar, grlt etmeden zerinden almas olanaksz grnen, nerdeyse insana umudunu kaybettirecek ta ynlar. Asrlar kadar uzun gelen bir zamandr srnp duruyorduk, artk yanl yola girdiimizi dnmeye balamtm. Sonra karanlkta, iyice kapkara bireyden belli belirsiz paralel izgiler grnd. Ddaki tel rg olacakt (Faistler iki sra tel kullanyordu). Jorge dizlerinin stne kerek beceriksiz bir tavrla cebini arad. Tek tel makasmz ondayd. Krt krt! Uzanan nesne itinayla bir yana kaldrld. Jorge geridekiler yaklasnlar diye bekledi. Gelenler korkun grltler karyorlar gibiydi. imdi herhalde faist korunma duvarna elli yarda uzaklktaydk. Durmadan ileriye, hem de iki bklm! Hrszlama sinsi bir adm, bir fare yuvasna yaklaan kedinin becerebilecei kadar nazikne ayanz alaltacak, sonra dinlemek iin duracak ve bir adm daha atacaksnz. Bir keresinde bam kaldrdm, sessizlik. Benjamin elini enseme koyarak bam aa ekti. teki telin koruma duvarndan ancak yirmi yarda uzakta olduunu biliyordum. Otuz adamn duyulmadan oraya kadar gidebilmesi bana akl almaz grnyordu. Nefes allarmz bile bizi ele vermeye yeterliydi. Yine de, nasl olduysa hedefe vardk. Faist koruma duvar artk seilebiliyordu tepemizde bir karaltya benzeyen silik siyah bir tmsek. Jorge bir kere daha dizlerinin stnde eildi ve beceriksizce teli kesti. Krt, krt! Bu nesneyi ses karmadan kesmenin yolu yoktu. Demek iteki tele varmtk. Biraz daha abuk hareket ederek drt ayak stnde getik. imdi yaylacak 105

zamanmz olursa, herey iyi gidiyordu. Jorge ve Benjamin srne srne saa doru gittiler. Fakat geride yaylm olanlar, teldeki kk gedikten geebilmek iin tek bir sra olmak zorundaydlar; tam bu anda faist koruma duvarndan bir imek akt ve bir patlama oldu. Nbeti, en sonunda bizi duymutu. Jorge dizlerinin stnde pozunu ald, krikette top atan oyuncu gibi kolunu kvrd. Bir patlama! Att bomba koruma duvar zerinde bir yerlerde patlad. Birden, dnlemiyecek kadar byk bir hzla, faist koruma duvarndan on yirmi tfek grlemesi geldi. Demek ki Faistler bizim yolumuzu gzlyorlard. Patlamalarn kzl nda kum torbalar teker teker grlyordu. ok gerideki adamlar bombalarn frlatyor, bunlarn bazlar koruma duvarna kadar yetiemiyordu. Her mazgal, oluktan fkran bir alev fskiyesi gibi grnyordu. Karanlkta stnze ate almas her zaman Allahm bels bir eydir her tfek alevi dosdoru size nian alyormu gibi gelir. Ama en kts bombalard. Bir bombann ok yaknnzda patlayn grmeden bunlarn ne dehet verici eyler olduunu kavrayamazsnz. Gndz vakti yalnzca infilkin patlama sesi duyulur, karanlkta ise bir de insan kr eden kamatrc kzl k vardr. lk atete kendimi yere atmtm. Bu iler olur biterken yap yap amurun iinde yan yatyor, bombann birinin pimiyle yrtnrcasna greiyordum. Lanet ey, bir trl dar ekilmiyordu. En sonunda pimi yanl yne ekitirdiim kafama dank ediverdi. Pimi dar ekerek dizlerimin stnde doruldum, bombay frlattm, kendimi tekrar yere attm. Bomba koruma duvarnn dnda sada bir yerde patlad; korku hedefimi artmt. Tam bu anda, baka bir bomba nmde patlayverdi, ylesine ya-kmmdayd ki infilkin scakln duyabiliyordum. Kendimi yere yaptrdm, yzm amura hzla arpnca boynumu incittim ve yaralandm sandm. O amatann arasndan usul usul vuruldum diye ngilizce konuan birinin sesini duydum. Gerekten, bana dokun106

mayan bomba, evremdeki pek ok insan yaralamt. Dizlerimin stnde doruldum ve ikinci bombay frlattm. Nereye gittiini hatrlamyorum. Faistler ate ediyordu, geride bizimkiler ate ediyordu ve ben, tam aralarnda kaldmn bilincindey-dim. Bir atn ani patlayn duyunca hemen arkamda bir adamn ate etmekte olduunu farkettim. Ayaa kalkp adama bardm: Bana ate etmesene aptal herif! O anda on onbe yarda samda Benjamin'in kolunun, bana doru kmldadn grdm. Ona doru kotum. Bu, alev pskrten mazgal eridini bir batan bir baa gemek demekti; koarken sol elimi yanama yaptrdm sanki bir insan eli kurunu durdurabilirmi gibi. Budalaca bir hareket, ama yaralandm diye dehet duyuyordum. Benjamin yznde honut, eytan bir ifadeyle tek dizinin stnde eilmi, otomatik tabancasyla tfek alevlerine dikkatle ate ediyordu. Jorge ilk atta yaral dm, ortalkta grnmyordu bir yerlerde olmalyd. Benjamin'nin arkasnda diz ktm ve nc bombay frlattm. Ah! Bu kere kukusuz yerini bulmutu. Bomba, koruma duvarnn iinde, kede, tam makineli tfek yuvasnn yannda patlad. Aniden Faistler'in atei durgunlam gibi grnyordu. Benjamin ayaa srad, leri! Hcum! diye bard. Koruma duvarnn ykseldii alak yamaca doru atldk. Atldk diyorum; hantal hantal yrdk demek daha doru olurdu; gerek u ki, srlsklam slandnz ve batan ayaa amur iinde olduunuzda ar bir tfek, bir sng ve yzelli fiekle aa cloru ekilirken hzl hareket edemezsiniz. Tepede mutlaka bir Faist beni bekliyordu. Adam bu menzilden ate ederse, mmkn yok, beni skalayamazd, yine de, her nedense ,onun bana ate edeceini hi beklemiyor, yalnzca sngyle stme geleceini dnyordum. Bir yerde, peinen snglerimizin arptn hissediyor ve onun kollarnn benimkinden gl olup olmayacan merak ediyordum. Her nedense, bizi bekleyen hibir Fa107

ist yoktu. Belli belirsiz bir rahatlama duygusuyla koruma duvarnn alak olduunu ve kum torbalarnn ayak basacak iyi bir destek verdiini kefettim. Kural olarak, bunlarn stnden amak pek zordur. erde herey parampara olmu, kiriler ortala dalm, byk uralit paralar her yere ylmt. Bombalarmz btn kulbeleri ve smaklar tahrip etmiti. Ve, hl ortalkta in cin top oynuyordu. Toprak altnda bir yerde gizlenmi olduklarn sanyordum, ngilizce olarak (o anda tek kelime bile spanyolca dnecek halde deildim) Dar kn! Teslim olun! diye bardm. Cevap yok. Sonra yar k altnda glgeli bir siluet, bir adam, harap olmu kulbelerden birinin tepesinden aa zplad ve sola doru atld. Sngm karanln iine gelii gzel sallayarak peinden komaya baladm. Kulbenin kesini dnnce bir adam grdm nceden grdm adam myd bilmiyorum ulam siperinden br faist mevziine kayordu. Herhalde pek yakn olacam ki, adam ak seik grebiliyordum. Ba akt, omuzlarna sard battaniyeden baka stnde bir eyi yok gibiydi. Ate etsem adam biivermem iten bile deildi. Fakat birbirimizi vururuz korkusuyla koruma duvarna girdiimizde yalnzca sng kullanmamz emredilmiti. Zaten ate etmeyi aklma bile getirmedim. Aklm yirmi yl geriye dnerek, bana anakkale Boaz'nda bir Trk' nasl snglediini canlandrarak gsteri yapan, okuldaki boks retmenine gitti. Tfeimi dipiinden tutup adamn srtna doru salladm. Kl pay farkla kurtuldu. Baka bir hamle daha yaptm, yine kurtuldu. Kk aralarla ayni eyi yapmaya devam ediyorduk; o sipere doru kayor, ben de peinden kovalyordum; hibir zaman tam olarak yetiemiyor, adamn krek kemiklerini ancak drttryordum. imdi geriye baktmda, bu olay benim iin olduka komik bir an, ama onun iin daha az komiktir, sanyorum. Kukusuz, adam araziyi benden daha iyi biliyordu, ksa zamanda elimden kap kurtuldu. Mevziye dnd108

mde ortalk bir sr banan adamla dolmutu. Atein grlts, her naslsa, daha azalmt. Faistler hl yandan bize ate yadryorlard, ama bu ok uzaktan geliyordu. imdilik onlar geri pskrtmtk. Kehanette bulunurmu gibi Burasn bir buuk saat elimizde tutabiliriz, daha fazla deil. dediimi hatrlyorum. Neden bir buuk saati uygun grdm bilmiyorum. Sa koldaki koruma duvarnn stnden baktnzda karanl delen yeilimsi saysz tfek alevlerini grebilirdiniz; ama bunlar yz ikiyz yarda kadar gerilerde kalmlard. Bizim iimiz mevziyi aratrmak ve yamalanmaya deer hereyi yrtmekti. Benjamin ve birka kii daha, mevzinin ortasndaki byk kulbe smaklarn eelemeye balamlard bile. Benjamin, bir cephane sandnn ipten sapn ekerek heyecanla seslendi. Yoldalar! Cephane! Burada ok cephane var! Cephane istemiyoruz dedi birisi, Biz tfek istiyoruz. Doruydu bu. Tfeklerimizin yars amurla dolmutu ve kullanlmaz haldeydi. Tfekler temizlenebilirdi, ama karanlkta tfein mekanizmasn ekip karmak tehlikelidir; mekanizmay tutar bir yerlere koyar, sonra da kaybedersiniz. Karmn Barselona'dan becerip ald bir ufak elektrik feneri de olmasa, iimizde hi kimsenin buna benzer bir olmayacakt. yi tfekli birka kii uzaktan rasgele atee baladlar. Hi kimse ok sratli ate etmeye cret edemiyordu; en iyi tfek bile ok snnca skmaya yatkn olurdu. Koruma duvarnn iinde, bir ikisi de yaral olmak zere, onalt kiiydik. ngiliz ve spanyol kark birka yaral darda yatyordu. lk yardm konusunda bir miktar eitim grm Belfastl bir rlandal, Patrick O'Hara, elinde sarg bezleriyle gidip geliyor ve tabiatyla, koruma duvarna her geri geliinde, POUM diye feryat etmesine ramen stne ate alyordu. Mevziyi aratrmaya baladk. Yerde bir sr l 109

yatyordu, ama durup incelemedim. Ben asl, makinal tfein peindeydim. Darda yattmz srece, belirsiz bir biimde, makinal tfein neden atelenmediini merak etmitim. Makinal tfek yuvasnda elektrik fenerini yaktm. Ac bir d krkl! Makinal tfek falan yoktu! Sehpas, bir sr cephane sandklar ve yedek paralar oradayd, ama makinal tfek yoktu. lk alarmda skp gtrm olmalydlar. Emir zerine hareket ettikleri kukusuzdu, ama makinaly gtrmek budalaca ve korkaka bireydi, nk makinaly yerinde tutsalar topumuzu bimeleri iten bile deildi. Korkun fkelendik. Bir makinal tfek ele geirmeyi itenlikle istemitik. Oray buray aratrdk, ama die dokunur fazla birey bulamadk. Yerde bir sr faist elbombalar vard bunlar, bir ipi ekince emniyet tertibatlar alan, hayli d, ikinci derecede bombalard bir ikisini hatra eya diye alp cebime koydum. Faist smaklarnn ak sefaleti karsnda arplmamak olanakszd. Bizim snaklarda grlen yedek elbise, kitap, yiyecek, zel eya gibi pl prt ynlar hi yoktu; bu zavall maasz kur'a askerlerinin battaniye ve slak birka ekmek parasndan baka bireyleri yoktu anlalan. En uta, ksmen topran zerinde kalan, kk pencereli ufack bir snak vard. Feneri pencereden ieri doru tuttuk, lhzada bir yaa sesi ykseldi. Drt ayak uzunluunda, alt parmak apnda, silindir biimde bir nesne, deri bir klf iinde duvara dayal duruyordu. Bu besbelli bir makineli tfek namlusuydu. Hzla sman evresini dolap kapsndan ieri girdik, girdik ama bulduumuz nesne makinal tfek deil, silhszlktan can km ordumuzda ondan bile daha kymetli bireydi. En azndan altm yetmi byteli, katlanr sehpas olan kocaman bir sahra drbnyd. Bu cins teleskoplar cephenin bizim tarafnda yoktu ve bunlara iddetle ihtiyacmz vard. Teleskopu bir zafer alayyla getirdik ve sonradan tanmak zere koruma duvarna dayadk. 110

Bu srada birisi bararak Faistlerin yaklatklarn haber verdi. Kukusuz, atein grlts daha da artmt. Fakat Faistler'in sadan kar saldrya gemeyecekleri besbelliydi; nk bu, silhtan arnm blgeyi gemek ve kendi koruma duvarlarna saldrmak demekti. Eer az buuk akllar varsa, cephe hattnn iinden stmze gelirlerdi. Smaklarn te tarafna gittim. Mevzi, smaklar ortada olmak zere, kabaca atnal biimindeydi, bylelikle bizi soldan ate altna alabilecek baka bir koruma duvar vard. Bu ynden youn bir ate geliyordu, ama gerekte pek byk bir dert deildi. Tehlikeli nokta, dorudan hibir siperin olmad n cephedeydi. Tepemizden bir kurun yamuru akyordu. Hattn yukarsmdaki br faist mevziinden geliyor olmalyd; Baskn Birlikleri burasn ele geirmemilerdi. Fakat bu kere grlt sar ediciydi. Bu seferki, ksa mesafeden duymaa altm kesintisiz, davul grle-mesini andran bir tfekler ynnn grlemesiydi; byle bir eyin ilk olarak tam ortasnda kalyordum. imdi ate, kukusuz, birka millik evreye yaylyordu. Yanmda, bir ie yaramadan sarkan yaral koluyla Douglas Thompson koruma duvarna dayanyor ve tek eliyle alevlere ate ediyordu. Tfei skan bir bakas da onun tfeini dolduruyordu. Bu tarafta drt be kii kadardk. Ne yapmamz gerektii apak ortadayd. Cephedeki duvardan kum torbalarn srkleyerek savunmasz tarafa ymal ve orada bir barikat kurmalydk. Ve bu ileri ok abuk yapmak zorundaydk. Hl-i hzrda ate geliyordu, ama her an atei indirebilirlerdi; her tarafta grlen alevlere bakarak, bize kar yz ikiyz kii kadar olduklarn anlyabiliyordum. Kum torbalarn yerinden kaldrmaya baladk, yirmi yarda ileriye tayor ve kabaca stste yyorduk. Berbat bir iti bu. Kum torbalar pek bykt, her biri elli kilo arlmdayd ve bunlar kaldrmak gcnzn her dirhemini alp gtryordu. Ve sonra, rm uval yrtlyor, stnzden banz111

dan ensenizden knza kadar nemli topraklar dklyordu. Hereye kar derin bir dehet duyduumu hatrlyorum; kaos, karanlk, korkutucu amata, amur iinde kayarak gidi geliler, patlayan kum torbalaryla bouma btn bu zaman sresinde tfeimi tayordum, nk kaybederim korkusuyla bir yere brakamyordum. Arada bir torba, birisiyle sendeleye sendeleye yrrken Buna sava diyorlar!, Ne Allann bels ey deil mi? diye bardm bile. Birden bire koruma duvarnn cephesinden ardarda bir takm uzun boylu ekiller atlad. Daha yakma geldike, Baskn Birlikileri-nin niformalarn giymi olduklarn grdk ve destek kuvvetleri diye dnerek tezahrat yaptk. Ne var ki, gelenler yalnzca drt kiiydi; Alman ve bir de spanyol. Baskn Birlikleri'nin bana gelenleri sonradan duyduk. Araziyi iyi bilmiyorlarm ve karanlkta yanl yere ynelip faist tel rglere yapmlar ,biroklar vurulmu, bu gelenler ise bir ans eseri kaybolan drt tanesiydi. Almanlar tek kelime ngilizce, Franszca ya da spanyolca konumuyordu. Glkle ve bir sr el kol iaretleriyle ne yaptmz akladk da, bize yardm etmelerini salayabildik. Faistler imdi bir makinai tfek getirmilerdi. Yz ikiyz yarda teden, kestane fiei gibi tkrn grebilirdiniz -mermileri stnze devaml ve ayaz bir atrdamayla geliyordu. ok gemeden, mevzinin bu tarafndaki birka adam yere yatarak ate edebilsinler diye, alak bir siper kurmak iin yeterince kum torbas ektik. Onlarn arkasnda dizlerimin stne kmtm. Bir havan mermisi tepemizde vzldadktan sonra silhtan arnm blgede bir yerlerde patlad. Bu da hayli tehlikeliydi ama onlar bizim menzili bulana kadar epeyi zaman kaybedeceklerdi. imdi, o dnya kts kum torbalaryla grei bitirmitik. Bir yerde fena elence deildi hani; grlt, karanlk, yaklaan alevler, alevlere ate aan adamlarmz. Azck dnecek kadar bile zaman bulunuyordu. Acaba korkuyor muyum diye merak 112

ettiimi ve korkmadma karar verdiimi hatrlyorum. Darda, muhtemelen daha az tehlikede iken, korkudan yar yarya hasta olmutum. Aniden, bir bar Faistler'in yeniden bastrd haberini verdi. Bu kere kukuya hi yer yoktu, nk tfek alevleri ok yakndayd. Topu topu yirmi yarda tede bir alev grdm. Besbelli ulam siperinden yol bulup geliyorlard. Uzaklk yirmi yarda olunca bomba atacak kadar yakna gelmi olacaklard; sekiz dokuz kii biraraya toplanmtk ve bir tek, adam gibi atlm bomba topumuzu parampara edebilirdi. Yzndeki kk bir yaradan boylu boyunca kan akan Bop Smillie, dizlerinin stne kalkarak bir bomba frlatt. Patlamay beklerken hepimiz siper aldk. Bombann fitili havada uarken krmz krmz fs diye ate ald ama bomba patlamad. (Bu bombalarn en azndan drtte biri ie yaramazd.) Elimde faist bombalarndan bakas kalmamt ve bunlarn nasl ilediini iyice bilemiyordum. tekilere fazla bombanz var m diye bardm. Douglas Moyle cebini yoklad ve elden ele geirerek bir bomba yollad. Bombay frlatp kendilini yzst yere attm. Hani u insana senede bir kere rastlayan talih vardr ya, onun sayesinde bombay tamtamna tfein atelendii yere drmeyi becerdim. Bir infilk gmbrts, ve hemen sonra eytani lklar ve iniltiler duyuldu. Birini yakalamtk; ld m lmedi mi bilmiyorum, ama hi kukusuz ok kt yaralanmt. Zavall adam, zavall! ln duyunca belirsiz bir hzn duydum. Fakat ayn anda, tfein daha nce ate ald yerde, ayakta duran bir ekil grdm. Tfeimi dorulttum ve ate ettim. Baka bir lk daha, ama hal bombann etkisi devam ediyordu sanyorum. Daha baka bir sr bombalar atlmt. Ondan sonra grdmz tfek alevleri yz yarda hatt daha da tedeydi. Yani sonunda, geici bir sre iin onlar geri pskrtmtk. Herkes lanet okumaya ve neden destek kuvvetleri ndermediler diye sylenmeye balad. Bir hafif maki113

nal tfekle ya da temiz tfekli yirmi adamla burasn bir tabura kar tutabilirdik. Bu srada Benjamin'in muavini ve emir vermek iin geriye gnderilmi olan Paddy Donovan cephe duvarndan atlad. Merhaba! Haydi kn buradan! Herkes hemen geri ekilsin! Ne? Geri ekilin! kn buradan! Neden? Emir byle. Kendi hattmza koar adm geri ekilin. Millet cephe duvarnn n tarafna trmanmaya balamt bile. Bir ka ar bir cephane sandyla bouuyordu. Birden belleim mevzinin te tarafnda, korunma duvarna yasl braktm teleskoba utu gitti. Fakat bu srada, nceden aldklar bir takm esrarl emirlere gre hareket ettiklerini sandm drt Baskn Birlikisi'nin haberleme siperinden yukar doru komaya baladklarn grdm. Bu yol teki faist mev-zine- eer oraya varrlarsa tabii-kukusuz lme _ gidiyordu. Karanln iinde kaybolmak zereydiler. spanyolca ricat nasl denilir diye dnrken arkalarndan kotum, en sonunda Atrs!, Atrs! diye bardm; her halde dndm anlama geliyordu. spanyol olan dediimi anlad, brlerini de geri getirdi. Paddy korunma duvarnda bekliyordu. Haydi abuk olun. Ama teleskop! Bover teleskoba. Benjamin darda bekliyor. Duvarn dna ktk. Paddy geebilmem iin teli yana ekti. Faist korunma duvarnn barnandan uzaklar uzaklamaz, her ynden geliyormu gibi grnen, eytan bir ate altnda kalyorduk. Kukusuz bunun br ksm, btn cephe boyunca herkes ate ettii iin, bizimkilerden geliyordu. Hangi yana dnsek yeni bir mermi akn tozumuzu alp geiyordu; koyun srs gibi karanlkta bir o yne bir bu yne srkleniyorduk. 114

stne stlk, ele geirilen bir cephane sandyla hani u 1750 atmlk, 112 librelik kutulardan biri bir bomba kutusu ve bir ok faist tfeini de srklemek hi kolay olmuyordu. Bir ka dakika iinde, bir koruyucu duvar ile teki arasmdaki uzaklk ikiyz yardadan az olmasna ve de oumuzun araziyi tanmasna ramen, hepimiz yolumuzu kaybetmitik. Mermilerin her iki yandan yandan baka birey dnemez halde, kendimizi amurlu tarlada ylan gibi srnr bulduk. Bize yol gsterecek ay da yoktu, ama gkyz azck aydnlkt. Bizim hatlarmz Huesca'nm dousunda uzanyordu; ben afan ilk klar bize nerenin dou nerenin bat olduunu gsterinceye kadar olduumuz yerde kalmak istedim, ama tekiler buna kar ktlar. Bir ok kereler ynmz deitirerek ve cephane sandn srayla yedekte ekerek daha ilerilere doru srndk. En sonunda, koruyucu duvarn karanlkta nmzde hayl meyal, seilen alak izgisini grdk. Bizimki de olabilirdi, Faistler'inki de; kimsenin ne yne gittiimiz konusunda en ufak bir fikri yoktu. Benjamin gbeinin stnde ,otlarm arasndan koruyucu duvara yirmi yarda kalana kadar srnd ve parolay denedi. P.O.U.M. diye bir haykr cevap verdi, ayaa frladk. Koruyucu duvarn yolunu bulduk, bir kere daha sulama hendeine daldk ap ve artk emniyetteydik. Kopp koruyucu duvarn iinde bir ka spanyol ile bizi bekliyordu. Doktor ve sedyeciler gitmiti. Jorge ile Hiddlestone adnda bir adammz hari btn yarallar gtrlme benziyordu. Kopp bir aa bir yukar admlyor, ok solgun grnyordu; alak koruyucu duvarn stnde uuan ve bann ok yaknnda atrdayan mermilere hi aldr ettii yoktu. oumuz snmak iin koruyucu duvarn gerisinde melmi oturuyorduk. Kopp mrldanyordu. Jorge! Cagno! Jorge! sonra ii ngilizceye dkyor: Jorge gittiyse felket. Mthi birey bu! Mthi! Jorge onun yakn arkada ve en iyi subaylarndan biriydi. Aniden bize dnerek kaybolan115

lan aramak iin be gnll istedi - iki ngiliz spanyol. spanyolla birlikte Moyle ve ben talip olduk. Biz dar karken, spanyollar ortalk tehlikeli olacak kadar aydnlanyor diye mrldanyorlard, Doruydu bu gkyz bulank maviydi. Faist palankasndan gelen heyecanl seslerin muazzam grlts duyuluyordu. Apak ortada olan ey u ki, bulunduklar yeri eskisinden daha byk bir gle yeniden ele geirmilerdi. Koruyucu duvardan altm yetmi yarda tedeydik, mutlaka bizi grm ya da duymu olacaklar ki, stmze youn bir ate atlar. Hepimiz yz koyun yere kapandk. Biri koruyucu duvar zerinden bir bomba frlatt panie kapldnn ak bir iareti, Faist seslerinin daha yakndan geldiini duyduumuz ya da duyduumuzu sandmzda (dpedz hayl gc olduuna hi kukum yok, ama zamannda gerek grnyordu), ilerlemek iin frsat kollayarak otlarn stnde yatyorduk. Koruyucu duvar brakm stmze geliyorlard. Moyle'a Koun! diye barp ayaa frladm. Ve Tanr iin, nasl da kotum! Gecenin daha nceki saatlerinde insan tepeden trnaa kadar srlsklamken ve fieklerle tfek arlk yaparken nasl koar diye dsunmutum. imdi, arkadan kovalayan silhl elli yz adam dnnce her ahval ve erait altnda, nasl her zaman koulduunu iyice renmi oluyordum. Fakat, ben hzl koabildiysem, bakalar benden daha hzl kouyordu. Olsa olsa bir gk ta saanana denk olabilecek gibi bir eyler hzla beni geip gitti. nde gidenler spanyol'du. Hi durmadan bizim koruyucu duvara geldiler, ben de onlara yetiebildim. Gerek u ki, sinirlerimiz laka olmutu. Her neyse, yar aydnlk kta be kii grlebilir ama tek kiinin grnmeyeceini biliyordum, bylece gerisin geriye dndm. Tel rgye kadar gelmeyi becerdim ve elimden geldiince iyi bir biimde araziyi aratrdm gbeimin stnde yatmak zorunda kaldm iin, bu ii ok da iyi yapamadm. Jcrge ve Middlestone'dan hibir iz yoktu, emekliyerek 116

geri dndm. Sonra rendik ki, Jorge ve Middlestone daha nceden sarg yerine gtrlmlerdi. Jorge omu-zundan hafif yaralanmt. Middlestone ise korkun bir yara almt bir kurun kemiini bir ok yerden krarak sol kolunda ta tepeye kadar trmanmt; topran stnde hi yardmsz yatarken bombann biri yannda patlam ve vcudunun eitli ksmlarn halla pamuu gibi atmt. Sevinerek syleyeyim, sonradan iyileti. Aradan zaman geince bana, yolun bir ksmn srt st giderek katettiini; sonra da yaral bir spanyol'a abanarak, birbirlerine destek ola ola koruyucu duvara geldiklerini anlatt. Artk ortalk aydnlanyordu. Bir ka millik evrede, hat boyunca dzensiz ve anlamsz ate sesi frtnadan sonra hl devam eden yamur gibi grldyordu. Hereyin meyus ve perian grnn hatrlyorum; amur bataklar, zerinden sular damlayan salkm stler, siperlerin dibindeki kirli sar su ve insanlarn trasz, amur ve dumanla gzlerine kadar kapkara kesilmi haat suratlar... snaa dndmde burasn paylatm arkada derin bir uykuya dalm bulunuyordu. zerlerinde btn techizatlaryla, amurlu tfeklerine smsk sarlm bir halde kendilerini yere atvermilerdi. Sman ii de d gibi rl sklamd. Uzun sren aratrmalardan sonra ufak bir ate yakmaya yetecek kadar kuru odun paralar toplamay becerdim. Sonra ne zamandr bir yerimde sakladm puroyu itim - alacak ey: btn gece boyunca stmde olduu halde krlmamt. Sonradan rendik ki harekt baarl olmu bu gibi harektlarda baar her ne demek oluyorsa. Zaten, basknn amac Faist birlikleri, Anaristler'in yeniden saldrya getikleri Huesca'nn teki tarafndan bu yana kaydrmaktan baka bir ey deildi. Faistler'in kar saldrya yz ya da iki yz adam srdklerine hkmetmitim, ama bir asker kaa bize altyz olduunu syledi. Yalan sylediini sanyorum asker kaaklar bes117

belli nedenlerden tr kar tarafa yaranmaya alrlar. Sahra drbnne yazk olmutu; bu gzel ganimeti aramadmz dnmek imdi bile beni kederlendiriyor.

8
Gn getike hava snyor, geceler bile hayli lnyordu. Bizim koruyucu duvarn nndeki kurunlarla delik deik olmu aata itlenbikler biimleniyordu. Irmakta ykanmak bir ikence olmaktan kp nerdeyse bir zevk olmutu. Torre Fabian evresindeki glle oyuklarnda koca koca yaban pembe gller amt. Cephe hattnn gerisinde, kulaklarna yaban gller takm kyllere rastlyordunuz. Akamlan yeil alar ile bldrcn avlamaya dar kyorlard. A otlarn stne yayar, sonra yere yatp dii bldrcn gibi ses karrdnz. Bu sesi duyacak kadar yaknda olan her erkek bldrcn koarak stnze doru gelirdi; an altna girince rktmek iin ta atardnz, bldrcn havaya srar aa dolard. Anlalan, yalnzca erkek bldrcnlar yakalanyordu, bu da bana byk bir hakszlkm gibi geldi. imdi artk cephe hattnda, bize komu bir Endlsl taburu vard. Bu cepheye nasl geldiklerini kesin olarak bilmiyorum. O sra yaplan aklamaya gre, Ma-laga'dan ylesine hzl kamlard ki, Valencia'da durmay unutmulard. Kukusuz, bu sylenti, Endlsl-ler'e yarvahi bir rk diye yukardan bakmay adet edinmi Katalanlar'dan kyordu. Gerekten Endlsller ok childiler. Aralarnda pek az okuma biliyordu; dahas, spanya'da herkesin mutlaka bildii eyden bile haberleri olmad grlyordu kendilerinin hangi 118

partiden olduklarn bilmiyorlard. Anarist olduklarn sanyorlard, ama ok emin deildiler, belki de Komnist idiler. arpk urpuk, kyl gibi adamlard! Gneyin yrtc gnei yznden koyu koyu lekelenmi yzleriyle ya obanlk yapyorlar ya da zeytinliklerde ii olarak alyorlard. Kurutulmu spanyol ttnnden sigara sarmakta olaan st bir beceriye sahip olduklarndan bize ok yararl oluyorlard. Sigara datm sona ermiti, ama arada srada Monflorite'de grn ve dokusu krplm samana benzeyen en ucuzundan ttn paketleri satn alma olana vard. Tad ok kt deildi, ama o kadar kuruydu ki, sigaray sarmay baardnzda hemencecik dklyor ve geriye bo bir kt silindir brakyordu. Endlsllerin sigara sarlar hayranlk uyandrcyd. Sigaralarn ularn ilerine tkmak iin zel bir teknikleri vard. ki ngiliz gne arpmasndan serilmi yatyordu. Bu zamana ilikin anlarm unlar; le gneinin scakl; yar plak bir halde, zaten gneten derisi soyulmu omuzlarmzn iflahn kesen kum torbalaryla uramak; tam anlamyla lime lime olmu dklen elbise ve pantollanmzn sefillii; taynmz getiren ve tfek sesine aldrmayan, fakat arapnel havada patlaynca korkup kaan katrla boumalar; yeni yeni eyleme geen sivrisinekler ve herkesin bana bel olan, deri kemerlerle fiek torbalarn bile kemiren fareler. Arada srada bir gizli niancnn kurunuyla verilen kayp, tek tk topu atei ve Huesca'ya yaplan hava basknlarndan baka bir ey olmuyordu. Aalar imdi batan ayaa yapraklarla dolmutu. Nianclarn yuvalarn cephe kenarndaki kavak aalarnn ardna kurduk. Huesca'-nm te yanndaki saldrlar yava yava azalyordu. Anaristler ar kayplar vermiler ve Jaca yolunu kesmeyi baaramamlard. Her iki yandan da yeterince yanap Jaca yolunu devaml makineli tfek atei altna alarak gidi gelii imknsz klmay becermilerdi. Fakat aradaki uzaklk bir kilometreyi buluyordu ve 119

Faistler iinden belli sayda kamyonun gidip gelecei bir eit uzun siper gibi bir yol kurmulard. Kar tarafn asker kaaklar Huesca'da bir sr cephane ve ok az yiyecek olduunu rapor etmilerdi. Fakat anlalan ehir dmeyecekti. Elimizdeki doru drst silhlandrlmam onbe bin adamla bu ehri almak, muhtemelen imknszd. Sonradan, Haziran aynda, Hkmet Madrit cephesinden birlikler gnderdi ve Huesca'ya muazzam miktarda uakla birlikte otuz bin asker yld, ama ehir hl dmyordu. zne ktmda yz onbe gndr cephedeydim; bu devre o zaman bana tm hayatmn en bo yere geen ksm gibi grnmt. Faizme kar savamak iin milise girmitim, henz hemen hi arpmadm gibi, ald taynn karlnda souk ve uykusuzluktan ekmedii kalmayan bir eit pasif nesne olarak yaamaktan baka bir ey yapmamtm. Belki de bylesi, ou savalarda pek ok askerin kaderidir. Fakat imdi, bu dneme yle bir uzaktan bakyorum da, tmne birden piman olamyorum. Gerekten, spanyol Hkmeti'ne daha etkili bir biimde hizmet edebilmi olmay isterdim; ama kiisel bir adan benim kendi gelimem asndan bakldnda, u cephede geirdiim drt ay dndmden daha az beyhude gemiti. Bu aylar yaammda, daha nce olmu ve belki daha sonra olacak her eyden ok farkl bir ara dnemi oldu; ve bana baka bir yolla renemeyeceim eyler retti. Canalc nokta u ki, btn bu zaman iinde, kabaca ama ok yanl olmayan bir biimde, devrimci diye tanmlanabilecek insanlar arasnda yaltlp kalmtm nk, cephede insan her zaman d dnyadan yaltlr: Barselona'da bile ne olup bittiine dair yalnzca bulank bir fikrimiz olurdu. Bu, Aragon cephesinde 1937 Haziran'na kadar temelden bir deiiklik geirmeden kalan milis sisteminin sonucuydu. Her biri aa yukar ayn siyas fikirlere sahip insanlarn oluturduu sendikalarna dayanan ii milisleri, lkedeki en dev120

rimci duygular bir araya topluyordu. Bat Avrupa'daki, siyas bilinle kapitalizme inanmazln kartlarndan daha olaan olduu biricik toplulua, ben aa yukar bir rastlantyla dmtm. Aragon'da insan hepsi ayn dzeyde yaayan ve birbiriyle eit ilikiler kuran, tm deilse bile ou ii kkenli onbinlerce kii arasndayd. Kuramsal planda bu eitlik mutlakt ve uygulamada dahi bundan ok uzaklalmyordu. Bir anlamda SOSYALZM'in gelecekteki mutluluu imdiden tadlyordu demek doru olur byle sylemekle, hkm sren manev havann Sosyaliste bir hava olduunu anlatmak istiyorum. Uygar yaamn bir ok normal etkenleri zppelik, para peinde komak, patrondan korkmak v.b. dpedz sona ermiti. Toplumun olaan snf ayrm, ngiltere'nin para kokan havasnda neredeyse dnlemiyecek bir dereceye inmiti; bizden ve kyllerden baka kimse yoktu ve kimse kimsenin efendisi deildi. Kukusuz, byle bir durum devam edemezdi. Bu, dpedz tm yeryznde oynanmakta olan bir oyunun iinde, geici ve yerel bir aamayd. Fakat onu yaayan bir kimse zerinde etkisini brakmaya yetecek kadar uzun srd yine de. Her neyse, insan zamannda ne kadar svp saysa da, garip ve deerli bireylere dokunmu olduu sonradan kafasna dank ediyordu. Umudun, uyuukluk ya da hereyde ktlk grmekten, daha normal sayld, Yolda sznn ou lkelerde olduu gibi zprlk iin deil, gerekten yoldalk anlamnda kullanld bir toplulukta bulunulmutu. Sahiden eitlik havas teneffs edilmiti. u sralar, sosyalizmin eitlik ile uzaktan yakndan bir ilikisi olduunu inkr etmenin moda haline geldiini pekl biliyorum. Dnyann her lkesinde, kocaman bir kiralk kalemler ve besili kk profesrler gruhu, sosyalizmin mal edinme drtsne hi dokunulmam plnl bir devlet kapitalizminden baka bir ey olmadn harl harl kantlamakla urayorlar. Neyse ki, bundan ok farkl bir baka sosyalizm gr de yayor. Sradan 121

insan sosyalizme eken ve hayatn bu yolda tehlikeye atmaya hazr klan sosyalizmin mistii -eitlik fikri-halkn byk ounluu iin sosyalizm snfsz bir toplum demektir; eer bu deilse baka hi bir anlam yoktur. Bu bakmdan, milis gcnde geirdiim bir ka ay benim iin ok deerliydi. nk varlklarn devam ettirdikleri srece spanyol milisleri snfsz toplumun bir eit kltlm rneiydiler. Hi kimsenin ne yapp yapp zengin olmaya almad, her eyin kt olmasna ramen hi bir ayrcalk ve ayak yalayclmn bulunmad bu toplulukta, belki de insan, sosyalizmin balang devrelerinin nasl eyler olacaklarna dair kabataslak bir n fikir ediniyordu. Ve, her ey bir yana, bu deney beni hayl krklna uratacak yerde ok derinden ekmiti. stmdeki etkisi, sosyalizmin imdiye kadar olduundan ok daha elle tutulabilir bir biimde kurulduunu grmeyi istemek oldu. Belki de, bu duygum ksmen, spanyollar arasnda olmak ansndan ileri geliyordu. Onlarn yaratltan drstlkleri ve her zamanki anarist eilimleri, eer frsatn bulurlarsa, sosyalizmin balang devrelerini bile dayanlabilir bir dnem yapacakt. Kukusuz, o srada kendi zihnimdeki deiikliklerin hi farknda deildim. evremdeki herkes gibi, ben de balca sknt, scak, souk, pislik, bit, yoksunluk ve arada srada gelen tehlikenin bilincindeydim. imdi ise durum ok farkl O zaman pek bo ve olaysz grnen bu dnemin imdi benim iin ok byk bir nemi var. Bu dnem, yaammn geri kalan ksmndan ok farkl, kural olarak ancak iyice yllanm anlarn brnd sihirli nitelii imdiden kazand. Olaylar olup biterken ok berbat grnyordu. Ama bunlar bugn, belleimde dnp dolap stnde durulacak aydnlk bir blm oluturuyor. Size o zamann havasn olduu gibi aktarabilmeyi ok isterdim. imdiye kadar anlattklarmla kitabn ilk blmlerinde bunu birazck baarabil-diimi umarm. Tm bunlar kn souu, milislerin li122

me lime olmu niformalar, beyz spanyol yzleri, telsiz telgraf gibi fkrdayan makinal tfekler, sidik ve ryen ekmek kokusu, alelacele temizlenmi sa tabaklarda a kurtlar gibi yutulan fasulye plkisinin teneke tad olarak belleimde akldr. Tm bu dnem benliimde tuhaf bir canllkla yayor. Belleimde hatrlamaya demeyecek kadar ufak tefek olaylar yayorum. Monte Pocero'da bir siperde yatak diye kullanlan kiretann raf gibi yerinde yatyorum, yine Gen Ramon krek kemiklerime dayad yamyass olmu burnuyla durmadan horluyor. evremde bir anafor gibi dolanan sis, souk bir buhara benzemesine ramen, amurlu bir sipere doru srnyorum. Dan yamacnda bir tmsein yarsna kadar trmanm, bir yandan dengemi bulmaya bir yandan da topraktan yaban biberiye kkn skmeye alyorum. Bamn stnde bir yerlerde anlamsz mermiler akyp duruyor. Monte Oscur'nun bat tarafndaki alak arazide Kopp, Bop Edvards ve spanyol ile kk kknar aalarnn arasnda saklanm yatyorum. Samzdaki gri orak tepenin stnde bir sra halinde Faistler karnca misali trmanyorlar. Cephe yakn, faist hatlarndan bir boru sesi ortal nlatyor. Kopp'a gzm iliiyor, ne greyim okul ocuklar gibi nanik yapmyor mu? La Granja'da yahni kazannn evresinde teneke tavalaryla bouan adamlarn arasnda, amurlu bir avludaym. Milletin sktrd iko ah herkesi kepeyle kovalyor. Yandaki masada, kemerine kayla koca bir otomatik tabanca balanm sakall bir adam ekmek somunlarn be paraya blyor. Arkamda Cockney lehesiyle, birisi ark sylyor. Bili Chambers bu, onunla kavga ettim ve sonradan Huesca'nm dnda vuruldu. Fareler var, fareler Kediler kadar fareler Levazmcnn... Gllenin biri haykrarak geliyor, onbe yanda ocuklar kendilerini yzst yerlere atyorlar. Ah kazann ar123

kasma kayor. Glle yz yarda tede bir yere saplanp grlerken, yznde sklm pklm ifadeyle yatt yerlerden doruluyor. Nbeti eridi boyunca kavaklarn karanlk gvdeleri altnda bir aa bir yukar yryorum. Darda tam hendeklerin suyunda sanlar hani su samurlar gibi byk bir grltyle oynuyorlar. Tanyeri arkamzda aarrken, harmaniyesine sarlp sarmalanm Endlsl nbeti ark sylemeye balyor. Silhtan arnm blgede yz ya da iki yz yarda tede, Faist nbetinin de ark sylediini iitebilirsiniz. Nisann yirmibeinde, olaan manana'lardan sonra, bir baka tabur yerimizi ald, tfeklerimizi onlara devrettik, eya torbalarmz topladk ve gerisin geriye, Monflorite'ye doru yrye getik. Cephe hattndan ayrldm iin zgn deildim. Pantalonumdaki bitler, benim onlar katletmemden ok daha byk bir hzla ryorlard; bir aydan fazla bir zamandr ayamda orap yoktu, postallarmn tabanndan geriye pek bir ey kalmamt, bu yzden hemen hemen yalnayak yryor gibiydim. Scak bir banyoda ykanmay, temiz elbiseler gimeyi ve araflar arasnda bir gece geirmeyi yle ok istiyordum ki! Normal, uygar bir yaam srerken hi bir eyi bu kadar tutkuyla isteyemezsiniz. Monflorite'de bir ambarda bir ka saat uyuduk, sabaha kar bir kamyona dolmutuk bile, Barbastro'da saat be trenini yakaladk, Lerida'da iyi bir ans eseri bir eksprese aktarma yapmamz sayesinde, Nisan'n yirmialtsnda leden sonra te Barselona'ya vardk. Asl dertler ondan sonra balad.

9
Yukar Birmanya'da Mandalay'dan, Shan yaylasnn kenarndaki, eyaletin tek da istasyonu, Maymyo'124

ya trenle gidilebilir. Hayli tuhaf bir tecrbedir bu. Yolunuz tipik bir dou kentinin havasyle balar, kavurucu gnei, tozlu hurma aalar, balk, baharat ve sarmsak kokusu, yumuak ve sulu tropikal meyvalar, her yanda vcr vcr kara tenli insanlar bu grne ok alk olduunuz iin havasn da ylece olduu gibi vagonunuzda tarsnz. Tren deniz seviyesinden bin drtyz metre ykseklikte, Maymyo'da durduunda aklnz hl Mandalay'da kalr. Fakat vagondan dar admnz attnz anda, baka bir yar kreye inmi olursunuz. Birden bire ngiltere'de olabilecek kadar serin, tatl bir havay teneffs eder ve evrenizde yeil imen, byk serhas ve kknar aalar, sepetlerle ilek satan pembe yanakl dal kadnlar grrsnz. Cephede geen buuk aydan sonra Barselona'ya dn bana hep bunlar hatrlatt. Yine o ayn, n ve arpc atmosfer deiikliini yaadm. Barselona'ya kadar yol boyunca, trende, cephenin havas srd gitti kir, pas. grlt, rahatszlk, lime lime olmu elbiseler, yoksunluk duygusu yoldalk ve eitlik. Barbastro'-dan ayrldmzda tren milislerle zten tklm tklm dolmutu. Bir de, her yeni istasyonda durmadan binen kyilerce igal ediliyordu; sebze knlar, baaa devrilip taman dehete uram tavuklar, yere yaylm sonradan canl tavanlarla dolu olduunu kefettiimiz kpr kpr oynayan uvallar son olarak, hatr saylr byklkte bir koyun srsnn kompartmanlara sokulmasyla geriye kalan en ufak boluk ta doldurulmu oldu. Milisler haykr arak trenin takrtsn bastran devrimci arklar sylyor, hat boyunca grdkleri her gzel kza krmz - siyah mendillerini sallyor ya da elleriyle pck gnderiyorlard. Anason katlm ieler dolu pis bir Aragon ikisi elden ele dolayordu. spanyollar'n kei derisinden su matralaryla, ince bir izgi halinde, vagonun kar kesinde oturan arkadanzn azna arab fkrtabiliyordunuz, bu da insan bir sr zahmetten kurtaryordu. Hemen yanmda, onbe ya125

larnda kara gzl bir ocuk, kendisine ait heyecan verici ve hi kukum yok, tamamyle gerek d kahramanlk hikyelerini, onu azlar bir kar ak dinleyen mein suratl iki kylye anlatyordu. Bize ikram olsun diye, kyller knlarn atlar ve koyu krmz yapkan araplarndan verdiler. Herkes son derece mutluydu, ylesine mutluydu ki size anlatamam. Fakat tren Sabadell'den geerek Barselona'ya girdiinde, bize ve bizim soyumuza Paris ya da Londra'dan daha az yabanc ve daha az dman olmayan bir ortama admmz attk. Barselona'ya kar srasnda, bir ka aylk aralklarla giden herkes burada olup biten olaanst deiikliklere dikkat etmitir, Tuhaf olan ey u ki, ilkin Austos'ta, ikincisinde Ocak'ta ya da benim yaptm gibi ilk kere Aralk'ta ve sonra Nisan'da gitmi olsunlar, syledikleri hep aynyd: devrimci hava kaybolmutu. Sokaklarda kan lekelerinin yeni kuruduu ve milis askerlerinin k otellere yerletirildii Austos aynda orada olan bir kimseye, Barselona hi kuskusuz, Aralkta burjuva grnrd; ngiltere'den yeni gelmi olan bana ise, mmkn olduunu dnebileceim herhangi-bir eyden ok daha fazla bir ii ehri gibi grnmt. imdi, iler tersine dnmt. Barcelona yeniden, sava yznden biraz ypranm ve sknt ekmi, ama ii snf egemenliinin hibir belirtisi kalmayan alelade bir ehire dnmt. nsanlarn grnndeki deime rktcyd. Milis niformas ve tulumlar neredeyse bsbtn ortadan kalkmt, herkes spanyol terzilerinin zellikle ustas olduu k yaz takmlar giyiyordu. Her yerde gbekli zengin adamlar; zarif hanmlar ve prl prl arabalar grlyordu. (zel otomobiller yok gibiydi, yine de adam olan herkes bir arabadan yararlanmam frsatn elde ediyordu.) Yeni Halk Ordusu'nun subaylar ben Barselona'dan ayrldmda ortalkta hi byle tipler grnmyordu alacak sayda oalmlard. Halk 126

