Uygur Trkesi renme Klavuzu

Uygur Trkesi renmek isteyen kiiler iin hazrlanm bu belge, kiisel bir almann sonucudur. nternet ortamnda Uygur Trkesi renmek isteyen kiiler iin yeterli kaynak bulunmad gz nnde bulundurularak hazrlanmtr. Ticari bir ama gdlmeden hazrlanan bu kitap, ticari olarak kullanlmad ve aslna sadk kalnd mddete, her ortamda zgrce kullanlp, paylalabilinir. alma kapsamnda abece olarak ULY (Uyghur Latin Yzighi) seilmitir. Bylelikle kiinin abece sorunu ekmeden renmek istedii renmek kolaylaacaktr. Klavuzda, iki lehe arasnda dilbilgisi kurallar neredeyse ayn olduu iin, mmkn olduunca gnlk hayatta kullanlacak ve uygulamada ie yarayacak alanlara deinilmi, farkllklara ve benzerliklere mmkn olduunca vurgu yaplmaya allmtr. Uygur Trkesini renmek isteyen kiiler, baka bir dil reniyor gibi dnmek yerine, iki lehe arasndaki benzerlikleri grmeye alp, renim srecini bu dorultuda ynetebilirlerse, ksa sre ierisinde bu leheyi konuabilir hle gelebilirler. Bu anlamda, birok metin almasna yer verilmeye allmtr. Bu metin almalar ile, benzerliklerin ve farkllklarn kolayca grlmesi amalanmtr. Kullandmz uygar kelimesinin kkeninin geldii bu deerli halkn Trkesini rendike, rendiiniz her yeni szckte kendinizden bir eyler bulmanz, tarm rnleriyle nl scack Turpan ehrini unutmamak iin olsa gerek, yeni kan meyve ve sebzeye turfanda diyen atalarmz ile binlerce yldr farkl corafyalarda yaayan bu halkn, ayn corafyada yayormucasna ayn deerlere sahip olduu gereiyle her yzlemenizde arrken glmsemeniz dileiyle, gnlmzn derinliklerinden kklerimize sevgi, byklerimize sayglarmzla... eyi rahatlkla renebilmesi amalanmtr. Uygur Trkesinde biraz bilgi sahibi olan kii iin, Uygur Arab Abecesini

NDEKLER 1. Abece ............................................................................................................................................ 1 1.1. nl ve nsz Harfler .......................................................................................................... 2 1.1.1. nl Yumuamas .......................................................................................................... 2 1.1.2. nl Dmesi .................................................................................................................. 3 1.1.3. nsz Tremesi ............................................................................................................... 3 1.1.4. nsz Harflerin Yazl ................................................................................................. 3 2. Tanma......................................................................................................................................... 4 3. Karlama .................................................................................................................................... 5 4. Gnlk Konumalar -1 .................................................................................................................. 6 5. Gnlk Konumalar -2 .................................................................................................................. 7 6. Zamirler....................................................................................................................................... 17 6.1. Kii Zamirleri ...................................................................................................................... 17 6.2. aret Zamirleri .................................................................................................................... 18 6.3. yelik Zamirleri ................................................................................................................... 19 6.4. Soru Zamirleri ..................................................................................................................... 20 6.5. Belgisiz Zamirler ................................................................................................................. 21 7. Adn Hlleri ................................................................................................................................. 22 7.1. Yaln Hl ............................................................................................................................. 22 7.2. lgi Hli ............................................................................................................................... 22 7.3. Yaklama Hli ..................................................................................................................... 22 7.4. Ykleme Hli ...................................................................................................................... 23 7.5. Bulunma Hli ...................................................................................................................... 23 7.6. Uzaklama Hli ................................................................................................................... 23 7.7. Dier Gerekli Ekler ............................................................................................................. 24 8. Sfatlar......................................................................................................................................... 25 8.1. rnek Sfatlar ...................................................................................................................... 25 8.2. rnek Cmleler ................................................................................................................... 26 8.3. Sfatlarn Dereceleri ............................................................................................................ 26 8.3.1. Esli Derije ..................................................................................................................... 26 8.3.2. Kmeytme Derije .......................................................................................................... 27
7

