Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, Cilt: IX, Say 1, Sayfa: 1-8, ZMR 2009.

ZMRDE TRK HKMYETNN BALAMASI The Beginning of Turkish domination in Izmir Yusuf AYN*
zet Anadolunun en byk liman kenti olan zmir, M.. 3000 yllarna kadar uzanan tarih bir gemie sahiptir. Kent, uzun tarihi boyunca liman ve ticaret ehri olmasnn avantajlarn yaarken, stratejik konumu ve zenginlii sebebiyle her dnem eitli glerin hedefi olmutur. zmir'i 1081 ylnda aka Bey ele geirir. Bylece ehir ilk defa Trklerin kontrolne girmi olur. Ancak Hallar sayesinde 1097 yaznda tekrar Bizans hkimiyetine geer. yz yldan fazla bir sre Bizans idaresinde kalan zmir, 1317de Aydnolu Mehmet Beyin Kadife Kaleyi, 1329da olu Umur Beyin Liman Kalesinin ele geirilmesi ile tamamen Trklerin eline geer. 1343 yl sonlarnda Hallar Liman Kalesini ele geirir. Bu tarihten sonra ehir, Emir Timur'un, 1402'de Liman Kalesini zaptna kadar Liman Kalesi Hallarn, Kadife Kale Trklerin elinde olmak zere ikiye blnr. Emir Timurun Anadoludan ayrlmasndan sonra, Aydnoullarndan Cneyd Bey zmirin idaresini ele geirir. Cneyd Beyin zmir ve evresindeki hkimiyeti 1426 ylna kadar devam eder ve bu tarihten sonra ehir Osmanl idaresine geer. Anahtar Kelimeler: zmir, Trkler, aka Bey, Umur Bey, Emir Timur. Abstract Izmir, which is the largest port city of Anatolia has a history that goes back to 3000 B.C. Izmir, during its long history, had great advantages because of being a port and trade city. At the same time Izmir became a focus of interest of various forces due to its wealth and strategic location. In 1081 Izmir was captured by aka Bey. Thus the city fell first under Turkish control. In the summer of 1097 the city passed back to the Byzantine domination thanks to the Crusaders. Izmir, more than three hundred years remained in the Byzantine administration. In 1317 Aydnoglu Mehmet Bey captured first the upper fort of Kadifekale, and then the lower port castle of Liman Kalesi was captured by his son, Umur Bey in 1329. So that the city passed into the hands of the Turks completely. At the end of 1343 the Crusaders captured the lower port castle. After this date city was divided into two between Crusaders and Turks and this situation continued until conquest of lower port castle by Emir Timur in 1402. After Timurs departure from Izmir, Cneyd Bey seized administration of city. Cneyd Beys dominance in Izmir and surrounding areas continued until 1426. After this date Izmir has passed under Otoman rule. Keywords: Izmir, Turks, aka Bey, Umur Bey, Emir Timur.

Giri: XI. yzylda n Asyaya inen Ouz Trklerinin henz Byk Seluklu Devleti kurulmadan nce Anadoluya aknlar dzenlediklerini bilmekteyiz. Byk Seluklu Devletinin kurulmasnn ardndan gerek Seluklu sultanlar gerekse Seluklu beyleri idaresindeki Trk kuvvetleri Anadoluya pek ok sefer dzenlemilerdir1. Bu seferler srasnda ciddi bir direnile karlamayan Seluklu beyleri stanbul Boaz
* 1

Dr. retim Grevlisi, Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm. Bu aknlar ile ilgili olarak bk. Mikhal Attaleiats, Historia, yay. Ianns D. Polems, Atina 1997, s.93 vd., 151 vd.; Nikforos Vryennios, Hyl Historias, Dmtrs Tsougkaraks-Despoina Tsougklidou, Atina 1996, s.61 vd., 72-73; Ianns Znaras,