Ordusu, her on askere bir subay decek biimde donatlmt. Bu subaylarn bir ksm miliste grev alm ve teknik eitim iin cepheden alnp getirilmilerdi, ama ounluu milise katlmak yerine Harp Okulu'na gitmeyi yelemi genlerdi. Bu subaylarn emrindeki adamlarla ilikileri bir burjuva ordusundakinin ayn olmamakla birlikte, aldklar para ve giydikleri niformalarn belirledii kesin bir toplumsal farkllk grlyordu. Erler bir eit kaba kahverengi tulum, subaylar ise zarif, Britanya Ordusu'nun subaylar gibi beli oturan, yalnz onlardan biraz daha sk oturan, haki niforma giyiyorlard. lerinde her yirmi kiide birinin bile cephenin yle kenarna dahi gittiini sanmyorum. Ama gelin grn ki, hepsinin kemerlerine kayla balanm otomatik tabancalar vard; oysa biz cephede bir tek tabancay ne para ne de hatr iin bulamyorduk. Caddenin yukarsna doru yrdmzde dikkat ettim, millet bizim kirli grnmze dik dik bakyordu. Kukusuz, aylarca cephede bulunmu btn insanlar gibi korkun bir manzara arzediyorduk. Bostan korkuluuna benzediimin bilincindeydim. Deri ceketim lime lime olmutu; ynl kepim eklini emalini kaybetmi, hi durmadan bir gzmn stne kayyordu; postallarmdan geriye, ii dna km yz dnda pek az ey kalmt. Hepimiz aa yukar ayn durumdaydk; bir de stelik kirli ve traszdk, dolaysyla milletin bize dik dik bakmasnda pek alacak birey yoktu. Fakat bu baklar iime azck korku drmedi deil, son aydr tuhaf eylerin olageldiini anlamama yardm etti. Sonraki birka gn boyunca, saysz belirtiler sayesinde ilk izlenimimin yanl olmadn kefettim. ehrin stne derinliine bir deiiklik kmt. Btn deiikliklerin temelinde iki gerek yatyordu. Biri: halk, sivil nfus, artk sava takmyordu. br: toplumun zengin-fakir ya da yukar snf-aa snf biimindeki normal ayrm yeniden kendisini gsteriyordu. Savaa kar genel ilgisizlik, artc ve hayli tik127

sindiririydi. Barselona'ya Madrit'ten, htt Valenila'-dan, gelenleri dehete dryordu. Bu, ksmen Barselo-na'nn fiil savatan uzakta olmasndan ileri geliyordu; ayn ey bir ay sonra, her zamanki k sahil ehri yaantsnn hemen hi bozulmadan devam ettii Tarragona'-da da dikkatimi ekti. Fakat, Ocak ayndan beri spanya'nn her yannda gnll asker kaytlarnn giderek azalmas olduka anlamlyd. ubat aynda, Katalonya'-da, Halk Ordusu'na asker yazlrken, ilk atlmda bir cokunluk dalgas olmutu, ama asker toplama asndan bu, ok byk bir arta yol amad. spanyol Hkmeti, bir d savata doal karlanabilecek, ama bir i savata ok kurald kaan, zorunlu asker almaya bavurmak gereini duyduunda, sava daha alt ayn ancak doldurmutu. Savala birlikte balayan devrimci fikirlerde herkesin hayl krklna uramas ,muhakkak ki, bunda byk rol oynamt. Milis gc olarak rgtlenen ve savan ilk bir ka haftasnda Faistler'i Zarago-za'ya kadar kovalayan sendika yeleri, geni lde ii snfnn egemenlii urunda arptklarna inandklar iin bu ileri baarmlard. Oysa imdi, ii snf egemenliinin gme gitmi bir ama olduu gittike daha belirginleiyordu. D ya da i sava olsun her savata saflar doldurmak durumunda olan sokaktaki adam, zellikle de proletarya, belli bir uyuukluk iinde diye ayplanamazd dorusu. Savan kaybedilmesini kimse istemiyordu, ounluk bir an nce bitmesine taraftard. Nereye gitseniz, bu hava dikkatinizi ekiyordu. Her karlatnz kii, det yerini bulsun kabilinden bir ifadeyle soruyordu: u sava korkun birey deil mi? Ne zaman bitecek dersiniz? Siyas bilince sahip kiiler, Franco'ya kar yrtlen mcadeleden ok, Anaristler ile Komnistler arasnda sren ldrc boumann bllincindeydiler. Yiyecek ktl byk halk kitlesi iin nemli sorundu. Cephe, gen adamlarn kaybolduklar, dnmedikleri ya da drt ay sonra ceplerinde byk miktarda paralarla geri geldikleri, uzak, 128

efsanev bir yerdi. (Milisllere paralan izne ktklar zaman denirdi.) Yarallar koltuk denekleriyle tek ayak stnde seke seke dolasalar bile zel bir ilgi grmyorlard. Milis gcne katlmann modas gemiti. Halk zevkinin herdaim barometresi olan dkknlar bunu aka gsteriyordu. Barselona'ya ilk geliimde, yoksun ve klstr eyler olmalarna ramen, dkknlar zellikle milis donanmnda uzmanlamlard.Her vitrinde yumuak asker kasketleri, fermuarl ceketler, Som Browne kemerleri, av-baklar, matralar, tabanca klflar tehir ediliyordu. Dkknlar imdi besbelli daha kt, ama sava anszn arka plna itilivermiti. Sonradan, cepheye dnmeme birka gn kala avadanlm satn alrken kefettiim gibi, cephede iddetle ihtiya duyulan belirli baz eyalar bulmak hayli zordu. Btn bu deiimlerin yansra parti milislerine kar ve Halk Ordusun'dan yana sistemli bir propaganda yrtlyordu. Burada durum hayli tuhaft. ubat ayndan itibaren btn silhl kuvvetler teorik olarak Halk Ordusu ile birletirilmi ve milis gleri kt stnde bozularak farkl deme dereceleri, resm rtbe v.b. ile Halk Ordusu dzeni iinde yeniden kurulmutu. Tmenler yar yarya Halk Ordusu birlikleriyle milis gcnden oluan karma-tugay lardan yaplmt. Fakat fiil tek deiiklik isimlerde olmutu. rnein, nceleri Lenin Tmeni'nden P.O.U.M. birlikleri imdi 29. Tmen diye biliniyordu. Haziran ayma kadar pek az Halk Ordusu birlii Aragon cephesine gnderilmiti; bundan tr, milisler kendilerine zg yaplarn ve zel karakterlerini korumaya olanak buldular. Fakat Hkmet ajanlar her bulduklar duvara Halk Ordusu isteriz diye iziktiriyorlard, milislere kar radyo ve komnist basnda kesintisiz ve bazan ok menhus bir ktleme kampanyas amt. Milisler kt eitilmi, disiplinsiz, v.b., v.b. diye gsteriliyordu; Halk Ordusu her zaman kahramandi. Btn bu propagandadan, cepheye gnll gitmenin hoa gitmeyecek bir yan varm da as129

kere alnmay beklemek takdir edilmesi gereken bir eymi gibi bir izlenim karabilirdiniz. Ne var ki, imdilik Halk Ordusu geride eitilirken milisler cepheyi ellerinde tutuyorlard, bu gerek ise olabildiince az duyuluyordu. Cepheye dnen milis askerleri artk caddelerde trampet alarak, bayraklar dalgalandrarak resmi geit yapmyorlard. Sabahn beinde tren ya da kamyonla uzaklara karlveriliyorlard. Halk Ordusu'nun baz askerleri cepheye gitmeye balamlard. Bu askerler, nceden olduu gibi caddelerden trenlerle geiyorlard. Ne var ki, bu geit trenleri bile, savaa duyulan genel ilgisizlik yznden grece daha az bir cokuyla karlandlar. Milis birliklerinin de artk kt zerinde Halk Ordusu birliklerine dnmesi Basn Propagandasnda beceriyle kullanlyordu. Yerilecek ne olsa milislerin stne yklrken vlecek herey hemen Halk Ordusu'na yaktrlyordu. Bazan, ayn birliklerin bu sfatlardan biriyle vld, bir bakasyla ise yerildii oluyordu. Fakat btn bunlarn yansra toplumun havasnda rknt veren bir deiim vard insan bizzat kendi yaamadka kavranmas g bireydir bu. Barselona'ya ilk vardmda burasn, snf ayrlklar ile byk farkllklarn varolmad bir ehir olarak dnmtm. Kesinlikle, herey byle gzkyordu. k elbiseler anormal grlyor, herkes bahi vermekten saknyor ya da hi kimse bahi almyor, garsonlar, ieki kadnlar ve ayakkab boyaclar gzlerinizin iine bakarak size yolda diyorlard. Bunun daha ok bir umut ve gizleme karm olduunu kavrayamamtm. i snf balam, ama asla pekitirilmemi bir devrime inanyor, burjuvazi ise korkuyor ve geici bir sre iin ii klnda dolayordu. Devrimin ilk aylarnda binlerce insan, hi kukusuz, srf postu kurtarmak iin srtlarna ii tulumlar giyerek devrimci sloganlar haykrmlard. imdi her ey normale dnyordu. Yiyecek fiatlar, alan nfusun, cretlerinde herhangibir parelel ykselme olmakszn, korkun frlarken, k oteller ve lokantalar pa130

hal yemekleri a kurtlar gibi yutan zengin insanlarla doluydu. Hereyin parlaklndan baka, baz maddelerin ktl da ekiliyordu; ama tabiatyla, byle skntlar her zaman zenginden ok yoksulu vurur. Grne baklrsa lokantalar ve oteller neye ihtiyalar varsa glk ekmeden buluyorlard; fakat ii snfnn oturduu mahallelerde ekmek, zeytin ya ve br ihtiya maddeleri iin oluan kuyruklar yzlerce metre uzayp gidiyordu. nceleri Barselona'da dilenci bulunmay ok arpc gelmiti, imdiyse sr ile dilenci vard. Ram-las'nn tepesindeki ince zarif dkknlarn dnda bir yaln ayakl ocuklar gruhu devaml olarak her kann evresinde kmelenmek iin bekliyor, yaygaralar kopararak yiyecek artklar istiyorlard. Devrimci tarzda konumalar artk kullanlmyordu. Bu dnemde yabanclar size pek seyrek olarak t ve oamarada diye hitap ediyorlard; bunlarn yerini her zamanki senor ve ustet almt. Buenos dias da salut un yerini almt. Garsonlar yeniden kolal gmleklerini giyiyorlar, byk maazalardaki tezghtarlar yine alk olduumuz kpekleen tavrlarn taknyorlard. Karm ve ben birka orap almak iin Ramblas'da bir orapya girdik. Dkkndaki adam yirmi otuz yl nceden kalma, imdi ngiltere'de bile yaplmayan bir biimde ban edi ve ellerini outurdu. Bahi verme usul el altndan, kaamakl bir yolla geri geliyordu. i devriyelerinin datlmas emredilmiti, caddelerde polis kuvvetleri yeniden arz-i endam ediyordu. Bunun sonucunda, ou ii devriyelerince kapatlm kabareler ve yukar snf genelevleri abucak alverdi (*). Hereyin imdi daha zengin olan snfn yararna nasl yerletiinin kk, fakat anlaml bir rnei ttn ktldr. Geni halk kitleleri iin ttn ktl ylesine umutsuz bireydi ki, caddelerde kylm meyankkyle sarlm sigaralar sa(*) i devriyelerinin, genelevlerin % 75'ini kapatt syleniyordu.

131

thyordu. Bunlar denedim bir kere. (Pek ok kimse bir kere denemitir.) spanya'nn tm ttnnn yetitii Kanarya Adalar Franco'nun elindeydi; dolaysyla H-kmet'in elindeki btn ttn stoklar sava ncesinden kalanlard. Bunlar haftada yalnz bir kere alan ttnc dkknlarnda azar azar satlyordu; kuyrukta saatlerce bekledikten sonra, yalnzca drtte onsluk bir ttn paketi, o da ansnz varsa, alabiliyordunuz. Teorik olarak Hkmet, dardan ttn satn alnmasna izin vermezdi, nk bu altn rezervlerinin azalmas demek olurdu, altn rezervleri silh ve br ihtiyalar iin saklanmalyd. Lucky Strikes ve bunun gibi daha pahal cins sigaralar kaaklk yoluyla devaml elde ediliyor bu da tatl krlara frsat yaratyordu. Kaak sigaralar k otellerde aktan aa, cadde stnde ise pek ak etmeden, paket bana on pesetay toslaymca (bir milisin gnlk creti) alabilirdiniz. Kaakla zengin halkn yararna olduu iin gz yumuluyordu. Yeterince paranz olduktan sonra, cannzn istedii kadarn bulamyacanz hi bir ey yoktu adam bana den miktar sk skya karneye baland iin, muhtemelen, ekmek hari olmak zere. Zenginlik ve fakirlik arasndaki bu ak kartl, ii snfnn hl iktidarda olduu ya da yle gzkt birka ay nce grmek olanakszd. Fakat bu deiiklii yalnzca iktidarn el deitirmesine atfetmek hakbilirlie smaz. Ksmen de, seyrek hava aknlar dnda insana sava hatrlatacak pek az eyin olduu Barselona'da hayatn gvenlik iinde oluunun bir sonucuydu bu. Madrit'te bulunan herkes, durumun orada tamamyla farkl olduunu sylyordu. Madrit'te, ortak tehlike her cinsten insan bir eit yoldalk duygusuna itmiti. ocuklar bir dilim ekmek iin dilenirken iko bir herifin bldrcn tknmas tiksindirici bir manzaradr, ama silh sesleri arasnda byle bir eyi grme olasl daha azdr. Sokak arpmalarnda bir ya da iki gn sonra, sosyetik caddelerin birinden geerken, vitrini, insan afalla132

tacak derecede pahal ve en nefis cinsinden pasta ve bombomlarla dolu bir ekerci dkknna raslamtm. Bu ancak Bond Street ya da Rue de la Paix'de greceiniz cinsten bir dkknd. Alktan kvranan, savan darbesini yemi bir lkede bu gibi eylere para harcandm grnce, belli belirsiz bir dehet duygusuna kapldm ve azmn hayretten ak kaldn hatrlyorum. Ama h, herhangi bir kiisel stnlk iddiasnda bulunmuyorum. Aylarca sren rahatszlktan sonra doru drst ekmek, arap, kokteyl, Amerikan sigaras ve bunun gibi eylere kar doymak bilmez bir arzu duyuyordum; paramn yettii her eit lks maddeyi satn almaktan geri durmadm. Sokak arpmalar balamadan nceki bu ilk hafta boyunca tuhaf bir biimde birbiri zerinde etki yapan eitli uralarm vard. lk nce, daha evvel de sylediim gibi, kendimi olabildiince rahat ettirmek derdindeydim. kinci olarak, haddinden fazla yemek imek yznden, btn o hafta boyunca salm biraz bozulmutu. Kendimi biraz kt hissedince gnn yarsn yatakta geirir, sonra kalkar yeniden yemek yer ve yeniden hasta olurdum. Ayni zamanda bir tabanca satn almak iin gizli grmeler yapyordum. Tabanca almay iddetle arzu ediyordum siper arpmalarnda, tfekten ok daha yararl oluyordu bulmas da hayli gt. Hkmet bunlar polislere ve Halk Ordusu'na datm fakat milislere vermeyi reddetmiti; tabancalar Anaristler'in gizli dkknlarndan kanunsuz yollardan satn almak zorundaydmz. Bir sr tel ve skntdan sonra bir Anarist arkada bana, ufack 26 mm.lik otomatik bir tabanca bulmay becerdi be yardadan teye ie yaramyordu, ama hi yoktan iyiydi. Btn bunlarn yansra P.O.U.M. milislerinden ayrlarak, Madrit cephesine gnderilmemi salyacak baka bir birlie katlabilmek iin de hazrlk temaslar yapyordum. P.O.U.M.'dan ayrlacam ok nceden herkese sylemitim. En katksz kiisel tercihlerim gz nne alnrsa, Anaristler'e katlmak istiyordum. C.N.T.'ye ye 133

olunursa F.A.I. milisine girmek olana vard, ama F.A.I.'nn beni Madrid'ten ok Teruel'e gnderme ihtimali olduunu sylemilerdi. Madrid'e gitmek istiyorsam Enternasyonal Kol'a katlmalydm; bu da bir Komnist Parti yesinden tavsiye mektubu almam demek oluyordu. spanyol Salk Yardm Orgt'ne bal bir Komnist arkada arayarak derdimi ona atm. Beni kaydetmee pek hevesli grnd, mmknse I.L.P.'li br ngilizleri de benimle birlikte gelmeye ikna edip edemeyeceimi sordu. Salm azck iyi olsayd, hemen orada anlaacaktm herhalde. Bunun neleri deitireceini sylemek imdi hayli g. ok muhtemelen Barselona arpmalar balamadan nce Albacate'ye gnderilmi olacak, bylece arpmalar yakn bir blgeden izleyemeyecek, olaylar iin yaynlanan resm bildiriyi batan aa doru diye kabullenecektim. te yandan, arpmalar srasnda Barselona'da bulunsay-dm, Komnist disiplini altnda olacam, ama P.O.U. M.'deki yoldalarma da bir eit kiisel ballk duyacam iin durumum iyice iinden klmaz bir hl alacakt. Fakat iznimin bitmesine daha bir hafta vard, cepheye dnmeden salm dzeltmeyi ok istiyordum. Hem stelik her zaman kiilerin geleceine yn veren bir ufak ayrnt ayakkabcnn bana bir ift yeni postal yapmasn beklemek zorundaydm. (Btn spanyol ordusunda ayama gelecek kadar byk bir ift postal bulunamamt.) Komnist arkadama kesin anlamay daha sonra yapacam syledim. Bu arada dinlenmek istiyordum. Karmla ben, iki gnlne deniz kenarna bile gidebiliriz sanmtm. Aman ne fikir! Siyas atmosfer, bu sra byle eyler yaplamyacam bana anlatm olmalyd. ehrin yzeydeki grnnn, lks ve byyen fakirliin, iek sergileri, ok renkli bayraklar, propaganda ilnlar, dolup dolup taan kalabal ile caddelerin grnteki neesinin altnda, gzden kamayacak korkun bir siyas rekabet ve nefret vard. Her trl fi134

kirden bir sr insan, bir khin edasyla, ok gemeden bir grlt kopacak! demekte birleiyorlard. Tehlikenin varlnn anlalmas ok basit ve kolayd. Btn dava, devrimi daha ileri gtrmek isteyenlerle durdurmak ya da nlemek isteyenler, yani dnp dolap, Komnistlerle Anaristler arasndaki kartlkt. Siyas adan, Katalonya'da P.S.U.C. ve onun liberal mttefikleri dnda hibir iktidar yoktu. Fakat buna karlk, daha az iyi silhlanm, dmanlarna gre ne istediklerinden daha az emin, ama saylar ve kilit endstriler-deki stnlklerinden tr, gl olan C.N.T.'nin belirsiz kuvveti vard. Gler byle konulunca aralarnda bir atma kmas zorunluydu. P.S.U.C. denetimi altndaki Generalite'nin gr asndan, durumlarn gvenli klmak iin ilk yaplmas gereken, C.N.T. iilerinin silhlarn ellerinden almakt. Daha nce de deindiim gibi, parti milislerini blmek temelde bu amaca ynelmi bir manevrayd. Ayn zamanda ,sava ncesinin silhl polis kuvvetleri olan Gvenlik Askerleri ve benzeri rgtler yeniden kullanlmaya balanm, ok glendirilmi ve silahlandrlmt. Bu ancak bir anlama gelirdi. zellikle yz yla yakn bir sredir, mlk sahipleri snfnn zel muhafzlar olarak i gren Gvenlik Askerleri, Avrupa tipi olaan bir jandarma rgtyd. Bu arada, zel kiilerin ellerinde bulunan tm silhlarn teslim edilmesi gerektii yolunda bir kararname yaynland. Tabiatyla, bu emre uyulmamt. Anaristlerin ellerinden silhlarnn ancak zor kullanlarak alnabilecei akt. Btn bu dnem! boyunca Katolon-ya'mn her yerinde grlen ufak tefek atmalara dair, her zaman belirsiz ve gazete sansr yznden biri tekiyle elien, sylentiler dolayordu. Bir ok yerlerde silhl polis kuvvetleri Anarist slerine saldrlarda bulunmulard. Fransa snrndaki Puigcerda'da bir Cara-bineros birlii, Anaristlerin denetimi altndaki Gmrk Dairesi'ni ele geirmek iin gnderilmi ve tannm bir Anarist olan Antonio Martin ldrlmt. Ben135

zeri olaylar Figueras'da ve sanyorum, Tarragona'da da olmutu. Barselona'daki ii-smf banliylerinde de aa yukar gayri resm nitelikte bir atma olagelmiti, C.N.T. ve U.G.T. yeleri bir sredir u ya da bu biimde ldrlyorlard; pek ok keresinde katil olaylarndan sonra siyas husumeti kkrtmak amacyla muazzam cenaze trenleri dzenlenmiti. Ksa bir sre nce bir C.N.T. yesi ldrlmt, C.N.T.'den cenaze alayn izleyenler binleri buldu. Barselona'ya varmdan az sonra. Nisan sonlarnda, U.G.T.'nin ileri gelen yelerinden Roldan, her halde C.N.T. li biri tarafndan, ldrld. Hkmet btn dkknlarn kapatlmasn buyurdu; ounluu Halk Ordusu birliklerinden oluan muazzam cenaze kortejinin belirli bir noktadan gemesi iki saat sryordu. Bir otel penceresinden olan biteni hi heyecan duymadan seyrettim. Bu szm ona cenaze treninin aslnda bir kuvvet gsterisinden baka bir ey olmad apakt; blye bir olayda azck daha ileri gidilse iin sonunda kan dklebilirdi. Ayn gece karm ve ben, bir iki yz metre tede, Plaza de Cataluna'dan gelen ardarda silh sesleriyle uyandk. Ertesi gn, muhtemelen U.G.T.'li biri tarafndan, bir C.N.T.'linin vurulmu olduunu rendik. Kukusuz, btn bu cinayetlerin ajan provokatrlerce ilenmi olmas pekl mmknd. D kapitalist basnn Komnist-Anarist dmanl karsndaki tutumu; Roldan'm katline geni yer verirken kar katil olayn hi zerinde durmadan geitirmesinden belirlenebilir. Mays'in biri yaklayordu, ve C.N.T. ile U.G.T.'nin birlikte katlacaklar devs bir gsteriden sz ediliyordu. zleyicilerinin oundan daha lml olan C.N.T. nderleri, uzun zamandan beri, U.G.T. ile uzlamak iin urayorlard. Gerekten de politikalarnn kilit noktas, iki sendika blokunu byk bir koalisyonda birletirmekti. Dnlen, C.N.T. ve U.G.T.'nin birlikte yrmesi ve dayanmalarnn gsterilmesiydi. Fakat son dakikada bu gsteri yry iptal edildi. Byle bir 136

yryn sonunda bir ayaklanmaya yol aaca gn gibi ortadayd. Bylece, Maysn birinde hi bir olay kmad. Her eyin tuhaf olduu bir durumdu bu. Szm ona devrimci ehir Barselona, o gn, faist olmayan Avrupa ehirleri iinde, muhtemelen, hi bir kutlama treni yaplmayan tek ehirdi. Fakat ben bir hayli rahatlam olduumu itiraf etmeliyim. I.LP.'den gelen iilerin yrye P.O.U.M. kesiminde katlmas gerekiyordu; ve herkes bir patrt kmasn da bekliyordu. Anlamsz bir sokak arpmasna katlmak kadar istemediim bir ey yoktu. nsann heyecann kabartc sloganlar izilmi krmz bayraklarn ardndan sokaklarda resmi geit yapmak ve de elindeki hafif-makineli tfeiyle sanki bana tmyle yabanc biri tarafndan vurulmak benim yararl bir yolda lmekten anladm bu deildi.

10
Mays'm nde le zeri otelin holnden geerken bir afkadam rastgele teklifsiz bir tavrla: Duyduuma gre Telefon Santral'nda karklklar km dedi. Bunu duyduumda, nedense, hi nem vermemitim. O gnn akam st, le drt arasnda, Ramblas'-nn yar yolunu inmitim ki, arkamda birok tfek atlar iittim. Dnp baktmda ellerinde tfekler, boyunlarna dolanm krmz siyah Anarist fularla. ryla baz genlerin yan sokaklardan birinin kesini dndklerini ve Ramblas'nn kuzeyine doru koarak gezden kaybolduklarn grdm. Besbelli, yan sokaa hakim sekiz keli yksek kuledekilerle bir kiliseydi 137

sanyorum biribirlerine karlkl ate ediyorlard. Hemen Balad! diye dndm. Fakat bunu dnrken ok byk bir hayrete kaplmadm ok uzun zamandan beri herkes bunun her an balamasn bekliyordu. Otele gidip karma birey olup olmadna bakmam gerektiini dnverdim. Fakat yan sokan caddeye ald yerde, ufak Anarist topluluu halk geriye itiyor, ate hattn gememeleri iin haykryorlard. stste gelen silh atlar ortal nlatt. Kulenin tepesinden gelen mermiler caddeyi uarak geiyor, dehete dm halk panik iinde Ramblas'dan aaya, atein uzana doru akn ediyordu. Btn cadde boyunca dkkn sahiplerinin at!, at! kepenklerini indirdikleri duyuluyordu. Halk Ordusu'ndan iki subayn elleri tetikte, ihtiyatla aatan aaca gerilediklerini grdm nmdeki kalabalk snak olsun diye dalga dalga Ramblas'nn orta yerindeki metro istasyonuna doru atlyordu. Hemen orada, kalabal izlememeye karar verdim. Saatlerce yeraltnda kapana kstrlm kalmak gerekebilirdi. Tam bu anda, bizimle birlikte cephede bulunmu bir Amerikal doktor yanma kotu, elimden yakalad. Haydi gel, Hotel Falcn'a gitmeliyiz. (Hotel Falcon P.O.U.M.'un ilettii bir eit pansiyondu, balca, izindeki milisler tarafndan kullanlrd.) P.O.U.M.'lu arkadalar orada toplanyorlar. Kargaalk balyor. Anca beraber kanca beraber olmak zorundayz. Bu Allann bels ey de ne demek oluyor? dedim. Doktor beni kolumdan tutmu biryerlere srklyordu. Meramn ak seik anlatamyacak kadar heyecanlyd. Anlalan; silhl Gvenlik Askeri dolu bir sr kamyon balca C.N.T.'li iilerin alt Telefon Santral'na n bir baskn yapmak iin Plaza de Cata luna'dan geerken, orada imi. Sonra baz Anaristler yetimi, genel bir arbede olmu. Kargaaln daha erken saatlerde, Hkmet'in Telefon Santral'nn kendisi138

ne devredilmesi talebi yznden ktn anlayverdik; bu istek, tabi reddedilmiti. Biz caddeden aaya yrrken kar ynden bir kamyon hzla gelip geti. Kamyon, ellerinde tfeklerle tka basa Anarist doluydu. nde bir hafif makinal tfein arkasnda, bir uval ynnn stne pejmrde klkl bir delikanl uzanmt. Ramblas'nn sonundaki Hotel Falcn'a geldiimizde, giri holnde bir kalabalk kaynayordu, korkun bir kargaalk vard, hi kimsede ne yapmas gerektiini bilirmi gibi bir hal yoktu. stelik, devaml binay korumakla grevli Hcum Muhafzlarndan baka kimsede silh yoktu. Tam binann karsna den P.O.U.M.'un Comite Local'ine gittim. Yukarda, normal olarak milislerin cretlerini almaya gittikleri odada, baka bir kalabalk kaynayordu. Otuz yalarnda ,uzun boylu, sivil elbiseli, hayli yakkl bir adam dzeni korumaya abalyor ve kedeki yndan kemerler, fiek kutular datyordu. Daha ortalkta tfek falan yoktu. Doktor gzden kaybolmutu yle sanyorum ki baz yaralananlar olmu ve doktorlar arlmt bile ama baka bir ngiliz geldi. imdi, ierdeki brodan, kucak dolusu tfekler getirilmeye ve datlmaya balanmt. br ngiliz'le ben, yabanc olarak azck kuku altnda olduumuz iin nceleri kimse bize tfek vermeye hevesli grnmyordu. Sonra, cephede arkada olduum bir milis geldi ve beni tand bize ondan sonra biraz da istemiyerek tfek ve birka fiek verdiler. Uzaktan silh sesleri geliyordu ve caddeler tamamiyle botu. Herkes Ramblas'ya gitmenin imknsz olduunu sylyordu. Gvenlik Askerleri hkim noktalardaki binalar ele geirmiler, her geene ate ediyorlard. Bunu gze alp otele gidecektim, ama Comite Local'e her an bir baskn olabilir, iyisi mi biz buralarda olalm diye belirsiz bir fikir kafamda dolayordu. Binann her yannda, merdivenlerde ve darda kaldrmda halk ufak ufak kmelenmi, heyecanla konuuyordu. Hi kimse 139

olan biten hakknda ak seik bir fikre sahip grnmyordu. Btn kavrayabildiim ey; Gvenlik Askerleri', nin Telefon Santral'na saldrd, iilere ait eitli binalara hkim olan br binalar ellerine geirdikleriydi. Genel izlenim, Gvenlik Askerleri'nin C.N.T. ve genel olarak ii snfnn peinde olduuydu. Bu aamada hi kimsenin Hkmet'i sulamad dikkati ekiyordu. Barselona'daki yoksul snf Gvenlik Askerleri'ne rlanda Polisleri gibi bir ey gzyle bakyordu. Bu saldry daha ok kendi giriimleriyle balattklarn veri olarak kabul ediyorlard. Her eyin nasl yrdn bir kere rendikten sonra zihnim daha bir ferahlad. Mesele yeterince akt. Bir yanda C.N.T., te yanda polis vard. Burjuva komnistlerinin kafasnda belirdii biimiyle idealletirilmi ii tipine zel bir sevgim yoktu; ama etiyle ve kanyla somut iileri doal dmanlaryla, yani polisle, gerek bir atmada grnce, kendi kendime hangi yanda olduumu sormam gerekmiyordu. Uzun bir zaman geti, kentin bizim tarafnda hibir ey olduu yoktu. Otele telefon ederek karmn iyi olup olmadn sormak hi aklma gelmedi; artk Telefon Santral'nn almadndan kesinlikle emindim ama iin asln ararsanz, almay yalnzca birka saat iin durdurmutu. ki binada toplanm yz kii vard, herhalde. Hkim ounluk rhtmn yanndaki ehrin arka sokaklarnda oturan en yoksul snftan gelmeydi; aralarnda birka kadn vard, bazs kucanda bebeklerini tayordu, bir de pejmrde kk olan ocuklar kalabal. ounun ne olup bittiinden haberi olmadn ve P.O.U.M. binasna srf snmak iin geldiklerini tahmin ediyordum. zne km birka milis ve bir yabanclar serpintisi de vard. Tahmin edebildiim kadaryla hepimizde topu topu altm kadar tfek bulunuyordu. Yukardaki ofis, dur durak bilmeden tfek isteyen kalabalk tarafndan kuatlmt; kendilerine hi tfek kalmad syleniyordu. Btn bu olanlara sanki piknikmi gibi bakan gen milis delikanllar sinsi sinsi 140

ortalkta geziyor ve kimde tfek varsa dil dkerek kandrmaya ya da armaya abalyorlard. ok gemeden akgz bir madrabaz benim de tfeimi yrtt ve ortalktan toz oluverdi. Bylece, minicik tabancam saymazsam, yine silhsz kalmtm. Onun da bir tek arjr vard. Hava kararyordu, ben ackmaya balamtm, grnd kadaryla da Falcon'da hi yiyecek yoktu. Ben ve arkadam azck yiyecek bulmak umuduyla onun pek uzakta olmayan oteline svtk. Caddeler ar karanlk ve sessizdi, ortalkta, bir tek canl yoktu. Btn dkknlarn vitrinlerindeki elik kepenkler indirilmi, ama henz barikatlar kurulmamt. Bizi, kaplar kilitlenmi ve kol demiri vurulmu otele almadan nce bir sr grlt patrd ettiler. Geri dndmzde Telefon Santral'nm altn rendim ve yukar ofise karak karma telefon ettim. Karakteristik olan ey, binada hi telefon rehberi bulunmamasyd. Continental Oteli'nin telefon numarasn bilmiyordum, bir saat boyunca o da senin bu oda benim arandktan sonra numaray veren bir rehber bulabildim. Karmla balant kuramadm, ama Barselona'daki I.L.P. temsilcisi John Mc Nair'i yakalamay becerdim. Bana her eyin yolunda olduunu, hi kimsenin vurulmadn syledi; Comite Local'de nasl olduumuzu sordu. Ben azck sigaramz olsa daha iyi olacaz diye cevap verdim. Bunu aka niyetine sylemitim, ne var ki yarm saat sonra Mc Nair, elinde iki Lucky Strikes paketiyle boy gsterdi. Zifir karanlk caddeleri cesaretle gemi, Anarist devriyeleri kendisini iki kere durdurarak tabancalar burnuna dayal bir halde ktlarn incelemilerdi. Bu kk ama yiite hareketini hibir zaman unutmayacam. Sigaralar bizi ok honut etmiti. Pencerelerin ouna silhl nbetiler yerletirilmiti, aada caddede Hcum Muhafzlarndan bir grup gelip geen birka kiiyi durduruyor, kimlik soruyorlard. Silhlarla donanm bir Anarist devriye arabas cad141

deden yukar geldi. ofrn yannda, dizlerinin stnde bir hafif makinal tfek tutan onsekiz yalarnda koyu-renk sal gzel bir gen kz oturuyordu. Girdisini ktsn renmek olana bulunmayan bu dzensiz binada dolaarak hayli zaman geirdim. Her yerde, devrinin kanlmaz rnleri gibi grnen, olaan karmakarktk; krk mobilya paralar ve yrtk ktlara rastlanyordu. Millet her yana uzanm uyuyordu; holde krk bir kanepenin zerinde ehrin kenar mahallelerinden iki fukara kadn bar iinde horluyorlard. Buras P.O.U.M.'-un eline gemeden nce bir kabare tiyatrosuydu. Odalarn ounda ykseltilmi sahneler, bunlardan birinde de krk dkk bir kuyruklu piyano vard. Nihayet, aradm buldum silh deposunu. Bu olayn nasl bir yol tutturacan bilemediim iin silh bulmay dehet istiyordum. Btn rakip partilerin P.S.U.C.'nin, P.O.U. M.'un, C.N.T. F.A.I.'nin hepsinin Barselona'da silah istif ettiklerine dair sylentiler duymutum; merkez iki P.O.U.M. binasnda topu topu elli altm silh grp de btn silhlar bunlar dedikleri zaman inanamamtm. Silh deposu yerine kullanlan odada nbeti yoktu, kaps da pek entepftdendi, br ngiliz ile ben amakta hi glk ekmedik. eriye girince bize sylenenin doru olduunu kefettik daha baka silh yoktu. Btn bulabildiimiz, modeli nuhnebiden kalma, ufak sapl iki dzine tfekle birka ifteden ibaretti; ne bunlarn ne de berikilerin fiei vard. Yukar ofise karak yedek tabanca mermisi olup olmadn sordum hi kalmamt. Her naslsa, Anaristlerin devriye arabalarndan birinin bize getirdii birka kutu bomba bulunuyordu. Bir iki tanesini fiekliklerime yerletirdim. Bunlar ilkel bombalard, tepelerine bir eit kibrit srlerek tututuruluyordu; kendi keyiflerine gre patlamalar da pek muhtemeldi. Millet batan baa yerlere serilmi uyuyordu, odalardan birinde bir bebek alyor, durmadan alyordu. Aylardan Mays olmasna ramen gece gitgide serinliyor142

du. Kabare sahnelerinden birinin perdesi hl yukar ekilmi duruyordu; bamla skp indirdim, ona sarndm ve birka saat uyudum. stlerine serte abanrsam beni havaya uurabilecek bombalar dnmekten hayli rahatsz uyuduumu hatrlyorum. Sabahn nde, herkese emir verir grnen uzun boylu yakkl bir adam beni uyandrd, elime bir tfek verdi, pencerelerden birine nbeti olarak dikti. Telefon Santral'na yaplan basknn sorumlusu olan Polis efi Salas'n tutuklandn syledi. (Gerekte, sonradan rendiimize gre, grevinden alnmt o kadar. Mamaafih, haberler Gvenlik Askerleri'nin emir almadan kendiliklerinden eyleme getikleri yolundaki genel izlenimi doruluyordu.) Barselona caddeleri barikat rmeye elverili arnavut kaldrm talaryla denmitir, kaldrmlarn altnda da kum-torbalarnn doldurulduu bir eit akl ta vardr. Barikatlarn kurulma ameliyesi tuhaf, fevkalde bir grnm arzediyordu. Bunun bir resmini ekebilmek iin ok eyler verebilirdim. spanyollar herhangi bir ie balamaya kesinlikle karar verdiklerinde tutkulu bir enerjiyle erkek, kadn ve minnack ocuklar uzun sralar halinde arnavut kaldrm talarn skp, biryerler-den bulunmu bir el arabasna dolduruyor ve kum torbalar altnda iki bklm, bir ileri bir geri gidip geliyorlard. Comite Local'in kap aznda bir Alman Yahudisi (Yidi) kz, ayana diz dmeleri bileklerine gelen bir milis pantolonu geirmi, glmseyerek evreyi seyrediyordu. Bir iki saat iinde barikat bir adam boyu ykselmi, gzetleme deliklerine tfekiler yerletirilmiti; barikatlardan birinin gerisinde ate yanyor, erkekler yada yumurta piiriyorlard. Yine tfeimi elimden almlard, yaplacak yararl bir i de yok gibiydi. br ngiliz arkadamla birlikte Continental Oteli'ne dnmeye karar verdik. Uzaklardan youn ate sesleri geliyordu, ama grnd kadaryla Ramblas'da birey olmuyordu. Yukarya doru yrrken yiyecek pazarna bir gz attk. Tezghlardan pek az 143

almt, bunlar da Ramblas'nm gneyine den iilerin oturduu mahallelerden skn eden bir halk kalabal tarafndan kuatlmt. Tam oraya vardmzda, dardan youn bir tfek ateinin atrts duyuldu, atdaki baz camlar angrdad, kalabalk uar gibi k kapsna seirtti. Her naslsa, birka tezgh ak kalmt. Kendimize birer fincan kahve bulabildik ve bombalarn yanna tktrdm kei stnden yaplm biraz da peynir satn almay becerdik. Aradan birka gn geince bu peynirden ok honut kalmtm. nceki gn Anaristlerim atee baladklarn grdm caddenin kesinde imdi bir barikat ykseliyordu. Arkamdaki adam, (ben caddenin teki tarafnda duruyordum) bana dikkatli ol diye bard. Gvenlik Askerleri hi adam ayrm yapmadan caddeden geen herkese ate ediyorlard. Bir an durdum ve akl bir kouda getim, bir kurun rahatsz edecek kadar yakndan vnlad. P.O.U.M.'un Yrtme Kurulu Binas'na yaklatmda hl caddenin teki yanndaydm, kap aznda duran Hcum Muhafzlarnn bazlarndan o anda ne olduunu hi anlamadm uyarc bar-malar geliyordu. Bina ile aramda aalar ve bir gazete kulbesi duruyordu, (spanya'da bu tip caddelerin ortasnda hep geni bir refj uzanr.) o yzden neyi gsterdiklerini anlayamyordum. Continental Oteli'ne gittim, hereyin yolunda olduuna kanaat getirdim, yzm ykadm ve yeni emirler almak iin gerisin geriye P.O.U. M.'un Yrtme Kurulu Binas'na dndm. (Otelden yz metre tedeydi.) Bu srada, eitli ynlerden gelen tfek ve makineli tfek sesleri nerdeyse bir muharebenin gmbrtsyle kyaslanabilir hale gelmiti. Tam Kopp'u bulmu ne yapmamz gerektiini soruyordum, aalardan rktc bir seri patlama sesleri geldi. Gmbrt ylesine kuvvetliydi ki, garanti biri bize sahra topuyla ate ediyor, dedim. Gerekte bunlar yalnzca, ta binalar arasnda patlaynca olaann iki kat grlt karan el bombalaryd. 144

Kopp pencereden darya bir gz att, sopasn srtna dikti, Haydi, bir aratralm bakalm dedi. Her zamanki umursamaz tavryla merdivenlerden ferah fahur indi, ben de onu izledim. Tam kap aznn i tarafnda, Hcum Muhafzlarndan bir grup, kaydrak oynar gibi aalara doru bombalar yuvarlyorlard. Bunlar yirmi yarda tede, tfeklerin sesine karan korkutucu ,kulaklar sar edici bir gmbrtyle patlyorlard. Caddenin ortasnda bir yerde, gazete kulbesinin gerisinde, bir ba kp duruyordu, gayet iyi tandm Amerikal bir milisin bayd bu tpk bir panayrda nian hedefi diye dikilen Hindistan cevizlerine benziyordu. Gerekten neler olup bittiini neden sonra renebildim. P.O.U.M. binasnn yannda, st otel olarak iletilen Cafe Moka diye bir kahve vard. nceki gn yirmi otuz kadar silhl Gvenlik Askeri kahveye gelmiler, arpmalar balaynca hemen binay ele geirmi ve tahkim edivermilerdi. Muhtemelen, sonradan P.O.U.M.'a yaplacak baskna hazrlk olarak kahveyi igal etmeleri kendilerine emredilmiti. Sabahn erken saatlerinde kahveden kmaya teebbs etmiler, karlkl ate alm, bir Hcum Muhafz ar yaralanm, Gvenlik Asker. leri'nden biri de lmt. Gvenlik Askerleri gerisin geriye kahveye kamlar, ama Amerikal snmak iin kendisini gazete kulbesinin arkasna atmt, Hcum Muhafzlar da Gvenlik Askerler'ini yeniden binann iine sokmak iin stlerine bomba frlatyorlard. Kopp olan biteni bir bakta kavrad , ileri doru atld ve o srada dilerinin ucuyla elindeki bir bombann inesini eken, kzl sal bir Alman Hcum Muha-fz'n geriye itti. Herkesin kap azndan ekilmesini haykrd; bize birka dilde, kan dklmesine engel olmak zorunda olduumuzu syledi. Sonra, Gvenlik As. kerleri'nin gz nnde kaldrma kt ve herkesin grebilecei bir biimde tabancasn kararak yere brakt, iki spanyol milis subay da ayn eyi yaptlar; ar ar Gvenlik Askerleri'nin sndklar kap azna do145

ru yrdler. Bu, yirmi sterlin verseler bile benim yapmayacam bireydi. Silhsz olarak, korkudan dleri patlam, ellerindeki tfekleri dolu adamlarn stne yryorlard. Ksa kollu gmlek giymi bir Gvenlik Askeri, korkudan titriyordu. Heyecan iinde, kaldrmn stndeki hl patlamam iki bombay iaret edip duruyordu. Kopp geri gelerek bombalar patlatmamzn iyi olacam syledi. Bombalarn yle yerde durmas herkes iin tehlikeliydi. Hcum Muhafzlarndan biri tfeini ateleyerek bombalardan birini patlatt, sonra tekine ate etti ama tutturamad. Tfeini bana vermesini syledim, dizlerimin stne ktm, ikinci bombaya ate ettim. zgnm, ama ben de tutturamadm. Bu. btn karklklar boyunca benim yaptm tek att. Kaldrmn st Cafe Moka'nn tabelsndan yaylan krk camlarla kaplanmt; darda park etmi biri Kopp'un resm arac olan iki araba, mermilerle delik deikti, camlar ise patlayan bombalar yznden paralanmt. Kopp beni yine yukar kard ve durumu aklad. Saldrya geerlerse P.O.U.M. binalarn savunmak zorundaydk, ama P.O.U.M.'un nderleri savunmada kalmamz, eer nlemek olanamz olursa, ate amamz yolunda talimat gndermilerdi. Hemen karmzda Poliorama denilen bir sinema, zerinde bir mze, damlarn genel dzeyinin ok stnde de ikiz kubbeleri ykselen kk bir rasatevi vard. Kubbeler caddeye hkimdi, ellerinde tfeklerle oraya yerleecek birka adam P.O.U.M. binalarna yaplacak herhangibir saldry nleyebilirdi. Sinemadaki hademeler C.N.T. yeleriydi, bizim geli gidilerimize izin veriyorlard. Cafe Moka'daki Gvenlik Askerleri'ne gelince, onlarla bamz artk belya girmeyecekti; arpmak istemiyorlard, yaamaktan ve bizi yaatmaktan pek honut olacaklard. Kopp, verilen emirlerin, bize ate edilmedike ve binalarmza saldrlmadka ate amamak olduunu tekrarlad. Onun sylememesine ramen, P.O.U.M. nderlerinin bu olaya srk146

lenmi olmaktan dolay son derece fkelendiklerini ama C.N.T.'yi desteklemek zorunluluunu duyduklarn kavrayabildim. Rasatevine gzcler yerletirmiti bile. Bunu izleyen gn geceyi ,ksa srelerle kardaki otele yemek yemee svmak dnda, devaml olarak Poliorama'nn damnda geirdim. Tehlikede deildim, alk ve can skntsndan baka ekilecek ile yoktu, yine de btn yaammn en dayanlmaz dnemlerinden biri oldu, bu gn. Sokak arpmalarnn u kt gnlerinden daha hasta edici, daha hayal krc ya da en sonunda daha sinir bozucu ok az tecrbe olabilir sanyorum. Damda oturur, btn bu ilerin anlamszlna aar dururdum. Rasatevinin kk pencerelerinden kilometrelerce evreyi grebilirdiniz ardarda tabaka tabaka gelen yksek ince binalar, cam kubbeler ve parltl yeil bakr renkli kiremitleriyle fantastik ssl damlar; dou ynnde ldayan mavi deniz spanya'ya geldiimden beri grdm ilk deniz grnts. Ve, iki milyonluk koca ehir vahi bir uyuukluk iinde kapal kalmt hareketsiz bir grlt kbusu gibi. Gne altnda prl prl caddeler bombotu. Barikatlardan ve kum torbalar yerletirilmi pencereler arasndan gelen kurun yamuru dnda hibirey olmuyordu. Caddelerde bir tek motorlu ara kmldamyor, Ramblas boyunca orada burada, arpmalar balaynca vatmanlarn brakp katklar tramvaylar hareketsiz duruyordu. Btn bu zaman boyunca, binlerce ta binaya arparak yanklanan eytan grlt, tropik bir kasrga gibi sryor, sryor, sryordu. atr-atr, takr-takr, gm bazan tek tk atlara kadar snyor, bazan de kulaklar sar edici bir ate yamuru gibi hzlanyor, ama gn devam ettii srece hi dinmiyor ve ertesi gn tam zamannda afakla birlikte gene balyordu. Olan biten ne Allann bels ise, kim kiminle arpyorsa ve kim kazanyorsa, bunu batan kefetmek pek zordu. Barselona halk sokak arpmalarna ve ma. 147

hall corafyaya ylesine alknd ki, bir eit igd ile hangi siyas partilerin hangi caddeleri ve hangi binalar tutacan biliyordu. Bir yabanc ise, onlara oranla umutsuz bir durumdadr. Rasatevinden dar bakarken, ehrin ana caddelerinden biri olan Ramblas'nn ayrc bir hat oluturduunu anlayabiliyordum. Ramblas'nn sandaki ii mahalleleri koyu Anarist'ti; solundaki dolambal sokak aralarnda kark bir arpma devam ediyordu, ama bu yanda P.S.U.C. ve Gvenlik Askerleri aa yukar kontrol ellerine almlard. Ramblas'nm yukar ucunda, Plaza de Cataluna evresinde durum ylesine karmakarkt ki, her binada ait olduu partinin bayra dalgalanmasa ne olduunu kavramak hayli g olacakt. Buradaki asl nirengi noktas, P.S.U.C.'nin Plaza de Cataluna'ya hkim olan karargh binas, Hotel Caln idi. Otelin n cephesini boylu boyunca kaplayan kocaman Hotel Caln yazsnn son o'suna yakn bir pencerede, meydan ldrc bir etkiyle silip sprebi-lecek bir makineli tfekleri vard. Bizim yz metre samzda, Ramblas'dan aa doru, J.S.U., (P.S.U.C.'nin ingiltere'deki Komnist Genlik Birlii'nin muadili Genlik Dernei) kum torbalaryla kaplanm yan pencereleri bizim rasatevinin nne gelen byk maazalardan birini elinde tutuyordu. Krmz bayraklarn direkten indirmi, Katalan ulusal bayran ekmilerdi. Btn bu bellarn balad yer olan Telefon Santral'nda Katalan ulusal bayrayla Anarist bayra omuz omuza dalgalanyorlard. Orada bir eit uzlamaya varlmt; santral kesintisiz alyor ve binadan hi ate almyordu. Bizim mevzi tuhaf bir biimde sessizdi. Cafe Moka'daki Gvenlik Askerleri elik kepenkleri indirmiler, kahvedeki eyalar yp barikat yapmlard. Biraz sonra yarm dzine kadar tam karmzda dama ktlar, torbalarla bir baka barikat daha kurdular, stne de Katalan ulusal bayran diktiler. Fakat bir atma balatmaya hevesli olmadklar apakt. Kopp onlarla kesin 148

bir anlama yapmt; bize ate amazlarsa ,biz de onlara ate etmeyecektik. Bu arada Kopp Gvenlik Askerleriyle ahbapl ilerletiyordu, pek ok kereler Cafe Moka'da ziyaretlerine gitmiti. Tabiatyla, kahvehanede iecek cinsinden ne varsa tmn yama etmiler ve Kopp'a onbe ie bira hediye etmilerdi. Karlk olarak, Kopp'da onlara, nceki gn her nasl olduysa kaybettikleri tfein yerine, bizim tfeklerden birini verdi. Mamaafih, o damda pineklemek insana tuhaf bir duygu veriyordu. Bazan, btn bu dava beni skyor, saatlerimi, cehennemi grltye metelik vermeden, bir talih eseri birka gn nce satn aldm Penguin dizisi kitaplaryla geiriyordum; bazan, beni elli metre teden gzetleyen bir takm adamlarn olduu bilincine varveri-yordum. Kendimi biraz da yeniden siperdeymiim gibi hissediyordum, birok kereler kendimi alkanln etkisiyle Gvenlik Askerleri'nden Faistler diye sz ederken yakaladm. Genellikle yukarda alt kadar adammz oluyordu. Rasatevinin her kulesine bir adam yerletiriyor, geri kalanlarmz ta bir kntdan baka sman olmad alttaki kurun damda oturuyorduk. Gvenlik Askerleri'nin her an telefonla alacaklar bir emir zerine atee balayabileceklerini pekl biliyordum. Byle bir ie girimeden nce bizi uyarmay kabul etmilerdi, ama szlerine sdk kalacaklar kesin deildi ki.. Yalnzca bir keresinde, bel balyormu gibi oldu. Gvenlik Askerleri'nden biri eilerek barikatn br tarafna ate etmeye balad. Bu srada ben rasatevinde nbette idim. Tfeimi ona doru kaldrarak bardm: Hey, oradaki! Bize mi ate ediyorsun? Ne? Bize ate ediyorsan, karlk veririz! Hayr, hayr. Size ate etmiyordum. Baksana aadakine! Tfeiyle bizim binann dibinden geen yan sokaa doru iaret etti. Gerekten de, elinde tfeiyle mavi tulum giymi gen bir ocuk keden svyordu. Besbelli, damdaki Gvenlik Askerleri'ne ate etmiti 149