8.3.3. Ashurma Derije ............................................................................................................ 27 8.3.3. Erkiletme Derije ........................................................................................................... 27 9. Fiiller ........................................................................................................................................... 28 9.1. ok Kullanlan Fiiller .......................................................................................................... 28 9.2. rnek Fiiller ........................................................................................................................ 29 10. Saylar ....................................................................................................................................... 30 10.1. Asl Saylar ......................................................................................................................... 30 10.2. Tahmini Saylar ................................................................................................................. 30 10.3. Sra Saylar ......................................................................................................................... 31 10.4. Kesir Saylar ....................................................................................................................... 31 10.5. letirme Saylar ................................................................................................................ 32 10.6. Say Zamirleri ..................................................................................................................... 32 11. Zamanlar ................................................................................................................................... 33 11.1. Geni Zaman ...................................................................................................................... 33 11.2. imdiki Zaman ................................................................................................................... 34 11.3. Gemi Zaman.................................................................................................................... 35 11.4. Gelecek Zaman ................................................................................................................... 36 11.5. Yeterlilik Fiil ekimi ......................................................................................................... 36 12. Metin almas ....................................................................................................................... 37 12.1. nsan Haklar Evrensel Beyannamesi 1. Madde ................................................................. 37 12.2. Karga le Tilki .................................................................................................................... 38 12.3. Fatiha Suresi ....................................................................................................................... 39 12.4. i Kebap Tarifi ................................................................................................................. 40 12.5. Bana nanmyorsun Da ....................................................................................................... 42 12.6. Bre Ana Romanndan Bir Blm ..................................................................................... 43 12.7. Uygur Fkralar ................................................................................................................... 45 12.8. Teselli Verme ..................................................................................................................... 46 13. Uygur Ataszleri ...................................................................................................................... 48 14. zdeyiler ................................................................................................................................ 49 15. Gerekli Szckler ..................................................................................................................... 51 15.1. Saylar................................................................................................................................. 51 15.2. Gnler ................................................................................................................................. 51
8

15.3. Aylar ................................................................................................................................... 52 15.4. Mevsimler........................................................................................................................... 52 15.5. Renkler ............................................................................................................................... 52 15.6. Hava Durumu ..................................................................................................................... 53 15.7. Meyveler............................................................................................................................. 53 15.8. Beden Ksmlar.................................................................................................................. 54 15.9. Hayvanlar ........................................................................................................................... 55 15.10. Aile yeleri ...................................................................................................................... 56 15.11. Kart Szler ..................................................................................................................... 57 15.12. Meslekler .......................................................................................................................... 58 15.13. Ticaret Szleri .................................................................................................................. 59 15.14. Kiilik Szleri ................................................................................................................... 60 15.15. Evin Blmleri ................................................................................................................. 61 15.16. Hastalklar ........................................................................................................................ 61 15.17. fade Szleri ..................................................................................................................... 62 16. Uygur Arap Abecesi ................................................................................................................. 63

1. Abece [ lipbe ]
Uygur Latin Abecesi, Trkiyede kullanlan abeceden ok farkl deildir. Bu anlamda renilmesi zor deildir. Trkiye abecesinde kullanlmayan harfler aada anlatlacaktr.

Trkiye Abecesi

Uygur Latin Abecesi

Trkiye Abecesi

Uygur Latin Abecesi

A , a B, b C, c , D, E, F, G, , H, I, , J, K, L, d e f g h i j k l

A, a B, b J, j Ch, D, E, e / F, G, Gh, H, h / I, I, Zh, K,k / L, ch d , f g gh X, x i i zh Q,q l

M, m N, n O, o , P, R, S, , T, U, , V, Y, Z, p r s t u v y z

M, m N, n O, o , P, R, S, Sh, T, U, , W, Y, Z, p r s sh t u w y z

X : Grtlaktan kartlan hrltl H sesini karlar. Kaln H olarak da nitelendirilebilir. I : harfi konumada kullanlmasna karn abecede yer almamtr. Q : a, , u, o harflerinden nce ve/veya sonra Q harfi kullanlr. Kaln K sesi verir. K : e, i, , harflerinden nce ve/veya sonra K harfi kullanlr. nce K sesi verir. Ng : Dilin arka tarafnn yumuak damaa temas ile ve genizden sylenen bu ses genizsel n, nazal n, nazal g ekillerinde adlandrlan ses olup sesi verir. Eskiden beri btn Trkede bulunan bu ses de stanbul Trkesinde atlm ve yerini nye brakmtr. Azlarda ise bugn de yaamaktadr.