Yusuf Ayn

kylarna kadar ulamlardr2. Bununla birlikte 1071 Malazgirt savana kadar olan bu ilk dnemdeki aknlar daha ok keif mahiyetindedir ve kalc olmamtr. Anadolunun sistemli olarak fethi ve Trklemesi 1071 Malazgirt savan takip eden yllarda gereklemitir. Nitekim Kutalmolu Sleymanah 1080 ylnda stanbulun yan bandaki zniki ele geirerek devletinin merkezi yaparken, 1081 ylnda bu sefer aka Beyin3 zmiri Trk hkimiyeti altna aldn grmekteyiz. IX-X. Yzylda zmirin Durumu: Bizans mparatorluunun erken dnemlerinden itibaren din bir merkez olan zmir bu zellii ile stanbuldan sonra mparatorluun en nemli ehirlerinden birisi konumundayd. Ancak VII. yzyl boyunca nce Sasanlerin ardndan Emevilerin aknlar sonucunda ehrin geliimi olumsuz ynde etkilendi ve ekonomik faaliyetler durma noktasna geldi4. Bu gibi d saldrlarla zarar gren zmir, ayn zamanda, zellikle VII. yzyln sonlarndan IX. yzyln ortalarna kadar devam eden ve tm mparatorluu etkisi altna alan Tasvir Krclk Hareketinin Ikonaklasmus yol at zararlardan da nasibini ald5. Tm bu i ve d sorunlardan olumsuz ynde etkilenen zmir kenti ancak IX. yzyldan itibaren toparlanmaya balad. Amorion hanedannn son mparatoru III. Mikhailin (842-867) iktidara gelmesi ile mparatorluk iin yeni bir devir ald6. Gl bir siyasal ykseliin balad bu dnem ile birlikte mparatorluun tm topraklarnda yaanan ekonomik ve kltrel canllk Bat Anadolunun en byk liman kenti zmirde de olumlu etkilerini gsterdi. Bu dnemde Bat Anadoludaki Bizans sahalarna kar deniz yolu ile gelebilecek bir tehdide engel olmak amacyla zmirin Bizans donanmasnn ss olarak kullanlmaya balandn grmekteyiz. Denizcilik alannda yaanan bu gelimeler idar ve din bir merkez olan zmirin asker adan da byk bir nem kazanmasna sebep oldu. Tersanesi ve gemi inas ile n plana kan ehrin X. yzyl balarnda kurulan Sisam Deniz Themasnn merkezi olmas elbetteki zmirin ticar hayatn da canlandrd. Bu tarihten sonra Ceneviz ve Venediklilerin zmirdeki ticar faaliyetlerinin artt grlr. XI. yzyl Bizans mparatorluu ve dolaysyla zmir iin yeni bir dnemin balangc oldu. Yzyln ikinci yarsnda Bizanstaki siyas buhran ve Trklerin aknlarnn balamas sonucunda ehrin ynetiminin Trkler ve Bizans arasnda birka kez el deitirdiini grmekteyiz.

Epitom Historin, III, yay. Iordans Grgoriads, Atina 1999, s.133 vd, 197; bnul-Esr, el Kmil ft-Trh, IX, ner. Carolus Johannes Tornberg, Beyrut 1386/1966, s.476, 546-547, 599; Trke ev. Abdlkerim zaydn, IX, stanbul 1987, s.313, 415, 454-455; Urfal Mateos, Vekayinme, Trke ev., H. D. Andreasyan, Urfal Mateos Vekayi-Nmesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162), Ankara 1987, s.48 vd, 83-84, 89-90, 106 vd 110 vd, 119 vd 137-138; Simpat, Simpat Vekayinmesi (951-1334), Trke ev. Hrant D. Andreasyan. (Trk Tarih Kurumunda Baslmam nsha), s.18-19, 31-32, 35-36, 37 vd, 40; Urfal Vahram, Kilikya Krallar Tarihi, Trke ev. Hrant D. Andreasyan, (Trk Tarih Kurumunda Baslmam nsha), s.3; Sryani Mikhail, Sryani Kei Mihail Vekayinmesi, Trke ev., H.D. Andreasyan (Trk Tarih Kurumunda Baslmam nsha), s.16-17, 21; Vardan Vartabet, Trk Fthat Tarihi (889-1262), Tarih Semineri Dergisi, 1/2, Trke ev. Hrant D. Andreasyan, stanbul 1937, s.177; ayrca bk. Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri-Boy Tekilat-Destanlar, stanbul 1992, s.73; brahim Kafefolu, Dou Anadoluya lk Seluklu Akn (1115-1021) ve Tarihi Ehemmiyeti, 60. Doum Yl Mnasebetiyle Fuad Kprl Armaan, stanbul 1953, s.259-274; J. Laurent, Byzance et les Turcs Seldjoucides dans lAsie Occidentale Jusquen 1081, Paris-Nancy 1913, s.22; Claude Cahen, The Turkish Invasion: The Selchukids, A History of the Crusades, I, ed. T. M. Setton and M. W. Baldwin, Philadelphia 1955, s.144. 2 Znaras, age, s.209-211; Vryennios, age, s.73 vd; Mateos, age, s.137-138. 3 aka ismi hakknda bk. Kafesolu, Seluklu andaki zmir Trk Beyinin Ad: aka m, aa m, akan m, . Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, sa. 34, stanbul 1984, s.55-60. 4 Tuncer Baykara, zmir ehri ve Tarihi, zmir 1974, s.71; Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Trke ev., Fikret Iltan, Ankara 1991, s.115. 5 Ostrogorsky, age, s.137 vd. 6 Ostrogorsky, age, s.203 vd.