Ben ona ate ediyordum, ilk nce o ate at. (Syledikleri doruydu sanrm.) Biz sizi vurmak istemiyoruz. Biz de sizler gibi iiyiz. Bana anti-faist selm yapt, ben de karlk verdim. Binadan binaya bardm: Daha biranz var m? Hayr, hepsi bitti. Ayn gn, ortada hi belli bir neden yokken, J.S.U. binasndan bir adam, caddenin hayli aasmdaki evinden tfeini dorultarak, bana ate etti. Belki de tahrik edici bir hedef tekil ediyordum. Atee karlk vermedim. Adam yalnzca yz yarda tede olmasna ramen, kurun yle aktan geti ki rasatevinin damna bile isabet etmedi. Herzaman olduu gibi, spanyollar'n nianclktaki ustalklar hayatm kurtarmt. Bu bina-dan bana pek ok kereler ate edildi. Tfek ateinin eytan cmb devam ediyordu. Duyduum ve grdm kadaryla, arpma her iki yanda da savunma halindeydi. Millet dpedz binalarn iinde ya da barikatlarn arkasnda pinekliyor, karsndakilere alev sayordu. Bizden yarm mil kadar uzakta, G.N.T. ve U.G.T.'nin merkez binalarnn neredeyse tam kar karya olduklar bir cadde vard, bu ynden gelen grlt dehet vericiydi. arpmalar sona erdikten bir gn sonra bu caddeden getim; vitrinlerin camlar kalbura dnmt. (Barselona'daki dkknclarn ou, camlarna kurun arptnda para para olmasn diye vitrinlerine aprazlama kt yaptryorlard. Bazan, tfek at ve makineli tfek seslerini el bombalarnn patlamas noktalyordu. Ve uzun aralarla, belki hepsi on, on iki kere, infilk annda ne olduunu anlayamadm muazzam youn patlamalar oluyordu. Havadan atlan bombalar gibi ses karyorlard, ama bu olanakszd, nk ortalkta uak yoktu. Sonradan bana sylendiine gre, ok muhtemelen dorudur agents provoca. teur'ler ynlarla patlayc maddeyi, genel grlt ve panii oaltmak iin kasten infilk ettirmilerdi Ma150

maafih, hi top sesi yoktu. Acaba duyar mym diye kulak kabartyordum, nk toplar atee balarsa, bu, iin giderek ciddiyet kazanmas demekti topu sokak arpmalarnda sonucu etkileyen unsurdur. Sonradan gazetelerde, cadde ortasnda atelenen bataryalara dair vah hikyeler kt; ama birisi kp da arapnelle tahrip olmu bir bina gsteremiyordu. Her halkrda, kula alkn olan biri topu ateinin sesini hi yanlgsz tanr. Hemen iin bandan beri yiyecek azd. Byk zorluklarla ve karanlktan yararlanarak (Gvenlik Askerleri Ramblas'a devaml ate ediyorlard), P.O.U.M. Ynetim Binas'ndaki onbe yirmi milis iin Hotel Falcon'-dan yiyecek getiriliyordu, ama bu yiyecek hepimize yetimiyordu pek. Ve, mmkn olduu kadar oumuz yemek iin Hotel Continental'e gidiyorduk. Hotel Continental, br otellerin ou gibi C.N.T. ya da U.G.T. tarafndan deil, dorudan doruya Generalite'ce kollektifletirilmiti ve tarafsz blge saylyordu. Daha arpma balar balamaz, otel misli grlmemi bir insan kolleksiyonuyla azna kadar dolmutu. Yabanc gazeteciler; her eidinden siyas zanl kiiler; Cumhuriyet Hkmeti'nin hizmetinde bir Amerikal havac; takma ad Charlie Clan olup, Ogpu'nun ajan olduu sylenen, iman, uursuz grnl bir Rus da dahil (bu herifin kemerine bir tabanca ile zarif bir bomba balyd) eitli komnist ajanlar; Faist sempatizan grnen baz iyi halli spanyol aileleri; Uluslararas Tugay'dan yaral iki adam; Fransa'ya portakal gtrrken arpmalar yznden burada bal kalan kocaman Fransz kamyonlarnn bir sr ofr; birka da Halk Ordusu subay. Halk Ordusu bir btn olarak, birka askerin kladan tymesine, birey olarak taraf tutmalarna karn, arpma boyunca tarafsz kalmt; sal sabah bunlardan bir ikisinin P.O.U.M. barikatlarnda grmtm. in banda, yiyecek ktl henz vahim bir hal almadan ve gazeteler nefret kkrtclna balamadan nce, btn 151

bu olanlara aka diye bakmak eilimi vard. Halkn sylediine gre, byle eyler Barselona'da her yl olurdu. Bizim iyi arkadamz olan bir talyan gazetecisi, George Tioli, pantalonu kana bulanm bir halde ieri girdi. Darda neler olup bitiyor diye baknmaya gitmiti, kaldrmda yatan yaral bir adama yardm ederken, biri oyun olsun der gibi stne bir elbombas atvermi, neyse ki bomba ocuu ciddi biimde yaralamam ti. Onun, Barselona'daki kaldrm talarn numaralamak gerekir dediini hatrlyorum: barikatlar kurar ve ykarken bu bizi bir sr skntdan kurtarrd. Ve Uluslararas Tugay'dan bir iki adam da bir nbet gecesinin ertesinde, yorgun, a bil ve kir pas iinde ieriye girdiimde odamda yangelmi oturur bulduumu hatrlyorum. Hl ve tavrlar tamamiyle tarafszd. Eer sk partili olsalard, sanyorum, beni taraf deitirmeye zorlarlar ya da en azndan, ceplerimdeki bir dolu bombalar almaya kalkrlard; oysa izin gnlerimi damda nbet tutarak geirmeme benimle birlikte zldler. Genel tutum uydu: Bunun, Anaristlerle polis arasndaki bir toz-alma hikyesinden baka bir anlam yoktur. arpmalarn geni bir alana yaylmasna ve kayp saysna ramen, bu dncemin, resm bildirinin olay plnlanm bir ayaklanma olarak gstermesinden daha ok geree yaklatna inanyorum. aramba (5 Mays) gnyd sanrm, hereyi bir deiiklik sarmaya balad. Kepenkleri rtk caddeler korkun gzkyordu. u ya da bu nedenle sokaa kmak zorunda kalm bir iki yaya, beyaz mendiller sallyarak srne srne o yana bu yana gidiyor ve Ramblas'-nn ortasndaki mermilerden korunmu bir yerde, birtakm adamlar da bo caddelere avaz avaz bararak gazete satyorlard. Sal gn, Anarist gazetesi Solidari-dad Obrera, Telefon Santral'na yaplan saldry canavarca kkrtma diye (ya da buna yakn kelimelerle) tasvir ediyordu, ama aramba gn havasn deitirerek herkesin iine dnmesini istemeye balad. Anarist 152

nderleri de, radyodan ayn izgide arlar yaynlyorlard. P.O.U.M.'un gazetesi La Batalla'nn savunmasz alma yeri Gvenlik Askerleri tarafndan Telefon Santral ile ayn gnde ele geirilmiti; fakat gazete baka bir adreste yine baslyor ve birtakm saylar datlyordu. Ben herkesi barikatlarn gerisinde kalmaya tevik ediyordum. Halk fikir olarak blnm, kendilerini rahatsz hissediyor ve bu Allann bels eyin nasl sonulanacan merak ediyordu. Henz hi kimsenin barikatlarn terkettiini sanmyorum, ama doru drst bir sonuca varamayaca besbelli olan bu anlamsz arpma herkesi hasta ediyordu; nk hi kimse, bu arpmalarn Franco'ya kar sava kaybetmek anlamna gelebilecek tam bir i sava biiminde gelimesini istemiyordu. Bu korkunun ifade edildiini btn taraflardan iitiyordum. O srada evremdekilerin sylediklerinden toparlanabildii kadaryla, C.N.T. yelerinin istedii, ve bandanberi istedii, yalnzca iki ey vard: Telefon Santral'nn geri verilmesi ve nefret edilen Gvenlik Askerleri'nin silahszlandrlmas. Generalite bu iki eyi yerine getireceine ve yiyecek vurgunculuunun nn alacana bir sz verse, barikatlarn iki saat gibi ksa bir srede kaldrlacandan hi kuku yoktu. Fakat Generalite'nin taviz vermeyecei de apakt. Ortalkta irkin sylentiler dolayordu. Valencia Hkme-ti'nin Barcelona'y igal etmek iin altbin asker gnderdii, bunlara kar durmak iin de bebin Anarist ve P.O.U.M. askerinin Aragon cephesinden ayrld syleniyordu. Bu sylentilerin yalnz ilki doruydu. Rasat-evinin kulesinden evreyi seyrederken limana yanaan sava gemilerinin gri ekillerini grdk. Daha nce denizcilik yapm Douglas Moyle bunlarn ngiliz destroyerlerine benzediini syledi. Gerekten de ngiliz destroyerleriymi, ama biz bunu ok sonra rendik. O gnn akam, Plaza de Cataluna'da Gvenlik Askerleri'nden drtyznn Anaristler'e teslim olduunu, silhlarn verdiklerini duyduk; bir de, banliy153

lerde (zellikle emeki snf mahallelerinde) C.N.T.'nin denetimi elinde tuttuuna dair belirsiz haberler szyordu. Grne baklrsa, biz kazanyorduk. Fakat ayn akam Kopp beni artt ve ok cidd bir yzle, hemen imdi ald haberlere gre, Hkmet'in P.O.U.M.'u lavetmek ve ona kar sava amak zere olduunu syledi. Sonradan meseleye nasl bir yorum getirilecei konusunda, bana ilk k tutan bilgi bu olmutu. arpmalar sona erdiinde, olaylarn tm sorumluluunun, partilerin iinde en zayf, dolaysyla en uygun gnah keisi olan P.O.U.M.'un stne atlacan imdiden belli belirsiz seziyordum. Bu arada, bizim yerel tarafszlmz da sonuna gelmiti. Hkmet bize kar sava at takdirde, kendimizi savunmaktan baka bir seeneimiz olmayacakt, buradaki dare Binas'nda komumuz Gvenlik Askerleri'nin bize saldrmak yolunda emir alacaklar muhakkakt. Tek kar yol, ilk nce bizim onlara saldrmamzd. Kopp telefonda emir bekliyordu; P.O.U. M.'un kesinlikle yasa-d brakldn duyarsak, hemen Cafe Moka'y ele geirmek iin hazrlk yapmalydk. Binay tahkim etmekle geirdiimiz uzun kbslu geceyi hatrlyorum. elik kepenkleri ndeki giri ksmna aprazlama taktk, arkasna binada baz deiiklikler yapmakta olan iilerin geride braktklar talardan bir barikat kurduk. Silh stokumuzu gzden geirdik. Karda Poliorama'nm damndaki alt tfei de sayarsak, biri bozuk yirmi bir tfeimiz; her tfek iin elli atmlk cephanemiz, birka dzine de bombamz vard; bunlarn dnda bir iki tabancadan baka birey yoktu. ou Alman bir dzine kadar adam, gerekirse, Cafe Moka'-ya baskn yapmak iin gnll ktlar. Hi kukusuz, gece yarsndan sonra damdan saldrarak onlar gafil avlayacaktk; sayca bizden fazlaydlar, ama bizim moralimiz daha iyiydi ve kahvehaneyi halla pamuu gibi atacamza emindik. Ama, arada birtakm insanlar ister istemez lecekti. Binada birka ikolata diliminden baka hi yiyecek kalmamt; onlarn suyumuzu da 154

kesecekleri yolunda bir sylenti dolayordu. (Hi kimse onlar n kim olduunu bilmiyordu. Su ilerini idare eden Hkmet ya da C.N.T. olabilirdi - kimse bilmiyordu.) Teker teker tuvaletlerdeki ykanma yerlerini, elimize geirdiimiz her kovay ve son olarak da, Gvenlik Askerleri'nin Kopp'a verdikleri, imdi boalm olan, onbe bira iesini doldurmak iin hayli zaman harcadk. Uykusuz geen altm saat yznden korkun bir ruh hli iinde ve kpekler gibi yorgundum. imdi artk gece ilerlemiti. Aadaki barikatlarn gerisinde, millet yerlere serilmi uyuyordu. Yukarda, sarg yeri olarak kullanmay dndmz sedirli kk bir oda vard. Ama. sylemesi gereksiz, ne tentrdiyot ne de sarg bezi bulunmadn kefettik. Belki hemireye ihtiya duyulur diye karm otelden kalkp buraya gelmiti. Moka'ya saldrmadan nce. yarm saatcik dinlenmek iin sedire uzandm, saldrda pekl ldrlebilirdim. Kemerime kayla balanm, bo brme batan tabancann verdii felket rahatszl hatrlyorum. Ondan sonra hatrladm ey ise, birdenbire sarslarak uyandmda karm bamda dikilmi bulduumdu. Ortalk iyice aydnlanmt, hibir ey olmam, Hkmet P.O.U.M.'a sava iln etmemi, su kesilmemi, caddelerdeki tek tk ate dnda herey normale dnmt. Karm, beni uyandrmaya kyamadn, n odalardan birinde bir koltuk stnde uyuduunu syledi. O gnn akamst bir eit atekes anlamas yapld. Ate sesleri yava yava snd ve artc bir hzla halk caddeleri dolduruverdi. Birka dkkn kepenkleri-ni kaldrmaya balad, sergiler neredeyse bombo olmasna ramen, yaygara ile yiyecek isteyen muazzam bir kalabalk pazara toplanmt. Ancak, tramvaylarn almaya balamad dikkati ekiyordu. Gvenlik Askerleri hl Moka'daki barikatlarnn gerisindeydiler; iki tarafn da tahkim edilen binalar daha boaltlmamt. Herkes tella oraya buraya kouturuyor ve yiyecek satn 155

almaya urayordu. Her yerde ayn sorular duyuyordunuz: Durdu mu dersin? Yeniden balar m acaba? arpma, imdi hepimizin bana gelen ve durdurmaya gcmzn yetmedii bir eit doal fet, bir kasrga ya da deprem gibi dnlyordu. Gerekten de, hemen arkasndan aslnda brakma birka saat srd sanyorum, ama saatten ok dakika gibi gelmiti Haziran aynda gn grleyii gibi ni tfek sesleri zerine herkes bir yerlere kat; elik kepenkler hemen indirildi; caddeler sihirli bir denein ucuyla dokunulmu gibi boalverdi; barikatlarn gerisi adamlarla doldu ve arpma yeniden balad. Younlam bir tiksinti ve fkeyle damdaki mevziime dndm. Bu gibi olaylara kartmz zaman, yle sanyorum ki, kk apta da olsa tarih yapyorsunuz-dur; hesapa kendinizi tarih bir karakter gibi hissetmeniz gerekir. Fakat hi byle yapmazsnz, nk bu zamanlarda madd ayrntlar baka hereye ar basar. arpmalar boyunca, yzlerce mil uzaktaki gazeteciler bu ii parlak bir biimde yaptklar halde, ben durumun doru drst bir tahlil ini yapamadm. Balca dndm, bu her iki taraf iin de ldrc rezil kavgann doru ve yanl ynleri deil, u Allann bels damda gece gndz oturmann verdii rahatszlk ve sknt, gittike ktleyen alkt pazartesi gnnden-beri hibirimiz adam gibi yemek yememitik. Btn bu sre iinde, kafamda, bu i biter bitmez cepheye dnmem gerekecei fikri dolap duruyordu. Bu dnce beni ileden karyordu. Yzelli gn cephede bulunmu, Barselona'ya azck dinlenebilmek ve rahat etmek iin hevesle gelmitim, ama bunun yerine, en azndan benim kadar canlar sklan ve zaman zaman bana el sallayarak kendilerinin de birer ii olduunu syleyen, (onlara ate etmeyeceimi mit ettiklerinden yapyorlard bunu) ama emir geldiinde kesinlikle ate aacak olan Gvenlik Askerleri'nin karsnda, damda oturarak vakit geiriyordum. Eer tarih dedikleri buysa, hi de yle bir 156

duygu vermiyordu. Daha ok cephede az adam olduu, bu yzden anormal uzunlukta srelerle nbet tutmanz gerektii, kahramanlk etmek yerine, sknt iinde, hazan uykudan ba nne derek, ne olup bittiiyle hi ilgilenmeyerek yalnzca olduunuz yerde oturmanz gereken, ok kt bir dneme benziyordu. Otelde, arpmalar boyunca burunlarn kap ucundan uzatmaya korkan karmakark kalabaln arasnda korkun bir kuku havas domutu. ou kimse casus grme deliliine tutulmu, milletin kulana baka herkesin Komnistler'in, Trokistler'in, Anaristlerin ya da bilmem kimin casusu olduunu fsldayarak ortalkta dolanyordu. iko Rus ajan, srayla btn yabanclar bir yana sktryor, inandrc bir biimde, btn bu oyunu Anaristler'in dzenlediini zh ediyordu. Adam biraz ilgiyle seyrettim; nk, gazetecileri saymazsanz, hayatmda ilk defa, meslei yalan sylemek olan birini gryordum. Tfek takrtlarnn ortasnda ve kepenkleri kapal pencerelerin berisinde srp giden bu kk otel hayatnda iren bireyler vard. ndeki yemek salonu, pencereden gelen bir kurun stunlardan birini yonttuktan sonra terkedilmi, konuklar, hibir zaman herkese yetecek kadar masa bulunmayan arkadaki le odaya dolumulard. Garsonlar geni lde azaltlmt, bazlar C.N.T. yesi olduklar iin genel greve katlmlar ve imdilik beyaz kolal gmleklerini karmlard, ama yemek servisleri hl yapmack bir tren grntsyle devam ediyordu. Aslnda, ortalkta yenecek pek birey yoktu. O perembe akam, yemek olarak adam bana bir tek sardalya dyordu. Otelde gnlerdir ekmek bulunmuyordu, arap ylesine azalmt ki, gitgide daha eski araplar daha yksek fiatlara iiyorduk. Yiyecek ktl, arpmalar sona erdikten birka gn sonra da devam etti. gn boyunca karm ve ben bir para kei peyniriyle kahvalt ettik, ekmek ve iecek birey yoktu. Bol miktarda bulunan tek ey portakald. Fransz kamyon srcleri otele bir sr por157

takal getirmilerdi. Bu ofrler kaba grnl bir gruhtu, yanlarnda birtakm ok boyal, takm taktrm spanyol kzlar ve siyah gmlekli pek iri bir hamal vard. Baka zaman olsa, zppe otel mdr bunlar rahatsz etmek iin elinden geleni ardna komaz, hatt daha bandan otele kabul etmezdi, ama u anda pek itibr gryorlard. bizim hi yokken, onlarn herkesin otlanmaya abalad zel bir ekmek stoklar vard. O son geceyi damda geirdim, ertesi gn arpma sona erecek gibi grnyordu. O gn Cuma gn ok ate aldn sanmyorum. Hi kimsenin, Valencia' dan birliklerin gerekten gelip gelmediinden haberi yoktu aslnda, o gece birlikler geldiler. Hkmet radyodan yar yattrc, yar tehdit edici bildirilerle herkesin eve gitmesini isteyen, belli bir saatten sonra zerinde silhla yakalananlarn tutuklanacan syleyen yaynlar yapyordu. Hkmet yaynlarn kimsenin takt yoktu, ama millet heryerde barikatlardan yavaa toz oluyordu. Bu durumun belli bal sorumlusunun yiyecek ktl olduuna eminim. Her yanda ayn szler iitiliyordu: Hi yiyeceimiz kalmad, yeniden dnp almak zorundayz. te yandan, ehirlerde yiyecek olduu srece taynlarn alacaklarn bilen Gvenlik Askerleri yerlerinde kalabiliyorlard. Akamst olduunda, terkedilmi barikatlar hl yerlerinde durduu halde, caddeler hemen hemen normale dnm, Ramblas halkla dolmutu; dkknlarn hemen hepsi akt ve hepsinin en gven vericisi uzun sre donmu kalplar halinde duran tramvaylar harekete getiler. Gvenlik Askerleri hl Cafe Moka'y ellerinde tutuyorlard, barikatlarn ykmamlard ama bazs kaldrma sandalye karp dizlerinin stnde tfeklerini yatrm oturuyorlard. Birinin yanndan geerken gz krptm; dmanlktan hayli uzak bir srtmayla karlk verdi hi kukusuz, beni tanmt. Telefon Santral'ndan Anarist bayra indirilmiti, yalnz Katalan bayra dalgalanyordu. Bu, iilerin kesinlikle yenildikleri anlamna ge158

liyordu siyas bilinsizliim yznden kafamda yeterince aklk olmamasna ramen Hkmet'in, kendini daha gvenli hissettii zaman hesap sormaya kalkacan anlamtm. Fakat o srada, olaylarn bu ynleriyle ilgilenmiyordum. Btn bildiim, eytan silh seslerinin sona ermesinden derin bir rahatlama duyduum ve cepheye dnmeden nce, biraz yiyecek satn alarak, azck dinlenip huzur bulabileceimdi. Valencia'dan gelen birlikler, o akam caddelerde ilk kez grndklerinde vakit hayli ilerlemi olmalyd. Bunlar. Gvenlik Askerleri'ne ve Carabineros'a benzer (yani, balca polis grevlisi) bir baka snf olan Hcum Muhafzlar ve Cumhuriyet'in seme birlikleriydi. ok anden, adeta yerden bitercesine ortaya kmlard; nereye baksanz, onar kiilik gruplar halinde caddelerde devriye gezdikleri grlyordu kocaman tfekleri omuzlarndan aa sarkan, uzun boylu, gri ya da mavi niformal adamlar, grup bana da bir makineli tfek. Bunlar olurken bizim yaplacak gayet nzik bir iimiz vard. Rasatevinin kulelerinde nbet tutarken kullandmz alt tfek hl olduklar yerde duruyordu ve ne yapp yapp onlar P.O.U.M. binasna geri gtrmek zorundaydk. Tek sorun, bu tfekleri caddenin bir yanndan br yanma geirmekti. Bunlar, binadaki silh deposuna aittiler, ama caddeye karmak Hkmet emrine kar gelmek demekti; ellerimizde bunlarla yakalanrsak tutuklanacamz kesindi daha kts, tfeklere de el konurdu. Binada yalnzca yirmibir tfek varken, altsn kaybetmeyi gze alamazdk. En uygun yolu bulmak iin, uzun tartmalar yapldktan sonra, kzl sal bir spanyol ocukla ben tfekleri dar karmaya baladk. Hcum Muhafzlar'm uyutmak ok kolayd; asl tehlike, rasatevinde tfeklerimiz olduunu gayet iyi bilen Moka'daki Gvenlik Askerleri'nin bizim caddeden karya tfek tadmz grnce ii bozmalaryd. Yar yarya soyunduk, sol omuzumuza birer tfek astk, dipikleri koltuk altmza sktrdk, namlular da 159

paalarmzdan aa sarkttk. Bu Mavzerlerin uzun olmas ayr bir talihsizlikti. Benim gibi uzun boylu bir adam bile uzun bir Mavzeri rahatszlk duymadan pantolonunun paasnda tayamazd. Rasatevinin kvrm kvrm merdivenlerinden aa ktk gibi bir bacakla inmek dayanlmaz bir iti. Bir kere caddeye knca, hareket etmek iin tutulacak tek yolun, dizlerimizi bkmeyecek kadar yava yrmek olduunu kefettik. Sinemann nnde bir grup adamn, kaplumbaa hzyla cadde boyunca yrym byk bir ilgiyle seyrettiklerini grdm. Acaba ne derdim olduunu dndler diye merak eder dururum. Savata yaralanmtr demilerdi belki de. Her neyse, btn tfekler kazasz belsz karya geirildi. Ertesi gn, Hcum Muhafzlar her yan kaplamt, caddelerde ftih edasyla yryorlard. Hkmet'in, direnme gstermeyeceini nceden bildii halk dehette brakmak iin kuvvet gsterisi yaptna hi kuku yoktu; baz patlamalar olacandan herhangibir korkular olsa, Hcum Muhafzlar kk mangalar halinde caddelere datlmaz, barikatlarda tutulurdu. Bunlar pek mkemmel birliklerdi, spanya'da grdklerimin en iyisiydiler ve bir anlamda dman olmalarna ramen, grnlerinden holanmaktan kendimi alamyordum. Fakat, onlarn ileri geri gezinmelerine bir eit aknlkla bakyordum. Ben, Aragon cephesindeki pejmrde, pek kt silhlanm milislere almtm; Cumhuriyetin byle birlikleri olduunu bilmiyordum. Beni asl artan, bunlarn seilmi adamlar olmalar deil, ellerindeki silhlard. Hepsi, Rus tfei denilen (bu tfekler spanya'ya S.S.C.B. tarafndan gnderilmiti, ama sanyorum, Amerika'da iml ediliyorlard) yeni bir cins tfekle donatlmlard. Bir tanesini inceledim. Mkemmel bir tfek olmaktan pek uzakt ama bizim cephedeki eski psk, az yayvan korkun karabinalardan kat kat iyiydi. Hcum Muhafzlarnn on adamna bir hafif makineli tfek, herbirine de bir otomatik tabanca d160

yordu; bizimse cephede aa yukar elli adammza bir makeneli tfek dyordu, tabancalara gelince; bunlar yalnzca kanunsuz yollardan elde edebilirdiniz. imdiye kadar farketmemi olmama ramen, gerek uydu ki, bu heryerde byleydi, hi de cepheye gnderilmek niyetiyle yetitirilmemi olan Gvenlik Askerleri ve Cara-binero'lar daha iyi silhlandrlm, bizden ok daha iyi giydirilmilerdi. Bunun her savata byle olduunu sanyordum gerideki besili polis ile cephe hattndaki pejmrde askerler arasndaki tezd! Tm olarak alndkta, bir iki gn sonra Hcum Muhafzlar halkla gayet iyi geinmeye baladlar. lk gn, bazlar herhalde, emir aldklar iin kkrtc bir tavrla davranlarda bulunmaya kalknca birka yerde kargaalk kt. Bazs gruplar halinde tramvaylar basm, yolcular aram, cebinden C.N.T. yelik kart kanlarn kartlarn para para etmilerdi. Bu, silhl Anaristler'le kavgalamaya yol at; bir iki kii ld. Ama ok ksa bir sre sonra, Hcum Muhafzlar muzaffer istilc havalarn braktlar ve ilikiler daha dostne bir hale geldi. ounun bir iki gn iinde kendilerine birer kz arkada buluverdikleri dikkati ekiyordu. Barselona arpmalar, Valencia Hkmeti'ne Kata. lonya blgesinin tm denetimini eline almak iin uzun zamandr arad bahaneyi vermiti. i milisleri datlacak ve Halk Ordusu birlikleri arasnda yeniden paylatrlacakt. Barselona zerinde Cumhuriyeti bayra dalgalanyordu Cumhuriyeti 'bayran faist siperlerinin dnda, sanrm, ilk burada grm oluyordum. i mahallelerinde barikatlar yklyor, ama bu i pek yava oluyordu; nk barikat kurmak talar gerisin geri yerine koymaktan ok daha kolaydr. P.S.U.C. binalarnn nndeki barikatlarn yerlerinde kalmasna izin verilmiti; gerekten Haziran sonu geldiinde pek ou hl duruyordu. Gvenlik Askerleri stratejik noktalan ellerinde tutmaya devam ediyorlard. Esasl bir miktarnn karldndan hi kukum yok, ama C.N.T. mer161

kezlerinde muazzam saylarda silha el konuyordu. La Batalla hl ortalkta gzkyordu, ama ilk sayfas hemen neredeyse bombo kalacak derecede sansr edilmiti. P.S.U.C. gazeteleri sansre uramyor, P.O.U.M.'un lavedilmesini talep eden, ortal alevlendirici makaleler yaynlyorlard. P.O.U.M.'un gizli bir faist rgt olduu iln edilmi, P.O.U.M.'n, orak ve eki iaretli bir maskeden syrlarak ortaya kan iren, gamal ha iaretli manyak bir yz olarak gsteren bir karikatr, P.S. U.C. ajanlar tarafndan kentin drt bir yanma yaylmt. Besbelli, Barselona arpmalarnn resm ifadesi, yalnz P.O.U.M. tarafndan ustaca dzenlenen bir faist beinci kol ayaklanmasndan baka bir ey deil, diye kararlatrlmt. arpmalarn bittii u srada, oteldeki korkun kuku ve dmanlk havas daha da ktlemiti. Durmadan ortaya atlan sulamalar karsnda tarafsz kalmak olanakszd. Postahaneler yeniden alyordu, yabanc komnist gazeteleri elimize gemeye balamt; arpmalara ilikin haberleri yalnzca azl partizanca deil, fakat hi kukusuz, gereklere de aykryd. Neyin nasl olduunu gerekten gren Komnistler'in bazlar, sanrm, olaylar iin uydurulan yorumlar karsnda hayretten dona kalyorlard; ama, tabiatyla kendi taraflarna skca bal kalmak durumundaydlar. Komnist arkadamz bana bir kere daha yanat ve Uluslararas Tugay'a transfer olmay isteyip istemediimi sordu. Hayli armtm. Sizin gazeteleriniz benim faist olduumu yazyor. dedim. P.O.U.M.'a bal olduum iin, mutlaka siyas bir zanl olmalym. Oh, bu mesele deil canm, Ne de olsa siz yalnzca verilen emri yerine getiriyordunuz. Ona, bu olaydan sonra Komnistler'in denetimi altndaki hibir birlie katlamayacam sylemek zorunda kaldm. Eninde sonunda, bu, spanyol emeki snfna kar kullanlabilirdi. Byle bir patlamann bir daha ne zaman olaca bilinemezdi ve ben bir daha byle bir 162

davada tfeimi elime almak durumunda kalrsam, onu emeki snfa kar deil, emeki snfn yararna kullanacaktm. Adam bu konuda ok drstt. Fakat btn hava deimiti. Artk, nceden olduu gibi, farkl kalmakta anlap aslnda siyas hasmmz olmas gereken birisiyle iki iemiyordunuz. Otelin holnde baz irkin az dalamalar yaplyordu. Bunlar olurken, hapishaneler dolup tayordu. arpmalar sona erdikten sonra, hi kukusuz, Anaristler esirlerini salvermi, ama Gvenlik Askerleri kendi esirlerini brakmam ve bunlarn ou hapse atlm, biroklar muhakeme edilmeksizin, aylarca hapiste tutulmulard. Her zaman olduu gibi, polisin beceriksizlii yznden tamamen susuz zavalllar tutuklanyordu. Daha nceden, Douglas Thompson'-un Nisan banda yaralandndan sz etmitim. Sonra onunla temasmz kaybettik; biri yaraland m zaten hep byle olurdu, nk yarallar sk sk bir hastaneden brne yer deitirirlerdi. Aslnda Tarragona hastanesindeydi, arpmalar balad sralarda gerisin geriye Barselona'ya gnderilmiti. Sal sabah ona sokakta rastladm, her yanda uuldayan tfek ateinden hayli tedirgindi; o da herkesin azndaki soruyu sordu : Nedir bu Allahm bels ey? Elimden geldii kadaryla anlattm hereyi. Tompson hemen, Ben bu iin dnda kalacam. Kolum hl kt. Otelime dnp orada oturacam. dedi. Oteline dnd, ama ne yazk ki kald otel ehrin Gvenlik Askerleri'nce denetim altnda tutulan kesimindeydi sokak arpmalarnda yerel corafyay bilmek ne kadar nemli! Otel baslm, Thompson yakalanm, hapse tklm ve sekiz gn sreyle, hi kimse iin uzanacak bir yer bulunmayacak derecede azna kadar dolu bir hcrede tutulmutu. Buna benzeyen daha bir sr olay oluyordu. ok sayda siyas zanl yabanc, pelerinde polis ve devaml ele verilme korkusuyla saklanyordu. Pasaportsuz olan ve genellikle kendi lkelerinde gizli polise aranan talyan ve Almanlar'n durumu en ktsy163

d. Yakalandklar takdirde, snrdi edilerek Fransa'ya gnderileceklerdi ki, bu, Tanr bilir onlar ne korkun olaylarn bekledii, talya ya da Almanya'ya geri yollanmalar demekti. Bir iki yabanc kadn spanyollar'la evlenerek durumlarn abucak usulne uydurdular. Hi kimlik belgesi olmayan bir Alman kz gnlerce bir adamn metresi pozuna girerek polisi uyutmutu. Adamn yatak odasndan karken kazr arptmzda, zavall kzn yzndeki utan ve sefalet ifadesini hatrlyorum. Kukusuz, kz adamn metresi falan deildi, ama benim onu yle sandm dnmt. Btn bu zaman boyunca, iinizde, bir arkadanzn imdiye kadar sizi polise gammazlam olabilecei gibi nefret uyandran bir duygu tayordunuz. arpmann uzun sren kbusu, grlts, yiyecek ve uykudan yoksunluk, damda oturup acaba bir dakika sonra vurulacak mym, yoksa bir bakasn m vurmak zorunda kalacam diye lesiye sklmak, karmakark gerginlik sinirlerimi sonuna kadar zorlamt. yle bir noktaya gelmitim ki, her kap arpnda tabancama sarlyordum. Cumartesi sabah caddeden bir silh gmbrts koptu; herkes yine balad diye baryordu, caddeye kotuumda birka Gvenlik Askeri'nin kudurmu bir kpei vurduklarn rendim. O zaman, hatt aradan aylar getikten sonra Barselona'da bulunmu bir kimse, korku, kuku, nefret, sansrl gazeteler, tka basa doldurulmu hapishaneler, muazzam yiyecek kuyruklar ve sinsi sinsi gezinen silhl adamlarn yaratt korkun havay hi unutamayacaktr. Barselona arpmalarnn ortasnda olan bitenlerin neye benzediine dair bir fikir vermeye abaladm, ama zamann tuhaflklarndan birounu aktarmakta baarl olduumu sanmyorum. Geriye baktmda belleime taklan eyler o srada rastgele yaplan gzlemler, btn davann kendilerine anlamsz bir grlt gibi geldii savan dnda kalanlarn bir anlk grntleri. Bir iki sokak tede tfeklerin atrt ve gmbrts duyu164

lurken, modaya uygun giyinmi bir kadn koluna alveri sepetini takm, nnde kvrck tyl beyaz bir kpekle, Ramblas'dan aa doru yry yaparken grdm hatrlyorum. Tek akla gelen, kadnn sar olabileceiydi. Bir de, tamamen bo Plaza de Cataluna'da aceleyle kardan karya koarken her iki elinde beyaz mendiller sallayan bir adam. Batan aa siyahlar giyinmi byk bir kalabaln da bir saat boyunca Palaza de Cataluna'dan gemeye altklarn ve hep baarszla uradklarn hatrlyorum. Ne zaman yan sokaktan balarn uzatsalar, kedeki Hotel Colon'dan P.S.U.C. makineli tfekleri ate ayor ve onlar geri pskrtyordu neden bilmiyorum, nk silhsz olduklar aka grlyordu. Sonradan, bunlarn bir cenaze alay olduunu dndm. Poliorama'nm stndeki mzede kapc olarak alan ve btn bu olanlara toplumsal yaayn gerei olan eyler diye bakan kk adam. ngilizler'in kendisini ziyarete gelmesinden ok honut olmutu. ngilizler'i ok simpatico bulduunu syledi. Bu bel sona erdiinde hepimizin yeniden onu grmeye geleceimizi umuyordu gerekten de onu grmeye gittim. Bayla Plaza de Catuluna'daki cehennemi atee doru iaret ederek (sanki bu sabahn ok gzel olduunu sylyormu gibi) Eh, Temmuz'un 19'u geldi yine diyen br kk adam. Ayakkab dkknnda postallarm yapan adamlar. Oraya, arpmadan nce, arpma sona erdikten sonra ve birka dakika iin 5 Mays'dakine ksa sreli atekes srasnda gittim. Pahal bir dkknd, alanlar da U.G. T.'nin adamlaryd, P.S.U.C. yesi de olabilirdiler her_ neyse, siyas adan kar tarafn adamlaryd ve benim P.O.U.M.'lu olduumu biliyorlard. Yine de davranlar tmyle tarafszd. Byle eylerin olmas ok kt deil mi? iin de ok kt. Bir trl sona ermemesi ne yazk! Cephede olanlar yetmiyormu gibi vb. vb. Halk arasnda bir sr insan, belki de Barselona'da oturanlarn ou btn arpmaya, bir ilgi kaymas olmadan, 165

ya da bir hava basknnda duyacaklarndan zrnk fazla olmayan bir ilgi ile bakyorlard. Bu blmde yalnz kendi kiisel gzlemlerimi anlattm. Bundan sonraki blmde, elimden geldiince iyi bir biimde daha kapsaml konular tartmam gerekiyor gerekte olan nedir, ve ne gibi sonular dourmutur, olayn doru ve yanl ynleri nelerdi, eer sorumlusu var ise bu sorumlu kimdi? Barselona arpmalar pek ok siyas tartmaya sermaye edildii iin, bunun dengeli bir grnmn vermeye almak nemli birey-dir. imdiden bu konu stne bir ok kitab doldurmaya yetecek miktarda yaz yazlmtr, bunlarn onda dokuzunun gerek d olduunu sylersem abartmaya kam olmam sanyorum. O srada yaynlanan gazete haberlerinin hemen hepsi savatan uzaktaki gazeteciler tarafndan uydurulmutu; yalnzca yanl haber vermekle kalmayp, okuyucular maksatl olarak da yanl yne ekiyorlard. Her zaman olduu gibi, sorunun tek bir ynnn, halka geni olarak yanstlmasna izin veriliyordu. O srada, Barselona'daki herkes gibi, ben de yalnzca kendi mahallemde neler olup bittiini grdm, ama ortala yaylan yalanlarn pek ounun tersini kantlayacak kadar ok ey duydum ve olaylara tank oldum. nceden olduu gibi, siyas atmalarla (tpk bir in savandaki generallerin adlar gibi) insann akln kartran partiler ve alt-partilerin isim kalabalyla ilgilenmiyorsanz, ltfen bu blm atlayn. Partiler ii polemiin ayrntlarna girmek korkun bir i, lm ukuruna dalmaya benziyor Fakat gerei olabildiince ortaya karmaya abalamak ve kurmak gereklidir. Uzak bir ehirdeki bu sefil dalama, ilk bakta sanldndan daha byk bir nem tamaktadr.

11
Gerekli kaytlarn olmamas yznden, Barselona arpmalarnn tmyle doru ve tarafsz bir yks hibir zaman yazlamayacaktr. Gelecekteki tarihiler, zerinde almak iin bir yn sulama ve parti propagandasndan baka birey bulamayacaklar. Ben bile, gzlerimle grdklerimin ve szlerini gvenilir saydm baka grg tanklarndan rendiklerimin tesinde pek az malzemeye sahibim. Byle olmakla birlikte, baz sunturlu yalanlarn aksini kantlayabilir ve bu olayn belirli bir perspektife sokulmasna yardmc olabilirim. Her eyden nce, gerekten olan neydi? Uzun bir sreden beri Katalonya'nn her yannda gerilim ykseliyordu. Bu kitabn daha nceki blmlerinde Komnistler'le Anaristler arasndaki atmalar bazlarna anlatmtm. 1937 Mays'nda herey yle bir noktaya ulat ki, artk byk bir patlaya kanlmaz gzyle baklyordu. Srtmenin barda taran nedeni, btn zel silhlarn teslim edilmesine ilikin Hkmet emri idi; bunun yansra, iyi silhlarla donanm gayr siyas bir polis kuvveti kurulmasna da karar verilmiti. Bu rgte sendika yeleri alnmayacakt. Bundan sonraki admn, C.N.T. denetimindeki kimi kilit endstrilerin ele geirilmesi olaca herkese apak biliniyordu. Ayrca, ii snf saflarnda servetle sefalet arasndaki kartln gittike artmasndan ileri gelen belli bir krgnlk ve devrimin sabote edildii yolunda genel ve mulak bir duygu da vard. 1 Mays'ta hibir ba kaldrma hareketinin olmay herkesi sevindirmi ve artmt. 3 Mays'ta Hkmet, savan bandan beri ounlukla C.N.T.'li iilerin altrd Telefon Santral'n, kt ynetildii, ayrca resm grmelerin dinlendii ve banda alnd gibi gereke167

166

ier ne srerek devralmaya karar verdi. Sivil giyinmi silhl polisler caddelerde yol alrken, Polis efi Sala, (kendisine verilen emirlerin snrn ayor muydu amyor muydu bilinmez) binay ele geirmeleri iin kamyon dolusu silhl Gvenlik Askeri gnderdi. Aa yukar ayn saatlerde, takm takm Gvenlik Askerleri stratejik noktalardaki baka birok binalar da zaptetti-ler. Asl niyetleri her ne idiyse, herkes bunun C.N.T.'ye kar Gvenlik Askerleri ve P.S.U.C. (Komnistler ve Sosyalistler) tarafndan yaplacak bir saldrnn iareti olduuna inanyordu. ilerin binalarna bir saldr olacak diye bir sylenti ehri dolat; caddelerde silhl Anaristler belirdi; iler durdu ve hemen ardndan arpma patlak verdi. O gece ve ertesi gn, ehrin her yannda barikatlar kurulmutu ve arpmalar 6 Mays sabahna dek aralksz srd. Ne var ki, arpma, her iki tarafta da savunma niteliindeydi. Bildiim kadaryla, binalar kuatlm ama hibiri zapdedilmemi ve hi topu da kullanlmamt. Durum kabataslak yleydi: C.N.T. - F.A.I. - P.O.U.M. kuvvetleri emeki banliylerini, silhl polis kuvvetleri ve P.S.U.C. de ehrin merkez ve resm kesimlerini tuttular. 6 Maysta ate kesildi, ama, muhtemelen Gvenlik Askerleri'nin silhsz C.N.T. iileri stne, ani saldrs yznden yeniden bozuldu. Bununla birlikte, ertesi sabah millet kendiliinden barikatlar farketmeye balad. 5 Mays gecesine kadar C.N.T. daha iyi durumdayd saylr; ayrca ok sayda Gvenlik Askeri teslim olmutu. Fakat genel olarak kabul edilmi bir nderlik ve belirli bir pln yoktu gerekten, Gvenlik Askerleri'ne kar direnmeyi ngren belirsiz bir kararn dnda, anlald kadaryla, hibir pln yaplmamt. C.N.T.'nin resm nderleri U.G.T. nderleri ile birlikte herkesi ilerinin bana dnmeye aryorlard. Herey bir yana, yiyecek gitgide azalyordu. Bu koullar iinde hi kimse arpmaya devam etmeyi gze alacak kadar davaya gvenemiyordu 7 Mays leden sonra artlar hemen hemen normale dnmt. O akam deniz 168

yoluyla Valencia'dan gnderilen alt bin Hcum Muhafz Barselona'ya vard ve ehrin denetimini eline ald. Hkmet, muvazzaf kuvvetlerin elindekiler dnda btn silhlarn teslim edilmesine ilikin bir emir yaynlad ve ertesi birka gn iinde ok sayda silh ele geirildi. arpmalar srasndaki kayplar, resm bildirilere gre, drt yz l ve bin kadar yaral idi. l says abartmal verilmi olabilir, ama bu rakam rtecek delillerden yoksun olduumuz iin, doru kabul etmek zorundayz. kinci olarak, arpma sonrasnn etkilerini herhangi bir kesinlikle sylemek de imknszdr. Bu patlamann savaa dorudan bir etkisi olup olmad konusunda bir delil yok, ama biraz daha uzasayd etkisi olaca kukusuzdu. Bu patlama, Katalonya'nn Valencia denetimi altna girmesine, milis glerinin datlmasna, P.O.U.M.'un ilgasna bahane edilirken, hi kukusuz, Cabellero Hkmeti'nin drlmesinde de etkili oldu. Fakat, kesinlikle, bunlar zaten olacakt diye dnebiliriz. Asl dava, sokaklara dklen C.N.T. emekilerinin bu arpmada pes dememekle birey kaybedip kaybetmedikleridir. Barselona Telefon Santral'nn ele geirilii, dpedz uzun bir sre iindeki tek bir olayd. Dorudan iktidar geen yldan beri, manevrayla sendikaclarn ellerinden kaydrlmt. Genel eylemin yn, emeki snfn denetiminden ok uzakta, merkez denetime, devlet kapitalizmine ve muhtemelen, zel kapitalizmin yeniden sunuluuna doruydu. Gerek udur ki; bu noktada direnmenin varl, srecin hzn herhalde azaltmtr. Savan patlak vermesinden bir yl sonra Kata-lonya emekileri iktidarlarn byk lde yitirmilerdi, ama nispeten hl iyi durumdaydlar. Ne trl kkrtma olursa olsun yan gelip yatacaklarn aka belirtmi olsalard, daha da byk kayba uram olabilirlerdi. arpp da yenilmenin, hi savamamaktan daha iyi sonu verdii rnekler vardr. 169

nc olarak, bu patlamann gerisinde ne gibi bir gaye herhangi bir gaye var idiyse tabii vard? Bu bir eit coup d'etat ya da ihtill giriimi miydi? Gerekten Hkmet'i drmeyi mi hedef almt? nceden tasarlanp zerinde karar verilmi miydi? Benim fikrimce, arpma yalnzca herkesin onu beklemesi anlamnda, nceden dnlm ve tasarlanmt. Her iki tarafta da hibir belirli pln iareti yoktu. Anaristlerin safnda eylem nerdeyse kesinlikle kendiliinden olumutu, nk bu balbama sradan adamlarn kard bir olayd. Herkes sokaa frlam, siyas nderleri de onlar istemiyerek izlemiler ya da hi izlememilerdi. Devrimci bir izgide konuanlar, yalnzca Durruti Dostlar F.A.I. ve P.O.U.M.'un iinde kk bir ar grup idi. Bunlar da yine, nderlik etmiyor, izliyorlard. Durruti Dostlar bir eit devrimci bildiri dattlar, ama bu bildiri 5 Mays'tan nce kmad; dolaysyla, daha iki gn nce kendiliinden balam olan arpmay onlarn balatt sylenemez. C.N.T.'nin resm liderleri daha bandan olayla ilgileri olmadn akladlar. Bunun birok nedeni vard En bata, C.N. T.'nin hl Hkmet'te ve Generalite'de temsil edilmesi, nderlerin izleyicilerinden daha tutucu olmalarn salyordu. kinci olarak, C.N.T. nderlerinin asl gayesi U.G.T. ile ittifak kurmakt; arpma ise hi deilse imdilik, C.N.T. ile U.G.T. arasndaki ayrl zorunlu olarak geniletecekti. nc olarak, Anarist nderleri o srada herkese bilinmemekle birlikte olaylar belli bir noktann tesine srar da, belki 5 Mays'ta yaklatklar gibi, emekilerin ehre egemen olmas halinde, yabanc bir mdahale yaplmasndan korkuyorlard. Bir ngiliz kruvazr ve iki ngiz destroyeri limana girmilerdi, kukusuz yaknlarda daha baka sava gemileri de vard. ngiliz gazeteleri bu gemilerin Barselona'ya ngiliz karlarn korumak iin gittiini iln etti. Ama gerek uydu ki, gemiler bunu gerekletirmek iin hibir eylemde bulunmadlar; yani, karaya hi 170

asker karmadlar ya da hibir mlteci kabul etmediler. Bu noktada kesin bir ey sylenemez, ama hi deilse iten ie muhtemeldir ki, spanyol Hkmeti'ni Franco'dan kurtarmak iin parman kprdatmayan ngiliz Hkmeti, ayn hkmeti kendi emeki snfndan kurtarmak iin yeterince abuk mdahale edecekti. P.O.U.M.'un nderleri bu olayda mesuliyet tamadklarn sylemediler, hatt izleyicilerini barikatlarda kalmaya tevik ettiler ve Durriti Dostlar'nn yaynlad arlk yanls bildiriyi bile onayladlar (6 Mays, La Batalla). Grnd kadaryla hi kimsenin elinde bir kopyas bulunmayan bu bildiri hakknda byk belirsizlikler vardr. Kimi yabanc gazetelerde bu bildiri, ehrin her yanma yaptrlm ortal alevlendirici bir afi olarak tanmlanmt. Kesinlikle byle bir afi falan yoktu. eitli kaynaklar karlatrdktan sonra, bu bildirinin (1) htillci bir konseyin (cunta) kurulmas, (2) Telefon Santral'na yaplan saldrnn sorumlularnn bulunmas, (3) Gvenlik Askerleri'nin silahszlandrlmas iin arda bulunduunu syleyebilirim. La Batalla'nn bildiriyi nereye kadar kabul ettiine gelince, oras da mehuldr. Ben kendim ne bildiriyi ne de o tarihli La Batalla'y grdm. arpmalar srasnda grdm tek el iln, kk bir grup Trokist'in (Bolevik - Leninist-ler) 4 Mays'ta kardklar bildiriydi. Bunun da balca syledii ey, Herkes barikatlara gitsin sava sanayii dndaki btn sanayi kollarnda genel grev yaplsn idi. Bir baka deyile, zaten olan eylerin yerine getirilmesini istiyordu.) Fakat gerekte P.O.U.M. nderlerinin tutumlar tereddtlyd. Franco'ya kar srdrlen sava kazanlmadan nce asla ayaklanmaktan yana deildiler. Ne var ki, emekiler sokaa dklmlerdi; P. O.U.M. nderleri de, emekiler sokaa dkld m, onlarla birlikte olmak devrimci partilerin grevidir diyen, hayli ukalca, bir marksist izgiyi tutarak hareket ettiler. Bu nedenle 19 Temmuz'un ruhunu yeniden uyan171

drmak ve benzeri sloganlara ramen, emekilerin eylemlerini savunma ile snrlamak iin ellerinden geleni yaptlar. Mesel, herhangibir bina zerine saldr emri asla vermediler; yalnzca taraftarlarnn uyank kalmasna ve son blmde deindiim gibi, nlemek imkn olduka ate almamasn emrettiler. La Batalla ayrca hibir birliin cepheden aynlmamas yolunda talimatlar da yaynland (*). Kestirilebilecei kadaryla P.O.U.M.' un sorumluluunun, herkesi tevik etmekten ve muhtemelen bir ksm ahaliyi orada kalacaklarndan daha uzun sre kalmaya ikna etmi olmaktan ibaret bulunduunu syleyebilirim. O srada P.O.U.M. nderleri ile kiisel ilikileri olanlar (benim ilikim yoktu) bana gerekte bu iten tmyle hi holanmadklarn, ama katlmak zorunluluunu da duyduklarn sylediler. Sonradan hi kukusuz, bu da, hep yapld gibi, siyas bir sermaye haline getirilmiti. P.O.U.M. nderlerinden biri olan Gorkin, sonradan Mays'n grkemli gnleri nden bile dem vurdu. Propaganda asndan, hakl izgi bu olabilirdi; kukusuz P.O.U.M.'un yasaklanmadan nceki ksa dnemde ye says bir dereceye kadar artmt. Taktik asndan, ok kk bir rgt ve genellikle P.O. U.M.'un dman olan Durriti Dostlar'nn bildirisini destelkemek, muhtemelen, bir hata olur. Genel heyecan ve her iki tarafta da sylenen eyler dnlecek olursa, bildirinin Barikatlarda kalnz demekten fazla bir tesiri olmad. Ama Anarist gazetesi Solidaridad Obrera buna kar karken, P.O.U.M. nderlerini benimser gibi grnmekle, bu arpmann yalnzca P.O.U.M. tarafndan yrtlm bir eit ayak(*) Inprecor'un (International Press Correspondence'n ksaltlm ad Komnist Enternasyonalin gazetesi.) son saylarndan tam tersini, yani La Batalla'nn P.O.U.M. birliklerinin cepheden ayrlmasn emrettiini sylyor. Bu nokta, ad geen tarihli La Batalla'ya baklarak kolaylkla tespit edilebilir.

lanma olduunu yazmalarn kolaylatrdlar. Ne var ki, zten Komnist basnn her halkrda byle syleyeceine kesinlikle inanabiliriz. stelik bu, daha az delille gerek nceden gerek sonradan yaplan sulamalarla oranlanrsa hibir ey deildi. C.N.T. nderleri tedbirli tutumlarndan fazla birey kazanamadlar; ballklarndan tr vndler, ama frsat kar kmaz hem Hkmet'ten hem Generalite'den atldlar. O zaman insanlarn sylediklerinden anlalabilecei kadaryla, herhangi bir yerde gerek bir ihtillci niyet yoktu. Barikatlarn gerisindekiler muhtemelen, aralarnda bir tutam da U.G.T. iileri olan, alelade C.N. T. iileriydi; kalktklar ey, Hkmet'i devirmek deildi, doru ya da yanl olarak polisten gelen bir saldr diye grdkleri harekete kar direnmekti. Eylemleri temelde savunma niteliindeydi ve hemen neredeyse btn yabanc gazetelerde yapld gibi, bir ayaklanma diye tanmlanmas gerektiinden kukuluyum. Ayaklanma, saldrgan eylem ve belirli bir pln demektir. Daha dorusu buna bir kalkma denebilirdi ok kanl bir kalkma; nk, her iki tarafnda ellerinde ateli silhlar vard ve bunlar kullanmaya istekliydiler. Fakat, kar tarafn niyetleri neydi? Eer bir Anarist Coup d'etat s deil idiyse, acaba bir Komnist Coup d'etat's olmasn bir vuruta C.N.T.'nin gcn yerle bir etmek iin plnl bir aba? Byle olduunu sanmyorum, ama baz eyler insan kukuya dryor. Buna ok benzer bir olayn (Barselona'dan gelen emirlerle hareket eden silhl polislerin Telefon Santral'n ele geirmelerine ok benzeyen) iki gn sonra Tarragona'da da cereyan etmesi ok manidardr. Zaten Barselona'da da Telefon Santral'na yaplan baskn tek bana soyutlanm bir eylem deildi. ehrin eitli kesimlerinde takmlarla Gvenlik Askerleri ve C.N.T. taraftarlar, eer gerekten arpma balamadan nce deilse bile, insan artan bir abuklukla stratejik noktalardaki binalar igal ettiler. Fakat hatr173

172

lamak gerekir ki, btn bunlar ngiltere'de deil spanya'da oluyordu. Barselona sokak arpmalar konusunda uzun tarihi olan bir ehirdir. Byle yerlerde herey abucak oluverir, hizipler hazrdr, herkes yerel corafyay bilir; silhlar atelenmeye baladnda, bir yangn alarmnda olduu gibi herkes yerini alverir. Anlaldna gre, Telefon Santral'nm igalinden sorumlu olanlar (belki bu lde deil, ama) bel kacan beklemiler ve ona gre hazrlanmlard. Fakat, bundan C.N. T. stne genel bir saldr plnladklar anlam kmaz. Her iki tarafn da geni ldeki bir arpma plnladna inanmaymn iki nedeni var: (1) Her iki taraf da Barselona'ya nceden birlik gndermedi. arpma yalnzca hlihazrda Barselona'da olanlar arasnda, balca da sivil halkla polis arasnda geti (2) arabucak yiyecek ktl ba gsterdi. spanya'da orduda hizmet grm olan herkes bilir ki, spanyollarn yzlerini ak kardklar tek sava harekt, birliklerinin beslenmesidir. Her iki tarafn, bir iki haftalk sokak arpmas ve genel grevi uzun uzun dnp de nceden yiyecek stok etmemi olmalar akla ok aykr geliyor. Son olarak, olayn doru ve yanllarna gelelim. Anti-Faist yabanc basnda bu konu mthi bir mesele yapld ama her zaman olduu gibi davann sadece tek yn duyurulabildi. Sonu olarak, Barselona arpmas, spanya Hkmeti'ni arkadan baklayan vb. sadakatsiz Anaristler ve Trokistler tarafndan yaplm bir ayaklanma olarak gsteriliyordu. bu kadar basit deildi. Kukusuz, amansz bir dmanla savarken kendi aramzda atmaya balamamak ok iyi olur. Fakat, kavgann en az iki kiiyle yapldn ve ahalinin kkrtma diye bakacaklar bir eye hedef olmadan barikat kurmaya balamayacaklar da hatrlanmaya deerKargaalk, doal olarak, Hkmet'in Anaristlerin ellerindeki silhlarn teslim etmelerini emretmesinden 174

domutur. ngiliz basnnda bu, ngiliz terimlerine evrilmi ve ortaya u ifade kmt: Aragon cephesinde silha iddetle ihtiya vard ve vatanseverlikten yoksun Anaristler silhlarn alakoyduklarndan, oraya silh sevkedilemiyordu. Bunu byle koymak spanya'da gerekten mevcut artlar dikkate almamak olur. Hem Anaristler hem de P.S.U.C.'nin silh istif ettiini herkes biliyordu, ve Barselona'da atma patlak verdiinde, bu daha da aa kavumutu; her iki taraf bol bol silh kardlar. Anaristler kendi silhlarn teslim etseler bile, Katalonya'nn en byk gc olan P.S.U.C.'nin silhlarn elinden brakmayacan gayet iyi biliyorlard; nitekim arpmalar nihayete erdikten sonra, aynen byle olmutu. Bunlar olurken, cephede pek makbule geecek bir sr silh caddelerde aka grlyordu, ama bunlar gerideki siyas-olmayan polis gleri iin alkonuyordu. Bunun altnda da, Komnistler'le Anaristler arasndaki, er ge bir eit boumaya varacak ayrlk vard. Savan bandan beri spanya Komnist Partisi ye says bakmndan muazzam bym ve siyas iktidarn ounu ele geirmiti; ou Franco'ya kar sava kazanlr kazanlmaz Anarizm'i tasfiye etmek niyetlerini aka ifade eden binlerce yabanc Komnist de spanya'ya gelmiti. Bu koullar altnda Anaristler'in 1936 yaznda elde ettikleri silhlar teslim etmesi pek beklenemezdi ,dorusu. Telefon Santral'nm igali, dpedz, zten mevcut olan bombay ateleyen kibrit oldu. Belki de, bu iin sorumlularnn bir bel kacan dnmemi olmalar akla yakndr. Katalonya Cumhurbakan Companys, birka gn nce glerek, Anaristler'in ne olursa katlanacaklarn sylemiti (*). Fakat bu kesinlikle akllca bir davran deildi. Aylardan beri spanya'nn eitli kesimlerinde Komnistler'le Anaristler arasnda uzun silhl atmalar olageliyordu. Katalonya ve Barselona,
(*) New Statesman (14 Mays).