1.1. nl ve nsz Harfler

nl Harfler: a, e , , i , o , u , , nsz Harfler : b, p, t, j, ch, x, d, r, z, j, s, sh, gh, f, q, k, g, ng, L, m, n, h, w, y

1.1.1. nl Yumuamas
a, e nlleri ile kurulan bir hecelik szcklere, i nlsyle balayan bir ek getirildiinde a,e nlleri, nlsne dnr ve o ekilde yazlr. rnein; o o o o o o o o o o o Bash + im = Xet + i = Al + ip = Kel + ing = At + i = Mal + ing = Qan + im = Kel + er = En + i = De + mek = Ber + ip = Bshim Xti lip Kling ti Mling Qnim Kler ni Dmek Brip

Bu durumun istisnalar aadaki rneklerdeki gibidir; o o o o o o Qar + i Bar + i Yaz + iche San + i Tem + i Jay + i = = = = = = Qari Bari Yaziche Sani Temi Jayi

ok heceli szcklerin son hecesinde a,e nlleri var ise, bu szcklere bir ek getirildiinde, son hecedeki a,e nlleri i nlsne dnr ve yle yazlr. rnein; o o o o o Yasa + ghan Bala + lar Szle + mek Aile + de Depter + im = = = = = Yasighan Balilar Szlimek Ailide Deptirim

1.1.2. nl Dmesi
nsz ile biten iki hecelik baz szlerin son hecesindeki i,u, nlleri, bu szcklere ahs ekleri getirildiinde der. rnein; o o o o o o o o o o o o o o Kng`l + i Orun + um Jisim + i mr + i Ilim + i Zhin + i Oghul + um Eza + im Orun + ung Sing`il + im Waqit + inglar Nesil + i Qisim + i Hkm + i = Kngli = Ornum = Jismi = mri = lmi = Zhni = Oghlum = Ezayim = Ornung = Singlim = Waqtinglar = Nesli = Qismi = Hkmi

1.1.3. nsz Tremesi

nl harf ile biten baz szlere, birinci, ikinci ahs ekleri getirildiinde, ekin nne y nsz getirilip telafuz edilir ve yle yazlr. nc ahs eki getirildiinde, ekin nne si getirilip yle yazlr. rnein : o o o o o Imla + im = mlayim, mlaying, mlasi Polu + um = Poluyum, Poluyung, Polusi Toxu + um = Toxuyum, Toxuyung, Toxusi Bina + im = Binayim, Binayimiz, Binaying, Binayinglar Su + um = Sym , Syng, Syi ( istisna olarak si eklenmiyor)

1.1.4. nsz Harflerin Yazl

Q, k ve p harflerinden herhangi biri ile biten ok heceli szcklere ahs ekleri getirildiinde, szcn sonundaki q, k, p nszleri gh, g ,w gibi telafuz edilirken, yazda deitirilmeden q,k,p olarak yazlr. rnein, o Qoshaq o Tilek o Teklip - Qoshiqi (Qoshighi olarak okunur) - Tiliki (Tiligi olarak okunur) - Teklipi (Tekliwi olarak okunur)