zmirde Trk Hkimiyetinin Balamas

Bizans Saraynda Saygdeer Bir Tutsak: Malazgirtten sonra Seluklu sultan Alparslann emri ile Anadoluda Bizans topraklarna kar dzenlenen aknlara katld anlalan aka Bey7, yaklak 1078-79 ylnda Trkler ve Bizansllar arasnda yaanan arpmalarn birisinde tecrbesizliinin kurban olarak mehur Bizans komutanlarndan Aleksandros Kabalikos tarafndan esir edildi. Asil ve itibarl bir aileden gelmesi dolaysyla bu gen Trkmen beyi, hizmetinde bulunmas iin dorudan mparator Nikephoros Botaniatese (1078-1081) armaan edildi8. Anna Komnenann eserinde ifade ettiine gre Bizans mparatoru, aka Beyi deerli armaanlara boduktan sonra kendisini Protonobilissimos (En soylularn birincisi) unvan ile onurlandrm, buna karlk aka Bey de mparatora ballk sz vermiti9. stanbulda uzun sre kalan aka Bey bu sre zarfnda Grekeyi rendi ve Bizans devlet sistemi hakknda geni bilgi sahibi oldu. aka Beyin stanbuldan Ayrlarak zmire Gelmesi: aka Beyin stanbuldan tam olarak hangi tarihte ayrld kesin olarak bilinmemekle birlikte kaynaklarda anlatlan olaylarn akna bakldnda bu olayn 1081 yl iinde olduu anlalmaktadr. Peki ama Nikephoros Botaniates tarafndan kendisine verilen unvan ve pek ok ayrcalklara ramen aka Bey Bizans hizmetinde kalmak yerine neden stanbulu terk etti? Bilindii gibi akadan nce de sonra da gerek savalarda ele geirilen, gerekse Seluklu ynetimi ile anlamazla derek Bizansa snan ve daha sonra Bizans imparatorlar tarafndan st dzey grevlere getirilerek kendilerine pek ok yetki verilen Seluklu Trkleri vard10. Bu sorunun cevab Emir akann hayat ve faaliyetleri hakknda ayrntl bilgi veren Anna Komnenann eserinde verilmektedir. Buna gre aka Beyin stanbuldan ayrlmasnn sebebi mparator Nikephoros Botaniates tarafndan kendisine verilen unvan ve ayrcalklarn 1081 ylnda Bizans tahtna geen I. Aleksisos Komnenos (1081-1118) tarafndan geri alnmasyd11. Ancak burada ikinci bir soru karmza kyor. Daha nce Seluklulara tbi bir bey olan aka bu dnemde zniki elinde tutan Sleymanahn yanna giderek onun hizmetine girmek yerine neden zmirde bamsz bir beylik kurmay tercih etmitir? Hi phesiz bu onun ahs ihtiraslar ile alakal idi. Son olarak neden zmir? Elbette ki Anadoludaki soydalar arasnda tannm olan aka Bey bu srada
7

A. Nimet Kurat bu konu hakkndaki mehur almasnda Danimendnamede avuldur aka diye zikredilen ahs ile aka Beyin ayn ahs olabileceini belirtmektedir. A. N. Kurat, aka Bey, zmir ve Civarndaki Adalarn lk Trk Beyi, Ankara 1966, s.15-16. 8 Anna Komnena, The Alexiad of Anna Comnena, yay. E.R.A. Sewter, Penguin Books 1979, s.236; Trke ev. Bilge Umar, Alexiad: Anadoluda ve Balkan Yarmadasnda mparator Alexios Komnenos Dneminin Tarihi Malazgirtin Sonras, stanbul 1996, s.232-233; ayrca bk. Kurat, age, s.23-24; Trkmen Parlak, Ege Denizinde lk Trk Derya Beyleri, b.y.y. 1979, s.18; Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1996, s.87-88. 9 Komnena, age, s.236; Trke ev. s.233. 10 Bunlar arasnda en nemlileri 1070 ylnda Alp Arslann nnden kaarak Anadoluya giren ve daha sonra Bizans hizmetine geen Erbasan, bk. Attaleiats, age, s.251 vd.; Znaras, age, s.209-211; Vryennios, age, s.73-75; Mateos, age, s.137-138. Erbasann Bizansa snmasna ok aran Mateos bu grlmemi iitilmemi bir eydi diyerek hayretini ifade etmektedir; Sbt bnl Cevz, Mrtz- Zeman f Tarihil yan, yay. Ali Sevim, Ankara 1968, s.146-147; ayrca bk. Erdoan Meril, Bizansta Seluklu Hanedan Mensuplar, XI. Trk Tarih Kongresi, Bildiriler, II, Ankara 1994, s.709-710; brahim Kafesolu, Selukun Oullar ve Torunlar, Trkiyat Mecmuas, XIII, 1958, s.129; J. Laurent, Rum (Anadolu) Sultanlnn Menei ve Bizans, Trke ev. Y. Ycel, Belleten, LII/202, 1988, s.220. I. Aleksiosun babas II. Ioannes Komnenos tarafndan esir alnm bir Seluklu Trk olan ve I. Aleksios tahta ktktan sonra Megas Primikerios unvan alan Tatikios, bk. Yonca Anzerliolu, Bizans mparatorluunda Trk Varl, Trkler, VI, Ankara 2002, s. 225 ve I. Aleksios Komnenos dneminde 9 yanda iken esir alnan ve II. Ianns Komnenos ile birlikte byyen ve II. Ianns ve olu I. Manuelin iktidarnn ilk yllar boyunca Megas Domestikos unvan ile Bizansa hizmet eden Ianns Aksukhosu sayabiliriz. Bk. Nicetas Choniates, O City of Byzantium, Annals of Niktas Choniats, Translated by Harry J. Magoulias, Detroit 1984, s.7-8, 26-27, 29 vd.; Trke ev. Fikret Iltan, Histoira (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Ankara 1995, s.6-7, 30, 32 vd.; ayrca bk. In Demirkent, Komnenoslar Saraynda Bir Trk: Ioannes Aksukhos, XI. Trk Tarih Kongresi, Bildiriler, II, Ankara 1999, s.539-544; Nevra Necipolu, Aksuhos Ailesi, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, I., stanbul 1993, s.166-167; Charles M. Brand, The Turkish Element in Byzantium, Eleventh-Twelfth Centruies, Dumbarton Oaks Papers, sa. 43, 1989, s.4 vd.; Anzerliolu, a.g.m., s.225-226; A. Kazhdan-A. Cutler, Axouch, Oxford Dictionary of Byzantium, I, Oxford 1991, s.239. 11 Komnena, age, s.236; Trke ev., s.233; Kurat, age, s.24.