175

imdiden sokak arbedeleri, suikastler ve bunun gibi olaylara yol aan bir gerilim yayordu. Anden ehirde, iilerin temmuz arpmasnda ele geirdikleri ve ok byk duygusal nem atfettikleri binalara silhl adamlarn saldrmakta olduu haberi dolat. Gvenlik Askerleri'nin emeki kitle tarafndan sevilmediini hatrlamak gerekir. Kuaklar boyunca la guardia aa ya da patronun dpedz kuyruu olagelmiti; Faistler'e kar hkmete sadakatsizliklerinden hayli hakl olarak kuku duyulduu iin, Gvenlik Askerleri'nden iki kat nefret edilirdi (*). lk saatlerde milleti sokaa dken heyecan, savan banda halk isyanc generallere kar direnmeye gtren heyecana herhalde ok benziyordu. Hi kukusuz, C.N.T. emekilerinin Telefon Santrali'ni hi kar koymadan devretmeleri gerektii de tartlabilir. Bu noktada bir kimsenin fikri, merkez hkmet ij snf denetimi sorununa ilikin tutumuyla belirlenecektir. Daha dorusu yle sylenebilir; Evet, muhtemelen, C.N.T. davasnda haklyd. Fakat, herey bir yana, srp giden bir sava vard ve cephe gerisinde atma kartmamalydlar.)) Buna batan sona tmyle katlyorum. imizdeki herhangi bir kargaalk, Franco'ya yardm olurdu. Fakat, gerekten arpmay kim karmt? Hkmet'in Telefon Santrali'ni ele geirmeye hakk vard ya da yoktu; bu bir yana, nemli olan uras ki, byle bir davran o zamanki koullarda zorunlu olarak bir atmaya gtrecekti. Bu, kkrtc bir eylemdi; sizin iktidarnz sona erdi, artk biz devralyoruz anlamna gelen bir hareketti; zten, herhalde, bu anlama gelsin diye yaplmt. Direnmeden baka birey beklemek saduyuya smazd. Eer bir oran duygusu muhafaza edilirse, hatann tek bir yanda olmad, byle
(*) Sava balad zaman, Gvenlik Askerleri heryerde gl olan tarafa katlmlard. Daha sonra, sava srasnda da birok kereler, mesel Santander'de, yerel Gvenlik Askerleri topluca Faistler'den yana gemilerdi.

bir meselede olamayaca kavranabilir. Tek ynl bir aklamann kabul grmesinin nedeni, dpedz spanyol devrimci partilerinin yabanc basnla herhangi bir temas olmamasyd. zellikle ngiliz basnnda, savan herhangi bir dneminde spanyol Anaristleri lehinde bir sz bulabilmek iin ok uzun zaman aratrma yapmak zorunda kalrsnz. Bunlar sistematik olarak ktleniyorlard ve kendi tecrbemden bildiime gre, Anaristleri savunan bir yaznz basacak birini bulmak neredeyse olanakszd. Objektif adan Barselona arpmalarn yazmaya altm; buna ramen, byle bir sorun zerinde hi kimse tmyle objektif olamayaca apaktr. nsan taraf tutmak zorunda kalr, benim hangi yandan olduum yeterince ak olmaldr. Tekrar sylyorum, yalnz burada deil, ykmn br ksmlarnda da gerei iletirken kanlmaz olarak hatalar yapmmdr. Propaganda nitelii tamayan belgelerin eksiklii yznden, spanya savan doru olarak anlatmak ok g. Herkesi, kendi n yarglarma ve yanlglarma kar uyaryorum. Gene de drst olmak iin elimden geleni yaptm. Fakat benim anlattklarmn, yabanc ve zellikle Komnist basnda kan haberlerden tmyle farkl olduu grlecektir. Hikyenin, Komnist basn organlarnda verilen biimini ayrca incelemek gereklidir, nk dnyann herbir yannda yaynlanm, o zamandan bu zamana ksa aralklarla eklemeler yaplm ve muhtemelen en fazla kabul grm olan tarihi budur. Komnist ve komnist tarafls basnda, Barselona arpmalarnn btn suu P.O.U.M.'un stne yklmtr. Olay, kendiliinden oluan bir patlama deil de, Hkmet'e kar yanl yola yneltilmi birka ele avuca smazn yardmyla, btn btn P.O.U.M. tarafndan nceden ustaca dnlp plnlanm ve uygulanm bir isyan alarak gsterilmiti. Dahas var. bu isyan, kesinlikle, Faist buyruklar altnda yrtlm, geride bir i sava balatarak Hkmet'in felce uratlmasi177

176

n amalayan bir Faist dmeniydi. P.O.U.M., Franco'-nun beinci kol uydu Faistler'le birlik olup alan bir Trokist rgtt. 11 Mays tarihli (ngiliz Komnist Partisi'nin yayn organ) Daily Worker'a gre : Sret [ Trokist ] Drdnc Enternasyonel'in Kongresini hazrlamak iin Barselona'ya akn eden Alman ve talyan ajanlarnn byk bir grevi vard. Bu grev uydu : Yerel Trokistler'le ibirlii yaparak kargaal ve kanl bir ortam hazrlayacaklar, Alman ve talyanlar da Barselona'da hkm sren karklklar yznden Katalonya kylarn deniz egemenlii altnda tutmaya olanaklar kalmadn ve bu yzden Barselona'ya asker kartmaktan baka areleri olmadn iln edivere-ceklerdi. Baka trl sylendikte, Alman ve talyan Hkmetlerinin Katalonya kylarna aktan aa kuvvet karabilecei ve bunu dzeni korumak iin yaptn iln edebilecei bir ortam hazrlanyordu. Btn dalaverenin arac, Trokist bir rgt grnmndeki P.O.U.M. olarak Alman ve talyanlar iin ha. zrd. yi bilinen cani unsurlarla ve Anarist rgtlerdeki belli br kandrlm kiilerle ibirlii iinde hareket eden P.O.U.M., cephe gerisinde, cephede Bilbao'ya yap. lan hcumla ayn zamana getirilen bir saldr plnlam ve rgtlemitir vb., vb. Makalenin sonlarna doru Barselona arpmas P.O.U.M. saldrs haline geliyor ve ayn saydaki bir baka makalede Katalonya'da kan dklm olmasnn sorumluluu P.O.U.M.'a aittir deniliyordu. 29 Mays tarihli Inprecor [Komnist Enternasyonal Haber Blteni) Barselona'da barikat kuranlarn Parti iinden srf bu amala rgtlenmi P.O.U.M. yeleri olduunu sylyordu. Daha bir sr ayrnt verebilirm, ama bu kadar da yeterince ak sanyorum. P.O.U.M. tm olanlarn so178

rumlusuydu ve Faist buyruklaryla hareket ediyordu. imdi Komnist basnda grlen haberlerden daha baka bir takm alntlar vereceim bunlarn toptan deersiz saylacak kadar kendi ilerinden elikili olduu grlecektir. Fakat buna girimeden nce, Mays arpmalarnn Faistler'ce dnlp P.O.U.M. tarafndan uyguland yolundaki yorumun niin inanlmaza yakn bir iddia olduunun eitli a priori nedenlerine deinmekte yarar vardr. (I) P.O.U.M.'un bu byklkte bir kargaalk k krtabilecek sayda adam ve etkisi yoktu. Hele genel bir grev balatacak gc hi yoktu. Sendikalarda hibir be lirgin taban olmayan bir siyas rgtt; diyelim, ngi liz Komnist Partisi'nin Glasgow'da bir genel grev ba latmas ne kadar zor bir ise, o da btn Barselona'da bir grev karmaya o lde yeteneksizdi. nceden sy lediim gibi, P.O.U.M. nderlerinin tutumu kapmala rn uzamasna bir dereceye kadar yardm etmi olabilir di, ama isteselerdi bile bu karkl kendileri olutura mazlard. (II) Bu iin bir Faist oyunu olduu ise, desteksiz bir iddiadan ibarettir ve btn kantlar tam tersini gs termektedir. Plnn, Alman ve talyan Hkmetleri nin Barselona'ya asker kartmas olduu syleniyor, ama hibir Alman ya da talyan kartma gemisi kyya yanamad. Drdnc Enternasyonal Kongresi ve Alman - talyan ajanlarna gelince bunlarn hepsi hlis muhlis efsneydi. Bildiim kadaryla Drdnc Enternasyonalin Kongresi diye bir eyin lf bile edil memiti. P.O.U.M. ve onun karde partileri (ngiliz I.L. P., Alman S.A.P., vb., vb.) iin bir kongre toplanmas yo lunda belli belirsiz plnlar vard; bu tasarnn tarihi Temmuz ayna iki ay sonraya konmu ve daha bir tek delege gelmemiti. Alman ve talyan ajanlar Daily Wcrker'in sayfalar dnda hibir yerde varolmamlar d. spanya'ya akn etmeye gelince, o zamanlar snr geen herkes bunun (aslna bakarsanz, girmek kadar kmann da) ne denli kolay (!) bir i olduunu bilir. 179

(III) P.O.U.M.'un balca ss olan Lerida'da da, cephede de hibir ey olmad. Eer P.O.U.M. Faistler'e yardm etmek isteseydi, besbelli ki, kendi milislerine cepheyi terketmelerini emredip Faistler'i ieri salverirdi. Fakat byle birey ne oldu, ne de dnld. Ve ne de, diyelim, bin ikibin adam eitli bahanelerle Barselona'da toplamak ok kolaylkla yaplabilecei halde, nceden fazla sayda asker cepheden ekildi. Cephede dolayl bir sabotaj giriimi bile olmad. Yiyecek, cephane ve bunun gibi eylerin sevkiyat her zamanki gibi devam ediyordu, bunun doruluunu sonradan aratrmalar yaparak saptadm. Hereyden nce, bu eit plnl bir ayaklanmann aylarca sren bir hazrl, milis gc arasnda ykc bir propaganday ve daha bilmem neleri gerektirecei dnlrd. Fakat byle bireyin ne herhangi bir belirtisi ne de sylentisi vard. Cephedeki milisin ayaklanma da hi rol olmad kesindir. P.O.U.M. gerekten bir coup d'etat plnlyor olsayd, ellerindeki tek vurucu g olan onbin kadar adam kullanamamalar dnlemez. Bu olgulara bakarak, P.O.U.M.'un Faist buyruuyla nayakland yolundaki Komnist tezinin delilsizllkten de daha kt durumda bulunduu, yeterince ak olarak anlalmak gerekir. Komnist basndan birka alnt daha ekliyeceim. Balang olayna, yani Telefon Sant-ral'na yaplan baskna ilikin Komnist haberleri bu bakmdan aydnlatcdr; nk olan bitenin sorumluluunu kar tarafa yklemekten baka hibir konuda uyumuyorlar. ngiliz basnnda suun nce Anaristler' in. ancak sonradan P.O.U.M.'un zerine yklmas dikkati ekicidir. Bunun olduka bariz nedenleri vardr. "Trokizm"in adn ngiltere'de herkes duymamken, Anarist sznden her ngiliz rperir. lk nce Anaristler in bu ile ilgili olduklar belirtilsin, n yarglar iin uygun bir hava yaratlsn, bundan sonra su kolaylkla Trokistlere aktarlabilir. 6 Mays tarihli Daily Worker yle balyor: 180

Ufak bir Anarist grubu pazartesi, sah gnleri telefon ve telgraf binalarm igal ettiler ve ellerinde tutmaya kalktlar, caddeye atee baladlar. Bir hikyeyi rolleri tersine evirerek anlatmak gibisi yoktur. Gvenlik Askerleri C.N.T.'nin elinde bulunan bir binaya saldryor; bylece C.N.T. kendi binalarna yani gerekte kendilerine saldrm olarak gsteriliyordu. te yandan 11 Mays tarihli Daily Worker yle diyor : Solcu Katalan Kamu Gvenlii Bakan Aiguade ve Birleik Sosyalist Kamu Dzeni Genel Komiseri Rod-rigue Salas, ounluu C.N.T. sendikalar yesi olan grevlilerin silhlarn almak zere, Telefonica binasna silhl devlet polisi gnderdiler. Bu, ilk ifade ile fazla uyuur gibi grnmyor; maamafih Daily Worker'da ilk ifadenin yanl olduunu kabul eden birey de yok. 11 Mays tarihli Daily Worker, C.N.T. tarafndan benimsenmeyen Durruti Dostlar bildirisinin, arpma srasnda Mays'm 4'nde ve 5'inde meydana ktn sylyor. 22 Mays tarihli Inprecor, bildirilerin arpmadan nce Mays'n 3'nde meydana ktn belirtiyor ve bu gereklerin (eitli bildirilerin ortaya kmas) nda diye ekliyor : Bizzat Polis Mdr'nn nderliinde polis kuvvetleri 3 Mays leden sonra merkez Telefon Santraln igal ettiler. Grevini ifa ederken polise ate ald. Bu, provakatrlerin btn ehirde sokak arbedelerini balatmalar iin bir iaretti. Ve ite 29 Mays tarihli Inprecor: leden sonra saat 3'te Kamu Gvenlii Komiseri Yolda Salas, bir gece nce P.O.U.M.'un elli yesi ve birka ipini koparm kimse tarafndan igal edilen Telefon Santralna gitti. Bu hayli tuhaf grnyor. Telefon Santral'nn elli P.O.U.M. yesince igali, dikkat ekecek bir eydir, o srada birisinin bunu farketmesi beklenirdi. Lkin bu, drt hafta sonra kefedildi. Inprecor'un baka bir sayi181

snda, elli P.O.U.M. yesi, elli P.O.U.M. milisi olmutur. Bu birka ksa paradaki kadar ok elikiyi bir araya toparlamak hayli gtr. Bir anda, C.N.T. Telefon San-tral'na saldryor; ikinci anda yle deil, C.N.T.'ye Telefon Santral'nda saldrlyor; Telefon Santral'nn ele geirilmesinden nce bir bildiri kyor ve bu, olayn nedeni oluyor ya da mmkn olan ikinci k olarak, bildiri sonradan ortaya kyor ve bu, olayn sonucu oluyor; Telefon Santral'ndakiler bir C.N.T. yesi oluyorlar, bir P.O.U.M. yesi oluyorlar ve daha neler. Daily Worker'n daha sonraki (3 Haziran) saysnda da, Mr. J.R. Campbell, bize Hkmet'in yalnzca barikatlar oktan kurulmu olduu iin Telefon Santral'n ele geirdiini haber veriyordu! ok yer tutmamas iin, ben yalnz bir tek olayn stnde durdum, ama ayn tutarszlklar baka olaylar hakknda da btn Komnist basnda kol geziyordu. Ayrca, baz yle ifadeler vard ki, dpedz uydurmayd. rnein; ite Daily Worker'n 7 Mays tarihli saysndan alnm, Paris'teki spanyol Bykelilii'nce yaynland rivayet edilen yaz: Ayaklanmann nemli bir zellii Barselona'daki birok evin balkonlarnda eski Monarist bayraklarn dalgalanmasyd; bu, kukusuz, ayaklanmaya katlanlarn duruma hkim olduklar inancndan ileri geliyordu. Daily Worker bu ifadeyi, muhtemelen, iyi niyetle yeniden basmt, ama bu iin spanyol bykeliliindeki sorumlular kastl olarak adamakll yalan sylyorlard. Hangi spanyol olsa lkenin i durumunu bundan iyi anlard. Barselona'da bir Monarist bayrak! Karlkl savaan gleri bir anda biraraya toplayacak tek eydi, bu. Oradaki Komnistler bile bunu okuduklarnda g-lmsemek zorunda kalmlard P.O.U.M.'un ayaklanma srasnda kulland farzedilen silhlar konusunda da Komnist basnn hikyelerinde ayn ey oluyor. Btn bunlara, ancak gereklerden hibir haberiniz yoksa, 182

inanabilirdiniz. 17 Mays tarihli Daily Worker'da Mr. Frank Pitcairn yle sylyor : Gerekte saldn srasnda her eit silh kullanl, mt. Bu silhlar, aylarca nce alnan, saklanan silhlard; bunlar arasnda ayaklanmann banda kladan aldklar tanklar da vard. Yzlerce makineli tfekle binlerce tfein hl onlarn ellerinde olduu aka bellidir. 29 Mays tarihli Inprecor da diyor ki: Mayshn 3'nde P.O.UM.'un emrinde yzlerce ma. kineli tfek ve binlerce tfek vard... Plaza de Espana'-da Trokistler Aragon cephesi iin ayrlm olan milis gcnn kendi klalarnda byk gizlilikle saklad 75lik top bataryalarn harekta soktular. Mr. Pitcarin nasl ve ne zaman P.O.U.M.'un yzlerce makineli tfek ve binlerce tfek sahibi olduunu sylemiyor bize. P.O.U.M.'un ana binasnda ne kadar silh olduunu belirtmitim tahminen 80 tfek, birka bomba vard ve hi makineli tfek yoktu; yani demek ki, o srada, tm siyas partilerin kendi binalarna yerletikleri muhafzlara ancak yetecek kadar silhlar bulunuyordu. Aradan zaman geince, P.O.U.M. lavedildii ve btn binalar ele geirildii zaman, bu sz edilen binlerce silhn zellikle bacaya saklanabilecek cinsten eyler olmayan tanklarn ve saha toplarnn gn na kmamas ok tuhaf grnyor. Yukardaki iki ifadenin ortaya koyduu gerek, adamlarn mahall koullar hi bilmedikleridir. Mr. Pitcairn'in dediine baklrsa P.O. U.M. kla dan tanklar alm? Hangi kla olduunu sylemiyor. Parti milislerine dorudan doruya asker kaydedilmesi sona erdiinden, saylar imdi daha bile az olan, P.O.U.M. milisleri Barselona'daki Lenin klasn hatr saylr sayda Halk Ordusu birlikleriyle paylayorlard. Dolaysyla, Mr. Pitcairn bizim, P.O.U.M.'un Halk Ordusu'nun gz yummasyla tanklar aldna inanmamz istiyor. 75 mm'lik toplarn kendi klalarnda saklanmasyla ilgili hikye de, yle. Bu kendi k183

lalar nn nerede olduuna dair hibir ey syledii yok. Plaza de Espana'da atelenen u mehur top bataryalarndan pek ok gazete haberinde sz edildi, ama byle bir eyin kesinlikle mevcut olmadn syleyebiliriz sanrm. Daha nce deindiim gibi, Plaza de Espana benim bulunduum yerden yalnzca bir mil kadar tede olduu halde, arpma srasnda hi top atei duymadm. Birka gn sonra Plaza de Espana,y incelediimde de, arapnel izlerini gsteren hibir bina bulamadm. arpmann bandan sonuna kadar oralarda bulunan bir grg tan, hibir topun grnmediini belirtti. (alnm toplar hikyesi, Rus Ba-konsolosu Antonov Ovseenko'dan km olabilir. En azndan, bu hikyeyi tannm bir ngiliz gazetecisine o anlatm; gazeteci de sonradan bunu bir haftalk gazetede iyi niyetle yazmt. Antonov-Ovseenko o zamandan bu yana tasfiye edildi. Bu olayn onun gvenilirliini ne lde etkiliyebilece-ini bilmiyorum.) Kukusuz gerek udur ki, tanklar, sahra toplar v.b. ile ilgili masallar, yalnzca, P.O.U.M.' un az sayda oluuyla Barselona arpmalarn badatrmak g olaca iin bulunup buluturulmutu. Hem P.O.U.M.'un arpmadan bal bana sorumlu olduunu, hem de Inprecor'a gre, yalnzca birka bin kaytl yesi olan taraftarsz ve nemsiz bir parti olduunu iddia etmek gerekliydi. Her iki iddiay birden inanlr hle getirecek tek are, P.O.U.M.'un mekanize bir modern ordunun tm silhlarna sahip olduunu uydurmak idi. Komnist basnn haberlerini, kamuoyunun gereklerden habersiz brakmay bilinli olarak, hedef aldn ve nyarglar oluturmaktan baka bir amalar olmadn farketmeden okumak olanakszdr. Mr. Pitcairn'-in 11 Mays tarihli Daily Worker'da ayaklanmann Halk Ordusu tarafndan bastrldm yazmas, buna bir rnektir. Burada ama, yabanclara, Katalonya'nn Trokistler'e tmden kar olduu izlenimini verebilmekti. Fakat Halk Ordusu arpmalar srasnda tarafsz kald; Barselona'daki herkes bunu biliyordu, Mr. 184

Pitcaim'in bunu bilmediine inanmak da hayli gtr. Yine, karklklarn nemini abartmak iin Komnist basnda l ve yaral saylaryla oynanmt. Demelerine Komnist basnda geni yer verilen, spanyol Komnist Partisi genel sekreteri Diaz, kayplar 900 l ve 2500 yaral olarak aklad. Dk tahmin yapmas hi beklenemeyecek olan Katalonya Propaganda Bakam ise kayplar 400 l, 1000 yaral olarak verdi. Komnist Partisi, tahminleri ikiyle arpt gibi, i olsun diye birka yz de ekliyordu. Yabanc kapitalist gazeteler genellikle arpmann kabahatini Anaristler'in stne ykyorlard, fakat Komnist izgiyi izleyen birka da vard. Bunlardan biri, o srada muhabiri Mr. John Langdon-Davies Barselona' da bulunan ngiliz News Chronicle gazetesi idi. Onun makalesinden bir blmn burada alnt olarak veriyorum : TROKST BR AYAKLANMA Bu bandanberi bir Anarist ayaklanmas deildi. Trokist P.O.U.M.'un, kendi denetimi altndaki "Du-ruti Dostlarn ve zgrlk Genlik araclyla giritii baarsz bir putsch'te (darbe teebbsyd). ...Trajedi, pazartesi sabah Hkmet'in, ou C.N.T. yesi olan iilerin silhlarn almak iin Telefon Santral'na silhl polisler gndermesiyle balad. Servisteki baz vahim dzensizlikler bir sredir skandal yaratyordu. C.N.T.'nin yeleri binann tepesine kadar bir kattan br kata ge. riliyerek kar dururken, darda, Plaza de Cataluna'da, byk bir kalabalk toplanmt. Olay olduka bulank bir durumdayd, ama Hkmet'in Anaristler'e kar harekete getii biiminde bir sylenti dolat. Caddeler silhl adamlarla doldu... Hava kararrken her ii mer. kezinin ve Hkmet binasnn nne barikatlar kurulmutu; saat onda ilk ate ald ve ilk cankurtaranlar siren sesleriyle caddelerde kendilerine yol amaya baladlar. afakla birlikte btn Barselona ate altndayd... 185

Gn ilerleyip l says yzn stne knca, insan ne olup bittii hakknda bir tahmin yapabiliyordu. Anarist C.N.T. ile Sosyalist U.G.T., gerek anlamnda sokaa dklm deillerdi. Barikatlarn gerisinde kaldklar sre. ce evreyi gzetleyerek bekliyorlard. Caddelerde boy gsteren silhl herkese ate etme hakkn da ieren bir tavrd bu... genel patlamalar, deimez bir biimde bina. larn damlarndan rastgele ate eden, ama genel panie bireyler eklemek iin ellerinden geleni aralarna koyma, yan, gizlenmi tek tek adamlar (paeos) tarafndan daha vahim hale getiriliyordu; bunlar genellikle Faistler'di. Byle olmakla birlikte aramba akam ayaklanmann gerisinde kimin olduu akla kavumaya balad. Btn duvarlara hemen devrime geilmesi ile Cumhuriyeti ve Sosyalist liderlerinin vurulmas yolunda arda bulunan, ortal alevlendirici duvar ilnlar yaptrlmt. Bunlar Durruti Dostlar nn imzalarn tayordu. Perembe sabah Anaristler'in gnlk gazetesi bu bildiriden hi haberi olmadn ve kesinlikle bunu desteklemediini aklad; ama P.O.U.M.'un gazetesi La Batalla, bildiriyi en yksek vgyle yaynlad. spanya'nn birinci ehri olan Barselona, bu ykc rgtleri kullanan agents provocateur'ter tarafndan kana bulanmt. Bu, yukarda verdiim Komnist yorumlu alntlarla pek ayn izgide deil, ama kendi bana bile i.eliki-lerle dolu olduunu farketmisinizdir. Bir kere olay Bir Trokist Ayaklanmas olarak niteleniyor, sonra Telefon Santral'na yaplan baskn ve Hkmet'in Anaristler'e kar harekete getii yolundaki genel kandan domu gibi gsteriliyor. ehirde barikatlar kurulmu ve C.N.T. ve U.G.T.'nin her ikisi de barikatlarn gerisindeymiler; iki gn sonra bunun tm davay balatt im ediliyor, yani, sonu nedenden nde gidiyor. Fakat burada cidd olarak yanl gsterilen bir nokta var. Mr. Langdon-Davies, Durruti Dostlarn ve zgrlk Genlii, P.O. U.M.'un denetimindeki rgtler olarak anmaktadr. 186

Bunlarn ikisi de Anarist rgtlerdi ve P.O.U.M. ile hibir balantlar yoktu. zgrlk Genlik, P.S.U.C.'nin J.S.U.'us gibi Anaristler'in genlik birliiydi. Durruti Dostlar, F.A.I.'nin iinde kk bir rgtt, ve genellikle P.O.U.M.'un azl dmanyd. Kefedebildiim kadaryla, her ikisine birden ye olan hi kimse yoktu. Sosyalistliin ngiliz Liberal Partisi'nin denetimli rgt olduunu sylemek, aa yukar ayn dorulukta bir sz olurdu. Mr. Langdon-Davies bunun farknda deil miydi? Haberi yok idiyse, bu karmak konuyu daha bir ihtiyatla yazm olmas gerekirdi. Mr. Langdon-Davies'in iyi niyetine saldrdm falan yok, ama uras bir gerektir ki, arpma biter bitmez, yani, tam cidd birtakm aratrmalara giriebilecei bir anda Barselona'y terketti, haberlerini batan sona okuyunca yeterli bir dorulamaya bavurmadan resm Trokist ayaklanma yorumunu kabullendii grlyor. Aktardm parada, bu besbellidir. Hava kararrken barikatlar kurulmu ve saat onda ilk ate alm. Bunlar bir grg tannn szleri olamaz. Bu ifadeden atee balamadan nce dmann barikat kurmasn beklemenin olaan birey olduu kartlabilir. Verilen izlenim sanki barikatlarn kuruluu ile alan ilk ate arasnda birka saat zaman gemi gibidir; Oysa, tabiatyla, olan biten, bunun tam tersineydi. Ben ve daha biroklar ilk yaylm ateinin hemen leden sonra baladn grdk Sonra, damlarn tepesinden ate eden genellilke Faist, tek tek adamlar var. Mr. Langdon-Davies bu adamlarn Faist olduunu nereden bildiini aklanmamaktadr. Herhalde damlara trmanp da sormamtr. Dpedz, kendisine sylenenleri tekrar ediyor ve resm aklamaya uyduu iin doruluundan hi kukulanmyordu. Zaten, makalesinin banda Propaganda Bakan'na bir imda bulunmakla, elde ettii bilginin ounun muhtemel bir kaynan ortaya koymu oluyor. Bu bakanln isminin etkili bir uyarma iin birebir olaca dnlebilirse de, spanya'daki yabanc 187

gazeteciler amansz bir biimde propaganda bakanlnn merhametine kalmlard. Diyelim, mtevaffa Lord Carson 1916'daki Dublin Ayaklanmas'n ne kadar objektif olarak anlatabilecek idiyse, hi kukusuz, Propaganda Bakanl da Barselona belsn o lde objektif verebilir. Barselona arpmasnn Komnist yorumunun neden ciddiye alnamayacann nedenlerini gsterdim. Buna ek olarak, P.O.U.M.'un Franco ve Hitler'den para alan gizli bir Faist rgt olduu yolundaki genel sulama hakknda da bireyler sylemem gerekir. Bu sulama, Komnist basnda, zellikle 1937'nin bandan bu yana defalarca tekrar edilmitir. Bu, resm Komnist Partisi'nin Trokizm e kar dnya apnda at kampanyann bir parasyd; P.O.U.M. da Trokizm in temsilcisi saylyordu. Valencia Komnist gazetesi Frente Rojo'ya gre, Trokizm bir siyas doktrin deildi. Trokizm, resm kapitalist bir rgt, halka kar sabotaj ve cinayet ile uraan bir Faist terrc eteydi. P.O.U.M., Faistler ve Franco'nun Beinci Kolu-nun bir ksm ile birlik kurmu Trokist bir rgtt. Bandan beri dikkati eken ey, bu sulamay destekleyen hibir kantn ortaya karlmam olmasyd; dpedz, kesin bir otorite havasyla ne srlyordu. Saldr, en ar bir kiisel iftira ve, sava zerindeki etkileri sz konusu olduunda, tmden sorumsuzlukla yaplmt. P.O.U.M. aleyhinde iftirada 'bulunma kampanyasnda, birok Komnist yazarn asker srlarn aa vurulmasn nemsiz diye dndkleri grlr. rnein, Daily Worker'in ubat'ta kan bir saysnda bir yazarn (Winifred Bates), P.O.U.M.'un cephedeki kendi kesiminde, sylenenin yalnzca yars kadar birlik bulundurduunu bildirmesine izin verilmiti. Bu doru deildi, ama muhtemelen bayan yazar doru olduuna inanmt. Bu yzden Winifred Bates ve Daily Worker, dmana, bir gazetenin stunlarnda verilebilecek, en nemli bilgileri teslim etmeye dnden razydlar. New Republic'de Mr. 188

Ralph Bates, P.O.U.M. birlikleri ok ar kayplara urar ve 'benim baz yakn arkadalarm lr ya da yaralanrken, P.O.U.M. askerlerinin silhtan arnm blgede Faistler'le futbol oynadklarn yazd. Yine, nce Mad-rid'te, sonra Barselona'da datlan habs bir karikatr P.O.U.M.'u, yznden orak eki iaretli bir maske derken, bunun altndan gamal ha belirmi alarak gsteriyordu. Hkmet gerekten Komnist denetimi altnda olmasayd, bu cinsten bir nesnenin sava zamannda ortalkta dolamasna izin vermezdi. Bu, yalnzca P.O. U.M. milislerinin deil, tesadfen onlarn yaknnda olan, br birliklerin de moraline (nk komu birliklerin hain olduunun sylenmesi fazla tevik edici bir. ey olmaz) kasd bir darbe indirmiti. Gerekte, cephe gerisinden gelen bu iftira ynnn P.O.U.M. milisinin moralini bozduundan pheliyim. Fakat bu, byle bir etki douraca hesaplanarak yaplmt; bunun sorumlular siyas nefreti, faizme kar birleik cepheye yelemi olmaktan suludurlar. P.O.U.M.'a kar yneltilen onbinlerce sulama zetle una geldi dayand: hemen tm emeki snftan onbinlerce kii, bunun yannda, ounluunu Faist lkelerden gelmi mltecilerin tekil ettii bir sr yabanc yardmc ve sempatizanlar, ve binlerce milis, dpedz Faistler'den para alan geni bir casus rgtyd. Bu saduyuya aykr olduu gibi, P.O.U.M.'un gemi tarihi bu iddiay inanlmaz klmaya yeterdi. Btn P.O.U.M. nderlerinin gerisinde devrimci bir gemi uzanyordu. Bazs 1934 ayaklanmasna karmt ve ou sosyalist eylemlerinden tr Lerrout Hkmeti ya da Monari idaresi altnda hapis yatmlard. 1936'dan bu yana nderlik yapan, Joaquin Maurin, Cortes'de Franco'nun yaknda gerekleecek isyan iin uyanda bulunan milletvekillerinden biriydi. Savan patlak vermesinden biraz sonra, Franco'nun gerisinde direnme hareketleri rgtlemeye abalarken Faistler'ce hapse atlmt, isyan patladnda, 189

P.O.U.M. buna kar direnite sekin bir rol oynamt, zellikle Madrid'de, sokak arpmalarnda pek ok yesi ldrld. Katalonya ve Madrid'de milis kollar kurulmas iin alan ilk rgtlerden biriydi. Bunlar, Faist-ler'den para alan bir partinin eylemleri olarak aklamak bana neredeyse olanaksz grnyor. Faistler'den para alan bir parti olsayd, dpedz kar tarafa katlrd. Sava iinde faizm tarafls eylemlere gelince, byle bir belirti de yoktu. P.O.U.M.'un daha devrimci bir politika yrtlmesi konusunda bask yapmasnn Hkmet glerini bld ve dolaysyla Faistler'e yardm ettii konusu sonunda ayn kanda olmamama ramen tartmalyd; reformist nitelikte herhangi bir Hkmet P.O.U.M. gibi bir partiyi ba bels gibi grmekte haklyd sanyorum. Fakat bu, hiyanetten tmyle farkl bir mevzudur. P.O.U.M. gerekten bir Faist rgt ise, birliklerinin neden sdk kaldklarn aklamann bir yolu yoktur. Burada, sekiz on bin adam 193637 knn dayanlmaz artlar altnda cephede nemli yerler tutuyordu. Pek ou hi aralksz drt be ay siperde kalmlard. Bu adamlarn neden doruca cepheden ayrlmadklarn ya da dman tarafna gemediklerini anlamak hayli gtr. Her zaman byle bir-eyi yapmak ellerindeydi; baz anlarda da etkisi sonucu kesinlikle balayabilirdi. Buna ramen dmeye devam ettiler, P.O.U.M. siyas parti olarak lvedildikten ksa bir sre sonra, P.O.U.M. milisi henz Halk Ordusu saflar arasnda datlmadan olay herkesin belleinde hl taze iken, binlerce insann bir iki gn iinde ld, Huesca'nn dousuna yaplan ldrc saldrya katld. En azndan, dmanla birlemeleri ya da devaml asker kaaklar olmas beklenirdi. Fakat, daha nde belirttiim gibi, askerden kamalar zellikle ok azd. Yine, insan faist yanls propaganda yaplmasn bozgunculuk ve bunun gibi birey olmasn beklerdi. Gelin grn ki, byle bir nesneye dir hibir belirti yoktu.

Besbelli, sol eilimli her partide olduklar gibi P.O.U.M.' un iinde de Faist casuslar ve agents provocateur'leri vard; fakat burada baka yerlerde olduundan daha fazlasnn bulunduuna dir hibir kant gsterilemez. Komnist basnda yer alan baz saldrlarn, hayli zoraki de olsa, Faistler'den para alanlar sradan P.O. U.M. yeleri deil, P.O.U.M. nderleridir. dedii dorudur. Fakat bu, srf yeleri nderlerinden koparmak iin bavurulmu bir teebbst. Sulamann nitelii, sradan yelerin, milislerin vb., hepsinin bu entrikaya dahil olduklarn ieriyordu. nk Nin, Gorkin ve brleri gerekten Faistler'den para alyor idiyseler, bunu bilmek Londra, Paris ve New York'daki gazetecilerden ok, onlarla balant halinde bulunan kendi izleyicilerine derdi. Her halkrda, P.O.U.M. lavedildiinde Komnist ynetimindeki gizli polis, hepsinin benzer biimde sulu olduu varsaymna dayanarak P.O.U.M.'la ilikisi olan, ellerini atabilecekleri herkesi, yarallar, hastanedeki hastabakclar, P.O.U.M. yelerinin karlarn ve baz durumlarda ocuklar bile tevkif ettiler. En son olarak, Haziran'm 15-16'snda, P.O.U.M. lavedilmi ve yasa d bir rgt iln edilmiti. Bu, Mays aynda ibana gelen Negrin Hkmeti'nin ilk eylemlerinden biriydi. P.O.U M.'un Yrtme Kurulu hapse atldnda, Komnist basn ok byk bir Faist entrikas masal yaratt. Bir sre btn dnya Komnist basn bu eit eylerle alevlendi, (21 Haziran tarihli Daily Worker eitli spanyol Komnist gazetelerini zetliyor): SPANYOL TROKSTLER'NN FRANCO LE EVRDKLER ENTRKA Barselona ve baka yerlerdeki birka ileri gelen Trokist'in yakalanmasn isleyen... sava tarihinde imdiye kadar grlmemi bir casusluk olaynn en korkun paralar ve Trokist ihanetinin bugne kadarki en irkin ifaatnn ayrntlar hafta sonunda ortaya kt... 191

190

Polisin elinde bulunan belgeler tutuklu bulunan 200'den fazla kiinin tam itiraflar kantlamaktadr ki... Bu ifaatn kantlad, P.O.U.M. nderlerinin telsizle Franco'ya asker srlar aktard, Berlin ile ilikide bulunduu, Madrid'deki gizli Faist rgtyle ibirlii yapt idi. lve olarak, grnmez mrekkep ile iletilen gizli mesajlar, N harfi ile (Nin anlamna) imzalanm esrarl bir belge ve bunun gibi eylere dir heyecan verici ayrntlar vard. Fakat son olarak iin zeti uydu: olaydan alt ay sonra, yazdm gibi, P.O.U.M. nderlerinin ou hl hapisteydi, ama asla mahkemeye karlmamlar ve Franco ile radyo araclyla haberleme iddialar ak ve kesin bir biimde ifade bile edilmemiti. Bu adamlar gerekten hyanet sulusu olsalard, nceden bir sr Faist casusunda olduu gibi, bir haftada muhakeme edilir ve kuruna dizilirlerdi. Fakat Komnist basndaki dayanksz ifadeler dnda bir kant krnts bile ortaya karlamamt. kiyz tam itiraf a gelince, byle birey var idiyse, herhangi bir kiiyi sulamaya yeterli idi, ama onun da bir daha ad san duyulmad. Bunlar, gerekte hayalgc kuvvetli 'birinin uydurmalaryd. Dahas var, spanyol Hkmeti'nin yelerinin ou, P.O.U.M.'a ileri srlen btn sulamalara inanmadklarn akladlar. Son gnlerde, bee kar iki oyla, kabine, faizme kar olan siyas tutuklular serbest brakmaya karar verdi iki aznlk oyunun sahipleri Komnist bakanlard. Austos aynda, ngiliz Milletvekili James Maxton'm bakanlndaki uluslararas bir delegasyon, P.O.U.M.'a kar ileri srlen iddialar ve Andres Nin'in ortadan kayboluunu aratrmak zere spanya'ya gitti. Savunma Bakan Prieto, Adalet Bakan Irujo, ileri Bakan Zugazagoitia, Ba Savc Ortega y Gasset, Prat Garcia ve tekiler, P.O.U.M. nderlerinin casusluk sulusu olduu kansn hep reddettiler. Irujo, olayn dosyalarn incelediini, gy adna kant denen eylerin hibirinin salam olmadn ve Nin tarafndan imza192

land sylenen belgenin deersiz, yani uydurma olduunu szlerine ekledi. Prieto, P.O.U.M. nderlerini Earselona'daki Mays arpmalarndan sorumlu saydn belirtti, ama onlann Faist casusu olduklar fikrini benimsemedi. Ve ekledi, iin en vahim yan u ki P.O. U.M. nderlerinin tutuklanmas kararn Hkmet vermemiti; bu tutuklamalar polisin kendi otoritesini kullanmas ile yaplmt. Bunun sorumlular polisin banda olan kiiler deil, olaan gelenekleri uyarnca Komnistler tarafndan gizlice yanlarna sokulan, onlarn evresindeki adamlard. Prieto polisin teki kanunsuz tutuklama olaylarndan da sz etti. Benzer biimde Irujo polisin yar bamsz bir hl aldn ve gerekte yabanc Komnist unsurlarn denetimi altnda bulunduunu bildirdi. Prieto delegasyondakilere hayli geni bir biimde, Ruslar silh verirken Hkmet'in Komnist Partisi 'ni gcendirmeye kalkamayacan bildirdi. John Mc Govern bakanlnda baka bir delegasyon Aralk aynda spanya'ya gittiinde ncekilerin hemen hemen ayn cevaplar aldlar. ileri Bakan Zugazagoitia bu durumu daha da yakn terimlerle dile getirdi: Rusya'dan yardm aldk ve beenmediimiz baz eylemlere gz yummak zorunda kaldk. Polisin bamsz hareketlerini gzler nne sermek iin, Hapishaneler Mdr ve Adalet Bakan'ndan imzal bir emir geldii halde bile Mc Govern ve brlerinin Barselona'daki Komnist Parti-si'nin elindeki gizli hapishanelerden birine girmek iin izin elde edemediklerini bilmek hayli ilgintir (*). Bu kadar sorunu aydnlatmaya yeterlidir, sanrm. P.O.U.M.'a yneltilen hiyanet sulamas yalnzca Komnist basnda yaynlanan makalelere ve Komnist denetimindeki gizli polisin eylemlerine dayanyordu. P.O.U.M.
(*) ki heyetin raporlar iin Le Populaire'e (7 Eyll), La Fleche'e (18 Eyll); baknz. Maxton heyetinin raporu, Independent Nevos'da (219 Rue Saint-Denis, Paris) ve Mc Govrn'n Terror in Spain adl kitapnda yaynland.