2. Tanma [ Tonushmaq ]
o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o Yaxshimusiz? Yaxshimusiz Mning ismim Umut, sizning ismingiz nime? Mning ismim Yaghiz. Qandaq ehwalingiz ? Yaxshi rahmet,Siz qandaq ehwal? Menmu yaxshi ,rahmet. Siz qayerlik? Men Mersinlik. Siz qayerlik? Men Tashkentlik. Qanche yashta siz ? Men 21 yashta. Siz qanche yashta ? Men 32 yashta. Ishlemsiz ? Shundaq ishleymen, sizchu? Men ishlimeymen, men oqughuchimen. Nahayiti yaxshi. Siz bilen tonushqanliqim`gha memnun (hursend) boldum. Hazir ketmisem bolmaydu. Menmu memnun (hursed) boldum. Yene krshermiz, xosh aman bolung. Xeyri xosh. Merhaba Merhaba Benim adm Umut, sizin adnz ne? Benim adm Yaz. Naslsnz? yiyim sa olun. Siz naslsnz? Ben de iyiyim, teekkr ederim. Nerelisiniz? Ben Mersinliyim. Siz nerelisiniz? Ben Takentliyim. Ka yandasnz? Ben 21 yandaym. Siz ka yandasnz? Ben otuz iki yandaym. alyor musunuz? Evet alyorum. Ya siz? Ben almyorum. renciyim. ok gzel. Sizinle tantmza memnun oldum. imdi gitmeliyim. Ben de memnun oldum. Grmek zere. Hoa kaln. Gle gle.

3. Karlama [ Uchrishish ]
o o o o o o o o o o o o Xeyrilik seher Fatih. Xeyrilik seher Umut,qandaq ehwaling? Yaxshi rexmet, sen qandaq ehwal? Menmu yaxshi , ishqa ktip barimen. Menmu ishqa ktip barimen. Apang qandaqraq? Yaxshimu? He yaxshi, sning ata-anang yaxshimu? Ikkilisi yaxshi ktip baridu. Kng`l blgenliking`ge rexmet. Ishtin chshkendin kyin bir yerge brip olturaylimu? Bolidu amma awwal ishlirimni orunlashturushim krek. Bolidu. Undaqta ishliring tgigende mang`a hewer qilarsen. Bolidu, krshermiz. Kyin krsheyli.

o o o o o o o o o o o o

Gnaydn Fatih. Gnaydn Umut. Naslsn? yiyim sa ol. Sen naslsn? Ben de iyiyim. e gidiyorum. Ben de ie gidiyorum. Annen nasl? yi mi? Evet iyi. Senin annen ve baban nasl? kisi de ok iyiler. Sorduun iin teekkr ederim. ten sonra bir yerlere gidelim mi? Olabilir ama nce ilerimi halletmem gerek. Tamam, o zaman ilerini bitirince bana haber ver. Tamam. Grrz. Grrz.

4. Gnlk Konumalar -1- [ Kndilik Gepler ]

o smingiz nime? o Adnz nedir? o Mening ismim/ atim Alide. o Benim adm Alide. o Nime ddingiz? o Ne dediniz? o Hazir saet qanche? o imdi saat ka? o Qaysisi hemmidin yaxshi? o Hangisi daha iyi? o Kp rexmet sizge o ok teekkr ederim. o Erzimeydu o Rica ederim o Hichkisi yoq o nemli deil o Chataq emes o Sorun deil o He`e, yaq o Evet, hayr o Bular qanche pul ? o Bunlar ka para? o Nechche balang bar? o Ka ocuun var? o Ehwalingiz qandaq? o Naslsnz? o Men yaxshi, sizchu? o Ben iyiyim, siz? o Hazir siz bilen szlishiwatimen. o imdi sizle konuuyorum. o Siz nelik? o Siz nerelisiniz? o Men Trkiyelik, sizchu? o Ben Trkiyeliyim, ya siz? o Sening bilen yene qachan krishimen? o Ne zaman seni yine grrm? o Qaysi rengni eng yaxshi krisen? o Hangi rengi en ok seviyorsun? o Kyin krsheyli o Sonra grrz / Grmek zere o zngizni asrang o Kendinize iyi bakn o Xeyrlik etigen o Gnaydn o Xeyrlik kech o yi akamlar o Yaxshi uhlang, yaxshi chsh krng. o yi uykular, tatl dler. o Yaxshimusiz ? o yi misiniz? o Seni bek sghindim o Seni pek zledim. o Siz aldirashmu? o Megul msnz? o Meni bir dem saqlap turung. o Beni biraz bekleyin. o Yene bir dem tursingz bolamdu? o Biraz dursanz/bekleseniz olur mu?