Yusuf Ayn

Peeneklerin youn olarak faaliyetlerde bulunduu Balkan topraklarna geemezdi. Anadolunun Kuzeybat kesiminde ise tm Bithynia blgesine hkim olan Seluklular vard. Oysa zmir ve evresindeki blgelerde youn bir Trk nfusu olmakla birlikte Efesteki Tanrvermi Beyin dnda kendisine rakip olabilecek bir kimse yoktu. Daha da nemlisi Bizansta kald sre ierisinde denizle daha fazla temas halinde olma frsat bulan aka Bey Trklerin bu konudaki eksikliini fark etmi olmaldr. Balkanlarda Peenekler, Anadoluda Seluklular tarafndan sktrlan Bizansn tek rahat olduu saha denizlerdi. Oluturulacak gl bir filo ile denizlerdeki stnln ele geirilmesi Bizansn sonunu hazrlayabilirdi. Gl bir donanma ina etmek iin de en uygun yer zmirdi. te tm bu etkenleri gz nnde tutan aka Bey bu srada Bizansn Balkanlarda Peenekler ile megul olmasndan yararlanarak zmire ynelerek burasn ele geirdi. zmir ve Civarndaki Adalarda Trk Hkimiyetinin Kurulmas: Anadolu Trklerini denizlerle buluturup kaynatran ilk nc olan aka Bey, zmiri ilk defa Trk idaresi altna almtr. ehri zapt eden aka Bey vakit kaybetmeden bir deniz filosu oluturmak iin harekete geti. Yukarda da belirttiimiz gibi sahip olduu tersanesi ile Bizans donanmas iin gemi ina edilen bir merkez olan zmirde bulduu yerli ustalarla ksa srede 40 gemiden oluan kk bir donanma meydana getirdi12. aka Bey, zmirde kurduu bu filo ile rzgar gibi koan atlaryla karada dmanlarna korku salan Trklerin denizlerde de rakipleri ile mcadele edebilecek duruma gelmesini salamtr. taraf denizlerle kapl olan Anadolunun gvenliini salamann yan sra ekonominin gelimesine katk salayacak olan ticaret yollarnn kontroln ele geirebilmenin en iyi yolu da bu idi. aka Bey, zmirdeki tersanede ina ettirdii gemilerle ilk Trk deniz sava filosunu oluturmutur. Nitekim gnmzde Trk Deniz Kuvvetlerinin kurulu tarihi olarak, aka Beyin ilk donanmay oluturduu 1081 yl kabul edilmektedir. Bundan sonra gemilere savata deneyim kazanm kimseleri yerletiren aka Bey ilk olarak Urla, eme ve Foa gibi nemli sahil kentlerini hkimiyeti altna aldktan sonra Midilli (=Lesbos), Sakz (=Khios) ve Sisam (=Samos) adalarn ele geirdi13. Bu gelimeler zerine Bizans mparatoru I. Aleksios Komnenos, aka Beyi ele geirdii blgelerden kartmak maksadyla Nikephoros Kastamonites komutasnda gl bir filoyu blgeye gnderdi. Ancak aka Bey karsnda malup olan Bizans donanmasndaki gemilerden bir ksm batrld ve pek ou da Trkler tarafndan ele geirildi14. Bylece karada Trkler tarafndan defalarca bozguna uratlan Bizans ordusu aka Bey tarafndan ilk defa olarak denizde de yenilgiye uratlm oluyordu. I. Sleymanahn lmnden sonra Bat Anadolu blgesinin en kudretli hkmdar haline gelen aka Beyin sonraki faaliyetlerine bakldnda aslnda ok daha byk bir amac olduu anlalmaktadr. Anna Komnenann eserinde kendisine mparator unvan takndn ifade ettii aka Bey, Bizans prensesine gre imparatorlua kesin bir darbe indirmeyi, hatta mmkn olursa stanbulu feth ederek Bizans tahtn ele geirmeyi planlyordu15. Gerekten de aka Bey, stanbulu kska altna almak amacyla Balkanlarda Bizans iin byk tehdit oluturan Peenekler ile temasa gemiti. Bu g durumda Bizans yok olmaktan kurtaran imparatorluun asker gc deil, I. Aleksiosun zekas oldu. Peeneklere
12