193

nderleri ve onlarn yzlerce binlerce izleyicileri hl hapisteydiler, ve Komnist basn hainleri sulamada amata yapmaya devam edeliberi alt ay gemiti. Fakat Negrin ve brleri balarn dik tutarak Trokisf-lerin toptan katlini tezghlamay reddettiler. zerlerindeki bask dnlecek olursa, byle yapm olmalar takdire deer. Bu arada, yukarda sylediklerimin karsnda, P.O.U.M.'un gerekten Faistler'e casusluk eden bir rgt olduuna inanmak ok gleiyordu meer ki, Maxton, Mc Govern, Prieto, Irujo, Zugazagoitia ve geri kalanlarn hepsinin birlikte Faistler'den para aldklarna inanlsn. Nihayet, P.O.U.M.'un Trokist ald hikyesine gelince... Bu sz gittike daha byk bir serbestlikle ortalkta dolayor ve ar derecede yanltc bir yolda kullanlyor ve sk sk byle olmas isteniyor. Bunu tanmlamak iin azck duraklamaya deer. Trokist sz ayr anlamda gelmektedir: (I) Troki gibi tek lkede sosyalizm e kar "dnya devrimi"ni savunan, daha serbest bir terimle, devrimci bir arlk taraftar olan kimse. (II) Troki'nin bakanln yapt gerek bir r gtn bir yesi. (III) Genellikle Sol kanat glerini ayran ve giz li entrikalarla zarar veren ama zellikle S.S.C.B.'de sa botaj yapan devrimci pozunda gizli bir Faist. Birinci anlamnda P.O.U.M. muhtemelen Faist diye tasvir edilebilir. ngiliz Bamsz i Partisi'nin, Alman S.A.P.'nin, Fransa'daki Sol Sosyalistlerin ve daha biroklarnn Faist saylabilecei gibi. Fakat P.O.U.M.' un Troki veya Trokist (Bolevik-Leninist) rgtle hibir ilikisi yoktu. Sava patlak verdiinde, spanya'ya gelen yabanc Trokistler (onbe yirmi kadarlard) kendi fikirlerine en yakn gelen parti olduundan nce P.O.U. M.'da altlar, ama hi biri partiye ye olmad, sonradan Troki kendi izleyicilerine P.O.U.M.'un politikasna saldrmalarn emretti. Bunlarn birka milis gcnde 194

kaldysa da Trokistler parti brolarndan tasfiye edildiler. Maurin'in Faistler'in eline gemesinden sonra, P.O. U.M.'un nderi olan Nin, o srada Troki'nin sekreteriydi, ama onu ok seneler nce brakm ve eitli muhalif komnistleri daha eski bir parti, i ve Kyl Bloku ile kartrp birletirerek P.O.U.M.'u kurmutu. Nin'in bir zamanlar Troki ile ibirlii etmi olmas Komnist basnda P.O.U.M.'un gerekten Trokist olduunu gstermek iin kullanlmt. Baka bir tartma izgisiyle Mr. John Strachey'in bir zamanlar (ngiliz Nazi Partisi nderi) Sir OswaId Mosley ile ibirlii yapm olmasndan hareketle ngiliz Ko'mnist Partisi'nin gerekten bir Faist rgt olduu da gsterilebilir. kinci anlamda, yani kelimenin tek ve biricik tanmlanm anlamnda, P.O.U.M. kesinlikle Trokist deildi. Bu ayrm yapmak nemlidir, nk Komnistler' in ounluu tarafndan ikinci ktaki Trokizm ile nc ktaki Trokizm, hi kukusuz, ayrlmaz olarak kabul edilmektedir yani, tm Trokist rgt dpedz Faistler'in casusluk aygtdr. Trokizm yalnzca Ruslar'n sabotaj mahkemeleri srasnda halkn gzne arpmt, bir adama Trokist demek ona fiilen katil, agent provocateur demek oluyordu. Fakat ayn zamanda, her kim Komnist Politikas'n Sol-kanat asndan eletirmeye kalkarsa Trokist diye nitelenebilirdi. Hal byle olunca, devrimci arl savunan herkesin Faistler'den para aldn m ileri srmek gerekiyor? Uygulamada, yerine gre yle olabilirdi de olmayabilirdi de. Maxton yukarda deindiim delegasyonla birlikte spanya'ya gittiinde, Verdad, Frente Rojo ve teki syanyol Komnist gazeteleri ona hemen Trokist-Fa-ist, Gestapo ajan, vb. diye iddetle saldrdlar. Buna ramen, ngiliz Komnistleri bu sulamay tekrarlamaktan dikkatle sakndlar. ngiliz Komnist basnnda Maxton emeki snfnn reaksiyoner dman haline geldi bu szn, elverili bir belirsizlii vard. Bunun nedeni hi kukusuz, birok sivri denemelerle ngiliz Ko195

mnist basnnn dpedz iftira kanunundan boylarnn lsn alm olmalaryd. Gerek udur ki, bu sulamann doruluunun yalan olduunun ispat edilmesinin gerekli olabilecei bir lkede tekrarlanmamas, yeterli bir itirazyd. Size, P.O.U M.'a yneltilen sulamalar gereinden fazla tartyorum gibi gelebilir. Bir i savan muazzam sefaleti ile oranlandnda kanlmaz hakszlklar ve yanl sulamalaryla, partiler arasnda her iki taraf iin de bu tr ldrc dalamalar, ok nemsiz grnebilir. Kazn aya yle deil aslnda. Bu cinsten iftira ve ba-sm-kampanyalar ve gsterdikleri kafa yapsnn, anti -faizm davasna en ldrc zarar verdii kansndaym. Meseleye bir gz atan herkes, Komnistler'in siyas muhalifleriyle dzmece sulamalarda bulunarak uramasnn hi de yeni birey olmadn bilir. Bugnn modas TrokistFaist demekse; dnk de Sosyal-Faist idi. Rus Devlet Mahkemeleri'nde, mesel Leon Blum ve ngiliz i Partisi'nin belli bal yeleri de dahil olmak zere, kinci Enternasyonel nderlerinin, S. S.C.B.'nin asker igali iin devs bir kumpas kurduklarnn ispatlanmasndan bu yana yalnzca alt yedi yl geti. Buna ramen, bugn Fransz Komnistleri Blum'u nder olarak kabul etmekten yeterince memnun grnyorlar, ve ngiliz Komnistleri i Partisi'ne girebilmek iin dnyann altn stne getiriyorlar. Bu cinsten bireyin, tarikat gr asndan bile olsa, ie yarayabileceini sanmyorum. Ve bu arada, Trokist-Faist sulamasnn nefret ve anlamazlk dourduu kesindir. Komnist partilerinin yeleri her yerde Trokistlere kar anlamsz bir cad avnn etkisine kapldlar, ve P.O.U.M. niteliindeki partiler ise yalnzca anti Komnist olmak gibi korkun bir duruma itildiler. Hlihazrda, dnya emeki hareketinde tehlikeli bir atlamann balangc var. Bir mr boyu kendilerini bu davaya vermi olan, Sosyalistler'e P.O.U.M.'a kar ileri srlenler gibi birka iftira daha derken bu atlama 196

uzlatrlamaz hale gelebilir. Tek umut, siyas kartl sonuna kadar tartmann mmkn olaca bir dzeyde tutmaktr. Komnistler'le, daha Sol'u tutan ya da tuttuklarn iddia edenler arasnda gerek bir fark vardr. Komnistler, faizmin kapitalist snfn kesimleriyle ittifak yaparak alt edilebileceine inanrlar (Halk Cephesi) ; bunlarn kartlar, bu manevrann dpedz Faistler'e yeni reme alanlar verdiini sylerler. Bu sorun bir zme balanmak zorundadr; yanl bir karara varmak belki de bizi yzyllar boyu yari-klelie koymak demek olabilir. Fakat, Troki-Faist lndan baka bir iddia ortaya konmadka, tartma balayamaz bile. rnein, bir Komnist Partisi yesi ile Barselona ar-pma'armn doru ve yanl ynlerini tartmak benim iin imknszdr; nk hibir Komnist yani, hibir iyi Komnist demek istiyorum benim olaylar doru anlattm kabul etmeyecektir. Eer parti izgisi ni izlerse, ya grev nedeniyle, yalan sylediimi ya da, en iyi ihtimalle, benim umutsuz bir biimde yanl yola itildiimi ve Daily Worker'in balklarna bir gz atan herkesin, olaylarn getii yerlerden binlerce mil tede Barselona'da neler olup bittiini benden iyi bildiini belirtmek zorunda kalacaktr. Bu artlar iinde, hibir tartma olamaz; asgar bir mteree bile ulalamaz. Maxton gibi adamlarn Faistler'den para aldn sylemekten ne gibi bir ama gdlebilir? Byle bir iddiann ciddi tartmay olanaksz klmaktan baka bir amac olamaz. Bu tpk satran oyununun ortasnda yarmaclardan birinin anden karsndaki iin bu herif kundakdr ya da iki karldr diye barmasna benzer. Gerek tartma konusu olan nokta deinilmeden kalyor. ftira hibir eyi halletmiyor.

197

12
Cepheye dnmz Barselona arpmalar sona erdikten gn sonra olmal. arpmadan hele gazetelerdeki kfrleme mandan sonra, bu sava daha nceleri olduu gibi, safdil bir idealist adan grmek glemiti. spanya'da birka hafta geirip de hayal krklna uramayan kimse yoktur sanrm. Zihnim, Barselona'daki ilk gnmde tantm, bana Bu sava da tpk brleri gibi ktlktan ibaret diyen gazete muhabirine gidiverdi. Bu sz beni derinden sarsmt ve o srada doru olduuna inanmyordum, imdi Mays aynda bile doru deildi, ama gittike daha doru hle geliyordu. Gerek udur ki, her sava devam ettii her ay gittike artan bir eit yozlamaya urar, nk kiisel zgrlk ve doru haber veren bir basn gibi unsurlar asker etkinlikle dpedz badamaz. imdi artk insan neler olacana dir bir tahminde bulunmaya balayabiliyordu. Caballero Hkmeti'nin decei ve yerine daha ok Komnist etkisinde kalacak, daha sac bir hkmetin geecei (bu, bir iki hafta sonra oldu), bu hkmetin sendikalarn gcn hemen ve temelli olarak krmaya ynelecei apak grlyordu. Ve sonra, Franco tepelense bile, spanya'nn yeniden rgtlenmesinden doacak muazzam sorunlar bir yana, gelime olanaklar hi de glpembe deildi. Gazetelerin Demokrasi in Sava tan bahsetmeleri basbaya gz boyamaclkt. Sava bitince spanya yle blnm ve ypranm olacakt ki, byle bir lkede, bizim ngiltere ya da Fransa'da dndmz anlamyla bile demokrasinin yaayabileceini akl banda hi kimse umamaz-d. Diktatrlk olmas zorunluydu ve bunun bir emeki snf diktatrl olma ans gemiti. Bu da genel hareket, bir eit faizm ynnde olacak demekti. Hi kukusuz, bu faizme daha kibar bir ad taklacak ve bu, 198

buras spanya olduundan Almanya'da talyan trlerinden daha ok insancl ve daha az etkin olacakt. Topu topu iki imkn vard: Franco'nun idaresi altnda ok daha kt bir diktatrlk ya da savan spanya'nn gerek snrlarla veya ekonomik blgeler biiminde blnmesi ile sonulanmas bu her zaman dnlebilecek bir ihtimaldi. Nasl bakarsanz bakn, gelecein grn can skcyd. Fakat Franco ve Hitler'in daha plak ve daha gelimi faizmine kar artk bu Hkmet iin arpmaya demeyecei sonucu karlamazd. Savatan nceki Hkmet'in hatalar her ne olursa olsun, Franco'nun rejimi kesinlikle bundan daha kt olacakt. iler yani, ehir proletaryas iin en sonunda kimin kazand belki pek farketmeyecekti ama spanya en bata bir tarm lkesiydi; Hkmet'in zaferinde kyllerin kesinlikle byk yararlar olacakt. Hi olmazsa, igal ettikleri topraklarn en azndan bir ksm ellerinde kalacakt; bu takdirde Franco'nun blgesindeki topraklar da datlacak ve spanya'nn baz ksmlarnda yaayan fiil serflik kolay kolay yeniden kurulamayacakt. Savan sonunda ipleri ellerinde tutacak olan Hkmet herhalde kiliseye ve feodaliteye kar olacakt. Kiliseyi en azndan bir sre denetim altnda tutacak ve lkeyi modernletirecekti. Mesel, yollar yapacak, eitim ve halk saln ykseltecekti; zten sava srasnda bile bu ynde birtakm eyler yaplmt. br yanda Franco srf talya'nn ve Almanya'nn kuklas olmad lde byk feodal toprak aalarna balyd ve kafas kfl bir din-asker tepkiye dayanyordu. Halk cephesi bir sahtekrlk olabilirdi, ama Franco bir anokronizmayd. Yalnzca milyonerler ve romantikler onun kazanmasn isteyebilirdi. Dahas, bir iki yldr kbus gibi peini brakmayan, faizmin uluslararas prestiji sorunu vard. 1930' dan beri Faistler btn zaferleri kazanmlard; imdi tepelenmelerinin zamanyd, kimden dayak yiyecekleri pek nemli deildi Franco ve yabanc paral askerlerini 199

denize dkebilsek, dnya ahvlinde, kat bir diktatrlk ile ynetilen ve en iyi adamlar hapiste olan bir spanya iin bile ok byk bir gelime salanabilirdi. Yalnz bunun iin dahi sava kazanlmaya deerdi. O srada olaylardan anladklarm bunlard. imdi Negrin Hkmeti hakknda ilk baa getii zamankinden daha iyi dndm sylemeliyim. stn bir cesaretle arpmay srdrm ve herhangi bir kimsenin beklediinden daha ok siyas msamaha gstermiti. Fakat ben hl spanya blnmedike ki, byle bir durumda ne gibi sonular ortaya kaca nceden kestirilemez sava-sonras hkmetinin faist eilimli olma zorunluluuna inanyorum. Bir kez daha kanm sylyorum; artk, zamann ou khinlere gsterdiini bana da gstermesini rastlantya brakacam. Tam cepheye vardmz srada, Bob Smillie'nin ngiltere'ye dnerken snrda tutuklandn, Valencia'ya getirildiini ve hapse atldn duyduk. Smil'ie geen Ekim ayndan beri spanya'dayd. Aylarca P.O.U.M ofisinde alm, ngiltere'ye yaplacak bir propaganda turuna katlmadan nce ay cephede bulunmas gerektiini dnerek, br Bamsz i Partisi yeleri geldiinde milis gcne girmiti. Neden tutuklandn, biz kefedinceye kadar hayli zaman geti, Kendisini bir avukat bile gremesin diye incommunicada olarak tutuluyordu (ihtilttan men edilmiti). spanya'da en azndan, uygulamada habea cor-pus diye bir ey yoktu, muhakeme edilmek bir yana, ifadeniz bile alnmadan aylarca hapis yatabilirdiniz. Nihayet, serbest braklan bir mahkmdan Smillie'nin silh tamak suuyla tutuklandn rendik. Silh dedikleri eyin ne olduunu biliyordum: arapnel ve daha baka bir takm hatra eyayla birlikte, derslerinde gstermek iin eve gtrd, savan banda kullanlan trnden ilkel tipli iki el bombas patlayc maddeleri ve patlama mekanizmalar karlmt sdece elik silindirlerden ibaret kalmlard ve tmyle zararszdlar. Bunun sadece bir
200

bahane olduu, P.O.U.M. ile ilikisi bilindii iin tutukland besbelliydi. Barselona arpmas daha yeni sona ermiti, yetkili makamlar o srada resmi bildirilerin tersini syleyecek durumdaki hi kimseyi spanya dna brakmamaya ar bir dikkat sarfediyorlard. Bunun sonucunda millet her an olur olmaz bahanelerle tutuklanabiliyordu. in banda adamlarn niyeti, ok muhtemelen, Smillie'yi birka gn alakoymakt. Fakat belya baknca spanya'da bir kere hapse girdiniz mi, muhakeme olsun olmasn orada kahverirdiniz. Hl Huesca'day-dk, ama bu kere bizi daha saa. birka hafta nce geici olarak ele geirdiimiz Faist mevzilerinin tam karsna yerletirmilerdi. imdi ngiliz ve spanyol otuz kadar adamn komutan olarak teniente grevi yapyordum bu rtbe astemene tekabl eder sanyorum. Beni resmen subay olmam iin aday gstermilerdi, ama a canip atanmayacam belli deildi. Daha nceleri, milis subaylar, fazladan deme yaplmas anlamna gelen ve milis gcnn eitlii fikirleriyle atan resm subay tayinlerine kar kmlard, ama imdi kabul etmek zorundaydlar. Benjamin imdiden yzba olmutu, Kopp da binba olma yolundayd. Kukusuz, Hkmet milis subaylar olmadan yapamyordu; ama, muhtemelen Ordu subaylarna ve Harp Okulu'ndan yeni kanlara ayrmak iin, hibirisine de binbadan yksek rtbeleri vermiyorlard. Sonu olarak, bizim 29 uncu tmende (baka milis birliklerinde de yle olduuna hi phe yok), tabur, tugay ve tmen komutanlarnn hepsinin binba olmas gibi, tuhaf bir geici durum vard. Cephede fazla birey olmuyordu. Jaca yolu dolaylarndaki arpma snp gitmiti, Haziran'n ortasna kadar da yeniden balamad. Faist siperleri yzelli yarda temizdeydi, ama onlar iki yanmzda daha yksek bir arazideydiler, bizim cephe hatt kntl bir dik a oluturuyordu. Ann kesi tehlikeli bir noktayd, kar tarafn nianclar bize orada devaml kayplar verdiriyorlard. Zaman zaman Faistler stmze tfek-bom201

basyla yada buna benzer bir silhla ate ayordu. Bu korkun bir patlama sesi karyordu geldiini duymadmz iin sinir bozucuydu ama gerekte tehlikeli deildi nk yerde at ukur ancak bir amar leeni kadard. Geceler ho bir lklkta geiyordu, gndzleriy-se cehennem gibi scakt; sivrisinekler can skmaya balamt, Barselona'dan getirdiimiz temiz giyeceklere ramen hemen bitlenivermitik. Silhtan arnm blgedeki meyva bahelerinde kiraz iekleri aalar bembeyaz donatmaya balamt. ki gndr saanak halinde yamur yayordu, siperlerimiz suyla dolup tat, koruyucu duvar bir ayak kadar suya batt: bundan sonra gnlerce hi sap olmayan ve teneke kaklar gibi bk-lveren spanyol krekleriyle yapkan amuru etik durduk. Bizim ble bir havantopu vaad etmilerdi. Drt gzle bunu bekliyordum. Geceleri herzamanki gibi devriye geziyorduk bu i, eskiden olduundan daha tehlikeli bir hle gelmiti. nk Faist siperlerinde daha ok adam vard ve artk daha uyank olmulard; dikenli telin hemen dna teneke kutular serpitirmiler, bir atrd duyduklarnda makineli tfekleriyle veryansn ediyorlard. Gndzleri silhtan arnm blgedeki gizli bir yerden ate ediyorduk. Yzlerce yarda srnerek, uzun otlarla saklanm, Faistler'in koruyucu duvarndaki bir yara hakim bir hendee geliniyordu. Hendekte bir tfek dayana yapmtk. Yeterince beklerseniz genellikle haki giyimli bir eklin abuk abuk yarn bir yanndan br yanma kotuunu grrdnz. Birok kereler ate ettim. Birini vurup vurmadm bilmiyorum ok muhtemelen vurmammdr;tfek konusunda ok kt bir atcym. Fakat Faistler atein ne yandan geldiini kestiremedikleri iin bu oyun hayli elenceli oluyordu ve erge birini yakalayacama kesin kanaat getirmitim. Gelin grn ki, ava giden avland bir Faist nianc vurdu beni. Vurulduum zaman cepheye geleli on gn kadar olmutu. Bir mermiy202

le zmbalanma tecrbesi hayli ilgin olduundan, bunu ayrntlaryla anlatmaya deer sanrm. Bu i, sabahn beinde, koruyucu duvarn kesinde oldu. afak arkamzdan geldii iin, o saatler her zaman tehlikelidir; banz koruyucu duvardan karnca d izgileriyle olduu gibi gkyznde belirleniyordu. Nbet deitirmeye hazrlanan askerlerle konuuyordum. Aniden, szmn ortasnda bireyler hissettim ne hissettiimi aktarabilmek ok g olmasna ramen, onu en ar bir canllkla hatrlyorum. Kabaca, bir patlamann tam ortasnda olmaya benzer bir duyguydu bu. Grltl bir bangrt ve btn evremde gzkamatrc bir k parlts oldu gibi geldi. Muazzam bir ok hissettim ac falan yoktu, yalnz elektrik arpm gibi iddetli bir ok; sonra onunla birlikte ar bir zayflk, hilie doru bir itilme duygusu. nmdeki kum torbalar benden taa uzaklara doru ekildi gitti. Buna ok benzer bir hissi yldrm arpmasnda duyabileceinizi tahmin ediyorum. Vurulduumu hemen anladm, ama bangrt ve patlama yznden yanbamda bir tfein kazayla ate alarak beni yaraladn sandm. Btn bunlar bir saniyeden daha az bir zaman aralnda oldu. Hemen arkasndan dizlerim bkld, dyordum, bam yere vurdum, ama neyse ki canm acmad. Kendimi uyuuk ve sersemlemi hissediyordum, ar yaralandmn bilincindeydim ama olaan anlamnda hibir arm szm olmad. Vurulmadan nce konumakta olduum Amerikal nbeti ileri doru atlarak Hay Allah! Vuruldun mu? diye sordu. Millet evremde topland. Byle durumlarda hep olduu gibi tel iindeydiler Kaldrn! Neresinden yaralanm Gmleini an! vb. vb. Amerikal gmleimi kesip amak iin bir bak istedi. Cebimde bir bak olduunu biliyordum, karmaya abaladm, ama sa kolumun felce uradn kefettim. Arl szl olmadm iin belli belirsiz bir tatmin duydum. Karmn sevinmesi gerekir diye dndm byk muha203

rebe geldiinde lmekten kurtulaym diye hep yaralanmam isterdi. Ancak bundan sonra neremden ve ne derecede yaralandm merak etmek aklma geldi: hibir ey duymuyordum ama merminin vcudumun n tarafnda bir yere saplandnn bilincindeydim. Konumaya abalaynca sesimin olmadn farkettim, azmdan yalnzca zayf bir mrlt kt; ama ikinci bir denemeden yaralandm sormay becerdim. Boazndan, dediler. Sedye taycmz Hanry Webb, sarg beziyle, ilk yardm ilerinde kullanlsn diye bize verdikleri kk alkol ielerinden birini getirmiti. Beni kaldrdklarnda azmdan bir dolu kan boand, arkamda bir spanyol'un kurun boazndan girip ensesinden km dediini iittim. Normal zamanda domuzuna can yakan alkoln yaraya su gibi gelen ho serinliini duyuyordum. Sedye getirilirken beni tekrar yere yatrdlar. Merminin boazm delip getiini renir renmez iim bitik diye dnmeye balamtm. Boazmn ortasna kuun yiyip de canl kalan bir insan ya da hayvan hi iitmemitim. Kan azmn kenarndan szyordu, Aortum paralanm olmal diye dndm. nsann bana kan gtren iki ana damardan biri kesildiinda daha ne kadar yaayacan merak ettim, muhtemelen birka dakikadan fazla deil. Herey gzme bulank grnyordu. Kesinlikle leceimi dnmem iki dakika kadar drm olmal Bu da ok ilgin oluyor -yani byle bir durumda insann aklna neler geldiini bilmek hayli ilginti demek istiyorum. Anlayla karlanacak ey: ilk aklma gelen karm oldu. kinci dncem; her ne denirse densin, bana ok iyi uyan bu dnyadan ayrlyor olmann iddetli zntsyd. Bunu btn canllyla duyacak kadar zamanm vard. Bu budalaca talihsizlik beni fkeden deliye evirdi. Nasl da anlamszd! Siperlerin kesinde, bir saniyelik dikkatsizlik yznden vurulmak, stelik arpmada bile deildik! Beni vurann ne biim bir adam olduunu da dndm, spanyol mu yoksa yabanc myd, beni zmbaladn biliyor muydu
204

ve daha bunun gibi sorular aklma geldi. Adama kar hibir kzgnlk duyamyordum. Faist olduuna gre ben de cnu vurabilirdim diye dndm, ama onu esir alp u anda kama getirseler yalnzca iyi niancln kutlardm, herhalde. Ne var ki, gerekten lmekte olan birinin aklndan geenler daha farkl olabilir. Felce urayan kolum yeniden canlanp acmaya baladnda beni sedyeye daha yeni yatrmlard. O srada kolumu derken krm olabileceim aklma geldi, ama sancnn varl iime gven getirdi, nk insann lrken duyularnn daha keskinlemediini biliyordum. Gitgide kendimi daha iyi hissetmeye, sedyeyi ter dkerek omuzlarnda tayan zavall drt arkada iin znt duymaya baladm. Cankurtaran arabasna kadar eri br kaygan kei yollarndan birbuuk mil ile dnya kts bir yry yapmak gerekiyordu. Bir iki gn nce bir yaral aa tanrken yardm ettiim iin o zahmetin nasl birey olduunu biliyordum. Baz yerlerde siperlerimizi saak gibi kaplayan kavaklarn yapraklar yzme srtnyordu; gm kavaklarn yetitii bir dnyada yaamann ne iyi bir ey olduunu dndm. Fakat bir yandan da kolumdaki sanc eytan bir strap halini almt, kfrediyor, sonra kfretmemeye abalyordum, nk her sk nefes almda azmdan kpk kpk kan geliyordu. Doktor yaray yeniden sard, bir morfin inesi yapt ve beni Sietamo'ya gnderdi. Sietamo'daki hastaneler kural olarak yarallarn Barbastro ve Lerida'ya gnderilmeden nce, birka saat alakonulduklar alelacele ina edilmi tahta kulbelerdi. Morfinin etkisiyle sersemlemi bir haldeydim, ama hl korkun canm acyordu hareket etmekten cizdim ve durmadan kan yutuyordum. Ben bu durumdayken, eitim grmemi hemirelerin nizam hastane yemeini orba ,yumurta, yal yahni ve bunun gibi eylerden oluan muazzam bir yemei boazmdan aa zorlayarak yedirmee kalkmalar ve ben yutamaynca da pek armalar, tam spanyollar'a 205

gre bir davrant. Bir sigara istedim, ama sigarann kt olduu bir dnemdi ve oralarda hi sigara yoktu. ok gemeden, birka saat iin cepheden ayrlma izni alm iki arkada yanbamda belirdi. Merhaba! Hayattasn ha? yi. Biz, senin saatini, tabancan ve elektrik fenerini istiyoruz. Bir de, varsa, ban. Btn tanabilir mallarm alarak ekip gittiler. Biri yaralandnda hep byle oluyordu zerindeki btn eyalar hemen bltrlrd; bu doru bir eydi de: nk kol saatleri, tabancalar ve bunun gibi eyler cephede ok ender bulunuyordu, yaralnn avadanl iinde elden ele gnderilirse yar yolda bir yerde alnaca da garantiydi. Akam olurken, birka cankurtaran arabasn dolduracak sayda yaral ve hasta adam toplannca bizi Barbastro'ya yolladlar. O ne seyahatti! Bu savata, in-san el ayak gibi bir yerinden yaralana iyileir, ama karndan vurulursa hep, kurtulamaz lr denirdi. Neden byle olduu imdi kafama dank etti. kanama geiren hi kimse, ar kamyonlar tarafndan delik deik edilmi ve savan bandanberi hi tamir grmemi millerce yol boyunca alkalandktan sonra bu iten sa kamazd. Bam, gm, dan! Bu yolculuk, beni ilk ocukluk yollarmn Beyaz ehir Sergisi Lunapark'ndaki bugi-vugi denen korku verici eye geri gtrd. Bizi sedyelerimize balamay unutmulard. Sk sk tutunmak iin benim sol kolumda yeterince kuvvet vard; ama teki biare asker yerde oradan oraya savruluyordu, Tanr bilir nasl strap ekti. Cankurtarann kesinde oturan bir baka yaral her tarafa kustu. Barbastro'daki hastane ok kalabalkt, yarallar biribirine deecek kadar yaknd. Ertesi sabah, bir ksmmz bir trene doldurdular ve Lerida'-ya gnderdiler. Lerida'da be alt gn kaldm. Hasta, yaral ve normal sivil hastalar karmakark byk bir hastaneydi. Benim kouumdaki yarallardan bazsnn varalar in206

sana korku veriyordu. Yanmdaki yatakta siyah sal gen bir ocuk, bilmediim bir hastalktan yatyordu; verilen il idrarn zmrt gibi yemyeil yapmt. Onun sidikiesi kouun grlecek eylerinden biriydi. ngilizce konuan Hollandal bir Komnist, hastanede bir ngiliz olduunu duymu, gelip benimle arkadalk etti ve bana ingiliz gazeteleri getirdi. Ekim arpmalarnda korkun yaralanm, bir yolunu bulup Lerida'daki hastaneye yerlemeyi becermi ve hemirelerden biriyle evlenmiti. Yaras yznden, bzlen bacaklarndan biri benim koluma kadar incelmiti. Cepheye geliimin haftasna tantm iki milis ,yaral bir arkadalarn grmeye geldiklerinde beni tandlar. kisi de onsekiz yalarnda birer ocuktu. Ne yapacan bilmez bir tavrla yatan yannda ayakta durarak bireyler sylemeye abaladlar, yaralanma ok zldklerini gstermenin bir yolu olsun diye anden, ceplerindeki btn ttn karp verdiler ve ben daha geri vermeye frsat bulamadan da kap gittiler. Tam spanyollar'a yarar bir davran! ehrin hibir yerinde ttn bulunmadn ve bana verdikleri ttnn bir haftalk istihkaklar olduunu sonradan rendim. Birka gn sonra, bir kolum askda olduu halde, yatamdan kalkabiliyor ve ortalkta dolaabiliyordum. Her nedense kolum aa sarkk olduunda daha ok canm yanyordu. Bir zaman, derken kendi kendime verdiim hasardan tr i arlar duydum; sesim neredeyse tmyle kaybolmutu ama asl merminin at yara yznden bir an bile ac duymadm. Anlalan mermi yaralar hep byle oluyor. Merminin yaratt byk ok, duyuyu yerel olarak yok ediyor; her zaman daha yava bir hzla arpan, entikli arapnel ya da bomba kymklar muhtemelen insann cann domuzuna yakar. Hastane alan iinde bir bahe ve bu sevimli bahede, iinde kk krmz ve gri renkli balklar bulunan bir havuz vard. Saatlerce orada oturur, balklar seyrederdim. Lerida'da ilerin nasl yapld, bana Aragon cep207

hesindeki hastane sistemini kavramak olana verdi teki cephelerde de durum ayn myd bilmiyorum. Baz ynlerden hastaneler ok iyiydi. Doktorlar becerikliydiler, il ve ara ktl da pek yoktu. Fakat iki kt hata vard ki, imdi hayatta olabilecek yzlerce ya da binlerce insann bunlarn yznden ldne hi kukum yok. Birisi, cephe hattna yakn olan btn hastanelerin aa yukar sevkyat merkezi gibi kullanlmasyd. Bunun sonucunda, bir kimse yerinden oynatlamayacak kadar kt yaralanmadka hi bir bakm yaplmyordu. Teorik olarak, yarallarn ou hi durmadan doruca Barselona ya da Tarragona'ya gnderilirdi, ama ulam zorluklar yznden oraya varana kadar bir hafta on gn geiyordu. Sietamo, Barbastro Monzon, Lerida ve taka yerlerde srnyorlar ve btn bu zaman boyunca sarg bezi yenilemek dnda hibir tedavi grmyorlard; o da arada srada yaplyor, hatt bazen hi olmuyordu. Korkun arapnel yaralar alm kemikleri yamyass olmu kimseler ve benzerleri alyla sarglanyor, yarann bir tarifi de dna kurun kalemle yazlyordu. Kural olarak yaral ongn sonra Barselona ya da Tarragona'ya varncaya kadar al yerinden oynatlmyordu. Birinin yolda yaray muayene etmesi hemen hemen olanakszd Birka doktor ile baa kamyordu; Evet, evet, size Barselona'da bakacaklar diye sylenerek hzla yatanzn yanndan geip gidiyorlard. Her zaman ortalkta, hastane treninin manana (yarn) Barselona'ya hareket edeceine dir sylentiler dolayordu. teki hata ise, yeterli hemire noksanyd. Besbelli, spanya'da eitim grm hemire yoktu; belki de bu, savatan nce hemirelik iini balca rahibelerin grmesinden ileri geliyordu. spanyol hemirelerinden ikyeti deilim, bana her zaman byk bir efkat gsterdiler, ama korkun chil olduklarna hi kuku yok. Hepsi nasl dereceye baklacan, bazs da sarg sarmay biliyordu, ama btn bildikleri hemen hemen bu kadard. Bunun sonu.
208

cunda, kendi bann aresine bakamayacak derecede hasta olanlar sk sk utan verici bir biimde ihmal ediliyorlard. Yarallar haftalarca abdeste kamadan braklyor, kendi kendine ykanamayacak kadar zayf olanlar pek seyrek ykanyorlard. Kolu ezilmi bre bir ocuun bana, haftadr yznn ykanmadn sylediini hatrlyorum. Hastanelerde yiyecek ok iyiydi gerekten fazla iyiydi. spanya'da, baka bir yerde olduundan daha ok, hastay tka basa ar yiyeceklerle doldurma gelenei vard. Lerida'da yemekler mthiti. Kahvalt sabah alt sularnda veriliyor, orba, omlet, yahni, ekmek, beyaz arap ve kahveden meydana geliyordu; le yemei daha da oktu bu, sivil halkn ounun kfi derecede beslenemedii bir zamanda oluyordu. spanyollar'm hafif yemek (perhiz) denen eyden haberleri yoktu anlalan. Salam insanlara verdikleri yemein aynsn, hep zeytinyayla vck vck ayn ar, yal brekleri, hastalara da veriyorlard. Bir sabah, benim kouumdaki yarallarn Barselona'ya gnderilecei duyuruldu. Karma, geleceimi bildiren bir telgraf ekmeyi becerdim. Bizi toparlayp otobslere doldurdular ve istasyona gtrdler. Tam tren hareket ederken bizimle birlikte yolculuk eden hastane emireri Barselona'ya deil de Tarragona'ya gideceimizi lf arasnda sylemez mi! Makinist fikrini deitirmiti, zannederim. Kendi kendime Tam spanyollar'n yapaca bir i! dedim. Fakat, srf ben durumu aklamak iin ikinci bir telgraf ekeyim diye, bu kere de treni bekletmeleri yine spnya'nn anna lykt; asl spanyollar'a en yakan, ekilen telgrafn hibir zaman yerine ulamamas oldu. Bizi, oturacak yerleri tahtadan, alelade nc snf vagonlara bindirmiler di; adamlarn ou ar yaralyd, yataklarndan ilk bu sabah kmlard. Yars ok gemeden, scak ve sarsntnn etkisiyle haat oldular, birou yerlere kustu, Hastane emireri elinde kei derisinden yaplm su dolu byk bir tulumla unun bu209

nun azna su fkrtarak, heryere yaylm cesede benzer ekiller arasndan kendine yol ayordu. Dnya kts bir suydu bu, tadn hl hatrlarm. Tarragona'ya gne alalrken vardk. Cephe, denizden bir ta atm uzaklkta kyya paralel uzanyordu. Bizim tren istasyona girerken Uluslararas Tugay'dan adamlarla dolu bir asker treni ayrlyor, kprnn zerinde halk da onlara el sallyordu. Bu ok uzun bir trendi ,tklm tklm da doluydu; ak yk vagonlar stne sahra toplar sk skya balanm ve bek bek bir sr adam bunlarn evresinde toplanmt. Sar akam klar altnda geip giden trenin manzarasn hafzamda zel bir canllkla saklyorum; pencerelerde birbiri ardnca esmer, glmseyen yzler, silhlarn uzun namlular eilmi, uuan kzl boyunbalar btn bunlar masmavi deniin nnden yavaa kayd gitti. Birisi, Extranjeros - Yabanclar, dedi. talyan bunlar. talyan olduklar besbelliydi. Baka hibir milletin insanlar kendi aralarnda byle gzel gruplaa-maz, kalabaln selmlarna bylesine zarif bir biimde karlk veremezdi trendeki adamlarn yars arap ielerini kafalarna dikmi olmalarna ramen, yine de zariftiler. Sonradan bunlarn Mart aynda Guadalajara'-daki byk zaferi kazanan birlikler olduunu duyduk; bir sredir izindeydiler ve imdi Aragon cephesine transfer oluyorlard. Bu adamlarn ou topu topu birka hafta sonra Huesca'da ld, korkarm. Bizim katardan ayakta duracak kadar iyi olanlar, talyanlar geerken tezahratta bulunmak iin vagonun br yanma yneldiler. Pencereden bir koltuk denei salland, sargl kollar kzl selm verdiler. Bu, allegorik sava tablosu gibiydi; gururla cepheye giden bir tren dolusu taze adam, yavaa gzmzn nnden kayan sakat adamlar ve btn bunlar olurken, ak yk vagonlar stnde her zamanki gibi insann yreini yerinden oynatan toplar, kurtulmas ok g olan bir duygunun yeniden yaanmas, ne de olsa sava grkemli bir eydir. 210

Tarragona'daki hastane ok byk ve btn cephelerden gelmi bir sr yaralyla doluydu. nsan orada ne yaralar grr! Belli bir takm yaralarn tedavisinde en son tb bulularna uygun olduunu sandm bir yol kullanyorlard, ama byle yaralara bakmak zellikle dehet vericiydi. Yaray tmyle ak ve sarglanmam brakyor, ancak teller zerine gerilmi tlbentten bir ala sineklerden koruyorlard. Tlbentin altndan yar iyilemi yarann krmz pelte gibi etini gryordunuz. Yznden ve boazndan yaralanm bir adam vard, ba tlbentten yaplm bir eit kremsi mifer iindeydi, az kapalyd, dudaklarnn arasna yerletirilmi kk bir tbn arasndan nefes alyordu. Bre ok yalnz grnyor, gzlerini bir saa bir sola oynatarak tlbentin arasndan bakyor ve hi konumuyordu. Tarragona'da drt gn kaldm. Gcm yerine geliyordu, birgn yava yava hareket ederek kumsala kadar yrmeyi becerdim. Deniz kysndaki hayatn neredeyse eskiden olduu gibi ayn biimde srp gittiini grmek tuhafma gitti: k kahvehaneler boyunca piyasaya kmalar, sanki birka mil tede insanlar savam-yorlarm gibi denize giren ve alr kapanr sandalyelerinde gnelenen o yrenin tombul burjuvazisi. Mamafih, bu s ve lk denizde imknsz diye dnlse de, deniz banyosu yapanlardan birinin boulduunu grdm. Nihayet, cepheden ayrlmdan sekiz dokuz gn sonra yaram muayene ettiler. Yeni gelen yarallarn muayene edildii ameliyathanede ellerinde kocaman makaslarla doktorlar, kaburgalar, kprck kemikleri ve daha bilmem nereleri paralanm adamlarn cephe gerisindeki sarg yerlerinde yaplm aldan zrhlarn kesip atyorlard; byle soyunmadan, koskoca bir gs zrhnn boyun deliinden evresine endieli gzlerle bakan, bir haftalk sakal uzam, kirli suratl bir kafann ktn gryordunuz. Otuz yalarnda canl ve yakkl bir doktor beni iskemleye oturttu, dilimi kaba bir 211

bez parasyla yakalad, kabilecei kadar dar ekti, grtlama bir dii aynas soktu ve Ee! dememi buyurdu. Dilim kanayp gzlerim yaarncaya kadar boazmdan ieri bakmaya devam ettikten sonra bir ses telimin felce uradn syledi. Ne zaman yeniden sesime kavuacam? diye sordum. Neeli bir tavrla, Sesin mi? dedi. Sesin hibir zaman geri gelmeyecek!. Neyse ki, zaman doktorun yanldn gsterdi. ki ay kadar bir sre sesim fsltdan teye gidemedi, ama sonradan br ses teli durumu telfi edince, sesim hzla normale dnd. Kolumdaki ar, merminin ensem-deki bir sinir demetini delip gemesinden ileri geliyordu. Nevralji gibi feci bir aryd, bir ay boyunca devam etti. Bilhassa geceleri canmn acsndan bir trl uyuyamadm. Sa elimin parmaklar da yar yarya felce uramt. imdi bile, aradan be ay gemi olmasna ramen, ba parmam hl uyuuk bir boyun yaras iin hayli tuhaf bir etki. Yaram hafiften merak konusu olmu, eitli doktorlar dillerini aklatarak, Que sette! Que suerte! diyerek incelemilerdi. Bir tanesi byk bir otorite havasyla bana, merminin krmz kan damarnn bir milimetre kadar tesinden getiini syledi. Bunu nasl anladn bilemem. O srada rastladm herkes, doktorlar, hemireler, Practicantes, hastalar bana, boynundan yaralanp da hayatta kalan birinin dnyann en talihli yarat olduunu temin etmekten geri durmadlar. Ama ben hi yaralanmam olmann daha bir talihlilik saylabileceini dnmekten kendimi alamyordum.

13
Barselona'da bu son haftalar geirdiim srada, ehrin havasnda kt bir duygu dolayordu bir kuku, korku, belirsizlik ve st kapal nefret havas. Mays arpmalar, geride, acs sonradan kan, silinmez etkiler brakmt. Caballero Hkumeti'nin dmesiyle Komnistler mutlak olarak iktidara gelmiler, i dzeni salama grevi Komnist bakanlarna verilmiti, ellerine frsat gese siys hasmlarn ezeceklerinden hi kimsenin kukusu yoktu. Henz birey olmuyordu, ben de neler olabileceini henz kafamda bile canlandramyor-dum; ama, yine de, belli belirsiz bir tehlike duygusu, kt bireyler olaca bilinci vard. Gerekte byle eylere hi karmam olsanz da, ortam sizi, sanki gizli bir rgte dahilmisiniz gibi hissetmeye zorluyordu. deta, btn zamannz kahvehane kelerinde fsl fsl konuarak ve yan masada oturan adamn polis ajan olup olmadn merak ederek geiriyordunuz. Basn sansr yznden, her eit habis sylentiler ortalkta dolap duruyordu. Bunlardan biri Negrin -Prieto Hkumeti'nin sava uzlama yoluyla bitirecei yolundayd. O srada bu fikre inanma eilimindeydim, nk Faistler Bilbao'ya yaklayorlard, Hkmet ise durumu kurtarmak iin gzle grlr bir aba harcamyordu. ehrin her yannda Bask bayraklar dalgalanyor, kzlar kahvehanelerde ba toplama kutularn angr-datyor, radyoda her zamanki kahraman koruyucular yayn yaplyordu, ama Baskllar elle tutulur hibir yardm almyorlard. Bu durum insan Hkmetin ikiyzl 213

212

bir oyun oynadna inandnyordu. Sonraki olaylar benim bu noktada ok yanldm ortaya koydu, ama azck daha aba harcanm olsayd. Bilbao'nun kurtarlmas olana yitirilmeyecekti. Aragon cephesinde saldrya geil-seydi, saldr baarsz olsa bile Franco, ordusunun bir ksmn oraya aktarmak zorunda kalacakt. Gelin grn ki Hkmet, i iten geene hatt Bilbao'nun dne kadar hibir savunma eylemine girimedi C.N. T. Hazr olun diye bildiriler datyor ve belirli bir partinin (Komnistler kastediliyor) bir coup d'etat hazrlad m ediliyordu. Katalonya'nn igal edilecei yolunda yaygn bir korku da vard. Daha nceden, cepheye dndmzde, cephe hattnn millerce gerisinden itibaren kuvvetli savunma dzenleri alndn ve Barselona'nn heryerinde bombadan koruyucu snaklar kazlmakta olduunu grmtm. Sk sk hava ve deniz basknlar olacandan korkuluyordu, ama her siren dd ttnde ou zaman bunlar yanl verilen alarmlard klar saatlerce karartlyor, ekingen kimseler bodrumlara dalyordu. Polis casuslar heryerde kol geziyordu. Hapishaneler, Mays arpmalarndan kalan mahpuslarla doluydu, brleri de kukusuz hep Anarist ve P.O.U.M. taraftarlar birer ikier hapse atlnca ortadan yok oluyorlard. Grld kadaryla, ne bir kimse yarglanm ne de itham edilmiti; hatt Tro-kizm gibi mutlak bir sulama bile yaplmamt; sizi dpedz hapsediyor ve genellikle orada inccmnunucado olarak tutuyorlard. Bob Smillie hl Valencia'da hapisteydi. I.L.P. temsilcisinin olsun, tutulan avukatn olsun Kendisini grmesine izin verilmeyiinden baka birey renemedik. Uluslararas Tugay ve teki milislerdeki yabanclar gitgide daha byk saylarda hapse atlyorlard. Bunlar, genellikle, asker kaa diye tutukluyor-lard. Kimsenin, acaba milisler gnll asker mi yoksa muvazzaf m olduklar konusunda kesinlikle birey bilmemesi, genel durumun karakteristik bir ynyd. Birka ay nce milis gcne gelip kaydolan herkes gnll 214

diye bilinir ve izin zaman geldiinde, isterse terhis katlarn alp gidebilirdi. Anlalan Hkmet imdi fikir deitirmiti, milise kaydolan herkes muvazzaf asker oluyor, evine gitmeye kalkarsa asker kaa saylyordu. Fakat bu noktadan bile, hi kimse emin deildi. Cephenin baz ksmlarnda resm makamlar hl isteyenleri terhis ediyorlard. Bunlar snrda bazan geerli oluyor, bazan olmuyordu; geerli saymazlarsa hemen sizi hapse atyorlard. Bir sre sonra, hapisteki yabanc asker kaaklarmn says yzleri bulmutu; ama ou kendi lkelerinde bir amata yaplr yaplmaz vatanlarna gnderiliyordu. Silhl Hcum Birlikleri gruplar hlinde caddelerde devriye geziyor, Gvenlik Askerleri hl kahvehaneleri ve stratejik noktalar ellerinde tutuyorlard: P.S.U.C. binalarnn ou da hl kum torbalaryla tahkim edilmi, nlerine barikat kurulmu duruyordu. ehrin eitli noktalarnda, Carabinero'larn Gvenlik Askerleri yoldan geenleri durduruyor ve belgelerini soruyorlard. Herkes, bana P.O.U.M. milis kartm kesinlikle gstermememi, yalnzca pasaportumu ve hastane belgemi kartmam ihtar ediyordu. P.O.U.M. milisinde bulunduumun bilinmesi bile tehlikeli olabiliyordu. Yaral ya da izindeki P.O.U.M. milisleri ufak ufak vesilelerle cezalandrlyordu rnein, paralarn alrken kendilerine glk karyorlard. La Batalla hl kyor, ama ylesine sansr ediliyordu ki neredeyse var olmaktan kmt; Solidaridad ve teki Anarist gazeteleri de ar bir biimde sansr ediliyordu. Gazetenin, sansr edilen ksmnn bo braklmayp yerinin baka haberlerle doldurulmas yolunda yeni bir kural karlmt bunun sonucunda neyin kesilip atldn kestirmek olana da kalmyordu. Sava boyunca dalgalanp duran yiyecek ktl ok kt devrelerinden birindeydi. Ekmek ok azd ve ucuz eitlerine pirin kartrlyordu; klada askerlere verilen ekmek tayn dnya kts bir nesneydi. St ve 215

eker ok enderdi, pahal kaak sigaralarn dnda, ttn neredeyse yok olmutu. Zeytinya ktl had safhadayd, oysa spanyollar zeytinyan ayr ayr, yarm dzine deiik amala kullanrlar. Zeytinya almak iin kuyruklarda aa olan kadnlara gzclk etsinler diye dikilen atl Gvenlik Askerleri bazan atlarn gerileterek, kadnlarn ayaklarna basmaya alarak eleniyorlard. Can skan kk bir nokta bozuk para bulunma-masyd. Gm piyasadan kaldrlm ve henz yeni para baslmamt. Bu yzden, on-santimlik maden para ile ikibuuk pesatalk banknot arasnda hibir para birimi kalmamt, on pesatadan kk btn banknotlar da ok ender bulunuyordu (*). En yoksullar iin bu, yiyecek ktlnn daha da artmas demekti. Elinde on pesata ile bir kadn, bakkaln nnde kuyrukta saatlerce bekleyebilir ve sonunda da hibir ey alamyabilirdi bakkaln parann stn verecek bozuu olmayabilir, kadnn mal durumu ise btn banknotu harcamaya el-vermeyebilirdi. O zamann kbuslu atmosferini aktarmak kolay i deil devaml olarak deien sylentilerin, sansr edilen gazetelerin yaratt tuhaf huzursuzluk ve ortalkta hep silhl adamlarn bulunuu. Bunu aksettirmek zor i, nk u srada, byle bir atmosferin temeli ngiltere'de yok. Siyas hogrszlk henz ngiltere'de veri olarak kabul edilmiyor. eitli yollardan ufak tefek siys basklar yaplyor bir maden kmr iisi olsaydm, patronun beni komnist bellemesine aldrmazdm; ama iyi bir parti adam denilen ey, yani Kt'a Avrupas siyasetindeki o gaugster-gramafon tipi, burada hl ender grlen eyler. Sizinle ayn fikirde olmayanlar tasfiye ya da bertaraf etmek ngiltere'de henz tabi karlanmyor. Byle eyler Barselona'da ise ok doal grlyordu. Stalinciler batayd, bu yzden, her Trokistin tehlikede olmas eyann tabiat gere(*) Pesatann satn alma gc 4 peni kadard.

giydi. Btn bunlar bir yana herkesin korktuu bam za gelmedi yeni bir sokak arpmas kmad byle bir gelime olsayd, hi kukusuz su yine nceki gibi P.O.U.M.'un ve Anaristler'in stne yklacakt. Kendi kendimi, ilk tfek atlarn beklerken yakaladm zamanlar oluyordu. Sanki ok kt bir ruh btn ehrin stne yaylm gibiydi. Herkesin bunu ayn szlerle ifade etmesi ok tuhafma gidiyordu: Burann havas -korkun. Tmarhaneye benziyor. Fakat, belki de herkes dememem gerekir. Otelden otele spanya'y ksa srede gezen baz ngiliz ziyaretiler, genel havada yolunda gitmeyen bireyler olduunu fark etmemi grnyorlard. Gzme arpan bir yazda, Atholl Desi (17 Ekim 1937 tarihli Sunday Express'de) yle yazyor : Valencia, Madrid ve Barselona'daydm... Her ehirde de hibir biimde zora bavurulmadan mkemmel bir dzen hkm sryordu. Kaldm btn oteller, tereya ve kahve ktlna ramen yalnz normal ve nezih deil, ar derecede rahatt da. k otellerin dnda baka hibir eye dikkat etmemek ngiliz seyyahlarna mahsus birey. Atholl Desi iin tereya bulabildiklerini mit ederim. P.O.U.M.'un sanatoryumlarndan biri olan Maurin Sanatoryumumda kalyordum. Tibidabo yaknndaki banliydeydi: Barselona'nn gerisinde birdenbire ykselen, eytan'n tepesinden sa'ya yeryz lkelerini gsterdii sylenen garip ekilli da (ad da buradan geliyor). Bina nceleri zengin bir burjuvannm, devrim srasnda el konmu. Bu sanatoryumda kalanlarn ou ya cepheden re karlm ya da kol-bacak kesilmesi gibi onlar sonuna kadar sakat brakan bir yara almlard. Bir sr baka ngiliz vard; paralanm bacayla Williams; tberkloz phesiyle cephe gerisine gnderilmi 18 yandaki Stafford Cotman ve yamyass olmu kolu, hl spanyol hastahanelerinde kullanlan, milletin uak diye takma isim uydurduu o kocaman telden garip ereveye balanm Arthur Clinton. Ka217