5. Gnlk Konumalar - 2- [ Kndilik Gepler ]

o Uyghur Trkchisi Yaxshimusiz Salam Essalamu aleykum Xeyrilik seher Chshlikingz heyrilik bolsun. Bgnng menilik bolsun Xeyrilik axsham Xeyrilik kech Qandaq ehwaling? Qandaq ehwalingz? Yaxshimen Yaxshimusen? Yaxshimusiz? Men yaxshi,senchu ? Men yaxshi ,sizchu? Raxmat sizge Raxmet sang`a Teshekkurler Allah razi bolsun Teyyar boldungmu ? Aldirashmusen? Aghrip qaldingmu? Yalghuzmu sen ? Nerde sen ? Nme qiliwatisen ? Qachan? Saet qanche ? Saet 6 Etigen saet 6 Saet on ikkidin charek tti. Sen boytaqmu ? Sen ylengenmu? Sen barmu ? Uxlawatamsen ? Qorsiqing achtimu ? Nashtiliq qildingmu ? Chshlk tamaq ydingmu? Kechlik tamaq ydingmu? Birlikte tamaq yeylimu ? o Trkiye Trkesi Merhaba! Selam! Selamun Aleykm! Gnaydn Tnaydn yi gnler yi akamlar yi geceler Naslsn? Naslsnz? yiyim yi misin? yi misiniz? Ben iyiyim, ya sen? Ben iyiyim, ya siz? Sa olun Sa ol Teekkr ederim Allah raz olsun Hazr msn? Megul msn? Hasta msn? Yalnz msn? Neredesin? Ne yapyorsun? Ne zaman? Saat ka? Saat 6 Saat sabahn alts. Saat on ikiyi eyrek geiyor (12:15) Bekar msn? Evli misin? Orada msn? Uyuyor musun? Acktn m? Kahvalt yaptn m? le yemei yedin mi? Akam yemei yedin mi? Beraber yemek yiyelim mi?
7

Mning qorsuqum toq. Mning qorsuqum toq. Mning qorsuqum ach. Mning qorsuqum achti. Men ussudum. Klelemsen ? Klelemsiz? Kitelemsen? Ketsem bolamdu? Bu kimning balisi? Bu balining ismi nime ? Bu bala qanche yashta bar ? Bu bala mektepte oqumdu? Sen qanche yashta ? U qanche yashta ? Men 24 yash. Sen 30 yash. U 26 yash. Qni tezraq bol. Qni tezraq bol. Ygr. Mang. Mangayli. Ygreyli. Kzliring`ni yum. Klmsire. Yighlima. Nmishqa yighlaysen ? Nmishqa klisen? Men xoshal emes. Men xoshal. Men bek biaram. Men hayajanliniwatimen. Hayajanliniwatamsen? Men rahat. Nmishqa xoshal emessen? Nme boldi? Nmishqa achchighing keldi? Kimge achchiqlanding? Kimge achchiqlanding? Mning achchiqim kelmidi. Hichkimge achchiqim kelmidi. Bu yerge kel.

Benim karnm tok. Ben tokum. Ben am. Ben acktm. Ben susadm. Gelebilir misin? Gelebilir misiniz? Gidebilir misin? Gidebilir miyim? Bu kimin ocuu? Bu ocuun ad ne? Bu ocuk ka yanda? Bu ocuk okula gidiyor mu? Sen ka yandasn? O ka yanda? Ben 24 yandaym. Sen 30 yandasn. O 26 yanda. Haydi abuk ol Haydi acele et Ko Yr Yryelim Koalm Gzlerini kapat Glmse Alama Neden alyorsun? Neden glyorsun? Ben mutsuzum Ben mutluyum Ben huzursuzum Ben heyecanlym Heyecanl msn? Ben rahatm Neden mutsuzsun? Ne oldu? Neden kzgnsn? Kime kzgnsn? Kime fkelisin? Ben kzgn deilim. Kimseye fkeli deilim. Buraya gel
8