Komnena, age, s.233; Trke ev. s.229-230; Kurat, age, s.27; Parlak, age, s.20; Turan, age, s.89; Cokun Alptekin zmir Trk Beylii (aka Beylii), Tarihte Trk Devletleri, II, Ankara 1987, s.478; ayn yazar, Cokun Alptekin, Trkiye Seluklular, D.G.B..T., VIII, 1989, s.221; Aleksios G.C. Savvides, O Seltzoukos Emirs ts Smyrns Tzakhas (aka) kai oi Epidroms tou sta Mikrasiatika Paralia, ta Nsia tou Anatolikou Aigaiou kai tn Knstantinoupol, (c.1081-c.1106, I: c.1081-1090, II: c.1090-1106), VyzantinoTourkika Meletmata, Atina 1999, s.78. 13 Komnena, age, s.233, 272; Trke ev. s.230, 268; Znaras, aka Beyin Midilli ve Sisamn dnda Rodos Adasn da ele geirdiini ifade etmektedir. Bk., Znaras, age, s.257. 14 Komnena, age, s.233-234; Trke ev. s.230; Alptekin, (aka Beylii), s.478; ayn yazar, Trkiye Seluklular, s.221; Savvides, a.g.m., s.80. 15 Komnena, age, s.269; Trke ev. s.265.

zmirde Trk Hkimiyetinin Balamas

kar bir dier Trk boyu Kumanlarla anlaan mparator, 29 Nisan 1091 ylnda Peenekleri kadn ve ocuklar da dahil olmak zere neredeyse tamamen kltan geirtti16. Peenek tehlikesini bylece ortadan kaldran I. Aleksios, akaya kar da ayn politikay takip etti ve kaynpederine kar kkrtt Trkiye Seluklu sultan I. Kl Arslann akay ldrmesini salad17. aka Beyin lmnn ardndan zmir bir sre daha Trk hkimiyetinde kald. 1097 yl Haziran aynda Hal kuvvetleri sayesinde zniki yeniden ele geirmeyi baaran Bizans mparatorluu ayn yl iinde zmir ve evresindeki Trk hkimiyetine de son verdi. Bu amala mparator tarafndan grevlendirilen Ioannes Dukas, Abydos (Nara Burnu) zerinden zmire giderken Kaspaks adl birisini de donanma ile ehri denizden abluka altna almakla grevlendirdi. ehirdeki Trkler kendilerine herhangi bir yardmn gelmeyeceini bildiklerinden anlaarak ehri teslim etmeyi kabul ettiler. Ancak Bizans kuvvetlerine teslim edilen ehirde kan bir kargaa srasnda Bizans askerleri byk kk demeden 10000 kiiyi kltan geirdi18. Bylece zmirdeki 17 yllk Trk hkimiyeti ok trajik bir ekilde son bulmu oldu. zmirde kinci Bizans Hkimiyeti Dnemi: zmir, ilk Trk hkimiyet dneminin son bulmasndan 1204 ylndaki IV. Hal seferine kadar olan sre ierisinde olduka snk bir hayat yaad. 1204 Nisannda Hallarn stanbula girmelerinin ardndan Latin boyunduruu altnda yaamak istemeyen bir takm Bizans soylular stanbulu terk ederek imparatorluun eitli blgelerinde Bizansn devamn salayan devletikler kurdular. Bunlardan birisi de I. Theodoros Laskaris (1204-1222) tarafndan kurulan znik mparatorluudur. znik mparatorluu (1204-1261) dneminde zmirin yeniden nem kazand grlmektedir. zellikle III. Ianns Vatatzesin (1222-1254) tahta oturduktan ksa bir sre sonra idare merkezini znikten Kemalpaaya (Nymphaion) nakletmesinin ardndan zmir yeniden Bizans donanmasnn ss haline geldi19. zmirde ina edilen donanma ile znik mparatorluu Avrupadaki gelimelere de mdahale edebilme frsat buldu. III. Ianns Vatatzesin Kadife Kaleyi onartmas ve liman tarafnda yeni bir kale ina etmesi ile zmir ehri iki ksma ayrlm oldu. Bu dnemde Cenevizlilerin zmirde ticar faaliyetlerini arttrdklarn ve ehirde ayr bir mahalle kurduklarn grmekteyiz20. zmirin bu canll 1261 ylnda Bizans bakentinin Latinlerden geri alnan stanbula nakledilmesine kadar devam etti. Bu tarihten sonra batdaki gelimeler ile ilgilenmek zorunda kalan Bizans mparatorluu Anadoluyu ihmal edince snr savunmas km ve birka yl ierisinde Trkler yeniden zmir evresine kadar ilerlemilerdi21.