216

rm hl Continental Hotel'de kalyordu, ben de genellikle Barselona'ya gndzleri gidiyordum. Sabahlar kolumun elektrik tedavisi iin hastaneye bavuruyordum. Tuhaf bir iti bu eitli kaslarm n sarsntlarla yukar aa hareket ettiren bir dizi dikenli elektrik oku yapyorlard ama iyi geliyordu galiba; yeniden parmaklarm kullanabiliyordum, arm szm da biraz azalmt. ikimiz de yaplacak en iyi eyin, ngiltere'ye mmkn olabildiince abuk dnmek olduuna karar verdik. Ben an derecede zayf dmtm, sesim o zaman sandmza gre, bir daha hi geri gelmemek zere kaybolmutu; doktorlar en iyi ihtimalle, yeniden savaabilecek hle ulamama kadar aylar gemesi gerektiini sylemilerdi. Er ge biraz para kazanmann yolunu bulmalydm, spanya'da kalp bakalarnn ihtiyac olan yiyecekleri gvdeye indirmek bize fazla anlaml gelmiyordu. Aslnda byle dnmenin belli bal nedenleri bencilce eylerdi. Btn bu olanlardan uzaklamak iin gitgide kabaran bir arzu duyuyordum; siyas kuku ve nefretin dehet verici atmosferinden, silhl adamlarla dolup taan sokaklardan, hava basknlarndan, siperlerden, makineli tfeklerden, gcrdayan tramvaylardan, stsz aydan, yal breklerden ve sigara ktlndan spanya denince aklma gelen hemen hereyden uzaklamak istiyordum. Genel Hastane'deki doktorlar bana, tbb ynden rk raporu vermilerdi; ama terhis olabilmek iin cephe yaknlarndaki hastanelerden birinde bir salk heyetine grnmem ve Sietamo'ya giderek P.O.U.M. milisi komutanlnda belgelerimi damgalatmam gerekiyordu. Kopp byk bir neeyle cepheden daha yeni dnmt. Tam arpmalarn iinden kp gelmiti ve artk Hues-ca'nm yaknda alnacan sylyordu Hkmet Madrid cephesinden birlikler getirtmiti, ok sayda uakla birlikte buraya otuz bin asker yyordu. Tarragona'da cepheye gidiini grdm talyanlar Joca yoluna hcum etmiler, ama byk kayplar vererek iki tank yitirmi218

ierdi. Yine de, Kopp'un dediine gre ehir dmeye mahkmdu. (Heyhat! Dmedi! Hcum, korkun bir arap sama dnm, gazetelerde yalan dolan curcunas yaratmaktan baka hibir ie yaramamt.) Bunlar olurken, Kopp Sava Bakan ile konumak iin Valencia'ya gitmek zorunda kald. Elinde Dou Ordusu Komutan General Pocas'tan ald bir mektup vard Kopp'un gvenilir bir kimse diye tanmlayan bu olaan mektup, ona istihkm ksmnda zel bir grev verilmesini tavsiye ediyordu. (Sivil hayatnda Kopp mhendisti.) Benim Sietamo'ya hareket ettiim 15 Haziran gn, o da Valencia'ya gitmek zere ayrlmt. Barselona'ya geri gelmem be gn srd. Bizi bir kamyona doldurmulard, Sietamo'ya gece yars vardk: P.O.U.M. merkezine gelir gelmez bizi bir sraya dizdiler, isimlerimizi bile sormadan elimize tfek ve fiekler vermeye baladlar. Bu bir saldr balangcna benziyordu, her an yedekteki adamlar aracak durumdaydlar. Cebimde hastane raporum duruyordu, ama tekilerle gitmeyi pek yle reddedemezdim. Fiek kutusunu yastk yerine bamn altna koydum, derin bir huzursuzlukla yere uzandm; Yaral oluum zten sinirlerimi bozmutu -hep byle olur sanyorum ate altna gnderilmek ihtimali beni korkun derecede kayglandrd. Ne var ki, her zaman olduu gibi yine biraz manana falan denildi, ama bizi hibir yere armadlar; ertesi sabah hastane raporumu meydana kardm ve terhis ilemimi yaptrmaya koyuldum. Bu, bir dizi kark ve yorucu yolculuk mnsna geliyordu. Olaan yntemleriyle, insan bir hastaneden brne dolatryorlard Sietamo'ya, Barbastro'ya, Monzon'a sonra terhis kdm damgalatmak iin gerisin geriye tekrar Sietamo'ya, sonra gneyde bir izgi boyunca Barbastro yoluyla tekrar Lerida'ya gittim; Huesca'ya s'evkedilen birlikler btn ulam ebekesini tekellerine alm ve hereyi altst etmilerdi. ok garip yerlerde uyuduumu hatrlyorum bir keresinde hastane yatanda, bir baka kere hendekte, sonra 219

gecenin yarsnda aa dtm ok dar bir bankta, birinde de, Barbastro'da belediyeye ait bir eit handa. Tren yolundan uzaklanca gelip geen kamyonlara atlamaktan baka bir seyahat olana kalmyordu. Yol boyunda saatlerce, bazan aralksz drt saat, azna kadar rdek ve tavan dolu knlar tayan kederli kyl kmeleriyle beraber geen her kamyona el sallayarak beklemek zorundaydnz Nihayet, insanlarla, ekmek so-munlaryla ya da cephane sandklaryla tam tka basa dolmam bir kamyon denk dnce, felket kt yollarda sarsla sarsla gitmeye balyordunuz. Hibir at, bu kamyonlarn beni hoplatt gibi bylesine yksee frlatmamt. Kamyonun tepesinde yolculuk etmenin tek yolu, bir araya toplanp sk skya biribirine tutunmakt. Hl bir kamyona yardmsz trmanamayacak kadar zayf olduumu kefedince kendimi hayli klm hissettim. Geceyi, Salk Heyeti'ni grmek iin gittiim Monzon hastanesinde geirdim. Bana komu olan yatakta sol gznden yaral bir Hcum Muhafz yatyordu. Dosta davranarak bana sigara ikram etti. Ben, Barselona'da olsak, biribirimizi vuruyor olacaktk deyince ikimiz de gldk. Cepheye yaklaldka genel havann nasl deitiini grmek ok tuhaf oluyordu. Siys partilerin btn ya da neredeyse btn fena nefret duygular buharlap gidiyordu. Cephede bulunduum srece, bir kere bile, hibir P.S.U.C. taraftarnn srf P.O. U.M.'luyum diye bana dmanlk gsterdiini hatrlamyorum. Bu eit eyler Barselona'da ya da savatan daha bile uzak yerlerde oluyordu. Sietamo'da bir sr Hcum Muhafz vard. Bunlar zel olarak cephe iin ye-titirilmemilerdi; ou daha nceden ate altnda bile bulunmamt. Barselona'da caddelerin kralydlar, ama burada ancak acemi asker quintos olabiliyor, aylarca cephede kalm onbe yandaki milis ocuklarla karnca bozuluyorlard. Monzon hastanesindeki doktor her zamanki dil-ekitirme ve ayna-sokma iini yapt ve ayn neeli tavrla
220

sesimin suret-i kafiyede geri gelmeyeceini temin ederek damgal belgeyi imzalad. Muayene olmak iin beklerken ameliyathanede hi uyuturucu madde kullanlmayan korkun ameliyatlar yaplyordu neden uyuturucu kullanmadklarn bilmiyorum. Ameliyatlar srd gitti, lk ardna lk geliyordu, ben ieri girdiimde iskemleler evreye frlatlm, yerde kan ve idrar glckleri olumutu. En son yolculuumun ayrntlar belleimde tuhaf bir aklkla duruyor. Geen birka ay iinde olduumdan daha ok gzleme ynelen deiik bir hava iindeydim. Yirmi dokuzuncu tmenin mhryle damgalanm terhis kdm ve ie yaramaz iln edildiim doktor raporunu almtm. ngiltere'ye dnmekte serbestim artk; bunun sonucunda, ilk olarak, kendimi spanya'ya gz atmaya yetenekli hissettim. Barbastro'da bir gn geirmek zorundaydm, nk gnde yalnz bir tren kalkyordu. Daha nceleri Barbastro'ya ksa kaamakl gzlerle bakmtm ehir bana dpedz savan bir paras olarak grnmt gri, amurlu, motoru g-rldeyen kamyonlar ve klksz askerlerle dolu, souk bir yer. Bu kere ehir, tuhaf bir biimde, gzme farkl grnd. Yollarda babo gezinirken dolambal ho caddelerin, eski ta kprlerin, adam boyunda flarla arap dkknlarnn, araba tekerlekleri, hanerler, tahta kaklar, kei derisinden su tulumlar yapan yar yarya yer altndaki dkknlarn farkna vardm. Deriden tulum yapan bir adam seyrederken, byk bir ilgiyle, daha nce bilmediim bireyi kefettim: bu tulumlar postu ilerinde olarak yaplyor ve kllar kaznmyordu, demek gerekte su kei klndan szlerek damtlyor-mu. Aylardanberi bunu iiyormuum da, farknda de-ilmiim. ehrin gerisinde yeim ta yeili s bir rmak akyordu. te yakada dimdik bir kayalk yar ykseliyordu, meydana getirdii duvarn iine evler oyulmutu, yle ki yatak odanzn penceresinden doruca otuz metre aadaki suya tkrebilirdiniz. Uurumun oyukla221

rnda saylamayacak kadar ok gvercin yayordu. Lerida'da da eskilikten ufalanan evler vard; at kirilerine binlerce ve binlerce sere yuva yapmt. Biraz uzaktan baknca, yuvalarla kapl durular rokoko andan kalma ssl pervazlar andryordu. Neredeyse alt aya varan bir sre boyunca byle eylerin gzme hi arpmam olmas garipti. Cebimde terhis belgelerimle, kendimi yine bir insan, hatt biraz da turist gibi hissetmeye balyordum. Hemen hemen ilk kez gerekten btn mrmce gitmeyi zlediim spanya'da olduumu anladm. Lerida'nn ve Barbastro'nun sakin arka sokaklarnda, herkesin hayalinde yer eden spanya'nn gelip geici anlk grntlerini yakalar gibiydim. Beyaz sierra'lar (dalar), kei obanlar, engizisyon zindanlar, Arap saraylar, bklm bklm kvrlan kara kara katr kervanlar, gri zeytin aalar ve limon koruluklar, siyah all kzlar, Malaa ve Alicante araplar, katedraller, kardinaller, boa greleri, ingeneler, serenadlar ksacas, spanya. Btn Avrupa'da hayallerimi en ok eken lke buydu. Nihayet buraya geldiim zaman da yalnz bu kuzeydou kesini grm olmam hayflanacak bir ey: o da karmakark bir savan ortasnda ve ou ka rastgelmek zere. Barselona'ya dndmde ge olmu ve ortalkta hi taksi kalmamt. Tamamen ehrin dnda kalan Maurin Senatoryumu'na gitmeye uramann hibir yarar yoktu, bu nedenle akam yemei iin bir lokantaya girdikten sonra Continental Oteli'ne gittim. Babacan tavrl bir garsonla, iinde arap datlan meeden yaplm bakr emberli kk testiler hakknda konutuumu hatrlyorum. ngiltere'ye gtrmek iin bunlardan bir takm almak istediimi syledim Garson pek sevimliydi. Evet, gzel bunlar, deil mi? Fakat bugnlerde byle eyler satn almak olanaksz. Kimse yapmyor artk kimse hibir ey imal etmiyor. Bu sava yazk! Savan znt duyulacak birey olduunda anlatk. Bir kere daha kendimi turist gibi hissettim. Gar222

son bana nzike, spanya'y sevip sevmediimi, bir daha gelip gelmeyeceimi sordu. Oh evet, spanya'ya yeniden gelecektim. Bu konumann bar nitelii, hemen arkasndan olanlar yznden belleimde aklp kalmtr. Otele geldiimde karm holde oturuyordu. Ayaa kalkarak, beni arpan hayli ilgilenmez bir tavrla bana doru geldi; sonra boynuma bir kolunu dolad, holdeki-lere gsteri olsun diye yznde bir glmsemeyle kulama fsldad : k git! Ne? Buradan bir an nce kp git! Ne? Burada dikilip durma! abucak dar kmalsn! Ne? Neden? Ne demek istiyorsun? Beni kolumdan yakalam ve merdivenlere doru ilerlemeye balamt bile. Aa inerken yar yolda bir Fransz'a ismini burada veremeyeceim rastladk. P O.U.M.'la hibir ilikisi olmad halde bu felketli dnemde bize ok dostluk gstermiti. Bana endieli bir yzle bakt. Dinle! Buraya gelmemeliydin. abuk buray terket ve birisi polise telefon etmeden biryerlere saklan. Bak sen u ie! Merdivenin sonuna geldiimizde otel mstahdeminden P.O.U.M. yesi olan biri de (sanyorum mdrn bundan haberi yoktu), asansrde aktrmadan, dklen bir ngilizceyle hemen kp gitmemi syledi. Hl neler dndn kavrayamamtm. Kaldrma kar kmaz Ne oluyor yahu? diye sordum. Duymadn m? Hayr. Neyi duymadm m? Ben hibir ey duymadm ! P.O.U.M. lavediliyor. Btn binalar ele geirdiler. Hemen herkes hapiste. imdiden baz kimseleri vurduklar syleniyor.

223

Demek buydu bamza gelenler. Konumak iin biryerlere gitmeliydik. Ramblas yolundaki btn kah-vehane'er polisle tka basa doluydu, ama yan sokakta sakin bir kahve bulduk. Karm, ben uzaktayken neler olduunu anlatt. Haziran'n 15'inde polis Andrees Nin'i alt yerde anden tevkif etmi ve ayn akam Hotel Falen'a baskn yaparak, ou izne gelmi milis olan, orada bulunan herkesi tutuklamlard. Otel hemen bir mahpushaneye dnm ve ok ksa bir zamanda azna kadar her eitten tutuklu ile dolmutu. Ertesi gn P.O.U.M. kanun-d iln edilmi ve btn dairelerine, kitaplklarna, senatoryumlarma, Kzl Ha merkezlerine vb. el konulmutu. Bu arada polis ensesine el atabildii P.O. U.M.'la herhangi bir ilikisi olduu bilinen herkesi tu-tukluyordu. Bir iki gn iinde, Yrtme Kurulu'nun krk yesinin hemen hepsi hapse atlmlard bile. Muhtemelen bir ikisi kap sakland, ama polis (bu savata her iki tarafn geni bir biimde uygulad) bir hile kullanyor, ortadan toz olan adamn karsn rehine alyordu. Ka kiinin tutuklandn anlamann hibir yolu yoktu. Karm yalnz Barselona'da drtyz kiinin tutuklandn duymutu. O gnden beri, tutuklu saysnn hatt o srada bile daha kabark olduunu dnrm. stelik, en garip tipler tevkif edilmiti. Baz hallerde, polis, hastanelerden yaral milisleri toplayacak kadar ileri gitmiti. Olanlar insann kafasn bozuyordu. Bu allahn be-ls. olay ne demekti? P.O.UM.'u lavetmelerini anlyorum, ama neden milleti tutukluyorlard. Kefedebildiim kadaryla bunun makul bir nedeni yoktu. Grne gre, P.O.U.M.'un lavedilmesinin gemie yryen (makabline mil) bir etkisi vard; P.O.U.M. imdi kanun-d olmutu, bylelikle nceden ye olanlar da kanunu ihll etmi saylyorlard. Her zaman olduu gibi, tutuklananlarn hibirine bir sulamada bulunulmad. Ama bu arada, Valencia'nm Komnist gazeteleri byk
224

bir Faist oyunu, dmanla radyo haberlemesi, grnmez mrekkeple imzalanm belgeler vb. hikayeleriyle yanp yanp tutuuyordu. Bunlara daha nce deinmitim. Gze arpan ey uydu ki, bu hikyeler yalnzca Valencia gazetelerinde kyordu; Barselona Komnist, Anarist ya da Cumhuriyeti gazetelerinde P.O. U.M.'un ilgasna dair tek kelime yoktu demekle bir yanllk yapmadm sanyorum. P.O.U.M. nderlerine yneltilen sulamalarn kesin zelliini ilk defa, spanyol gazetelerinden deil, bir iki gn sonra Barselona'ya varan ingiliz gazetelerinden rendik. O srada, Hkmet' in ihanet ve casusluk sulamasndan sorumlu olmadn, sonradan Hkmet yelerinin bu sulamay yalanlayacaklarn bilemezdik. Biz yalnzca, belli belirsiz olarak, P.O.U.M. nderlerinin ve muhtemelen geride kalan hepimizin Faistlerin paral adam olmakla itham edildiimizi biliyorduk. Hapishanelerde insanlar gizlice vurduklarna dair sylentiler dolayordu. Bununla ilgili bir sr abartma yaplyordu, ama baz eyler kesinlikle olmutur, Nin olaynn byle olduuna hi phe yok. Nin tutuklandktan sonra Valencia'ya, oradan da Madrid'e yollanmt, vurulduu sylentileri Haziran'm 21'inde Barselona'ya vard. Sonradan sylentiler daha da belirli bir biim ald: Nin gizli polis tarafndan hapiste vurulmu ve cesedi sokaa atlmt. Bu haber, Hkmet'in eski yelerinden Federico Montsenys de dahil olmak zere eitli kaynaklardan alnmt. O gnden bugne Nin'i bir daha canl olarak gren olmad. Sonradan Hkmet eitli lkelerin delegelerince soru yamuruna tutulduu zaman kemkm ettiler ve Nin'in ortadan kaybolduunu, nerede olduunu hi bilmediklerini sylediler. Baz gazeteler, Nin'in Faist blgeye kat yolunda hikyeler uydurdular. Bunu kantlayacak hibir delil gsterilmemiti ve sonradan, Adalet Bakan Jrujo, Espagne Haber Ajans'nn kendi resm communique(*)'
(*) Blm 11'de szn ettiim, Maxton heyetinin raporlarna baknz.

225

sini tahrif ettiini aklad. Hernehl ise, Nin kadar mhim bir siys mahpusun kamasna izin verileceini dnmek, son derece zayf bir ihtimaldir. leride bir zaman canl olarak ortaya kmadka, hapiste katledildiini kabullenmek zorundayz, sanyorum. Tutuklama haberleri srd gitti, siys tutuklularn says, Faistler'i katmazsak, binleri buluncaya kadar, aylar boyu uzad. Dikkati eken bir nokta, polisin alt rtbelerinde grlen bamsz eylemlerdi. Tutuklamalarn ou kanunsuz yaplyor, Polis efi'nin verdii emirlerle serbest braklanlarn ou hapishane kapsnda yeniden tutuklanyor ve gizli hapishane lere tanyordu. Bunun tipik rnei Kurt Landan ile karsnn bana gelen olayd. Haziran'm 17'sinde falan tutuklanmlar ve hemen arkasndan Landan srra kadem basmt. Aradan be ay getii halde, kars muhakeme edilmemi ve kocasndan hibir haber alamam bir durumda hl hapisteydi. Alk grevine balad, bundan sonra Adalet Bakan kocasnn lm olduunu bildirdi, ksa bir sre sonra kadncaz serbest brakld ve hemen arkasndan yeniden tutuklanarak hapse tkld. Polisin en azndan balangta bu eylemlerin sava zerinde yapabilecei etkilere hi aldr etmedii anlalyordu. nceden izin almakszn nemli mevkilerdeki subaylar tutuklamaya pek hevesliydiler. Haziran aynn sonlarnda 29. Tmen Komutan General Jose Rovira Barselona'dan gnderilen bir grup polis tarafndan cephe yaknlarnda tutuklanmt. Adamlar protesto iin Sava Bakan'na bir heyet gnderdiler. Sonradan ne Sava Bakan ne de Polis efi Ortega'nn, Rovira'nm tutuklanmasndan haberi olmad anlald. Btn bu olanlarn arasnda, belki ok nemli deildir, ama gelip boazma dmlenen bir ayrnt var; o da, neler olduuna dir btn haberlerin cepheden uzak tutulmasyd. Sizin de grdnz gibi, cephede ben ya da bir bakas P.O.U.M.'un lave-diliiyle ilgili hibir ey duymamtk. Btn P.O.U.M. milis komutanlklar, Kzl Ha merkezleri ve benzer r226

gtleri her zamanki gibi grevlerini yerine getiriyorlard, Haziran'm 20'sinde, gneyde, Barselona'dan yalnzca yz mil uzaktaki Lerida'da kimse neler cereyan ettiini duymamt. Olaylarla ilgili hibir ey Barselona gazetelerinde kmyordu (habire casusluk hikyeleri uyduran Valencia gazeteleri Aragon cephesine ulamyordu), Barselona'ya izne gelmi btn P.O.U.M. milislerinin tutuklanmasnn bir nedeni de. hi kukusuz, onlarn cepheye dndklerinde haber gtrmelerine engel olmakt. Haziran'n 15'inde benim birlikte cepheye gittiim grup, bunlarn en sonuncusu olmalyd. Olayn nasl gizli tutulduunu dndke hl ayorum; nk levazm kamyonlar bir aa bir yukar gelip geiyordu, ama olayn gizli tutulduuna hi kuku yoktur. Bakalarndan rendiime gre. cephedekiler aradan bir hayli zaman geene kadar hibir ey duymamlard. Bu sakl tutmann nedeni yeterince aktr. Huesca'ya saldr balyordu, P.O.U.M. milisi hl ayr bir birimdi; milislerin neler cereyan ettiini renmeleri hlinde ise dmeyi reddetmelerinden korkuluyordu. Aslnda, haberler cepheye ulatnda byle birey olmad. Arada geen gnler boyunca bir sr insan, cephe gerisindeki gazetelerin kendilerine Faist diye hakaret ettiini bilmeden ldler. Bylesi bir ey biraz zor affedilir. Kt haberleri askerlerden saklamann olaan bir politika olduunu biliyorum, muhtemelen bir kural olarak kendi iinde hakldrlar da. Fakat, birtakm insanlar, gizlice partilerinin kapatldn, nderlerinin ihanetle sulandn, arkada ve akrabalarnn hapse atldn bile sylemeden savaa srmek apayr bir meseledir. Karm, bir ok arkadamzn bana neler geldiini anlatmaya balad. Baz ngilizler ve daha baka yabanclar snr gemilerdi. Williams ve Stafford Coltman Maurin Senatoryumu'na baskn yapldnda tutuklanmamlard, bir yerlerde saklanyorlard. Fransa'da iken, P.O.U.M. kanund iln edildikten sonra tekrar spanya'ya gelen John Mc Nair de yleydi. lgnca birey,
227

ama kendi yoldalar tehlikedeyken kendisinin gvenlik iinde olmasn istememiti. Geri kalanlar iin, hep ayn Falan filn gtrdler, Filn falan gtrdler lflar srp gidiyordu. Hemen herkesi kaldrp gtrme benziyorlard. George Kopp'u da tutukladklarn duyunca, afalladm : Nee? Kopp mu? Ben onu Valencia'da sanyordum. anlalan Kopp Barselona'ya geri gelmiti: dou cephesindeki istihkm almalarna komuta eden albaya Sava Bakan'ndan bir mektup getirmiti. Kukusuz P.O. U.M.'un lavedildiini biliyordu, ama cil bir asker grevle cephenin yolunu tutmu giderken, polisin kendisini tutuklayacak kadar budala olabilecei herhalde aklna gelmemiti. Eyalarn almak iin Hotel Continen-tal'e gelmi, o srada karm aadaym, oteldekiler bir yandan polise telefon ederken, ocuu yalan yanl bir hikyeyle oyalamay becermiler. Kopp'un tutuklandn duyduumda ok fkelendiimi itiraf etmeliyim. Samim bir arkadam olmas bir yana, aylarca onun emri altnda hizmet grm, ate altna girmitim; gemiini de biliyordum. Dpedz spanya'ya gelerek faizme kar dmek iin hereyini ailesini, milliyetini, iini feda etmiti. Belika'dan izinsiz ayrld ve Belika Or-dusu'nda yedek subay olduu halde yabanc bir orduya katld ve daha nceleri kanunsuz olarak spanya H-kmeti'ne cephane imal ettii iin kendisinin bilmem ne kadar yllk hapis cezas birikmiti; memleketine dnmeye karkrsa hap yutmu demekti. 1936 Ekimi'nden beri cephedeydi, alelade milis erliinden binbala ykselmiti, bilmem ka kere arpmaya katlm ve bir keresinde yaralanmt. Mays arpmalar srasnda, kendi gzlerimle grdm gibi, mahall arpmay nlemi ve muhtemelen onbe yirmi can kurtarmt. Btn bunlara karlk yaptklar, adam kolundan tutup zindana atmak oluyordu. fkelenmekle zaman kaybediyordum, ama bu cinsten bireyin budalaca habaseti insann sabrn taryor.
228

Bu arada karm yakalamadlar. Hotel Continen-tal'de kalmaya devam ettii halde, polis onu tutuklamak iin hibir harekette bulunmad. Karm yem olarak kullandklar ok aka grlyordu. Mamaafih, birka gece nce, sabahn krnde sivil giyinmi alt polis, oteldeki odamz igal ederek arama yapmt: pasaport ve ek defterimiz dnda (o da bir talih eseri olarak), sahip olduumuz her bir vesikay, gnlk not defterimi, btn kitaplarmz, aylardr biriken btn gazete kuprlerini (gazete kuprlerinin ne ie yaradn sk sk merak eder dururum), savaa it btn hatra eyalarm ve btn mektuplarmz alp gtrdler. Bu arada, okuyucularmdan bana gelen bir miktar mektubu da gtrdler. Bazlarna daha cevap verilmemiti, tabi adresleri de yanmda yok. Bana, son kitabmla ilgili mektup yazm ve daha cevap alamam olanlar bir rastgelir de bu satrlar okurlarsa, ltfedip bu aklamam bir zr dileme olarak kabul etsinler. Sonradan polisin Maurin Senatoryumu'nda braktm bir ksm eyalarma da el koyduunu rendim. Bir boha dolusu kirli amarlarm bile alp gtrmlerdi. Belki de, zerlerine grnmez mrekkeple yazlm mesajlar olduunu dnmlerdir. Karmn otelde kalmasnn, hi olmazsa imdilik, daha emin olaca besbelliydi. Ortadan kaybolmaya alt anda hemen arkasna deceklerdi. Bana gelince hemen saklanmann bir yolunu bulmalydm. Bu durum beni irendiriyordu. Saysz tutuklamalara ramen, kendimin tehlikede olduuna inanmam neredeyse olanakszd. Tm olanlar bana anlamsz grnyordu. Ama Kopp'u hapse gtren de bu budalaca saldry ciddiye almamak olmutu. Hep syleyip duruyorum : neden beni tutuklamak istesinlerdi? Ne yapmtm ki? P.O.U.M.'un parti yesi bile deildim. Tabiatyla Mays arpmalarnda silh tamtm, ama (tahminen) krk elli bin kii de yle yapmt. stelik, yle adam gibi bir gece uykusuna da fena halde ihtiyacm vard. Bu tehlikeyi gze 229

almak ve otele gitmek istedim. Karm bunu dnyada kabul etmedi. Sabrla bana ilerin ne durumda olduunu aklad. Ne yapp ne yapmadm fazla birey farkettir-miyordu. Bu, sulularn toplanmas deil, dpedz bir terr dnemiydi. Belirli bir eylemin sulusu deil, Tro-kizm sulusuydum. P.O.U.M. milisinde -grev alm olduum gerei, hapse atlmam iin yeterli bir nedendi. Kanuna bal kaldka emniyettesin demektir, biimindeki ngiliz anlayna sarlmann bir yarar kalmamt. Fiilen, kanun polisin seip belirledii ey olup kmt. Yaplacak tek ey sesimi ksmak ve P.O.U.M.'la bir ilgim olduunu gizlemekti. Ceplerimdeki evraklar kartrdk. Karm, zerinde byk harflerle P.O.U.M. yazan milis kartm; bir de geride dalgalanan P.O.U.M. bayrayla bir grup milisin fotorafn yrtp atmaya zorlad beni, bunlar u gnlerde insann tutuklanmasna neden olan eylerdi. Fakat terhis ktlarm, herhalde saklamak zorundaydm. zerlerinde 29'uncu tmenin damgasn tadklarndan, bu bile tehlikeliydi; nk muhtemelen polis 29'uncu tmenin P.O.U.M.'a bal olduunu biliyordu, ama bunlar olmazsa, bu kere de asker kaa diye yakalanabilirdim. imdi dnmemiz gereken ey, spanya'dan kmann bir yolunu bulmakt. Er ge hapse atlmak gn gibi aikr iken, daha fazla spanya'da kalmann hibir mns yoktu. Aslnda ikimiz de, srf ne olacan grebilmek iin burada kalmay ok isterdik. Fakat spanyol hapishanelerinin dnya kts yerler olacan nceden sezmitim (aslnda benim tahayyl ettiimden ok ok daha ktydler), bir kere ieriye girince bir daha ne zaman kacanz asla bilemezdiniz, stelik kolumdaki szdan ayr olarak salm acnacak bir haldeydi. Ertesi gn ngiliz Konsolosluu'nda bulumay kararlatrdk, Cottman ve Mc Nair de oraya geleceklerdi. Pasaportlarmz yoluna koymak muhtemelen birka gnmz alacakt. spanya'dan ayrlmadan nce pasaportumuzun ayr yerde Polis eflii'nde, Fransz Konso230

losluu'nda, Katalon Gmen Dairesi'nde damgalanmas gerekiyordu. Kukusuz, tehlikeli olan Polis efli-i'ydi. Fakat, ngiliz Konsolosluu belki de, bizim P.O. U.M.'la ilikimiz olduunu sezdirmeden ileri yoluna koyabilirdi. Besbelli, yabanc Trokist zanllarnn bir listesi vard ve ok muhtemeldir ki, bizim isimlerimiz de bu listedeydi. Ama bir ans eseri, belki de, snra listeden nce varmay baarabilirdik. Mutlaka bir sr karklk ve manana'lar olacakt. Allahtan buras Almanya deil de spanya'yd. spanyol gizli polisinde ksmen Ges-tapo ruhundan bireyler vard, ama becerisinden fazla birey almamt. te bylece karmla ayrldk. Karm otele dnd, ben de kendime yatacak bir yer arayarak karanlkta babo dolatm durdum. Somurtkan ve can skkn olduumu hatrlyorum. Geceyi yatakta geirmeyi ok arzuluyordum. Gidebileceim hibir yer, snabileceim hibir ev yoktu. P.O.U.M.'un hemen hi yeralt rgt kurulmamt. Kukusuz nderleri erge partinin lavedileceinin farkndaydlar, ama bunun byle bir toptan cad av lsne vardrlacam asla beklememilerdi. Gerekten, bunu o kadar az tahmin ediyorlard ki, P.O. U.M.'un lavediliine dek hergn P.O.U.M. binalarnda-ki deiiklik ilerine devam ettiler (teki ilerin yansra, nceleri banka olan Yrtme Kurulu Binas'nda bir sinema ina ettiriyorlard). Sonu olarak, aslnda her devrimci rgtn sahip olmas gereken buluma ve saklanma yerleri yoktu. Tanr bilir evleri polis basknna uram ka kii bu gece sokaklarda uyuyordu. Be gndr yollarda bitkin dm, en olmayacak yerlerde uyumutum, kolum felket aryordu ve imdi de bu aptal herifler orada burada peimda kouyorlard bunlarn yznden sokakta yatmak mecburiyetindeydim. Btn dnebildiklerim bu kadard. Kafamda hibir doru drst siys dnce kurmuyordum. ler olurken hi byle eyler dnmem zaten. Sava ya da politikaya boazma kadar battmda hep byle olur fizik ra231

hatszlm dnda hibir eyin bilincinde deildim ve u Allann bels samaln bir an nce sona ermesi iin derin bir arzu duyuyordum. Sonradan, olaylarn nemini kavrayabiliyorum, ama tam iler kark iken yalnzca olayn dnda kalmak istiyorum pespaye bir zellik belki de bu. Bir sr yol yrdm. Merkez Hastanesi dolaylarnda bir yerlere vardm. Hereye burnunu sokan birtakm polislerin gelip de evraklarm aramayacaklar bir yer bulup uzanmak istiyordum. Hava basknlarna kar yaplm bir sna denedim, ama daha yeni kazldndan her yanndan su szyordu. Sonra, devrim srasnda ii dna km ve yaklm bir kilise harabesine rastladm. Bir kabuktan ibaret kalmt; moloz ynlarn evreleyen atsz drt duvar. Yar karanlkta etraf kartrdm ve uzanabileceim bir ukur buldum. Ykk duvar ynlar yan gelip yatmak iin hi uygun olmuyor, neyse ki lk bir geceydi de birka saat uyuyabildim.

14
Barselona gibi bir ehirde polis tarafndan aranlan bir kimse olmann en kt yan, heryerin ok ge almasdr. Darda uyuyunca insan hep gnein ilk klaryla uyanr, ama Barselona'daki kahvehanelerin hibirisi dokuzdan nce almaz. Bir fincan kahve iebilmek ya da berbere girip tra olabilmek iin saatlerce bekliyordum. Berber dkknnda bahi vermenin yasaklandn aklayan Anarist ilnnn hl duvarda asl olduunu grmek tuhafma gidiyordu. lnda devrim zincirlerimizi paralad diyordu. imden, berberlere, gz232

lerini drt amazlarsa, ok yakn bir gelecekte zincirlerinin yerine taklacan sylemek geldi. Gerisin geriye ehrin merkezine doru yrmeye baladm. P.O.U.M. binalarndaki krmz bayraklar indirilmiti, yerlerinde Cumhuriyeti bayraklar dalgalanyordu, kme kme Gvenlik Askerleri kaplara birikmiti. Plaza de Cataluna'nn kesindeki Kzl Yardm Mer-kezi'nde polisler pencerelerin ounu krarak kendilerini elendirmilerdi. P.O.U.M.'un kitap raflar boaltlm, Ramblas'nn aasndaki iln tahtasna da P.O.U.M."a kar bir karikatr gerisindeki faist bir yzle maskeli birisi yaptrlmt. Ramblas'nn en dibinde, iskelenin yannda, tuhaf bir grnt ile karlatm: bir sra milis, hl cephenin amuru ve pejmrdelii iinde, ayakkab boyaclar iin konulmu sandalyalara bitkin bir halde yaylmlard. Bunlarn kim olduklarn biliyordum hatt, ilerinden birini tanmtm. nceki gn cepheden dndklerinde P.O.U.M.'un lavedildii haberi ile karlaan ve evlerine baskn yapld iin geceyi sokaklarda geirmek zorunda kalan P.O.U.M. milisleriydi. Bu gnlerde Barselona'ya dnen her P.O.U.M. milisi saklanmak ya da hapse girmekten birini semek zoiundayd cephe hattnda drt be ay geirdikten sonra hi de sevimli bir karlama deil, dorusu. inde bulunduumuz durum hayli tuhaft. Geceleri avlanmaya allan kaaklar olmamza karn gndzleri neredeyse normal bir yaam srdryorduk. P. O.U. M. zanllarna kucak aan ya da hi deilse yataklk etmesi muhtemel her ev gzetleme altndayd; herhangi bir yabancnn gelmesi hlinde otel idaresinin hemen polise haber vermesi emredilmi olduu iin bir otele ya da pansiyona gitmek olanakszd, Bu da dpedz, geceyi darda geirmek anlamna geliyordu. br yandan gndz vakti Barselona gibi byk bir ehirde hayli emin saylrdnz. Caddeler Gvenlik Askerleri, Hcum Muhafzlar, Carabineros'lar, alelade polis ve saylarn artk Tanr bilir sivil giyimli casusla az233

na kadar doluydu; ama yine de, bunlar yle her geeni durduramyorlard, normal grnmeyi becerirseniz dikkati ekmekten kurtulurdunuz. nsan, P.O.U.M. binalar yaknlarnda dolamaktan, kahvehane ve lokantalara gitmekten alakoyan ey, garsonlarn sizi tanmalaryd. O gn ve ertesi gn umum hamamlardan birinde ykanarak bir hayli vakit geirdim. Bu banyo hikyesi, vakit ldrmek ve gzden uzak olmann iyi bir yolu olarak pek houma gitti. Maalesef ayn fikir birok kiinin aklna gelmi olacak ki, ben Barselona'dan ayrldktan birka gn sonra polis umum hamamlardan birine baskn yaparak bir sr Trokisti anadan doma bir halde yakalam. Ramblas'a kan yolun yarsnda Maurin Senatoryumu'ndan tandm yaral adamlardan birine rastladm O zamanlar herkesin dei toku ettii gibi grlmez bir biimde gz krptk ve aktrmadan caddenin daha yukarsndaki bir kahvehanede bulumak iin anlatk. Maurin baskna uradnda tutuklanmadan kurtulmay baarm, ama o da tekiler gibi sokaa atlmt. stnde bir gmlekle dolayordu ceketsiz kamak zorunda kalmt ve hi paras yoktu. Gvenlik Askerleri'nin duvarda asl duran kocaman renkli Maurin portresini nasl alaa ederek tekmeyle paraladklarn anlatt. Maurin (P.O.U.M.'un kurucularndan biri) Faistler'in elinde mahpustu ve o srada kuruna dizildiine inanlyordu. Karmla ngiliz Konsolosluu'nda saat onda bulutum. Mc Nair ve Cottman de az sonra geldiler. Syledik,. leri ilk ey Bob Smillie'nin ld oldu. Valencia'da bir hapishanede lmt nedenini kimse bilmiyordu. Ce-cedi hemen gmlm ve oradaki I.L.P. temsilcisi David Murray'n cesedi grmek istei reddedilmiti. Kukusuz, ilk aklma gelen Bob Smillie'nin vurulduu oldu. Bu, o sralar herkesin inand eydi, ama o zamandan bu yana geen zamanda yanlm olabileceimi dnyorum. Sonradan lm nedeninin apandisit ol234

duu bildirildi, daha sonra serbest braklan bir mahpustan da Smillie'nin hapisteyken hasta olduunu kesinlikle rendik. Demek ki, apandisit hikyesi belki de doruydu. Murray'a cesedini gstermemeleri, salt igzarlktan olmu olabilir. Ancak, unu sylemem gerekiyor. Bob Smillie yalnzca 22 yandayd ve benim hayatmda rastladm bedence en salam insanlardan biriydi. ngiliz olsun, spanyol olsun siperlerde bir tek gn bile hasta olmadan ay geirebilen tek kiiydi, sanyorum. Bylesine salam insanlar iyi bakldklar takdirde genellikle apandisitten lmezler. Fakat spanyol hapishanelerin ne mene eyler olduunu -siys sulular iin hapishane haline getirilmi yerleri grdkten sonra hasta adamlarn, ne dereceye kadar iyi baklmak ansna sahip olduunu kavrayabilirsiniz..........Bu hapishanelere, en iyisi zindan denebilirdi. ngiltere'de bununla oranlanabilecek bir ey bulabilmek iin, ta 18. yzyla gitmek zorunda kalrsnz. nsanlar uzanmak iin bile yer olmayan odalara ala sokarcasma tktrlyor ve ounlukla bodrumlarda ve bunun gibi karanlk yerlerde tutuluyorlard. Bu, geici bir tedbir de deildi bazan mahpuslarn drt be ay gn grmeden kapatldklar da oluyordu. Gnde iki tas berbat bir orba ve iki para ekmek gibi yetersiz yiyeceklerle besleniyorlard. (Aradan aylar geince, her naslsa, yiyecekler azck dzelir gibi olmutu). Asla abartmyorum, spanya'da kodese tklm herhangi bir siys sana sorun isterseniz. Bu hapishanelere it hikyeleri ben ok eitli kaynaklardan duydum. Anlatlanlar inanmazlk edemeyeceiniz derecede birbirine uyuyor, hem stelik spanyol hapishanelerine ben de birka kere gz attm. Sonradan ha-pise giren bir baka ngiliz arkadam da hapiste edindii tecrbelerin Bob Smillie olayn daha kolay anlalr bir hle getirdiini yazyordu. Smillie'nin lm yle kolayca affedebileceim birey deildir. Cesur ve yetenekli bir genti. Faizme kar dmek iin Glasgow niversite'sini brakp gelmiti ve kendi gre235

bildiim kadaryla, cephedeki grevini kusursuz bir cesaret ve evkle yerine getirmiti; btn bunlara karlk yaptklar ey, olan hapse atmak ve sahipsiz hayvanlar gibi lmesine gz yummakt. Kocaman ve kanl bir savan ortasnda bir tek bireyin lm stnde fazla amata etmenin faydasz olduunu biliyorum. Kalabalk bir caddenin ortasna den uak bombas, bir sr siys zulm ve ikenceden daha ok ac dourur. Byle bir lm olaynda ise insan hiddetlendiren ey, ar anlamszl oluyor. Bir arpmada lmeye evet byle bir ey normal karlanr; ama hayal bir sulama nedeni bile olmadan srf igzarlk olsun diye kodese atlmak ve yalnz bana lme terkedilmek, bu bambaka bir mesele. Byle bir eyin Smillie'nin olay istisna olmu olsa bile nasl olup da zaferi yaknlatrabileceini gremiyorum bir trl. O akamst karmla ben Kopp'u ziyaret ettik Iniommunicado olmayan mahpuslar ziyaret edebiliyordunuz, yine de bir iki kereden fazla gitmek gvenceli deildi. Polis gelen gideni gzlyordu, hapishaneye ok ziyaret yapnca Trokistlerin arkada diye damgala-nrdnz ve muhtemelen sizin sonunuz da hapis olurdu. Bu, imdiden bir ok kiinin basma gelmiti. Kopp incommunicade deildi; grme iznini glk karmadan verdiler. Bizi elik kaplardan ieri gtrr-lreken cepheden tandm bir spanyol milisi iki Gvenlik Askeri arasnda dar karlyordu. Gzleri benimkilerle karlat, yine ayn biimde gz krptk. erde ilk grdmz kii, birka gn nce vatanna dnmek zere yola kan Amerikal bir milisti; evraklarnn hepsi usulne uygundu, ama onu snrda yine de tutuklamlard; muhtemelen, hl izgili kadifeden pantolon giydii ve bundan tr milis olduu anlald iin. Birbirimizin yanndan sanki tmyle yabanc iki insan imiiz gibi geip gittik. Korkun bireydi bu. Bu adam aylarca tanm, onunla ayn sma paylamtm; yaralandmda benim cephe gerisine tanma236

ma yardm etmiti, ama imdi yaplabilecek baka bir-ey de yoktu. Mavi niformal muhafzlar vzr vzr dolayorlard. Fazla adam tanmak, benim iin felket olacakt. Szm ona hapishane denilen yer, bir dkknn bodrum katyd. Herbiri krkar metre karelik iki odaya yze yakn adam tika basa doldurulmutu. Buras, gerekten, 18. yzyln naml ngiliz zindanlarna benziyordu: buram buram pis kokular, insan vcudu ynlar, tamtakr eyaszlk yalnzca ta bir zemin, bir sra ve yrtk prtk birka battaniye ve pencerelere taklm pasl demir kepenklerden szan bulank bir k. Duvarlara Visca POUM! Viva la Revolucion! ve benzeri devrimci sloganlar karalanmt. Buras aylardr siys tutuklular hapsetmek iin kullanlagelmiti. Barp armalar kulaklar sar ediyordu. imdi ziyaret saati olduundan ortalk kmldanamayacak kadar insanla dolmutu. Hemen hepsi emeki snfn en fukaralarndand. Hapisteki erkekleri iin getirdikleri zavall knlarndan yiyecekler karan kadnlar gryordunuz. Mahpuslar arasnda Maurn Senatoryumu'ndan getirilmi yarallar da vard. kisinin bacaklar kesikti, birini koltuk deneklerini almadan hapishaneye getirmilerdi, tek ayak stnde sekip duruyordu. Ya onikiyi gemeyen bir olan ocuu da gze arpyordu, anlalan artk ocuklar da tutukluyorlard. nsanlarn uygun salk tertibat olmadan biraraya tktrldklar zaman kan iren kokular burnunuzun direini kryordu. Kopp dirseiyle kalabal drterek yanmza ulat. Tazerenkli tombul yz her zamanki gibi grnyordu, bu pis yerde niformasn temiz tertipli tutmu, hatt tra olmay bile becermiti. Mahpuslar arasnda Halk Ordusu niformas tayan bir baka subay daha vard. Bouarak birbirlerinin yanndan geerken karlkl se-lmlatlar, bu jest hayli ackl oldu. Kopp'un morali mkemmel grnyordu. Neeyle, Eh, hepimizi kuruna dizecekler sanyorum dedi. Kurun kelimesi iime
237

bir eit rperti verdi. Daha yenilerde vcuduma bir kurun girmiti, neler hissettirdii belleimde canl olarak duruyordu. yi tandnz bir insann bana byle bir-ey gelmesini dnmek hi sevimli olmuyor. O srada, P.O.U.M.'un belli bal adamlarnn bu arada Kopp'un da vurulacana kesin gzyle bakyordum. Nin'in lmyle ilgili sylentiler daha yeni szmt; P.O.U.M.' un ihanet ve casusluk ile sulandn hepimiz biliyorduk. Herey, muazzam bir dzmece muhakeme yaplacan ve arkasndan nder Trokistlerin katledileceini haber ediyordu. Yardm edemeyeceimizi bile bile arkadalarnz hapiste grmek ok korkun birey. nk yaplabilecek hibir ey yoktu; buraya gelirken Kopp kendi lkesinin yasalarn inediinden Belika makamlarna bavurmann bile bir yarar olmayacakt. Konumann byk arln karma braktm, titreyen sesimle sylediklerimi grltden kendim bile duymuyordum. Kopp br mahpuslar arasndan edindii arkadalar ve muhafzlar anlatt bize: bazlar iyi adam-larm, bazlar ise rkek mahpuslar dverek eleniyor-larm. Sonra domuz yemine benzeyen yiyeceklerinden sz etti. Neyse ki, biz bir yiyecek paketiyle sigara getirmeyi akl etmitik. Daha sonra, Kopp tutuklandnda elinden alnan evraklardan bahsetmeye balad. Sava Bakan'nn dou istihkm komutan olan albaya yazlm mektubu da bunlarn arasndaym. Polis bunu ele geirmi ve geri vermeyi reddetmiti; mektubun hl Polis efi'nin brosunda olduu syleniyormu. Geri ali-nabilse herey ok farkl olabilirdi. Byle bireyin ne kadar mhim olabileceini hemen anladm. Sava Bakan ve General Pozas'n tavsiyesini tayan, byle resm bir mektup Kopp'un iyiniyetini (bo-na fides) kantlard. Fakat i, mektubun varln ispatlamakt, zarf Polis efi'nin brosunda ald taktirde alan biri tarafndan imha edileceine muhakkak gzyle baklabilirdi. Onu bir ihtimal geri alabilecek bir tek kii vard, o da mektubun kendisine yazld su238

bayd. Kopp bunu dnm ve hapishaneden kararak postalamam istedii bir mektup yazmt. Fakat, besbelli ki, ahsen gidip o adam grmek daha abuk ve daha emin olurdu. Karm Kopp'la brakp dar frladm, uzun bir aramadan sonra bir taksi buldum. Zamann herey olduunu biliyordum. imdi saat be buuk sularyd, muhtemelen albay brosundan altda ayrlrd; yarna kadar Tanr bilir mektup nerede olacakt imha edilmi ya da sanklar birbiri arkasndan tutuklannca ortaya ylan evraklarn kargaasnda bir yerlerde kayp edilmi olabilirdi. Albayn brosu, iskelenin aasnda Sava Bakanl'nda idi. Merdivenlerden acele acele karken kapdaki Hcum Muhafz uzun sngsyle yolumu engelledi ve evraklarm grmek istedi. Terhis kdm suratna doru salladm, okuyamad tabii, ama kt larn anlalmayan sihri ile bylenerek gememe izin verdi. eride, merkez bir avlunun evresinde, her katta yzlerce ofis odasyla kocaman tavan kmesi gibiydi, ve tabi buras spanya olduu iin, aradm ofisin bunlardan hangisi olabileceine dir kimsenin en ufak bir fikri yoktu. Durmadan tekrar ediyordum: El Coronel - jefe de ingenieurs, Ejercito de Este! Millet glmsyor ve zarif bir tavrla omuzlarn silkiyordu. Aklna esen beni ayr bir yne gnderiyordu; bu merdivenden yukar kan, u merdivenden aa inen sonu hibir yere kmayan koridorlar boyunca dndrdler beni. Zaman akp gidiyordu. Kbus geiriyormuum gibi tuhaf bir duygunun iindeydim; merdivenlerin basamaklarnda bir aa bir yukar koup duruum, gelip giden esrarl adamlar, her yere dalm ktlaryla karmakark ofislerin ak kaplarndan ieri gz atmalar ve trkrdayan daktilolar; zaman akp gidiyordu ve muhtemelen bir insan iin lm kalm meselesiydi, bu. Her neyse, oraya vaktinde vardm, buna biraz da atm ama lf anlatacak birini bulabildim. Albayn kendisini grmedim, fakat onun yardmcs ya da sekreteri olan k niformas iinde byk ve a gzl bir subay 239

bekleme odasnda benimle grmek iin dar kt. Hikyemi hzla anlatmaya baladm. Buraya subaymnnamna gelmitim Bnb. Kopp, cepheye acele bir grevle giderken yolda bir yanllk sonucu tutuklanmt. Albaya yazlan mektup mahrem bir nitelikteydi ve gecikmeden bulunmalyd. Kopp'la birlikte aylarca hizmet grmtm, yksek karakterli bir subayd, besbelli ki tutuklanmas bir hata sonucunda olmutu, polis onu bir bakasyla kartrm olmalyd, vb., vb., vb... Bunun en gl nokta olduunu bildiimden, olay Kopp'un cepheye gitmesiyle ilgili grevinin ok cil olduu fikri etrafnda younlatrp duruyordum. Fakat her tutuluumda Franszcaya kaan spanyolcamla anlattm hikye mutlaka pek tuhaf kamtr. En kts, sesim neredeyse tmyle ksld, sonunda yalnzca bir eit vahi hrlt karabildim. Bsbtn kaybolacak diye dm kopuyordu; ufaklk subay beni dinlemeye almaktan halsiz decekti. Acaba sesimin neden bozuk olduunu dnmtr diye sk sk merak ederim sarho olduumu mu yoksa yalnzca vicdan huzursuzluu duyduumu mu sanmt. Her neyse .beni sabrla dinledi, birok kereler ban sallad ve sylediklerimi st kapal bir biimde onaylad. Evet, gerekten bir yanllk olmua benziyordu. Akas bu davaya bir bakmak gerekiyordu. Manana dedi hemen itiraz ettim: Manana olmaz! Durum ok cildi; Kopp'un u srada cephede olmas gerekiyordu. Subayn buna da akl yatm grnd. Ama arkasndan korktuum soruyu sordu : Bu Binba Kopp hangi birlikte grevliydi? Mthi kelime kt azmdan: P.O.U.M. milisinde. P.O.U.M.! Sesindeki arplm deheti size aktarabilmeyi ok isterdim. O sralarda P.O.U.M.'a ne gzle bakldn hatrlamanz gerekir. Casus umacl doruundayd; muhtemelen btn iyi Cumhuriyetiler P.O.U.M.'un Alman-

ar'dan para alan bir casus rgt olduuna bir iki gn iin olsun inanmlard. Halk Ordusu'ndan bir subaya byle birey sylemek, ngiltere'deki Zinovyef'in Kzl Mektubu uydurmacasnn hemen arkasndan Svari Kulb'ne giderek Komnist olduumuzu iln etmeye benzerdi. Koyu siyah gzlerini batan baa yzmde dolatrd. Baka bir uzun duru, sonra yavaa: Onunla cephede birlikte olduunuzu sylediniz deil mi? Yani siz kendiniz de P.O.U.M. milisinde grev almtnz? Evet Adam dnd ve Albay'm odasna dald. erde giderek daha grltl hale gelen bir konuma duyuyordum. Herey mahvoldu, diye dndm. Kopp'un mektubunu hibir zaman geri alamayacaktk. Daha da kts, kendimin de P.O.U.M. yesi olduunu itiraf etmek zorunda kalmtm, hi kukusuz hemen polise telefon ederek beni yakalattracaklard antada bir Trokist daha! Bu korkularma karn, subay yeniden gzkt, apkasn bana geirerek sert bir tavrla kendisini izlememi iaret etti. Polis efi'nin brosuna gidiyorduk. Yryerek yirmi dakika eken uzun bir yol gittik. Kk subay nmde asker admlaryla sert sert yryordu. Yol boyunca tek kelime konumadk. Polis efi'nin alma odasna geldiimizde, en ktsnden korkutucu grnl bir hainler kalabal, besbelli polis ajanlar, muhbirler ve her cinsinden casus takm kapnn dnda gezinip duruyorlard. Kk subay ieri girdi; uzun, gitgide kzan bir konuma oldu ieride. Seslerin fkeyle ykseldii duyuluyordu: sert sert hareketleri gzmn nnde canlandryordum, omuz silkmeler, masann stne yumruklarn inii. Polisin mektubu vermeyi reddettii aka anlalyordu. En sonunda, her nasl olduysa, subay grnebildi, yz kpkrmz bir haldeydi ama elinde kocaman bir resm zarf tayordu. Ufak bir zafer kazanmtk, bu, sonradan durumda en ufak birey farkettirmedi. Mektup yerine ile241