Yeqinlash. Uzaq tur../ Yiraq tur. Tz Asta Kchlk Oruq/ajiz Mashina bek tz mngiwatidu. Nmishqa bunche asta gep qilisen? Sen kchlkmu yaki ajizmu ? Tebrikleymen. Qutluqlaymen. Bek yaxshi. Apirin./Barikalla. Bek nochisen. Mukemmel. Heyran qaldim. Merhemet. Kechrng? Ichige merhemet. Mhman. Qonalghu. Nan aldingmu? yde nan barmu? Qanche tane nan alimen? Bir nan qanche pul? Ygrme,yiqilip ktisen. Chichek/ Gl Qizil Gl bek chirayliq. Bu yerge qandaq kelding? Poyiz bilen seper qilmaq intayin yaxshi. Qaysi mwini yaxshi krisiz? Alma yemsen? Mwe syi ichishni yaxshi kremsen ? Mwe syi ichemsen ? Meni tonudungmu ? Meni tonidingz mu ? Kechrng ,amma sizni tonuyalmidim. Siz kim bolisiz?/Siz kimsiz?/ Siz kim? Ismingz nime ? Tamaq tishni bilemsiz ? Qaysi tamaqlarni tishni bilisiz? Bgn nme tamaq ettingz? Qaysi tamaqni yyishni bek yaxshi krisiz?

Yakla Uzakla Hzl Yava Gl Zayf Araba ok hzl gidiyor. Neden bu kadar yava konuuyorsun? Gl msn yoksa zayf msn? Tebrik ederim. Kutlarm. ok gzel. Aferin Harikasn Mkemmel Hayran kaldm Buyrun Efendim? eri buyrun Misafir Konuk Ekmek aldn m? Evde ekmek var m? Ka ekmek alaym? Bir ekmek ka para? Koma, dersin. iek Krmz iekler ok gzel Buraya nasl geldin? Trenle yolculuk etmek ok gzel. Hangi meyveleri seversin? Elma yer misin? Meyve suyu sever misin? Meyve suyu ier misin? Beni tandn m? Beni tandnz m? Afedersiniz ama sizi tanyamadm Siz kimsiniz? Adnz neydi? Yemek piirebiliyor musun? Hangi yemekleri piirebilirsin? Bugn ne piirdin? En ok hangi yemei seviyorsun?
9

Axsham tamaqqa nme yeysiler ? Achquchni tapalmaywatimen. Hewerlerni angliding`mu. Tliwizor kriwatimen. Radyo anglawatimen. Radyo anglashni yaxshi krmeymen. Tliwizorda bir yaxshi film bar. Kompiyoturum buzuldi. Tliwizor krmidim. Sendin bir ish sorisam bolamdu ? Sendin bir soal sorisam bolamdu? Bu soalning jawabini bilmeymen. Bu soallar bek tes. Bu soallar bek asan. Pulingz barmu ? Qanche pulingz bar ? Bu mening qiz qerindishim. Qiz qerindishim`ning ismi Ayshe. Mning ch oghul qrindishim bar. Mning ikki akam bar. Mning Hedem yoq. Chay ichemsen? Men chay yaxshi krmeymen,Qehwe barmu Bu sning dostungmu? Bu mning dostum. Bu mning dostum emes. Mning dostumning ismi Utku. Dostlering kpmu? Dostum bilen nmishqa gep qilishmaysen? Bek qopalkensen. Bek qaidilikkensen. Bek aq knglkensen. Sen bek yaxshi. Seni syimen. Seni yaxshi krimen. Sang`a ashiqmen. Mning bilen toy qilamsen? Mang`a usul oynashni gitelemsen? Usul oynashni bek yaxshi krimen. Men usul oyniyalmaymen. yingz nerde? Siz ydimu? Bizning y bek kichik.