16 17

Kurat, Peenek Tarihi, stanbul, 1937, s.214 vd. Parlak, age, s.37-38; Anna Komnena, bu hadisede I. Kl Arslann kaynpederi akay ldrdn ifade ederken daha sonra I. Hal seferinin ardndan Bizans kuvvetlerinin zmir zerine gittiklerinde aka Beyin zmirde bulunduunu ifade etmektedir (Komnena, age, s.345-346; Trke ev. s.336-337) aka Bey hakkndaki tek kaynak olan Annann eserindeki bu eliki bilim adamlar arasnda da farkl grlerin ortaya kmasna yol amtr. A. N. Kurat, aka Beyin ldn ve bu tarihten sonra bahsedilen akann aslnda onun kardei Yalva olabileceini Osman Turan ise olu olabileceini ifade ederken Kurat, aka Bey, s.55; Turan, age, s.95; Savvides aka Beyin damad tarafndan 1106 ylnda ortadan kaldrldn ifade etmektedir. Savvides, a.g.m., s.87, 96 vd. 18 Komnena, age, s.347; Trke ev. s.338; Parlak, age, s.38-39. 19 Michael Angold, A Byzantine Government in Exile Government and Society under the Laskarids of Nicaea (1204-1261), Oxford 1975, s.63; J. J. Norwich, Byzantium, The Decline and Fall, New York 1996, s.185. 20 Baykara, age, s.74; ayn yazar, Aydnolu Gazi Umur Bey, Ankara 1990, s.26. 21 Nikforos Grgoras, Rmaik Historia, I, (1204-1341), Modern Yunancaya aktaran Dmtrs Moshos, Atina 1997, s.153154; Georgios Pakhymeres, Relations Historiques, II, yay. haz. A. Failler Franszca ev. V. Laurent, Paris 1984, s.591-599; ayrca bk, Fuad Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara 1988, s.42 vd; Paul Wittek, Mentee Beylii 13.-15. Asrda Garb Kk Asya Tarihine Ait Tetkik, Trke ev. O.. Gkyay, Ankara 1999, s.14 vd.; ayn yazar, Osmanl mparatorluunun Douu, stanbul 1995, s.44 vd.; G. G. Arnakis, Byzantiums Anatolian Provinces during the Reign of Michael Palaeologus, Actes du XIIe Congrs International Dtudes Byzantines, Ochride 10-16 Septembre 1961, II, Beograd 1964, s.39-41.

Yusuf Ayn

zmirin Yeniden Trklerin Eline Gemesi: Elli yedi yllk bir srgnn ardndan 1261 Austosunda stanbulun ikinci kurucusu sfatyla ehre giren VIII. Mikhail Palaiologos (1259-1282), Bizans asndan yeni bir dnemi balatyordu. Ancak bu yeni dnem byk sorunlar da beraberinde getirdi. ktidarnn byk bir blmn batdaki mcadelelerle geiren VIII. Mikhail, bat snrn ve stanbulu dmanlarna kar baaryla savundu. Bununla birlikte douda ayn baary sergilediini sylemek mmkn deildir. Anadolu eyaletlerinin ihmal edilmesi Bizansa pahalya mal oldu. Moollarn nnden kaan kalabalk Trkmen topluluklar Seluklu uc blgelerine akn etmekteydi. Aralksz devam eden glerle her geen gn saylar daha da artan bu Trkmen topluluklar geimlerini salamak ve kendilerine yeni yaam alanlar amak iin srekli olarak Bizans topraklarna aknlar dzenlemekteydiler22. Gerekten de Trkler Bizans bakentinin stanbula tanmasnn zerinden yarm asr gemeden Bat Anadolunun neredeyse tamamn yeniden ele geirmilerdi. XIV. yzyln balarnda zmir nlerine gelen Trklerin 1317 ylnda Aydnolu Mehmet Bey nderliinde Kadife Kaleyi ele geirdiklerini grmekteyiz. Ancak Aydnolu Mehmet Bey Liman Kalesini almay baaramad. Liman Kalesinin fethi 1327 ylnda babas tarafndan zmirin kendisine verildii Aydnolu Umur Bey tarafndan iki buuk yllk bir mcadelenin ardndan 1329 yl balarnda gerekletirildi23. Bylece zmirin tamam yeniden Trk hkimiyeti altna girmi oldu Umur Beyin de kendisinden yaklak iki buuk asr nce aka Beyin yapt gibi zmirde ina ettirdii donanma ile Ege denizine hkim olmas Bat Hristiyan aleminde huzursuzlua sebep oldu24. ok gemeden Papann nderliinde bir Hal seferi tertiplendi. 1343 yl sonlarnda eitli lkelerin katlmyla oluturulan Hal donanmas zmir nlerine geldi. Limanda demirlemi olan Umur Beyin donanmas atee verildikten sonra nfusunun ounluunu Hristiyan tccarlarn oluturduu ve doal olarak savunmasna katlmadklar Liman Kalesi 1344 yl Ekim aynda Hallar tarafndan ele geirildi25. Bylece zmir, Mslman Trklerin elindeki Kadife Kale (Mslman zmir) ve Hristiyanlar elindeki Liman Kalesi (Gavur zmir) olmak zere yeniden iki ayr ehir haline geldi. Bu tarihten sonra Umur Bey, Mays 1348 ylnda surlar nnde ehit dnceye kadar Liman Kalesini almak iin mcadele etti26. Emir Timurun Liman Kalesini Ele Geirmesi: zmirdeki bu ikili ynetim Ankara Savanda I. Bayezidi malup ve esir eden27 Emir Timur tarafndan 9 Aralk 1402 tarihinde Liman kalesinin fethine kadar devam etti. Liman Kalesini ele geiren Timur, ehrin ynetimini Aydnolu Musa Beye braktktan sonra zmirden ayrld. Ancak Timurun Anadoludan ayrlmasnn ardndan Umur Beyin kardei Fatih brahim Beyin olu olan ve daha nce Yldrm Bayezid tarafndan zmir Sbalna getirilmi Cneyd Bey zmirin idaresini ele geirdi. Cneyd Beyin zmir ve evresindeki hkimiyeti 1426 ylna kadar devam etmi ve bu tarihten sonra zmir kesin olarak Osmanl idaresine gemitir28.