240

tilmiti, ama Kopp'un asker stleri onu hapisten kartacak durumda deillerdi. Subay bana mektubun mutlaka yerine ulatrlacan vaad etti. yi, ama Kopp ne olacak diye sordum. Serbest braklmasn salayamaz mydk? Omuzlarn silkti. Baka bir davayd bu. Kopp'un neden tutuklandn bilmiyorlard. Bana yalnzca, gereken soruturmann yaplacan syleyebilirdi. Daha baka sylenecek birey yoktu, ayrlma zaman gelmiti. kimiz de belli belirsiz bamz edik. Ve ite o anda, tuhaf ve hznl birey oldu. Kk subay bir an tereddt ettikten sonra, bana doru geldi ve elimi skt. Bu hareketin bana ne kadar derinden dokunduunu size olabildiince yakndan anlatabilir miyim bilmiyorum. Kk birey gibi grnyor, ama o kadar kk deildi. Bunun iin, o srada hkim olan duyguyu anlamak gerekir kuku ve nefretin oluturduu korkun hava, her yerde dolanan yalan ve sylentiler, benim ve benim gibi olan herkes iin bir Faist casusudur diye afi tahtalarndan bangr bangr ten duvar ilnlar. Ve stelik, bizim tam Polis efi'nin kapsnda, muhbirlerin ev kkrtc ajanlarn (agents provocateurs) oluturduu pis kalabaln nnde durduumuzu, bunlardan herhangibirinin her an kp da benim polise aranan birisi olduumu syleyebilecei hatrlamal. Bu, ancak, Birinci Dnya Sava srasnda bir Alman ile herkesin ortasnda el skmaya benzerdi. Adamcazn, benim pek de yle Faist casusu olmadma hkmettiini sanyorum, ama herey bir yana, elimi skmakla bana kar iyi bir davran gstermi oluyordu. Bunu, biraz nemsiz grnse de, spanya'nn tipik zelliklerinden biri olduu iin kaydediyorum en kt artlar altnda spanyollar'n gsterdii imek gibi parlayan, licenaplk rneklerinden biri olduu iin, spanya ile ilgili ok kt anlarm var, ama spanyollar'a ilikin kt anlarm ok ok az. Gerekten ok fkelendiim bir iki olay hatrlyorum her birinde de, geriye
242

baktmda, haksz olann kendim olduunu gryorum. Hi kukusuz, ok cmert, pek yle yirminci yzyla yakmayan bir eit soylu insanlar. te zten buna dayanarak, insan spanya'da Faizmin bile, greli olarak, gevek ve dayanlr bir biim alabileceini umuyor. Pek az spanyol'da ada totaliter devletin gerektirdii lanet olas etkinlik ve tutarllk vardr. Bunun tuhaf, ama ufak bir rnei, birka gece nce, polis karmn otel odasn aratrd srada oldu. Aslnda, bu aratrma ii pek ilginti, grebilmeyi pek isterdim, ama grmemi olmam daha da iyi, nk sinirlerime hkim olamayabi-lirdim. Polis, aratrmay malm Ogpu ve Gestapo slbunda yrtm. Sabahn erken saatlerinde kapya vurulmu, alt adam ieri girmi, yakmlar, hemen odann eitli yerlerinde vaziyet almlar besbelli bunlar nceden grp anlamlar. nanlmaz bir biimde hereyi didik didik ederek iki oday da (odaya bitiik bir banyo vard) aramlar. Duvarlara vurarak iinde birey var m diye bakmlar, hallar kaldrmlar, yeri incelemiler, perdeleri bir elden geirmi, banyo kvetinin ve radyatrn altna eilip bakmlar, btn ekmece ve bavullar boaltm, tek tek her giysiyi yoklam ve a tutmular. p sepetindekiler de dahil olmak zere btn ktlar, kitaplarmzn hepsi de cabas, msadere etmiler. Hitler'in Mein Kampf'nn bizde Franszca evirisini bulunca azgn bir kukuya kaplmlar. Eer bu, bulduklar tek kitap olsayd kaderimizin mhrlenecei garantiydi. Mein Kampf okuyan birinin Faist casusu olmas apak bir gerekti. Her nasl olduysa, hemen arkasndan Stalin'in Trokistleri ve Baka ki -Yzlleri Tasfiye Etmenin Yollan brorn bulmular da, bir dereceye kadar gven duymular. ekmecelerinden birinde birka paket sigara kd grmler. Her paketi paralayp, her kd teker teker incelemiler, yle ya zerlerinde birtakm mesajlar yazl olabilirdi. Btn bu ilerin hepsi iki saat srm. Gelin grn ki,
243

btn bu zaman boyunca yataa hi ilimemiler. O srada karm yatakta yatyormu; besbelli, dek somyann arasnda yarm dzine hafif makineli tfek bulunabilirdi yastn altna saklanabilecek bir ktphane dolusu Trokist belgelerini saymasak da olur. Buna ramen dedektifler yataa ellememi, altna bile bakmamlar. Bunun Ogpu ynteminin olaan bir zellii olduuna dnyada inanmam. Polisin hemen tamamyla Komnist denetimi altnda bulunduunu hatrlamak gerekir, muhtemelen bu adamlarn kendileri Komnist Parti yesiydiler. Fakat ayn zamanda spanyol'dular ve bir kadn yataktan kaldrmak onlar iin yaplmas biraz g birey oluyordu. in bu ksm hi ses edilmeden atlanm, bylece btn operasyonun anlam da hie iniver-miti. O gece Mc Nair, Cottman ve ben, terkedilmi bir yapnn kenarndaki uzun otlarn iinde yattk. Mevsime gre souk bir geceydi, hi kimse fazla uyuyamad. Bir fincan kahve bulabilmek iin ortalkta srttmz kasvetli saatleri hatrlyorum. Barselona'ya geldiimden beri ilk kez katedrale bir bakmaya gittim modern bir katedral ve dnyann en biimsiz binalarndan biriydi. Tam tamamna beyaz Alman arab ielerine benzeyen drt tane mazgall kulesi vard. Barselona'daki ou Kiliselerden farkl bir yan, devrim srasnda hasar grmemi olmasyd denildiine gre, sanat deerinden tr buna dokunulmamt. Anaristle hazr frsat ele gemiken havaya uurmamakla bir zevksizlik rnei vemiler ama an kulelerinin arasna krmz-siyah bir bayrak asvermilerdi. O akam st karmla ben Kopp'u son kere grmeye gittik. Allahasmarladk demek ve baz spanyol arkadalara, ona yiyecek ve sigara gtrmeleri iin para brakmaktan baka onun iin yapabileceimiz, hi birey, kesinlikle hi birey, yoktu. stelik, biz Barselona'dan ayrldktan ksa bir sre sonra, tutukluluu incommunicoda hale getirilmi, ona yiyecek gndermek bile olanak d kalmt. O gece, Ram-

yorduk. mrmde ilk kez duvarlara yaz yazmaya baladm. ou zengin lokantalarn koridorlarna elimden geldii kadar byk harflerle Visca P.O.U.M-! yazdm. Btn bunlar olurken ben gy gizleniyordum, ama bir trl kendimi tehlikede hissedemiyordum. Btn bu dava bana pek sama sapan grnyordu. Kafamdan silemediim ngiliz anlayyla, kanunu ihll etmedike kim-blas'dan aa yrrken, Cafe Moka'nn nnden getik ( Gvenlik Askerleri hl burada kuvvet bulunduruyorlard) . imden birey beni drtt, kahveye daldm ve tfekleri omuzlarna asl olarak tezgha yaslananlardan birkayla konutum. Kendi arkadalarndan hangileri Mays arpmalar srasnda burada grevliydi, biliyorlar m acaba diye sordum. Bilmiyorlard, stelik Ispanyollar'a zg bir belirsizlikle bunun nasl renilebileceini de bilmiyorlard. Arkadam Jorge Kopp'un hapiste clduunu, muhtemelen Mays arpmalaryla ilgili bir nedenle yarglanacan syledim; o srada bulada vazife grm olanlar Kopp'un atmay nasl nlediini ve bazlarnn hayatlarn kurtardn bilebilirlerdi; mutlaka ortaya kp bu konuda tanklk etmeliydiler. Konutuum adamlardan biri bn, hantal grnl bir adamd, konuma srasnda ban sallad durdu, trafiin grltsnden sesimi duyamyordu. Fakat tekisi bakayd. Kopp'un yaptklarn baz yoldalarndan duyduunu syledi: Kopp iyi adamm dedi, biten chico. Fakat o srada bile btn bunlarn bir yarar olmayacan biliyordum. Kopp yarglanrsa, btn br muhakemelerde olduu gibi, sulama uydurma kantlar zerine kurulacakt. Kuruna dizildiyse (ki korkarm yle oldu) mezar tana yle yazmalyd: bu bozuk dzenin bir paras olan, ama drst bir hareket grdnde bunu takdir edebilecek kadar insanln koruyan zavall Gvenlik Askeri'nin buen chico'su! Srdmz hayat, olaan st, lgn bir varolutu. Gece vakti aranlan sulular, gndz gelince hli vakti yerinde ngiliz turistleri oluyorduk en asndan, 245

244

takndmz poz byleydi. Akta geirilen bir geceden bile sonra, bir tra olmak, bir banyo yapmak, bir ayakkab boyatmak grnnzde hrika deiiklikler yaratr. imdiki halde en gvenceli yol, olabildiince burjuva grnebilmekti. ehrin zengin mahallelerini arnlar olmutuk, buralarda bizi tanyan yoktu, pahal lokantalara gidiyor, garsonlara pek ngilizvr davran-se seni tutuklayamaz inanc iindeydim. Siys bir zulm tufan (pogrom) srasnda sahip olunacak en tehlikeli fikirdi bu. Mc Nair'in tutuklanmas iin bir tevkif mzekkeresi vard, geri kalanmz da srada olmalydk. Tutuklamalar, basknlar, aramalar hi dur durak bilmeden devam ediyordu; hl cephede olanlarn dnda hemen hemen btn tandklarmz hapse atlmt. Polis, belirli zamanlarda mltecileri alan Fransz gemilerine bile karak zanl o.Trokistleri topluyordu. O hafta boyunca bizim yzmzden herhalde hayli yorucu gnler geiren ngiliz Konsolusu'nun sayesinde, pasaportlarmz yoluna koymay becerdik. Ne kadar abuk ekip gidersek o kadar iyi olacakt. Akam saat yedi buukta Poi't Bou'ya bir tren vard, normal olarak sekiz buukta falan kalkard herhalde. Karmn nceden bir taksi armasn, sonra antalarn toplamasn, hesabn grmesini ve olabildiince en son na denk getirerek otelden ayrlmasn kararlatrmtk. Oteldekilerin ok dikkatini ekerse, hemen polise haber salacaklar garantiydi. Saat yedi sularnda istasyona gittiimde trenin gitmi olduunu kefettim yediye on kala kalkmt. Her zaman olduu gibi makinist fikir deitirmiti. Neyse ki karma zamannda haber verebildik. Ertesi sabah erkenden kalkan baka bir tren vard. Mc Nair, Cottman ve ben istasyonun kenarnda kk lokantada akam yemei yedik, ihtiyatl sorularla lokantacnn C.N.T. yesi ve dost bir adam olduunu anladk. Bize yatakl bir oda verirken polise haber vermeyi de unu-tuverdi. Be gecedir ilk defa elbiselerimi kararak uyuyabiliyordum.
246

Ertesi sabah karm otelden baaryla svt. Tren bir saat kadar ge kalkt. Bu zaman Sava Bakan'na Kopp olayyla ilgili uzun bir mektup yazarak doldurdum Kopp'un hi kukusuz bir hata sonucunda tutuklandn, ok cil olarak cepheye gitmesi gerektiini, herhangi bir suu olmadna pek ok kimsenin ahitlik edebileceini, vb., vb., vb., yazdm. Bir defterden koparlm yapraklara titrek bir elyazsyla yazlm (parmaklarm hl ksmen felliydi), spanyolcas ise daha da dklen bu mektubu okuyan oldu mu acaba, merak ediyorum. En azndan, bu mektup ya da herhangi bir baka ey etkili olmad. Olayn zerinden alt ay getikten sonra ben bunlar yazarken, Kopp (eer kuruna di-zilmediyse) hl kodeste, ne muhakeme edildi ve ne de bir sulamaya maruz kalmad. lk balarda, Kopp'tan, serbest braklan bir takm mahpuslarn Fransa'da postaya verdikleri bir iki mektup aldk. Hepsi ayn eylerden bahsediyordu karanlk, pis maarams yerlerde hapislik, kt ve yetersiz yiyecek, mahpusluk artlarnn dourduu cidd hastalklar ve tbb bakm salanmamas. Btn bunlar ngiliz ve Fransz bir sr baka kaynaktan da doruladm. En son olarak, Kopp'un izi, herhangi bir biimde haberleme olana bulunmayan gizli hapishanelerden birinde ortadan silindi. Onun bana gelenler, yzlerce yabanc ve kimbilir ka bin tane spanyol'un bana gelenlerin ayndr. Sonunda, biz snr kazasz belsz getik. Trenin (spanya'da byle bireyi ilk defa gryorum), birinci snf ve yemek vagonlar vard. ok yakn zamanlara kadar Katalonya trenlerinde tek tip vagon olurdu. ki dedektif kompartmanlara gelip yabanclarn isimlerini almaya baladlar, ama bizi yemek vagonunda grnce saygdeer kiiler olduumuza karar vererek tatmin buldular. Hereyin deiivermi olmas ne tuhaft. Topu topu alt ay nce, Anaristler'in hl iktidarda olduklar sralarda, insann saygdeer bulunmas iin proleter grnmesi gerekiyordu. Perpignan'dan Cerberes'e gider247

ken benimle ayn vagonda yolculuk eden bir Fransz tccar byk bir ciddiyetle bana unlar sylemiti: spanya'ya bu klkla gitmemelisiniz. Yakanz ve kravatnz karn. Barselona'ya gidince onlar boynunuzdan kopartr alrlar. Adam mbala ediyordu, kukusuz; ama Katalonya'ya ne gzle bakldn gsteriyordu bu. Snra geldiimizde Anarist muhafzlar k giyimli bir Fransz'la karsn srf fazla burjuva grndkleri iin geri evirmilerdi sanyorum neden buydu. imdi iler tersine iliyordu, burjuva grnmek tek kurtulu yoluydu. Pasaport brosunda, adlarmz kaytl m diye zanllar listesine baktlar, ama polisin yetersiz almas sayesinde isimlerimiz (Mc Nair'inki bile) listeye geirilmemiti. Batan aa her tarafmz aradlar, ama zerimizde, benim terhis ktlarmdan baka su unsuru saylabilecek herhangi bir ey yoktu ve beni arayan Ca-rabineroslar 29 uncu tmenin P.O.U.M. demek olduunu anlamadlar. Bylece engellerden syrldk, alt ay sonra yine Fransz topraklarndaydm. spanya'dan alabildiim, htra eyalar, kei derisinden bir su tulumuyla Ara-gon kyllerinin iinde zeytin ya yaktklar minik bir demir lmbadan ibaretti bunlar Rmallar'n iki bin yl nce kullandklar piirilmi topraktan kandillerin biimine ok benziyordu bunu harap kulbenin birinde bulup almtm, her nasl olduysa eyalarmn arasna skm kalm. Neticede spanya'dan tam ucu ucuna svabildiimiz ortaya kt. Elimize geen ilk gazetede Mc Nair'in casusluktan tr tutukland haberini grdk. spanyol makamlar bunu iln etmekle azck erken davranmlard. Neyse ki, Trokizm geri verilmeyi gerektiren bir su deil, Sava iinde bir lkeden gelip bar iinde topraklara ayak basldnda yaplmas uygun olacak ilk hareket ne olmaldr, bilmiyorum. Benim ilk yaptm ey. bir ttncye komak ve ceplerime doldurabildiim kadar puro ve sigara satn almak oldu. Sonra hep birlikte
248

bir bfeye gittik, bir fincan ay itik aylardr taze stle itiimiz ilk ayd bu. nsan ne zaman isterse can ektii kadar sigara alabilecei fikrine almama dek aradan hayli zaman geti. Her keresinde, ttnclerin kaplarn demirlenmi ve vitrinlerinde rktc No hay tabaco yazsn grmeyi az buuk bekliyordum. Mc Nair ile Cottman Paris'e gideceklerdi. Karmla ben, bir sre dinlenmeye ihtiyacmz olduunu dnerek Banyuls'a trene bindik. Barselona'dan geldiimiz anlalnca Banyuls'da pek fazla hsn kabul grmedik. Bir ok kereler kendimi hep ayn konumann iinde buluveriyor dum: spanya'dan m geliyorsunuz? Hangi tarafta arpyordunuz? Hkmet tarafnda m? Oh! - ve arkasndan insana batan bir sessizlik geliyordu. Bu kk ehir koyu Franco taraftan grnyordu hi kukusuz bu durum, zaman zaman snr geen Faist spanyol mltecilerinden ileri geliyordu. Devam ettiim Caf'deki garson Franco taraftar bir spanyol'du, bana aperatif verirken pek kmseyici baklar frlatp duruyordu. Perpignan'da ise durum tam tersiney-di ehir, btn farkl hiziplerin neredeyse Barselona' da olduu gibi biribirlerini yedii Hkmet tarafls partizanlarla tka basa doluydu. Hele kahvehanelerden birinde, P.O.U.M. der demez evreniz Fransz dostlarla doluyor ve garsondan glckler geliyordu. Sanyorum Banyuls'da gn kaldk. Bu zaman tuhaf bir biimde huzursuz geti. Bu sakin, balk kasabasnda; bombalar, makineli tfekler, yiyecek kuyruk-lar, propaganda ve entrikadan uzakta kendimizi derinlemesine rahatlam hissetmeli ve hlimize kretme-liydik. Gelin grn ki, hi de byle bireyler duymuyorduk. spanya'da grdklerimizi, onlardan uzaktayz diye hemencecik unutamadk; tersine yaadmz eyler yeniden stnze geliyor, nce olduundan daha canl bir hl alyordu. Gitgide oalan bir biimde spanya'y dnyor, konuuyor, ve hayl ediyorduk. Aylardr kendi kendimize, spanya'dan ayrlnca Akdeniz kysnda 249

bir yere gitmeyi, belki biraz balk tutmay kurmutuk; ama imdi burada can sknts ve hayl krkl iindeydik. Serin bir havas, denizden esen devaml bir rzgr vard, su donuk ve dalgalyd: rhtm boyunca yzen pler, mantar paralar ve balk barsaklan talara arpp duruyordu. nsana delilik gibi grnyor, ama ikimizin de istedii ey, yeniden spanya'da olmakt. Hi kimseye bir yarar dokunmayacan, hatt ok cidd zararlar verebileceini bildiimiz halde, keke ikimiz de brleriyle birlikte, hapis olup kalsaydk diyorduk. spanya'da geirdiim aylarn benim iin neler ifade ettiini aktarmakta pek baarl olamadm sanyorum. Dmda cereyan eden olaylarn bazlarn kaydettim, ama bu olaylarn bende braktklar duygular anlatamam ki. Bu duygular, grntler, glmsemeler ve yazyla akta-rlamayacak seslerle karmakark bir hlde; siperlerin kokusu, inanlmaz uzaklklara kadar yaylan dalarda gnein douu, mermilerin insann kann donduran atrts, bombalarn grldeyii ve parlaylar, Barselona sabahlarnn souk ve parlak klar, ta Aralk aynda millet hl devrim iin inanla doluyken kla avlusunda postallarn kard sesler ve yiyecek kuyruklar, krmz siyah bayraklar, spanyol milislerinin yzleri; hepsinin stnde, cephede tandm ve imdi Tanr bilir nerelere dalm, kimi savata lm, kimi sakat kalm, kimisi kodese tklm olan milislerin yzleri inallah ou yine gvenlik iinde, sa ve esendir. Hepsinin talihi ak olsun, sava kazanmalarn ve btn yabanclar Almanlar', Ruslar', talyanlar' span- ' ya'dan srp atmalarn dilerim. inde ok etkisiz bir rol oynadm bu sava, bende hayli kt anlar brakt, yine de btn bunlar karm olmak istemezdim. Bunun gibi bir felkete yle bir gz atnca spanyol i sava nasl sona ererse ersin, aktlan kan ve insanlarn madd zdraplarndan tamamiyle ayr olarak, mthi bir felket olarak ortaya kt sonucun mutlaka hayl krkl ve kukuculuk olmas zorunlu deildir. Belki ga250

riptir, ama btn bu tecrbeler insanlarn drstlne duyduum inanc azaltmak yle dursun, oaltt bile. Yazdklarmn bunlar okuyanlar ok yanl ynlere ekmeyeceini umarm. Byle bir davada hi kimsenin tamamiyle dorucu olamayacana inanyorum. Gzlerimizle grmedike eylerin kesinliini bilebilmek ok zordur; bilinli ya da bilinsiz olarak herkes taraf tutarak yazar. Bunu, kitabmn daha nce bir yerinde sylememisem, imdi sylyorum, benim taraf tutuuma, yaptm madd hatalara ve olaylarn yalnz bir kesini grm olmamdan doan kanlmaz saptrmaya dikkat edin. spanyol savann bu dnemine it herhangi bir baka kitap okuduunuz zaman da yine ayn eylere dikkat edin. Aslnda yapabileceimiz hibir ey olmamasna karn, srf bireyler yapmamz gerekir duygusuyla Banyuls'dan niyet ettiimizden daha nce ayrldk. Fransa' nn kuzeyine doru getiimiz her kilometrede evre daha ok yeil ve yumuak oluyordu. Dadan ve zm ktklerinden, ayra ve karaaaca dn. spanya'ya giderken Paris'ten getiimde ehir bana yozlam ve kederli, sekiz yl nce tandm, yaamann ucuz olduu ve Hitler'in adnn duyulmad Paris'ten ok farkl grnmt. Bildiim kahvelerin yars vergi deyememekten tr kapatlm, herkeste hayat pahall ve savan korkusu sabit fikir haline gelmiti. imdi, fukara spanya'dan sonra Paris bile neeli ve refah iinde grnyordu. Paris Sergisi de olanca hzyla sryordu, neyse ki Sergi'yi ziyaret etmemeyi becerdik. Ve sonra ngiltere ngiltere'nin gneyinde muhtemelen dnyann en yumuak manzaras vardr. Man' aarken, hele getikten sonra trene binip de, knzn altnda yumuak minderlerle tatl tatl, deniz tutmas duygunuzdan kurtulurken, gerekten bir yerlerde bir eyler olduuna inanmak gtr. Japonya'da depremler mi oluyor, in'de ktlk m var, Meksika'da ihtill mi? Hi tasalanmayn, stnz yarn sabah kapnzn eiinde 251

bulacaksnz, New Statesmen Cuma'ya kacak. Sanayi ehirleri ok uzakta, birer duman ve sefalet lekesi olarak yeryz kvrmnn tesinde kalmlar. Burada ngiltere, benim ocukluumda tandm ngiltere'ydi: kr i-ekleriyle karm demiryolu makaslar, tyleri prl prl atlarn otlayp dncelere daldklar yksek ayrlar, evreleri stlerle kapl usul usul akan rmaklar, karaaalarn yeil kucaklar, ev bahelerinde hezaren iekleri, sonra Londra'nn d mahallelerinin koskoca bar yabanl, amurlu nehrin stnde yzen tekneler, kriket malarn ve kraliyet ailesinin dnlerini bildiren duvar ilnlar, epeevre kenarlar kalkk apkal iadamlar, Trafalgar, Meydan'ndaki gvercinler, krmz otobsler, mavi polisler hepsi, ngiltere'nin o derin ama ok derin uykusunda, korkarm ki, bu uykudan bombalarn grldemesini duyarak yatamzdan frla-madka bir trl uyanmayacaz.

EKLER

SPANYOL MLSLER ZERNE NOTLAR1 George Orvell P.O.U.M milisine 1936 yl sonunda katldm. Bir bakasna deil de bu milise intisap ediimin balca nedenleri unlard: spanya'ya gitmeye gazete makalelerim iin malzeme toplayabilmek amacyla niyetlenmitim. Bunun yansra, eer arpmaya deer gibi grnrse, belki de savarm diye mulk bir dnce de vard kafamda. Ne var ki hastalkl bnyem ve nisbeten az saylabilecek asker tecrbem hesaba katldnda, savamak hususunda pek bir kukuluydum. e girimeden hemen nce, birisi bana, eer solcu bir rgtten tavsiye mektuplar edinemezsem, hududu geemeyeceimi syledi parti kartlar hereyi ok kolaylatrd halde, o gnlerde bu sylenen doru deildi aslnda. John Stra-chey'e bavurdum: o da ald beni Pollitt'e gtrd. Pollitt beni sorguya ektikten sonra, siyas adan gvenilmez biri olduuma karar verdi ve herhangi bir yardmda bulunmay reddetti Bir de bunlara ilveten Anarist tedhii zerine bir alay ey anlatarak gzm korkutmaya abalad. En nihayet, Uluslararas Tugay'a girip girmeyeceimi sordu. Ben de neler olup bittiini grmeden hibir eye katlamayacam beyn ettim. Bunun zerine, bana yardm etmeyi yeniden reddetti, ama Paris'teki s1) Bu notlar, lmnden sonra Orwell'in evrak arasnda bulundu. Orwell hayatta iken bu notlardan hi. sz etmemiti. Yazldklar tarihi kesinlikle saptamak son derece gse de, spanya'dan ayrlndan sonra kaleme alndklar aktr. 1939'dan, yani Fas'a gidiinden nce yazlmadklar sylenebi-lirse de, bu blm, Katalonya'ya Selam' tamamlayc bir metin niteliindedir.

panya Sefareti'nden bir gei - belgesi temin etmemi tledi, ki yle yaptm. ngiltere'den ayrlmadan hemen nce pek kuvvetli olmamakla birlikte kiisel baz balantlarm olan Bamsz i Partisi'ne de telefon ettim ve bana bir nevi tavsiye mektubu vermelerini istedim. Barselona'daki John McNair'e hitaben kaleme alnm bir mektubu Paris'e gnderdiler. Snr, pasaport grevlilerini ve hereyi getiimde, Anaristler gei belgeme pek dikkat etmediler de, nnda tehis ettikleri I.L.P. antetli mektuptan hayli etkilenmi grndler. Ben de tam bu srada, hi tanmadm. McNair'in mektubunu meydana karmaya ve P.O.U.M. milisine katlmaya karar verdim, spanya'daki asker birliklere yle bir gz atnca, bir asker olarak nisbeten esasl bir eitimden gemi olduumu grdm ve milise girdim. O gnlerde, siys partiler arasndaki farkllklarn, ancak ngiliz sol basnnda ilenegeldii lde ve pek az farkn-daydm. Eer ne olup bittiine dir doru drst bir fikir sahibi olsaydm, muhtemelen, C.N.T. milisini seerdim. Milisler, bu dnemde, olaan ordu esasna gre yeniden bir nizama sokulmakla birlikte, hl milis kollar, milis blkleri ve milis mfrezeleri dzeninde rgtlenmilerdi. Milis bl (centuria) yaklak yz adamdan oluan ve ou kez birinin etrafnda kmelenen ve bilmem kimin bandera s diye anlan bir birimdi. Blk komutannn rtbesi aa yukar yzbaya denk dyordu, ama onba ve er hari, bunun altnda doru drst tanmlanm bir rtbe yoktu. Barselona'da milisler rtbe eritleri v.b. eyler takyorlard, ancak bu nesneler cephede taklmak zere "yaplmamt". Teorik olarak seimle terfi ediliyordu ama subay ve astsubaylarn tyini dpedz tepeden yaplyordu. Daha sonra da iaret edeceim gibi, bu durum, fiiliyatta pek bir ey farkettir-miyordu. Milisin kendine has bir zellii de insann hangi ble gireceine kendisinin karar verebilmesi ve istedii anda bandera'sn deitirebilmesiydi. O srada

milisler ancak birka gnlk, o da byk lde resmi geit temrininden ibaret bir eitimden sonra, ou zaman tfekle doru drst bir kez bile ate etmeksizin cepheye gnderiliyorlard. spanya'ya, kafam ngiliz ordusunun kurallaryla dopdolu olarak geldiimden, milislerin disiplinsizlii beni akna evirmiti. Acem erlerin disipline riayet etmelerini salamak, phesiz her zaman zor bir i olmutur; hele, siperlerin iine tklm ve souk gibi hi de in olmadklar eylerle baetmek mecburiyetinde iseler... Eer silh atlarna alma frsat bulamamlarsa, mermiler onlar fena hlde korkutuyor ve bu panik de, disiplinsizliin daha da artmasna katkda bulunuyordu. (Sras gelmiken, Faistler'in patlayc mermi kullandklarna dir, sol eilimli gazetelerde yaynlanan haberlerin ok zarar verdiini sylemeliyim. Benim bilebildiim kadaryla, patlayc mermi diye bir-ey yoktu ve Faistler de bu tr bir mermi kesinlikle kullanmyordu.) in bidayetinde insanlar emirlere, a) Par-ti'ye sadkatin cazibesiyle, b) kiilik gcyle itaat ediyorlard ve bendeniz ilk bir iki haftada kendimi adamakll sevimsiz hle getirmitim. Bir hafta kadar sonra, adamn biri ate altnda olduu gerekesiyle, belli bir yerde durmay dpedz reddediverdi. Kuvvet kullanarak emrime uymasn saladm bu phesiz yaplmamas gereken bir hatadr, hele bir spanyol sz konusuysa, iki misli byk hatadr Bir anda etrafm, beni Faistlik ile sulayan adamlar sarverdi. Muazzam bir tartma ktysa da, milislerin ekseriyeti benden yana kt. stelik, milislerin benim takma katlabilmek iin kendi aralarnda yartklarn kefettim. Bu olaydan sonra, birka hafta ya da ay, hem spanyollar hem de cephenin bu kesiminde bulunan birka ngiliz arasnda, bu trden mnakaalar tekrar tekrar patlak verdi: yani, disiplinsizlik stne, neyin nereye kadar hakl grlebileceine ve neyin devrimci tavr olduuna dir mnakaalar. Fakat, genelde, milislerin toplumsal eitlik ile btnlemi bir disiplin fikrine sahip olmalar gerei zerinde mutaba. 255

254

kata varld. Bir asker kaan ve itaatsiz bir milisi vurmann savunulabilir olup olmad durmakszn tartlyordu; bazs asla cevaz vermese de, genelde, ounluk bunun doru olduuna kani oldu. ok sonralar, Mart'ta filn, Huesca yaknlarnda 200 kadar C.N.T. milisi anden cepheyi terketmeye karar verdi. Tam be aydr, cephe hattnda bulunduklar iin, bu adamlar ayplamak son derece zordu. Ama, ok aktr ki, byle bir eye msaade edilemezdi; P.O.U.M. milislerine bu askerlerin stlerine gitme ve onlar durdurma emri verildi. Pek houma gitmemekle birlikte ben de gnll oldum. Allahtan, kendi siys komiserleri ya da baka birileri onlar tekrar cepheye dnmeye ikna etti de, i iddete dklmedi. Bu vak'a da uzun boylu mnakaa konusu edildi; ama ounluk, eer gerekiyorsa, bir askerin tfeini ayn ekilde davranan bir baka askere evirmeye hakk olduuna karar verdi. Bu dnem boyunca, yani 1937'nin Ocak - Nisan aylar arasnda, disiplin meselesi hemen tamamiyle devrimci bilincin yaylmas ile birlikte tedric bir iyileme gsterdi; u ya da bu hareketin niin lzumlu olduuna ilikin bitmek tkenmek bilmeyen tartmalar yoluyla. Subaylarla milislerin eitlii konusunda herkes ifrat lsnde titizleniyordu hibir asker unvan, taynlarda farkllk vb. eyler ho karlanmyordu. Ve bu tavr, rahata ilikin nemsiz deiikliklerin ok eyi farkettirdii cephede daha az gln grnmekle birlikte bazen gln olacak derecede ileri gtrlyordu. Milisler teorik olarak Halk Ordusu saflarna katldklarnda btn subaylarn ek deneklerini (yani, gnde 10 pesatann stne kan here}) Parti fonuna geri demeleri beklendi, ve herkes de bunu onaylad. Ne var k, bu iin fiilen gerekleip gereklemediini bilmiyorum. Zira, P.O.U.M. milisi yeniden tanzim edilmeden, herhangi bir kimsenin resmen ek denek almaya baladndan emin deilim. Cephe hattna ilk geldiimde, emirlere itaat etmeyenlere ceza veriliyordu. Zten cephede bulunan adamlar cezalandrmak ok g bir itir: n256

k, eer onlar ldrmeyecekseniz hl-i hzrda olduklarndan daha da rahatsz etmek zordur. Olaan ceza iki saatlik nbet idi; ki bu da, herkes ar derecede uykusuz kaldndan hibir anlam ifade etmiyordu. Arada srada vurulanlar oluyordu Faist hatlarn gemeye teebbs eden ve casusluk yapt yn beyn belli olan bir adam vuruldu. Hrszlk ederken yakalanan bir milis, kuruna izilecei dnlerek, geriye gnderildiyse de, ben vurulduunu pek sanmyorum. Asker mahkemelerin bir subay, bir astsubay ve bir milisten olutuu farzediliyor. du. Ama, faaliyet hlinde bir tek asker mahkeme grmedim. Askerleri ziyaret etmek ve mmkn olduunda bir tr siys mkleme yapmak zere, Parti'den gnderilen siys delegeler, muayyen zamanlarda cephe hattna geliyorlard. Buna ilveten, her centuria'nn kendi saflarnda siys temsilci ad verilen bir ya da birka adam oluyordu. Bu adamlarn balangta ne gibi bir ilev grdklerini asla kavrayamadm anlalan, iin bidayetinde yklendikleri ileve daha sonra hi ihtiya kalmamt. I.L.P.'nin gnderdii ngilizler tarafndan, ben de kendi centuria'mn siys temsilcisi seildim. Ama, o srada siys temsilcilerin btn yapt i, taynlardan ve benzeri eylerden ikyet iin komutanla gitmek, bir tr arabuluculuktu, ve bu nedenle, ngilizler iin mesele, spanyolca konuan birka kii arasndan birini semekti. ngilizler subay seme mevzuunda spanyollar'-dan daha titizdi ve bir iki olayda, bir astsubay seimle deitirdiler. Hatt mfrezenin tm ilerini intizama sokmak zere, 5 kiilik bir komite de tayn ettiler. Komiteye seilmeme ramen, u anda, be aa be yukar olaan usllerle idare edilen bir ordunun bir parasn tekil ettiimizi ve bu nedenle de bu tr bir komitenin hibir ilevi olamayacan gereke gstererek, muhalefet ettim. Komitenin fiilen hibir nemli ilevi yoktu, ama arada srada baz ufak tefek meselelerin yoluna koyulmasna yarad da oluyordu. Genellikle zannedilenin aksine, P.O.
257

U.M. un siys liderleri bu komite fikrine iddetle karsydlar ve bu anlayn ngilizler'den spanyollar'a sirayet etmesini engellemek istiyorlard. ngilizler'e katlmadan evvel, bir spanyol bandera' da birkahafta geirdim. Bandera'aki toplam 80 adamdan 60' acemi askerdi. Bu haftalar boyunca disiplin meselesi byk terakki kaydetti ve o tarihten Nisan aynn sonuna kadar, milis rgtnn btnnde disiplin, ar ama hayii istikrarl bir ekilde iyileti. Nisan ay geldiinde herhangibir yerde resm-i geit yapmas gereken bir milis birimi, hl, Moskova'dan ricat eden askerler gibi grnyordu; ama bunun sebebi ksmen, milislerin sdece siper muharebelerinde tecrbe sahibi olmalaryd. Bu dnemde, emirlere itaati salamakta glk ekilmiyordu artk, ve kimsenin daha arkasn dner dnmez emrinin bir tarafa braklaca gibi bir kaygusu kalmamt. Dardan bakldnda, milise has devrimci zellikler Mays aynn sonlarna kadar deimeden kald, ama aslnda belirli bz farkllklar kendilerini belli etmeye balamlard. Mays'ta bir mfrezeye [imdi asker takm anlamna geliyordu) komuta ettiim srada, gen spanyollar bana usted diye hitap ediyorlard. Bu hitab kullanmalarn menettiim halde, kelime her seferinde dnp dolap geri geliyordu; savan ilk aylarnda istisnasz herkesin kulland t. kukusuz, fazla samim bir kelimeydi ve Latin kkenli bir halka pek gayr tabi geliyordu. Mart aynda bak gibi kesiliveren birey, Faistler'e barlan devrimci sloganlard. Siperler ou yerde Faistler'in siperlerine pek yakn olmasna ramen, Huesca'da devrimci sloganlar atlmyordu. Zaragoza cephesinde dzenli olarak sloganlar barli-yordu ve muhtemelen bu sloganlar o cephe hattnda saylar gn getike artan (cephenin 1.000 askerin tuttuu bir kesiminde, bir ara haftada 15 kaaa kadar ykselmiti) asker kaaklarnn da nedeniydi. Fakat, en genel hitap ekli olan Camcmda ve hepimizin eit olduu anlay, milisin yeniden dzenleniine kadar muhafaza 258

edildi2. Halk Ordusu saflarna katlan ilk askerlerin de hemen camarada demeye balamalar dikkat ekiciydi. P.O.U.M. ve P.S.U.C. milisleri arasnda, Mart ay balarnda ikincisini son grdm tarihe kadar, disiplin ve insan ilikileri asndan hibir fark yoktu. Genel bir rgtlenme pek ok derde deva olsa da, kimi zaman hi gerekmedii lde kifayetsiz kalabiliyordu. Bu savan arpc zelliklerinden biri. askerlere iyi yiyecek temin edilmesiydi. Bz eylerin tkenmeye balad 1937 Mays'na kadar, yiyecek her zaman iyiydi ve muntazam datlyordu, ok duraan bir savata dahi, dzenlenmesi zor bireydir bu. Kimi zaman youn ate altnda yiyecek tayan ahlar, askerlerin tayn iine kendilerini fena hlde adamlard. Cephe gerisindeki yiyecek tekilt ile kyllerin bu ie nasl katkda bulunduklarn grmek, beni cidden etkilemiti. Milislerin kyafetleri zaman zaman ykanyordu ama amar ii pek iyi ve muntazam yaplmyordu. Posta servisleri iyiydi ve spanya'ya gnderilen muazzam saylardaki mektuplar Barselona yolunda biryerlerde yollarn armakla birlikte, Barselona'dan postaya verilen mektuplar hemen cepheye ulayordu. Salk artlarna riayet gibi bir fikir fiilen mevcut olmasa da, kuru iklim salgn hastalklar nlyordu. Cephe hattnn 10 mil kadar gerisine gitmedike, lfn etmeye deer bir tbb hizmet bulmak mmkn deildi. Ufak tefek yaralanma vak'alarn-da bunun pek bir ehemmiyeti yoktu ama yine de bir sr insan yok yere ld. lk balarda siperler olaanst iptida idi, ama Mart aynda bir ii taburu rgtlendi. Bu tabur ok etkin alt ve cephe hattnn hayli uzun kesimlerini sratle ve grlt karmadan ina etmeyi becerdi. Mamafih, Mays ay geldiinde, cephe hattnn dmann pek yaknnda kurulduu yerlerde bile irti2) 18 Haziran'da (cephenin ok gerisinde) Monzon'da bir doktorun imzalad tbb terhis kdmda, benden Yolda Blair diye bahsediliyordu. [Yazarn dipnotu.].

259

batl - siper denen eyin neyin nesi olduunu bilen yoktu; ve, mesel, yarallar ate altnda kalmakszn geriye tamak mmkn olmuyordu. Hi kukusuz, bu ii yapacak emek gc elde hazr olduu halde, cephe gerisindeki yollar tamir etmek iin en ufak bir aba gsteril-miyordu. P.O.U.M. Kzl Yardm kolu ki buna kaydolmak hem ihtiyar hem de mecbur idi yarallara, hastana ne ve benzeri yerlerde ok iyi bakyordu. Levazm anbarlarna gelince... Muhtemelen, zimmete biraz mal geiriliyor ve adam kayrlyordu, ama ok ufak boyutlarda idi zannederim. Sigara ktl bagsterdiinde, ngilizler'e hakettiklerinden daha fazla sigara verilmeye baland ispanyol karakterinin ho bir tezahr. Bu savata, en azndan Aragon cephesinde, yaplan en byk ve mazur grlemez hata, milislerin hi gerekmedii kadar uzun mddet cephe hattnda tutulmalaryd. 1936 Noeli'nde sava hemen tmyle duraanlamt ve bunu takibeden alt ay boyunca ok az atma meydana geldi. Dolaysyla, askerlerin drt gn cephede drt gn izinde (hatt, drt gn cephede iki gn izinde) olmalar yntemi pekl uygulanabilirdi. Bu dzenlemede, askerler fiilen daha uzun srelerle dinlenme olana bul-masalar bile, birka gece elbiselerini karma frsat yakalayarak, adam gibi bir yatakta uyuyabilirlerdi. Nitekim, milislerin bazen be ay gibi ok uzun bir mddet cephede tutulduklar oluyordu. Bu yntem, siperlerin dman hatlarndan hayli uzakta (diyelim, 1.000 yarda mesafede) oluturulduu yerlerde de geerliydi. Ama, dmandan bylesine uzakta bulunmak, ok daha can skcyd ve moral asndan, dmana 50 il 100 yarda yakn olmaktan daha olumsuz etki yapyordu. Bu meyan-da, milisler genellikle bitlerin kol gezdii, iren ve Nisana kadar dehetli souk olan siperlerde dayanlmaz bir rahatszlk iinde uyumaya abalyorlard. Dahas, insan dmandan 1.000 yarda uzaklkta ise, tfek ve arada srada alan top atei altnda kalrd ve bu da, ufak tefek zayiat ve zamanla artan korku getiriyordu. Bu artlar
260

altndayken, fazla birey yapmak, srdrmeye devam etmekten daha zordu. Huesca evresinde ok az arpmann vuku bulduu ubat-Mart dneminde, makineli tfek kullanm, parola vermek, ak sahra eitimi gibi konularda milislerin eitilmesi iin giriimlerde bulunuldu. Bunlar esas olarak baarszlkla sonuland, zira herkes uykusuzluktan lyordu ve herhangi birey renemeyecek derecede bitmi tkenmiti. Bu gnlerde Hotchkiss marka makineli tfein nasl kullanldn ve mekanizmasn iyice bellemeye abaladysam da, uykusuzluun yeni birey renme yeteneimi dpedz yok ettiini farkettim. Buna ilveten, ksa aralklarla askerlere izin vermek, kukusuz, mnasip olurdu fakat bunun yaplmaynn, muhtemelen ehliyetsizlikten baka bir nedeni vard Yine de, daha evvel belirttiim zere, milisleri aralklarla siperlerden karmak ve cephe hattnda bulunmayan askerlerin gnln okayacak yollar yaratmak ok kolayd. Barbastro gibi gerideki bir noktada dahi, askerlerin hayat hi de gerekmedii kadar kasvet vericiydi. Ufak bir rgtleme ile, cephe hatlarnn gerisindeki askerlere scak banyolar, bitlerden ayklanma, baz tr elenceler, kahvehaneler (aslnda bu konularda baz clz teebbsler olmutu) ve hatt kadnlar temin edilebilirdi. Cephe hattnda ya da yaknnda el atlabilecek birka kadn vard, ama askerler arasnda kskanla yol ayorlard Gen spanyollar arasnda bir lde olanclk geerliydi. Askerlerin bir yandan siper sava yaparken, br yandan da seferi sava hli iin eitilip eitilemeyecei noktasnda kukuluyum fakat milislerin rahat iin biraz daha itin gsterilmi olsayd, mutlaka daha fazla talm yapmalar mmkn olacakt. Savan iyice duraanlat dnemde, askerler hibir ey yapmamaktan bitkindiler. Geriye baknca, baya iyi dayandklarn anlyorum; bylesine elverisiz koullar altnda zlmemeleri ve isyanc eilimler gstermemeleri beni (bir dereceye kadar) devrimci disiplin grne ikna etti. Byle olmakla birlikte, milislere uygulanan 261

bask ksmen, gereksizdi. Farkl milis rgtleri arasndaki kskanla gelince... 1937 Mays'na gelinceye kadar, milis askerleri arasnda byle bir kskanla dellet edebilecek hibir ciddi iarete tesadf etmedim. Aragon cephesinin siys gdlerden ne lde zarar grdn de erge reneceiz nasl olsa. Huesca'nm ele geirilmesi ne derecede nemli olurdu bilemiyorum, ancak, yeterli miktarda topu destei salanm olsayd, ubat ya da Mart aynda zaptedilebilecei noktasnda pek az kuku vardr. Bir kilcmetre geniliindeki bir gedik hari, tamamiyle kuatma altna alnm ehre kar bylesine cz'i bir topu ateiyle ancak hazrlk mahiyetinde, genel bir hcumun ikaz gibi atlar yaplabiliyordu. Bu da, Huesca'ya kar, azam birka yz milisin katlaca srpriz saldrlar gerekletirilebilirdi anlamna geliyor. Nisan ay sonlarnda Huesca'nn talihi dnyor gibi grnd, ama gedik bir trl kapanmyordu. Saldrlar giderek tavsamaya balad ve Faist siperlerin ok iyi tahkim edildii, savunma hatlarnn da slah edildii apak ortaya kt. Haziran ay sonlarnda Huesca'ya kar, besbelli siys gdlerle, yani kazanlacak bir zafer vesilesiyle Halk Ordusu'na itibar kazandrmak, C.N.T milisini de gzden drmek amacyla, byk bir hcum balatld. Sonu, nceden grlebilecei biimde tecelli etti ok ar kayplar ve mevzinin daha da ktlemesi. Fakat askerlerin kendi aralarndaki parti duygusu, onlarn genellikle kastedilen P.S.U.C. idi tfek vb. eyleri aldklar eklindeki mulk sylentilerin bizler iin ifade ettiinin tesine tamazd pek. P.O.U.M. ve P.S.U.C. milisinin mnavebeli olarak bulunduu Zaragoza cephesinde milislerin ilikileri ok iyiydi. Huesca'da, P.O.U.M. bir asker mntkay P.S.U.C.'den devraldnda tamamiyle asker bir kskanlk havas dodu P.S.U.C. birliklerinin Huesca'y alamayna karlk, P.O.U.M. milisleri ehri dreceklerini syleyerek bbrleniyorlard. u-bat'ta Guadalajara'da kazanlan zafer bir Komnist ba-

sars olarak kabul edilebilirdi ki, hakikaten de yleydi; ama herkes bu zafere samim olarak sevinmiti ve ortada bir iyimserlik havas hkm sryordu. Bundan ksa bir sre sonra, uaklarmzdan biri, muhtemelen bir Rus ua, yanl bir noktaya bomba att ve ok sayda P.O.U.M. milisinin lmne yol at. Daha sonra, kukusuz bunun mahsus yapld sylenecekti, ama o srada kimseye mahsusmu gibi grnmemiti. Mays aynda patlak veren Barselona hdiselerinde ilikiler ok ktleti. ok sayda Halk Ordusu tertibinin eitim grd Lerida'da, Halk Ordusu mfrezelerinin bir geit resminde, hangi rgte mensup olduklarn bilmediim milislerin bu askerlere yuha ektiklerini ve koyun gibi melediklerini grdm. P.O.U.M.'da grev alanlarn aldatlmasna gelince... Szm ona Casusluk hikyelerinin meydana karlmasndan nce balayp balamad noktasnda kukuluyum. Bu olaylardan hemen sonra, bir iki cidd hdise grld. Haziran aynn sonlarnda, P.S.U.C. milisinden bir mfrenin, P.O.U.M.'un Huesca nlerindeki mevzilerine saldrmak zere gnderildii ya da bu mfrezenin kendi arzusuyla hcuma getii ve P.O.U.M. milislerinin makineli tfekleriyle kendilerini mdafaa etmek zorunda kaldklar anlalyor. Bu hdisenin ne kesin tarihini biliyorum ne de genel olgulardan fazla malmat sahibiyim, ama eitli kaynaklardan rendiklerim, bende gerekten ne olup bittii konusunda hibir phe brakmad. Daha nceki vak'alarda sorun karan ey, hi kukusuz, casusluk, asker kaaklar gibi konularda basnda yer alan sorumsuz haberler idi. Milis rgtlerinin farkl partiler tarafndan kurulmas ve onlara sadkat borcu olmas, belli bir tarihten sonra kt tesirler gstermeye balad. Balangta, herkesin had safhada iyimser olduu sralarda, parti-ii rekabet kt birey deildi belki Sietamo alnd zamanki arpmalara katlanlarn sylediklerinden kardm bir izlenimdi bu. Fakat, milisler Halk Ordusu karsnda eski arlklarn kaybetmeye baladklarnda, bu
263