22

Grgoras, age, s.153-154; ayrca bk. Donald M.Nicol, Bizansn Son Yzyllar (1261-1453), Trke ev. Bilge Umar, stanbul 1999, s.88-89; Wittek, Mentee Beylii, s.14 vd.; ayn yazar, Osmanl mparatorluu, s.44 vd.; Kprl, age, s.73 vd.; Ostrogorsky, The Palaelogi, CMH, IV, Cambridge 1966, s.346; Speros Vryonis, Mikra Asia (1204-1453), HHelE, 9, Atina 1980, s.318. 23 Enver, Le Destn DUmr Pacha (Dstrnme-i Enver), Metin ve Franszca eviri rne Mlikoff-Sayar, Paris 1954, s.5051, 128-129; ayrca bk. Baykara, zmir ehri ve Tarihi, s.75-76; Parlak, Kadife Kalenin 1311 Liman Kalesinin ise 1328 ylnda alndn syler. Bk. Parlak, age, s.51-52, 60-61. 24 Umur Beyin seferleri ile ilgili olarak bk., Baykara, Aydnolu Gazi Umur Bey, s.52-53. 25 Baykara, age,, s.70. 26 Enver, age, s.128-129; Mikhal Doukas, VizatinoTourkik Historia, yay. Vrasidas Karalis, Atina 1997, s.105-107; ayrca bk., Baykara, zmir ehri ve Tarihi, s.76 vd. 27 smail Aka, Timur ve Devleti, Ankara 1991, s.28-29. 28 Baykara, age,, s.80-82.

zmirde Trk Hkimiyetinin Balamas

Sonu: Sonu olarak zmirdeki Trk hkimiyeti Anadoludaki dier baz blgelerde olduu gibi belirli bir tarihte balayan ve aralksz gnmze kadar devam eden kesintisiz bir sre deildir. En azndan iki aamaldr. Bu srecin ilk aamas 1081 ylnda aka Beyin ehri ele geirmesinden 1097 ylnda I. Hal seferinin katksyla Bizans tarafndan yeniden geri alnmasna kadar devam eden 17 yllk sredir. zmirin asl Trk devri ise 1317 ylnda Aydnolu Mehmet Beyin Kadife Kaleyi ardndan 1329 ylnda Umur Bey tarafndan Liman Kalesinin alnmas ile balar. 1344de Liman Kalesi Hristiyanlarn eline gemi ve yarm asrdan fazla bir sre bu ikili ynetim devam etmise de 1402 ylnda Liman Kalesinin Timur tarafndan zapt edilmesinin ardndan zmir ehri gnmze kadar yzlerce yldr Trk hkimiyeti altndadr. ehir 1919-1922 yllar arasnda yl sreyle Yunan igali altna girmise de 9 Eyll 1922 gn Gazi Mustafa Kemal Paa komutasndaki Trk ordusunun zmire girmesiyle kalc Trk mhr tm dnyann gzleri nnde yeniden vurulmu oldu.
Kaynaklar
AKA smail, Timur ve Devleti, Ankara 1991. ALPTEKN Cokun, zmir Trk Beylii (aka Beylii), Tarihte Trk Devletleri, II, Ankara 1987. ALPTEKN Cokun, Trkiye Seluklular, D.G.B..T., VIII, 1989, s.209-406. ANGOLD Michael, A Byzantine Government in Exile Government and Society under the Laskarids of Nicaea (1204-1261), Oxford 1975. ANZERLOLU Yonca, Bizans mparatorluunda Trk Varl, Trkler, VI, Ankara 2002, s.218-232. ARNAKS G. G., Byzantiums Anatolian Provinces during the Reign of Michael Palaeologus, Actes du XIIe Congrs International Dtudes Byzantines, Ochride 10-16 Septembre 1961, II, Beograd 1964, s.39-41. ATTALEATS Mikhal, Historia, yay. Ianns D. Polems, Atina 1997. BAYKARA Tuncer, Aydnolu Gazi Umur Bey, Ankara 1990. BAYKARA Tuncer, zmir ehri ve Tarihi, zmir 1974. BRAND Charles M., The Turkish Element in Byzantium, Eleventh-Twelfth Centuries, Dumbarton Oaks Papers, sa. 43, 1989, s.1-25. CAHEN, Claude, The Turkish Invasion: The Selchukids, A History of the Crusades, I, ed. T. M. Setton and M. W. Baldwin, Philedelphia 1955, 135-176. CHONATES Nicetas, O City of Byzantium, Annals of Niketas Choniates, Translated by Harry J. Magoulias, Detroit 1984; Trke ev., Fikret Iltan, Histoira (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Ankara 1995. DEMRKENT In, Komnenoslar Saraynda Bir Trk: Ioannes Aksukhos, XI. Trk Tarih Kongresi, Bildiriler, II, Ankara 1999, s.539-544. DOUKAS Mikhal, VizatinoTourkik Historia, yay. Vrasidas Karalis, Atina 1997. ENVER, Le Destn DUmr Pacha (Dstrnme-i Enver), Metin ve Franszca eviri rne Mlikoff-Sayar, Paris 1954. GRGORAS Nikforos, Rmaik Historia, I, (1204-1341), Modern Yunancaya aktaran Dmtrs Moshos, Atina 1997. bnul-Esr, el Kmil ft-Trh, IX, ner. Carolus Johannes Tornberg, Beyrut 1386/1966; Trke ev. Abdlkerim zaydn, IX, stanbul 1987. KAFESOLU brahim, Selukun Oullar ve Torunlar, Trkiyat Mecmuas, XIII, 1958, s.117-130. KAFESOLU brahim, Seluklu andaki zmir Trk Beyinin Ad: aka m, aa m, akan m, . Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, sa. 34, stanbul 1984, s.55-60. KAFESOLU brahim, Dou Anadoluya lk Seluklu Akn (1115-1021) ve Tarihi Ehemmiyeti, 60. Doum Yl Mnasebetiyle Fuad Kprl Armaan, stanbul 1953, s.259-274 KAZHDAN, A.-A. Cutler, Axouch, Oxford Dictionary of Byzantium, I, Oxford 1991, s.239.

Yusuf Ayn KOMNENA Anna, The Alexiad of Anna Comnena, yay. E.R.A. Sewter, Penguin Boks 1979; Trke ev., Bilge Umar, Alexiad: Anadoluda ve Balkan Yarmadasnda mparator Alexios Komnenos Dneminin Tarihi Malazgirtin Sonras, stanbul 1996. KPRL Fuad, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara 1988. KURAT Akdes Nimet, aka Bey, zmir ve Civarndaki Adalarn lk Trk Beyi, Ankara 1966. LAURENT John, Rum (Anadolu) Sultanlnn Menei ve Bizans, Trke ev. Y. Ycel, Belleten, LII/202, 1988, s.219-226. LAURENT John, Byzance et les Turcs Seldjoucides dans lAsie Occidentale Jusquen 1081, Paris-Nancy 1913. MERL Erdoan, Bizansta Seluklu Hanedan Mensuplar, XI. Trk Tarih Kongresi, Bildiriler, II, Ankara 1994, s.709-721. NECPOLU Nevra, Aksuhos Ailesi, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, I, stanbul 1993. NCOL Donald M., Bizansn Son Yzyllar (1261-1453), Trke ev. Bilge Umar, stanbul 1999. NORWCH John Julius, Byzantium, The Decline and Fall, New York 1996. OSTROGORSKY Georg, The Palaelogi, CMH, IV, Cambridge 1966, s.331-387 OSTROGORSKY Georg, Bizans Devleti Tarihi, Trke ev. Fikret Iltan, Ankara 1991. PAKHYMERES Georgios, Relations Historiques, II., yay. haz. A. Failler Franszca ev. V. Laurent, Paris 1984. PARLAK Trkmen, Ege Denizinde lk Trk Derya Beyleri, b.y.y. 1979. SAVVDES Aleksios G.C., O Seltzoukos Emirs ts Smyrns Tzakhas (aka) kai oi Epidromes tou sta Mikrasiatika Paralia, ta Nsia tou Anatolikou Aigaiou kai tn Knstantinoupol, (c.1081-c.1106, I: c.1081-1090, II: c.1090-1106), VyzantinoTourkika Meletmata, Atina 1999, s.71-102 Sbt bnl Cevz, Mrtz- Zeman f Tarihil yan, yay. Ali Sevim, Ankara 1968. SMPAT Simpat Vekayinmesi (951-1334), Trke ev. Hrant D. Andreasyan. (Trk Tarih Kurumunda Baslmam nsha) SPEROS Vryonis, Mikra Asia (1204-1453), HHelE, 9, Atina 1980, s.316-325. SMER Faruk, Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri-Boy Tekilat-Destanlar, stanbul 1992. SRYAN Mihail, Sryani Kei Mihail Vekayinmesi, II, Trke ev. H.D. Andreasyan (Trk Tarih Kurumunda Baslmam nsha). TURAN, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1996. URFALI MATEOS, Vekayinme, Trke ev., H. D. Andreasyan, Urfal Mateos Vekayi-Nmesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162), Ankara 1987. URFALI Vahram, Kilikya Krallar Tarihi, Trke ev. Hrant D. Andreasyan, (Trk Tarih Kurumunda Baslmam nsha) VARTABET Vardan, Trk Fthat Tarihi (889-1262), Tarih Semineri Dergisi, , Trke ev. Hrant D. Andreasyan, stanbul 1937, s.154-245. VRYENNOS Nikforos, Hyl Historias, Dmtrs Tsougkaraks-Despoina Tsougklidou, Atina 1996. WTTEK Paul, Mentee Beylii 13.-15. Asrda Garb Kk Asya Tarihine Ait Tetkik, Trke ev. O.. Gkyay, Ankara 1999. WTTEK Paul, Osmanl mparatorluunun Douu, stanbul 1995. ZNARAS Ianns, Epitom Historin, III, yay. Iordans Grgoriads, Atina 1999.