262

rekabet, her partinin ne pahasna olursa olsun, gcn koruma mcadelesine dnt Ve bu mcadele izinlerin, yukarda deindiim gibi, bal gibi mmkn olduu halde, ok sk verilmeyiinin nedeniydi sanrm. Haziran ayna gelinceye kadar, izne giden bir milisin tekrar eski birliine dnmesini salamann yolu yoktu; Halk Ordu-su'na kaydolma usl yasalatnda tam tarihini hatrlayamyorum] da tamamiyle tesirsiz kald. Bu nedenle, izne kan bir milis rahatlkla evine gidebilirdi; ki izne iKarken birikmi maalarna karlk bir tomar para aldndan bu ekilde davranmak iin pek ok sebebi de vard. O dnemde sk sk grld zere, bir baka rgte de katlabilirdi. Aslnda izne kanlarn ou geri dndler, ama bzs da dnmedi ve bu yzden her izin dnemi milis saysnda bir miktar azalma anlamna geliyordu. Buna ilveten, milis saysn kabark tutma arzusuyla, mahall komutanlar, i rezalet noktasna varmadka, bu tr kayplar rtbas etmeye abalyorlard. Zaragoza cephesinde bz ufak apta frsatlar gazetelerde boy gstermeyecek ama yine de belli bireyleri fark-ettirecek frsatlard bunlar srf bu yzden yitirildi. Btn asker yaplarda rastlanan ve acmaszca hakkndan gelinmesi gereken ie yaramaz sprnt askerlerin (ki bunlarn nisbeti yzde be il on arasnda deiiyordu) ya ok az milisten atlmt ya da hibiri atlma mt. Ocak aynda disiplin meselesinden ikyet ettiimde, yksek rtbeli bir subay bana, br milislerin askerlerini kendi taraflarna ekebilmek amacyla, tm milis rgtlerinin disiplinsizlikte biribirleriyle yar hlinde olduklarn syledi. Bu iddiann doru olup olmadn veya o anki bezginlikten kaynaklanp kaynaklanmadn bilmiyorum. P.O.U.M. milisinin askerlerine gelince... Burada da durumunun br milislerden farkl olduu noktasnda kukuluyum. Kaba bir l olan fizik yap bakmndan P.S.U.C. milislerine denk saylrlard. P.O.U.M., kk bir parti olarak askerleri kendisine ekmesi hayli g ol264

duundan, milis askerlerinin partiye kaytl olmalarn art komuyordu. Askerler cephede iken, partiye kaydolmalarn salamak iin gayret sarfediliyordu, ama hibir basknn sz konusu olmadn sylemek drstlk gereidir. Her zaman rastlanan dkntlere ek olarak belli sayda ok chil kyller ile P.O.U.M.'a pek muhtemeldir ki kaza eseri girmi, hibir zel siys ball olmayan kimseler vard. Ayrca, askerlerin bir ksm, milise srf bir i sahibi olmak amacyla katlmt. 1936 Aral'nda bile Barselona'da ekmek ktl ekiliyordu ama milislere kyamet kadar tayn veriliyordu ve bu bolluk milislerin iine yaryordu. Hl byle iken, bu ne olduu belirsizlerin bzs sonradan ok iyi birer asker oldu kt. Saylar bir hayli kabark Alman mltecilerden ayr olarak, eitli milletlerden tek tk yabanclar, hatt birka Portekizli bile, vard. Almanlar' bir kenara koyarsak, en iyi askerler, alt kiilik ekipler oluturan ve umumiyetle br milislerden ayr tutulan makineli tfekilerdi. Bu konumdaki adamlarn silhlarna kar, evlerindeki bir puta tapmay hatrlatan tapnmavr tavrlar ok ilginti ve incelenmeye deer. Makinal tfekilerin birka, s-panyollar'n ihtiyat usul sayesinde tekrar tekrar askerlik yapm eski askerlerdi, ama ou iyi birer partili idi. Aralarnda bzlar yksek karakterli ve ok akll insanlard. Kendi arzum hilafna da olsa, en iyi askerlerin, uzun vadede, iyi partililer arasndan kt sonucuna vardm I.L.P.'nin gnderdii 30 ngiliz ve Amerikal'dan oluan mfrezeler, hibir siys ball olmayan eski askerler bir yanda, hibir asker tecrbesi olmayan iyi partililer br yanda olmak zere keskin bir biimde ikiye blnmt Kendimi ilk gruba yakn hissetsem de, ikincilerin stn olduunu syleyerek, pein hkml davranm olmam, herhalde. Savan ilk gnlerinde, hi phesiz, eski askerlerin ok yarar dokunur; ve bir-eyler cereyan ederken hrikadrlar. Fakat, hibir arpma olmuyorsa, hareketsizlik ve fizik tkeni karsnda dalmaya mtemayildirler. Kendisini bir siys par265

tiyle tamamiyle btnletiren adamlara her ahvl erait altnda itimat edilebilir. nsan bu tr eyler sylediinde, sol evrelerde bana olmadk iler gelebilir ama ou Sosyalist'in partilerine gsterdii ballk, zel okul mezunlarnn stne stlk kaln kafal olanlarnn eski okullarna duyduklar yaknl ok andrr. Hibir siys eilimi olmayan bireyler tamamiyle gvenilir kiilerdir ama ounlukla burjuva ailelerden gelirler. P.O.U.M. milisinde, burjuva kkenli olan kiileri subay semek gibi, pek belli belirsiz ama yine de kendisini hissettiren bir eilim vard. Toplumun snfl yaps veri alndnda, ben bu eilimi kanlmaz kabul edivorum. Orta ve daha yksek snflara mensup kiiler, allmadk artlar altnda kendilerine daha ok gvenirler, ve zorunlu askerliin yrrlkte olmad lkelerde, ii snfna kyasla, daha fazla asker tecrbeye sahiptirler. ngiltere'de byledir Ya unsuruna gelince; cephe hattnda savaacak askerler iin 20 il 35. uygun yalar gibi grnyor. Cephe hattnda, 35'in stne kar kmaz, siys ynden gvenilirlii herkese bilinmedike sra neferi ya da astsubay olan hi kimseye itimat etmem. En gen ya snr olarak, en az 14 yandaki delikanllar ok cesur ve emin askerlerdir ama uykusuzlua asla dayanamazlar. Avakta dururken dahi uyuya kalrlar. hanet, kardelik gibi duygulara gelince... Bu tr eylerin zaman zaman vuku bulduunu dndrtmeye yetecek lde sylentiler kulamza geliyordu zten, bir i savata bunlarn nne geilemez. Bir zaman, askerden arndrlm blgede gazete dei tokuu amacyla nceden ayarlanm atekesler yapld rivayet olundu. Byle bir eyin cereyan ettiini bilmiyorum ama bu yoldan tedarik edilmi olabilecek bz Faist gazeteleri grdm. Komnist basnda, saldrmazlk anlamalar yapldna ve insanlarn bizim hatlarmzla Faistler'in elindeki arazi arasnda serbeste gidip geldiklerini iddia eden hikyeler boy gsteriyordu. Kyller arasnda ihanet vak'alar kukusuz oluyordu. Bu cephede, bir hcu266

mun nceden belirlenmi tarihinde gerekletirilemeyii-nin nedeni ksmen ehliyetsizlikti ama saldr zaman birka saat nceden belirlense dahi, Faistler'in bunu hi sektirmeden, nnda haber aldklar da syleniyordu. Biz sdece devriyelerin raporlarndan blk prk bilgi edinmeye abalarken, Faistler her zaman karlarnda hangi birliklerin mevzilendiinden haberdar grnyordu. Casuslarn mesajlar Huesca'ya ulatrabilmek amacyla ne gibi yntemler kullandklarn bilmiyorum, ama dar haber gndermenin yolu, lmbayla sinyal vermekti. Her gece belli saatlerde Mors alfabesiyle iaret veriliyordu. Bunlar mtemadiyen kaydediliyordu ama Viva Franco gibi sloganlarn dndakiler hep ifreliydi. Bu mesajlarn ifreleri doru drst zlyor muydu bilemiyorum. Ka defa teebbste bulunulduu halde cephe hatlarnn gerisindeki casuslar hi yakalanamyor-clu. Asker kaaklar enderdi; halbuki 1937 Mays'na kadar cepheyi brakp gitmek ya da ok az bir tehlikeyi gze alarak Faist hatlarna gemek son derece kolayd. Bizim milis ile P.S.U.C.'de tek tk asker kaa olduunu hatrlyorum ama toplam say pek kk olmalyd. Bu tr bir kuvvette askerlerin karlarndaki dmana, olaan ordularda hi de grlmeyen, bir siys husmet beslemeleri dikkat ekicidir. Cepheye ilk geldiimde, bizim yakaladmz esir subaylarn hi tartmasz kuruna dizilmeleri gerektiine inanlyor ve Faistler'in btn tutsaklar ldrdkleri hi phesiz, yaland bu syleniyordu. Bu ite hayreti mucip olan, herkesin bu sylentilere inanmasyd. 1937 Mart'nda, gvenilir kaynaklardan, milislerin ele geirdii bir esir subay kuruna dizdiini duydum yine, hi kimsenin bu ite yanl bir taraf olduunu dnmeyii anlamldr. P.O.U.M. milisinin fiil performansna gelince... Savan eylemsiz dneminin byk bir blmnde cephede bulunduum iin, br rgtlere nazaran bunu ok iyi biliyorum. Sietamo'nun zaptnda ve Huesca'ya doru ilerleyite rol aldlar; tmen blndkten sonra ise, bir
267

ksm Huesca'da, br ksm Zaragoza cephesinde, pek az da Teruel'de arpt. Madrid cephesinde de bir avu P.O.U.M milisi bulunduuna inanyorum. ubat sonlarnda btn tmen Huesca'nm dousunda mevzilenmi-ti. Taktik olarak, bu en az nemli ksmd ve Mart-Nisan aylarnda P.O.U.M.'un stlendii eylemler, sdece, azam ikiyz adamla gerekletirilen ve ok az kayp verdirten basknlar ve engelleme hcumlaryd. Bu eylemlerin bir blmn ok iyi baardlar, bilhassa Alman mltecileri. Huesca'ya Haziran ay sonunda dzenlenen hcumda, 400 il 600 adam yitiren tmen ok ar zyit verdi. Ben bu gsteriye katlmadm ama orada bulunan bakalarndan duyduum kadaryla P.O.U.M. iyi i becermiti. Tam bu gnlerde, basn kampanyalar bir miktar naho duygular yaymaya balamt Nisan'da siyasete ilgisizler bile, kendi basn organlar ve Anaristler'in dnda (gerekten baardklar ne olursa olsun) kendilerine ilikin hibir iyi eyi yer verilmeyeceini kavramlard. O srada bu tutum pek az fke yaratt, ama daha sonra tmen yeniden dzenlendiinde, yeniden kaydolmaktan sarf- nazar edebilecek bz adamlarn gerekten kaytardklarn ve kendilerine iftira edilmeye alldn gereke gstererek sivil iler edindiklerini biliyorum. Huesca saldrsna katlan birka milis, General Pozas'm mmkn olabildiince ok sayda P.O.U.M. milisinin lmesini temin iin, topu ateim kasden snrl tuttuu konusunda bana temint verdiler. Hi phesiz, doru deildi bu, ama Komnist basnn ynlendirdii saldr kampanyalarnn yaratt tesiri gsteriyor. Yenimden dzenlenme ertesinde tmene ne olduunu bilmiyorum, ama ekseriyetin 26. tmene gittiklerini sanyorum. artlar ve frsatlar gz nne alndnda, pek parlak saylmasa da P.O.U.M. milisinin saygdeer iler baardn sylemem gerekir. 1939 (?) ubat'nda yazld.
268

Barselona'da faizme kar dzenlenen bir gsteri Bilbao yolunda yryen faist birlikler

269

WLLAMS'IN GZYLE ORWELL VE SPANYOL SAVAI nceli stne en sk bavurulan inceleme kitaplarndan birini kaleme alan Raymond Williams, kitabnn (Orwell) Politics (Siyaset) balkl blmnde, Katalonya'ya Selm, 1984 ve Komnist Enternasyonal balamnda Orwell'in fikirlerini irdeliyor. Blmn ilk ksmnda, Orwell'in Barselona'ya gelir gelmez neden hemen milise katldn, o dnemde ehre hkim olan ge. nel havay ve son demlerini yakalayabildii devrimin siys fikirlerinde meydana getirdii deiiklikleri, Katalonya'ya Selm ile editrne yazd 8 Haziran 1937 tarihl mektubundan alntlar vererek, Orvoell'in kendi azndan aktaryor. Williams, Orwell'in Katalonya'ya Selm'da da uzun uzadya tartt Komnist ve Anarist grler arasn. daki tartmaya ve Orwell'in ngiliz toplumunun snf farklar kesin izgilerle ayrlm yapsna duyduu nefrete dikkati ektikten sonra, szlerine yle devam ediyor : Katalonya'ya Selm baz bakmlardan Orwell'in en nemli ve etkili kitabdr. O, bir devrimin ve bir i savan unutulmaz derecede capcanl ve kiisel hikyesidir. kili bir siys nedenle, onun, daha nce ve daha sonra yazdklarndan daha az ehemmiyetle deerlendirilmitir. mcadeleleri ok ftursuzca aktar, o gnden buyana kitab, Sol'daki bir ok okurdan koparmtr. Fakat ayn zamanda da, daha az sz edilmekle birlikte, devrimci sosyalizme duyduu ak ve hararetli ballk, Orwell'in siyas d krkl ile devrimin ve sosyalizmin
272

kanlmaz baarszlnn sesi olduu gibi bir fikri sabite saplanan, farkl ve ok daha geni bir okur kitlesinden uzaklatrmtr. Bu adan bakldkta, Katalonya'ya Selm'da aktardan devrimci ruhun kayboluu ve ezilmesi, byle dnenleri hakl karacak malzeme niteliindedir: o, tm yeryznde oynanmakta olan muazzam bir oyunun sdece geici ve mahall bir safhasy-d. Byle olmakla birlikte, Orwell spanya stne yazdklarnn hi birinde, bilhare sa-kanadn dnceleri olduuna hkmedilebilecek bir tablo izmez. Baland devrimci hareket ezildii halde, spanya'dan inanm bir devrimci sosyalist olarak dnmtr: gerek iileri, doal dmanlar olan polisle atma halinde grdm zaman, kendi kendime hangi tarafta yer alacam sormama gerek yok. Yceltilmi ii fikrine sahip burjuva komnizmin dedii eyden, spanya'ya gitmezden nce olduu gibi, yine kuku duyuyordu. Ancak, gerek atmada seimini yapmt. D basnda yer alan, Ispanya'daki resm komnist siyseti ve i mcadeleler stne yazlara byk bir fke duymaktayd. Daha o tarihte Stalinizm diye adlandrd bu siys tavra duyduu nefret yakasn hi brakmad. Fakat, spanyol tecrbesinden sonra benimsedii tavr devrimci bir sosyalistin konumudur: gnmzde, dardan ar dye adlandrlabilecek tavr. spanyol mcadelesini ele al tarz, daha sonralar Budapete ya da Paris'teki atmalar deerlendiriini ok andrr: devrimci sosyalist bir konumda yazlm olan bu deerlendirmeler, hem kapitalist dzene hem de ortodoks komnizme lesiye hasmnedir. Orwell'in siys geliiminin bu safhasna zel bir nem verilmelidir. Orwell'in szn edegeldiimiz bu tavrndan, son senelerindeki konumuna nasl ve ne zaman geldii daha da ilgi ekicidir. Mesel, 1942'de "spanyol Sava'na Geri Bak" yazd srada, ve Komnist basnn resm yalanlar olarak nitelendirdii metinlerle mnakaala273

rndan ok sonra, hl faizmi totaliter tehlike olarak kabul ediyordu. Onu, nesnel hakikat kavramnn z dnyadan uup gidiyor diye dnmeye sevkeden ey, faist propoganda ile, Daily Mail ve Catholic Herald gibi, Franco taraftar propagandayd. Nitekim, Lider veya bir ynetici zmrenin sadece gelecei deil gemii de denetledii bir kbus dnyasnda, eer Lider, falanca filnca olay hi bir zaman vuku bulmamtm derse, tabi ki o olay hi olmamtr; Lider iki kere iki be eder derse, bittabi iki kere iki be eder. anlayn da Nazi teorisinden karmt. Bin Dokuzyz Seksen Drt'te yer alan bu dolaysz sezileri, faizme ve Nazi kamplarnda uygulandn grd kleliin yeniden kurumlatrlmasna duyduu ilk tepkilerdir. Orwell'in spanya' dan hayl krklna uram bir sosyalist olarak dn. d ve bundan sonra tm gayretini totaliter bir sosyalist gelecek ihtimaline kar uyarlara harcad eklindeki, ok yaygn biimde kabul edilen, grten daha yanltc bir ey olamaz.

ORWELL VE SPANYOL SAVAI Raymond Carr* spanyol Sava bir kt edebiyat saana yaratt. Katalonya'ya Selm bunun bir ka istisnasndan biridir, ve nedeni de ok basittir. Orwell, gerei grd gibi kaydetmeye azimliydi. 1936-39 dneminde Sol'a mensup ou yazarn gze alamad bir eydi bu. spanya stne kaleme ald yazlarnda Onwell. sz tekrar tekrar entellekte) sahtekrl besleyen, 1930'larn sonlarndaki siys artlara, yani, Avrupa Solu'na mensup entelektellerin Komnist izgiye klevr itaatine getirir. Onun grne gre, bu boyun ei zellikle, drst herhangi bir insann parti siyasetini desteklemesinin mmkn olmad, spanya' daki Halk Cephesi meselesinde de geerliydi. Komintern asndan Halk Cepheleri, Sovyet diplomasisinin vastalar, Fransa ve ngiltere'nin Paizm'e kar demokrasi nin mdafaas iin, belki de, Almanya karsnda ortak bir savunma cephesi kurmasn salayacak birer arat. Bu yzden, burjuva demokratlarndan uzaklarken, Sosyalistlere ve Ko-mnistler'e yaknlamak durumunda kalmt. Gnmzde apak bildiimiz zere, Komnist gaye, cephelerin Sovyetler Bir. lii'nin diplomatik karlar dorultusunda ustalkla idaresini mazur grlebilir bir strateji ve bylesi bir yneltilmeye kar direnmeye kalkacak herkesi sapkn (heretik) diye damgalayp vurmay ngrmekteydiBu hedef ilk nce spanya'da aa kt. Cumhuriyeti, gayr sosyalist hkmete kar olan ve Sa'da ve Sol'daki ar kesimlerce tedirgin edilen, Halk Cephesi'ne dahil partiler 1936 u-bat'ndaki seimlerde ounluu elde ettiler; ve sonunda, ordu *) Raymond Carr, Orwell and the Spanish Civil War, ss. 64-73, The World of George Orwell, ed. Miriam Gross, Weidenfeld and Nicolson, Londra, 1971.

274

275

iindeki entrikac unsurlar 1936 Temmuzu'nda, dzen adna, ayaklandlar. Askeri ayaklanmann hezimete uratlmasnda ii rgtlerinin, zellikle Madrid ve Barselona'da, nemli rol oynamasyla birlikte, Sosyalistler, Komnistler ile anarko-sendikalist-lerle CNT Hkmet'e girdi (Eyll-Kasm 1936) ve Hkmet'in savataki gerek kuvveti olarak kald. Cumhuriyet Hkmeti'ni burjuva demokrat bir mesele olarak sunmak, Komnistler'in siyaseti ve Komintern'in yrtt propogandann balca amacyd. Kzl Bir spanya evvel-emir-de Fransa ile Byk Britanya'y ortak bir anti - Faist siyasetten rktp karabilirdi. Halbuki imdi, ii rgtleri bilhassa Katalonya'da kendiliinden gelien bir toplumsal devrim yaratmlard : fabrikalar ve iftlikler devletletirilmi, yani eitli ekillerde ii denetimi altna alnmlard. Bu itibarla, Komnist siyaset bu devrimin, eer tersine dndrlmeyecekse, sindirilmesini buyuruyordu. Bu tepki, savan etkin biimde srdrlmesi ynnde bir aba, ii olmayan halkn Cumhuriyet'e sdk kalmasn temin edecek bir esas sre ve silhszlktan krlan Cumhuriyet'e Ba-t'nn saygdeer burjuva devletlerinin silh yardm yapmasnn art olarak sunulabilirdi. Byle olmakla birlikte, Cumhuriyet'te, bilhassa CNT ve POUM (Trokist olmayan bir devrimci Marksist parti) militanlar gibi, burjuva demokrat bir hkmeti oluturan Halk Cephesi'nde temsil edilen Komnistler'de ikin olan, ii devriminin tahribi meselesinden rahatszlk duyan unsurlar vard. Otuzlarn sonlarndaki edeb itaat, dolayl ya da dolaysz nitelikteydi ve ikincisi, edeb kuruluun kendine has ve geici ballklarndan ileri geliyordu. Koestler, Komnist bir yazarn Komnist izgiye dolaysz itaatinin sonularn yle tarif ediyordu : propoganda gayesiyle sunturlu yalanlar anlatmak. Kzl milis bir peseta deerinde vesika datyor ve her vesika bir rza tecavze yaryordu. Yksek rtbeli bir memurun dul kars evinde l bulundu. Kadnn yatann yanbamda bu vesikalardan altm alt tanesi duruyordu. te bu, Arturo, propoganda-dr.2 * Orwell ve Victor Serge'e daha da iren grnen ey, Ko') Propogandac Willi Mnzenberg idi. Bu hikye, Arthur Koestler'in The Invisible Writing adl eserinde (Londra, 1954) anlatlmaktadr (s. 334). 276

mnist olmayan Solcularn da Komnistler'in slbunu izleyerek hakikatten yz evirmesiydi. Parti yeleri, en azndan gerei ki bu bile snf temeline oturtulmutu ve bir burjuva erdemi olan nesnel gerek, yerini tarih adan doru olan proleter geree brakacakt nasl tahrif ettiklerini izah edecek bir teori gelitirmilerdi ve Parti hayatnn hiss adan ne pahasna olursa olsun desteklenmesine psikolojik ihtiya duyuyorlard. Orwell, sol entelektellerin gerekten kalarnn gcn yani, Sovyetler Birlii'nin cazibesinden kaynaklandn sylerken, sanrm, haksz ve muvazenesiz bir srar srdryor. Halk Cephesi'nin neredeyse hipnotize edici zelliklerini yeterince dikkate almyor. Kukusuz, spanyol Sava'na ilikin, fikirleri Stalin'e uygun dmeyen kendinden emin anti-Faist-ler'in kasden tahribini ki, nitekim yle oldu icap ettiren Komnist versiyonu hazrlop yutmak, ahlk adan knanacak hyk bir hatayd. Fakat, kolayd bu. Sadece spanya'da Faizm'e mukavemet edildi ve bu direnii yalnzca Sovyetler Birlii hangi maksatla hareket ederse etsin silh yardm yaparak destekliyordu. Komnistler'in Halk Cephesi'rideki roln eletirmek, onlarn konumlarn zayflatyor ve dolaysyla da Faizm'in zaferine yardmc oluyordu- Halk Cephesi'ne, onu yce gsteren muazzam nitelikler atfediliyordu. Bu eilim, Sovyet gazeteci Koetsov'un yazlarnda bile grlebilir. Stalin'in amalar hakknda sol - kanat mttefiklerinden daha fazla bilgi sahibi olan ve aralarnda Koestler, Regler ve Mnzenberg'in de bulunduu ou Komnist entellekteller, Parti'yi terketme noktasmdayd-lar. spanya'da Faizm'e kar zafer kazanma midi, bu adamlar ikinci bir balay iin geri getirdi. Hem Stalin, Hitler'den daha az menhus idi. pheye den Komnistler ve genel olarak Sol iin Moskova Muhakemeleri'nden sonra dahi bylesi bir hesap, 1930'lar sonlarnn temel siys denklemini oluturuyordu. Sadece, Victor Serge ile Orwell'in de aralarnda yer ald bir ka gl soluk, mevcut yazlara nfuz etmi Komnist tesirin tm kuvvetliliine kar mcadele edecek cesareti kendilerinde bulabildiler. Dolaysyla da boykot edildiler. Orwell'in spanya hakkndaki makalelerini Neo Statesman reddetti; Victor Serge'in GPU'Iu Ignacio Reiss'in katlini nakleden yazlar Paris basnnn sansrne urad. Orwell ve Serge'in neredeyse ikrah getirmesine yol aan ey, solcu edebiyatn naho gereklerle yz 277

yze gelmeyi ve insan vakar ile namusunu mdafaa etmeyi reddedileriydi. Koestler, Komnist sempatizanlarn hazr bulunduu bir toplantda, Thomas Mann'n sarfettii, Uzun vadede zararl bir gerek, faydal bir yalandan daha iyidir. szlerini naklediyor. Komnist olmayanlar alkladlar; Komnistler ile sempatizanlarnn saflarnda ise buz gibi bir skt oldu. Onvell'in Sava'ta arpmas neredeyse bir kaza eseridir. Barselona'ya, Temmuz'da bakaldran generalleri hezimete uratan kendiliinden gerekleen devrim in, sokaklarda henz canlln koruduu bir srada vard. Anarko - sendikalist CNT ile devrimci Marksist POUM hl toplumsal ve siys Komnist kar - devrime mukavemet ediyorlard. 1936'nn Aralk aynda Barselona, ii snfnn eyer stnde oturduu bir ehir idi Bahi verme usul kalkmt ki bu Orwell'i neredeyse teshir etli; sokaklarda hi k giyimli kiiler grlmyordu. i milisi, devletletirilmi fabrikalar ve iilerin denetimi hl ilevlerini srdryordu. Snf ayrmlarnn toplumu kesin izgilerle bld ngiltere'den sonra bu manzara hayli byleyiciydi-Gazete makaleleri yazmak dncesiyle geldii halde, milise katld, nk, o gnlerde ve o havada yaplacak tek akla yakn i olarak grnmt. Benim anlamadm, hatt baz ynlerden holanmadm ama urunda savamaya deecek olaylarn cereyan ettiini hemen kavradm fazladan bir ey vard. Katalonya'ya Selm'n ilk ksmlarn tarihi asndan deerli klan ey de, tam tamna Onvell'in tepkisinin dorudan-ldr. Kaminski, Borkenau, Koestler spanya'ya nceden belirlenmi bir ereveyle geldiler, gazeteci entellektellerin hazr balantlarn kullandlar- Orvvell yalnzca gzleriyle gelmiti. milisin iinde yaayarak onun hakknda anlattklar, sadece unutulmaz deil, tarih adan paha biilmez deerdedir. Yine de, dorudan gzlemle siys tahlilin snr komusu olduu tehlikeli hudutta bu gzler ne lde gvenilir idiler? Keza Orwell'in POUM milisine katl da kaza eseriydi; nk onu spanya'ya hasb-el-kader ILP (ngiliz i Partisi) gndermiti. stelik, kendisinin de teslim ve itiraf ettii zere, (tarih yazmnda kimse daha kuvvetli bir znel unsura sahip olmamtr) eer baka bir milis grubuna katlsayd, spanyol Sava stne yazdklar farkl olacakt. Mesel, milis sistemini ve devrimci disiplini savunduu her iki makale de, POUM taburlarna duyduu katksz imn aa vuruyor. 278

rgtl cesareti gerektiren savata ferd yiitlik faydaszdr, ve tarihin en hzn verici ynlerinden biri, iten gelenin disiplin tarafndan ypratldn ve malubiyete uradn grmektir. Orwell milis eitiminin ahmaklklarn ve amatr askercilii grd grmesine, lkin harbi kazanmaya dair her eyi gerekten bilen generallere, 1914-18 dneminin kaln kafallarna da hi bir zaman gvenemedi. Keza, Komnist tavsiyesi zerine kurulan rgtl Halk Ordusu'nun, yerini ald milis kuvvetinden daha iyi olduuna da inanamad. Bu yanlt- Onun da vurgulad gibi, Halk Ordusu, tm Orwell'in nefret ettii eyler olan subaylar, selmlar, farkl maa dzeyleri ve fiyakal niformalaryla tesis edilirken, milis kuvvetinin cephe hatlarn tuttuu dorudur. Fakat, Teruel veya Ebru gibi muharebelerin stesinden de yalnzca Halk Ordusu gelebilirdi. Onun hal yolu olarak nerdii, milis kuvvetinin sendikalarn dorudan denetimi altnda etkin bir biimde yeniden rgtlenmesi, Halk Ordusu'nun bir dereceye kadar tedavi ettii, birliklerin asker ihtiyalara cevap verecek ekilde bir yerden bir baka yere sevk-edilememesi, kt kaynaklarn azam verimle kullanlamamas gibi mahut asker kusurlarn il-nihye srmesine neden olabilirdi. Muharip kuvvetlerini lojistik ihtiyaca gre databilmesi, Franco'nun sahip olduu en byk avantajd. Siys kstaslarn hakimiyeti ile mahall meselelerin yaratt sknt da, Cumhu. riyet'in stratejisinin mukadder zayfln dourdu. Orvvell'in Anarist milise ilikin saf spanyol kuvvetleri iindeki, adlar ktye km ama en iyi savalar hkmn dnn bir. Buradaki adlar ktye km szckleri ilgin; aikr bir gerekten kaynaklanan bir konumun hiss yargsn aa vuruyor. Orwell'in milise duyduu hayranlk, devrimci disiplinin as ker deerinden deil de, imtiyaza duyduu nefretten ileri geli yor. Milis kuvvetinde selm akmak, rtbe apoletli niformalar, subaylara yksek maa, ste yaltaklanma yoktu; milis kuvvet leri .......umudun kaytszlk veya istihzadan daha olaan ................. siys bilin ile kapitalizme duyulan itimatszln kartlarndan daha normal olduu snfsz bir toplumun bir tr nveleriydi. Bu nedenle kasvetli siper savalarnn fizik glklerine zorlukla katlanabildii halde, Aragon Cephesi'nde (Ocak - Mays 1937) miliste geirdii dnemin kendisi iin byk nem tad n belirtiyor. Burada, parann yozlatrd ngiltere'de

279

akla hayale gelmeyecek eitliki bir toplum sz konusuydu. Bunun bendeki etkisi, sosyalizmin evvelce olduundan ok daha ileri bir aamada, fiilen gerekletiini grmeyi arzulamak oldu. Orwell sosyalizmin insan terimlerle kurulduunu grmt. Nihayet, daha nce hi gereklemeyen bir ekilde, sosyalizme inanyorum. (Cyril Connolly'e mektup, 8 Haziran 1937). Victor Serge gibi mevsimlik anti-Stalinistler Komnistler'in nasl davranacan bildii halde, OrweIl hayretlere garkolmu-tu. Bu kardevrimi destekleyen siys deiiklikleri kavrayn-caya kadar bir hayli zaman geti. Hatt, savan siys vehesinin kendisini sktn itiraf etti. Kendisine has bir ekilde, evresinde iittii grlere tepki gsterdi: bunlarn balcas, POUM'un milis kuvveti ve devletletirme gibi Temmuz'da kazand baarlar, Franco'ya kar zaferin bir n art olarak elde tutmakta srar etmesiydi. Bu yzden, Komnistler'in CNT ve POUM'a ynelttikleri, savaa arlk verilmeli ve Faizm'e kar sava rgtlerken devrim ikinci derecede dnlmelidir eklindeki eletirilerini msbet karlamaya meyletti3 Mays 1937'de, Komnist izginin hakimiyetindeki Kata-lan Hkmet ile POUM ve CNT'deki destekleyicileri arasnda sokak arpmalar patlak verdiinde Orwell, hizipler arasndaki mcadeleyi tahlil etmeye mecbur oldu. Onun fikrince yanl yola sevkedilmi olmakla birlikte, Komnist gr ksmen saygdeerdi; nk, milis kuvvetinin disiplinsizlii ile iilerin nezareti altndaki sanayi kesiminde hkm sren kargaann, sosyalizmin sava zamannda deyemeyecei kadar yksek bir fiyat olduu ne srlebilirdi. Msamaha edemedii ey, P.O.U.M.'a kar srdrlen Komnist kan davasndaki ahmaka ve kr krne garez; srf Sovyetler Birlii'nin silh yardmnn (o yardmlar ki, siys bakmdan uygun olup olmaylarna gre musluun alp kapanabilecei tehditleri savurulabiliyordu) devamn emniyete almann karlnda, ii devrimini gerisin geriye dndrme azmi idi. Komnist davasnn muteber olabileceini hi bir noktada kabul etmedi ou tarihiler de onu izlediler. P.O.U.M-, nce kaln kafal terristler ve brokratlar tarafndan paralanp ezilen ve sonra da denetimli bir basnn iftiralarna maruz kalan bir siys masumlar grubu olarak beliriyor. Bununla birlikte, mnakaaya gelir bir mesele vard. Komnistler, Halk Cephesi'nin sava srdrebilmek iin gerekli 280

siys temeli salayabilecek tek yol olduuna inanyorlard : burjuvazi, ii devrimini ertelemek, aslnda dpedz ezmek, pahasna Cumhuriyetin safnda tutulmalyd; yalnzca saygdeer bir cumhuriyet kapitalist Bat'dan silh yardm mit edebilirdi. Parti ittifakn zen tek tk vak'alar grld. 28 Mart 1938 tarihli Mundo Obvers'de Madridli bir Komnist, ne sosyalist ne de kapitalist olmayan bir spanya'nn, zaferi garantilemek iin tek art olduu fikrine itiraz etti. Bu adamcaz parti sekreteri Jose Diaz tarafndan annda alaa edildi; zira, Faizm'e kar mukavemetin tek yolu demokratik birlik idi vs. Sloganlar nce sava, sonra devrim idi. PO.U.M. ncelikleri ters yz etti. P.O.U-M.'un gazetesi La Batalla Faizm iin uydurulmu farkl bir isimden baka bir ey olmayan, Halk Cephesi'nin burjuva demokrasisiyle Faizm'e kar direnilemeyeceini savunuyordu. Faizm'e tek alternatif, iilerin denetimidir ve bu da ancak ii milisleriyle teminat altna alnabilir. P.O.U.M. izgisi, eer tatbik edilseydi, bir fel:kete yol aacakt kald ki, kck bir parti her hangi bir eyi uygulamaya koymay nasl umabilirdi- P.O.U-M.'un iln edilmi hedefi olan burjuvalarla reformistlere bir nihayet vermek fikri, Halk Cephesi'nin ve her hangi bir direni umudunun da sonu olabilirdi. nce devrim anlaynn bu neticesiyl'e yz yze gelmeyi Orwell reddetti; ve ona gre Halk Cephesi iki bal bir domuz, sosyalistlerle kapitalist-demokratlarn. Barnum ve Bailey ucu-besininki kadar, hayat hakkna sahip olacaklar bir terkip idi. Orvrell, C.N.T.'nin kopuunu hazrlayan kmaz anlayan bir ka yorumcudan biriydi. C.N.T-, P.O.U-M.'un tahlilini kabur edemezdi, zira bu tahlil siys iktidarn ele geirilmesini icap ettiriyordu. C.N.T. nderlerinin, hkmete katlmay ve karlnda Temmuz'da elde edilen devrimci kazanmlardan milis kuvveti gibi bazlarn feda etmek eklindeki dncelerini dikkate almayan militanlar, liderlerin yanl pazarlk yaptn dndler ve bu itibarla iilerin tek gvenceleri olan milis kuvvetinin elde tutulmas noktasndaki srarlarn hakl buldular. Orwell P.O.U.M. ile C.N.T. arasndaki, Komnist hakimiyete kar besledikleri ortak korkudan kaynaklanan, ittifakn, aslnda teferruata mteallik olduunu grd. Bu ittifak ilke dzeyinde deildi.* *) P.O.U.M. ile C.N.T.'nin siys iktidara ilikin tavrlar ara.

281

Orwell, Komnistler'in P.O.U.M. izgisine ynelik salam itirazlar ne srmelerine ramen, hlihazr hareket tarzlarnn baka sebeplerden kaynaklandn biliyordu. Sovyetler Birlii' ndeki sol muhalefet iinde faal rol oynayan Andres Nin bata olmak zere, P.O.U-M. liderleri, Komnistler'in dzmece Halk Cephesi Hkmeti'ndeki her ilerleyilerine mukavemet etmeye hzr tek spanyol siyasetileriydi. spanya'daki Komnist siyaseti. Sava'm Moskova Muhakemeleri ile st ste geldii ve Halk Cephesi'nin Sovyet diplomasisi iin lzumlu bir para olduu hatrlanmadan tahlil edilemez. Moskova Muhakemeleri'nin zerinde durmak, burjuva zgrlklerini savunan Liberal-Sos yalist-Komnist ittifak grnmn tahrip edebilirdi. P.O.U.M. liderleri, Stalin'in lke iindeki tiranln La Batala'da yaynladklar sayfalar dolusu yazlarda tel'in etmekte bir an bile tereddt etmediler. Susturulmalar zorunluydu. Beklenen . frsat 1937 Mays'nda zuhur etti. Komnistler ile P.O.U.M. arasndaki Mays ayndaki gerilim ylesine patlama noktasndayd ki, ananevi ii bayram resmi geitleri mecburen iptal edildi. Barselona, Avrupa'nn kutlama trenlerinin gereklemedii tek Faist olmayan ehri haline geliverdi. 3 Mays 1937'de, Katalan gvenlik kuvvetlerinin Temmuz'dan beri C-N.T.'nin elinde bulunan Telefon Santral'n igale teebbs etmesiyle arpmalar patlak verdi. Bu arpmalar mteakiben spanyol Sava'nn iinde balayan dahil harp, Katalonya'ya Selm'n nvesini oluturur: Orwell'in grg tanklna dayanarak naklettikleri, bu konudaki bilgimizin balca kaynadr. Orwell'in grg ahitlii, onu izleyen her tarih kitabna nfuz etmitir. ki nokta istisna ehemmiyeti hizdir. P.O.U.M. bylesi bir ekime iin had safhada hazrlkszd, bu itibarla bunu istemi olmakla sulanamazd. kinci nokta, hdiselerin cereyan esnasnda kimse ne olup bittiini anlayamamt. P.O.U.M.'un harekt merkezinde topu topu 60 tfek vard, ve P.OU.M. liderleri, C.N.T.'nin Telefon Santrali'ndeki direnii yznden balarna geldiini dndkleri bylesi bir meseleye bulatrldktan iin fke iindeydiler- arpma ilk nazarda C.N.T. ile polis arasnsndaki farkllklar anlamak iin, Julin Gorkin'in 1940'da yaynlanan Canibales politikos adl eserine baknz (s. 87 ve sonras). 282

da bir mcadele gibi grnyordu. Orwell, her iki tarafn da mdafaada olduu bir atmada skp kalmt; insanlar dpedz binalardan kmyor ve kardaki dman szmekle iktifa ediyordu. Tepkisi ok tipikti. Gerek bir iiyi doal dman ile, yani polisle, atmada grdmde, kendi kendime hangi safta olduumu sormama gerek yoktur. Yine, milise katlmasna neden olan sikleri aklaynda olduu gibi, tepkisinin sezgisel yn insan rktyor. Orwell'e gre, generaller ve Manchester Guardian'da, alanlar hari, gazeteciler gibi, polisler ele haksz tarafta olmalydlar. ou ngiliz, en azndan 1930'larda, polisleri sevimsiz bulur ve Anaristler'e zaaf duyard. Hakikaten de, spanyol Sava-'n aktaran Anglo-Sakson tarih yazmnn en belirgin zelliklerinden biri C.N.T.'nin lehinde olmasdr. nsann akln kartran sempatiler deil, stlerine ina edilen hkmlerdir. Nitekim Orwell, Mays ayaklanmalarna yarm-gnll katlmakla, C.N.T.'nin Komnistler ile olan mcadelede ilerlediini ne sryor. Bunu tamamiyle tahmine dayandrdn sylyor, doru. Ama. kt bir tahmindi bu. Maystan sonra C.N.T. hkmetten ihra ve gc de yok edildi; savan geri kalan ksmn yaralarn sararak ve siys iktidar iin umut besleyerek geirdi -anarko-sendikalistler iin tuhaf bir akbet. Hareketin g kazanmas iin uzlamaya hzr bekleyen liderleri ile hi tviz vermeyen ve savaa gitmeyi tercih eden militanlar arasndaki ayrlklar yznden fena halde blnen C.N.T.'yi, sava fenersiz yakalamt. Nitekim, militanlar savamaya gittiler de. Orwell'i Mays arpmalarndan ok, Komnistler'in, dmanlarn mahvetmek amacyla siys bir otopsiden nasl acmaszca istifade ettiklerini grmek etkiledi. Onun grne gre, P.O.U.M 'u bastrmak iin kullanlan Robespierrevr usulleri hi bir ey mazur gsteremezdi. izgi parti sekreteri Jose Diaz tarafndan 3 Mays'ta aaland. Esas dmanlarmz Faistler'dir. Ancak, bu dmanlara yalnzca Faistler deil, onlar iin alan ajanlar da dahildir... Bunlarn bazlar kendilerine Trokist diyor... Eer bunu herkes biliyorsa, Hkmet biliyorsa, neden onlara Faist muamelesi yapmyor ve merhametsizce kklerini kazmyor?* P.O.U.M. lider. *) Burnett Bolloten'in, editrln Raymond Carr'n yapt, The Republic and Civil War in Spain (1970) adl kitabnda 283

leri bu sulama uyarnca Trokist ve Faist ajan provokatrler masyla birlikte, Sosyalistler, Komnistler ile anarko-sendikalist uyumazlklarn dourduu gerilimlerin iddet dolu bir rn olarak deil de, lke dahilinde kargaa yaratarak Franco'ya yardm amalayan P.O.U.M.'un idaresinde Hkmet'e kar balatlan soukkanl bir ayaklanma olarak sunuldu. Komnist Cumhuriyeti bakan Jesus Hernandez o gnlerde, gnlsz Largo Caballero'yu, P.O.U.M.'u bir isyan balatt sulamasyla tasfiyeye zorlamak amacyla, Barselona arpmalarnn Komnist ajanlar (Antonov-Ovseenko ve Ern Ser) tarafndan kkrtldn iddia etti. Babakan srf Komnistler buyurdu diye, bir ii partisini bastrmay reddettiinde, daha sz dinler Negrin'in greve getirilebilmesi iin azledildi. Her. nandez'e gre, Moskova'ya sdk olmakla beraber, spanyol Ko-mnistleri'nin ou P.O.U.M.'un tasfiyesini nefretle karladlar-hepsinin iinde en mut oyuncak olan La Pasionaria hari.* Orwell, tamamiyle hazrlksz yakalandklarn tekrar tekrar sylyor: gerekten de, planl bir ayaklanma veya bir kanl isyan hazrl yaplmamt. Her ey bir yana, sahici bir ii snf partisine Faist yaftasn yaptrmak canavarca bir davrant. Komnist izginin grlerini hi eletirmeden hazrlop alp tekrarlayan News Chronicle gibi gazetelerin. Mays gnlerini Trokist syan olarak aksettirmeleri, ya da Ralp Bates'in New Republic'de yaynlanan yazsndaki P-O.U.M. milislerinin Faist askerlerle futbol oynad iddias, onu dehete drd. Kendi grlerine bir geit salayamamak ve Sol'un Komnist versiyonu kabul etmeye bu derece hazr oluu onu derinden sarsmt. New Statesman onu makale ve yorumlarn reddetti; Katalonya'ya Selm, Andres Nin'in Komnistler tarafndan katledildiine dair haberler szmadan evvel, byk bir tutkuyla ve sratle yazld. Gollancz, Katalonya'ya Selm' okumakszm geri evirdi. O gnlerin havasnda kitap hi rabet grmedi. lgili taraflarn hakikati rt bas etmekteki (supresio veri) yer alan The Parti es of the Lef t and the Civil War adl makalesinden alnmtr (s. 144). *) Hernandez'in grlerinin bir zeti iin, Robert Conquest'in The Great Terror (1968) adl kitabna baknz (ss, 438-440). 284

bu gayretkelii ortadayken, hdisenin gerek tarihi nasl yazlabilirdi? Propoganda hakikatin yerini alacak, olgular ustalkla kullanlacakt. Haberleme tekellerine sahip olanlar, hdise olup bittikten sonra kendi hikyelerini kaleme alacaklard Bin Dokuzyz Seksendrt'n kbusu. Orwel'lin Stepnen Spender'e 1938'de yazd bir mektubunda dile getirdii Komnist Partisi'ne 1935'den beri hayli muarz olduu eklindeki gr, spanyol tecrbesinden sonra salt dmanlktan kp nefrete dnt. spanya'daki son gnlerini takip edilen bir firari olarak, yakalanma korkusuyla ak havada uyuyup karsnn odas gizli polise aranarak, ve siys phe ve nefretten oluan korkun bir havay teneffs ederek geirdi. Btn bunlarn bana, P.OU.M.'un peindeki Komnist polisin yznden geldiini biliyordu. Kendisine ifte miras kalmt. Miliste sosyalizmin nasl bir ey olabileceini hissetmiti. Beri yandan, Sosyalizm'in resm mdafileri olan Sol'daki entellekteller ile partiler onu derin bir d krklna uratmlard. Onun nesli Byk Sava'n fazlasyla tesiri altndayd ve aslnda sol gazetecilere teklif ettii rnek, bir anlamda sava muhabirliinin ansn tayordu. Feryat fign tekrarlanan yalanlar ve nefret cephe hattnda savaanlara vz geldi; Komnist milisler ona Trokist ya da hain demediler. Bu i, fkeyle bir silhn atelendiini hayatnda hi grmemi, ve bebeklerin barikat diye kullanld eklinde uyduruk hikyeler tertipleyen gazeteciye kalmt. ilere duyduu gveni muhafaza etti. spanya'daki almas boyunca, ii devriminin ve devrimci milisin Fasizm'e kar sava iin, siyasetilerin Halk Cephesi veya Komnist asker danmanlarn nezaretindeki Halk Ordusu'ndan, daha iyi bir vasta olduu yolundaki inancn korudu. Ksa dnemli bir kehanet sahibi olarak Orwell'in, artk gnmzde yanll grlmesi gereken, bir dizi siys hkmleri, kendine has hususiyetlerinden kaynaklanmaktadr. Onun ne srd gibi, gerek devrimci br spanyol, Avrupa'nn ii snflarna grev ve boykotlar ilham edebilir ve bylece, diyelim, Chamberlain'in siyasetini deitirebilir miydi? i imaj, Franco cephesinde gerek bir halk hareketi balatabilir miydi? Halk Cephesi'nin kapitalist burjuva kesimi Franco ile uzlamaya varr myd? Saa doru her yalpann Cumhuriyet'i zaafa drdn sylemek doru muydu? Orwell, P.O.U.M. ve Anaristler'in 'Sava ve devrim bir285

birinden ayrlamaz' slogan, belki de sanldndan daha az gzle grlr idi diyerek sonuca varyor. Bu ihtiyatl bir yarg, ama gariptir ki, bunu hep korudu. The Lion and the Unicorn'da (Arslan ve Tek Boynuzlu At) dile getirdii 1940'l yllarda Sosyalist bir ngiltere'nin mmkn olmad ama yalnzca sava kazanabilecei ana fikri, eski P.O.U.M- slogannn bir yanksdr. Zamanla spanya'ya bak belirginsizleti? Katalonya'ya Selm'da, 1937'de imtiyazlar ve snf farkllklarnn avdetiyle hemzaman olan savaa kaytszlk ve donukluu aktarrken, 1940'da Orwell, Cumhuriyetin iki buuk sene dayanabilmesinn balca nedeninin spanya'da byk servet farkllklar bulunmaydr diye yazyordu (The Lion and the Unicorn)-" ngiltere'nin sava kazanabilmesi iin mutlaka eitliki bir toplum haline gelmesi gerektiini, Faizm'in. ngiltere'yi kapitalist demokrasi adna dzle karacak bir ngiliz Halk Cephesi tarafndan bozguna uratlamayacan ispatlama ihtiyac, Orwell'i, bir baka zaman olsa, entellektel bir habaset diye damgalayaca yle bir karara srkledi: tarihin, o gnn taleplerine uyacak tarzda yeniden yazlmas. Bu ok insafsz bir hkm; farkl bir ekilde de ifade edilebilir. Orwell'in spanya'ya bakn, romantizm, siys bir safdillie kayabilecek derecede, mulak hle getirmiti. O, burada, durmu-oturmu bir gelenein iinden yetimi bir kii, gezgin bir edebiyat adam olarak, spanyol'lar'n farzedilen samimiyeti ve sadelii ile anavatanndaki karmak uzlalar ve hayatn maddeci yan arasndaki ztlktan tr akna dnmt. spanya sanki, Batl insana, modern hayatn mkemmellikten uzak ynlerini mahade etmesi iin bir ayna tutuyordu; tpk, hezimet ya da. ihtilfn karanlk gnlerinden evvel, spanyol'lar-n doasnda bulunan demokrasinin gl etkisi demokrasinin mdafaas olarak yceltildii zaman, Cumhuriyeti spanya'y ziyaret eden anti-Faistler'e gsterdii gibi-

ORWELL STNE BAZI KTAPLAR : ALDRTH, Keith The Making of George Orwell (Orwell'in Oluumu), Londra, Edward Arnold 1969. ATKNS, John, George Orwell, Londra, Calder, 1954. BRANDER, Lawrence, George Orwell, Londra, Longman, 1954. CALDER, Jennie, Chronicles of Conscience (part), (Vicdan Dkmleri), Londra, Secker Warburg, 1968. GREENBLET, S.J., Three Modern Satirists (part), ( Mo dern Hicivci), New Hawen, Yale, 1965. GROSS, M. (ed.), The World of George Orwell (George Orwell'in Dnyas), Londra, Weidenfeld & Nicolson, 1971. HOLLS, Christopher, A Study of George Orwell (George Orwell stne Bir nceleme), Londra, Hollis & Carter, 1958. LEE, Robert A., Orwell's Fiction (Orwell'in Edeb Eserleri), Ntre Dame, Indiana, 1969. LEF, Ruth A., Homage to Occania (Okyanusya'ya Selm), Ohio Devlet niversitesi, 1969. REES, Richard, George Orwell, Fugitive from the Camp of Victory (George Orwell Zafer Kamp Firarisi), Londra, Secker & Warburg 1961. STANSKY, P. ve ABRAHAMS, W., The Unknown Orwell (Bilinmeyen Orwell), Londra, Constable, 1972. THOMAS, Edward M., Orwell, Edinburgh, Oliver & Boyd, 1953. VORHEES, Richard J., The Paradoz of George Orwell (Ge orge Orwell Paradoksu), Lafayette, ndiana, Purdue ni versitesi, 1961. WLLAMS, R., (editr), Tventieth Century Views; George Ormell (Yirminci Yzyl Fikirleri Dizisi: George Orwell), New Jersey, Prentice - Hall, 1974. WLLSON, J-R., George Orwell; Some materials for a Bibliography (George Orwell; Bir Bibliyografya in Baz Malzemeler) Ktphanecilik ve Ariv Okul Londra niversitesi. WOODCOCK, George, The Crystal Londra, Cape, 1967. Spirit (Billur Ruh),

*) Owell'in 1936'da hkm sren iyimserliin aksine, 1937'de tarif ettii donukluk ve kaytszlk, Milliyeti davaya yaknlk duyan tarihiler tarafndan dikkate alnmamtr. Ramn Sala Larrazbal'm Aproximacion historica a la Guerra Espafiola (Madrid, 1970), s. 247.

286

287

NDEKLER

Blair'den Orwell'e Orwell'n Kitaplar

............................................................... ............................................................. .................................................... ...............................................

5 12 13 15

Cyril Connolly'e Mektup KATALONYA'YA SELAM

EKLER spanyol Milisleri zerine Notlar, G. Orwell........................ Williams'm Gzyle Orwell ve spanyol Sava ... 253 272

Orwell ve spanyol Sava, Raymond Carr ...........................275 Orwell stne Baz Kitaplar ................................................... 287

288