Akam yemeinde ne yiyoruz? Anahtarlarm bulamyorum. Haberleri dinledin mi? Televizyon izliyorum. Radyo dinliyorum Radyo dinlemeyi sevmiyorum Televizyonda gzel bir film vard. Bilgisayarm bozuldu. Televizyon izlemiyorum. Sana bir ey sorabilir miyim? Sana bir soru sorabilir miyim? Bu sorunun cevabn bilmiyorum. Bu sorular ok zor Bu sorular ok kolay Paranz var m? Ka paran var? Bu benim kz kardeim. Kz kardeimin ad Aye. Benim erkek kardeim var. Ben iki tane aabeyim var. Benim hi ablam yok. ay ier misin? Ben ay sevmiyorum, kahve var m? Bu senin arkadan m? Bu benim arkadam. Bu benim arkadam deil. Benim arkadamn ad Utku'dur. ok arkadan var m? Arkadamla neden konumuyorsun? ok kabasn. ok kibarsn. ok naziksin. Sen ok iyi birisin. Seni seviyorum. Senden holanyorum. Sana am. Benimle evlenir misin? Bana dans etmeyi retir misin? Dans etmeyi ok seviyorum. Ben dans edemiyorum. Eviniz nerde? Evde misiniz? Bizim evimiz ok ktr.
10

Bizning y bek chong. Bizning y bek chirayliq. Ularning yi bek yiraqta. y adrisingz bremsiz? Ayaqlring bek chirayliqken. Bu ayaqlarni nerdin alding? Bgnki kyinishingz bek chirayliq boluptu. Kynekni tapalmaywatimen. Yopkam yirtildi. Kzing`iz qaysi rengde? Men yiraqni krelmeymen. Men yqinni krelmeymen. Kzeynek taqashqa mejbur boldum. Kz eynekim sundi. Kiyimlrim`ni yudum. Kir yuyush mashinisi mngiwatidu. Texsilerni Qacha yuyush mashinisigha qoydum. Bliq yaxshi kremsen? Bliq yyishni halimaymen. Sen qayerlik? Qaysi sheherde yashaysen? Qayerde yashaysen? Qaysi yurtta oquysen? Trkiyening paytexti qaysi? Azerbeyjanning paytexti Bak. Men Sherqi Trkistanliq. Qazaqistan chirayliqmu? Qirghizistanning Bash Ministiri Kim? zbekistan bek chirayliq bir dlettur. Trkimenistanda bek jiq Nfit barken. Gzel Trkistan. Mang`a azraq waqting`izni ajritalamsiz? Bu qaysi reng? Mashina qizil rengdur. Qaysi rengni bek yaxshi krisiz? Qaysi rengni eng yaxshi krisen? Bu kimning kitabi? Ktishim krek. Bir minut saqla. Saqlap turamsen ? Saqliyalmaymen. Ketmisem bolmaydu.

Bizim evimiz byktr. Bizim evimiz ok gzel. Onlarn evleri ok uzaktadr. Ev adresinizi verir misiniz? Ayakkablarn ok gzelmi. Bu ayakkablar nereden aldn? Bugn giysileriniz ok gzel. Gmleimi bulamyorum. Eteim yrtld. Gzleriniz ne renk? Ben uza gremiyorum. Ben yakn gremiyorum.. Gzlk kullanmak zorundaym. Gzlm krld. Elbiselerimi ykadm. amar makinesi alyor. Tabaklar bulak makinesine koydum. Balk sever mi? Balk yemek istemiyorum. Nerelisin? Hangi ehirde oturuyorsun? Nerede yayorsun? Hangi kentte okuyorsun? Trkiye'nin bakenti neresi? Azerbaycan'n bakenti Bak'dr. Ben Dou Trkistanl'ym. Kazakistan gzel mi? Krgzistan'n babakan kim? zbekistan ok gzel bir lkedir. Trkmenistan'da ok petrol varm. Gzel Trkistan Bana biraz zaman ayrr msn? Bu hangi renk? Araba krmzdr. En ok hangi rengi seviyorsun? Bu kitap kimin? Bu kimin kitab? Gitmem gerek Bir dakka bekle ltfen Bekler misin? Bekleyemem Gitmeliyim
11

Bolidu. Tamam. Meni syemsen? Meni yaxshi kremsen ? Uning ismini esliyeliding`mu? Sizni esliyelmidim. Meni esliyeliding`mu? Hawa bulutluq. Hawa ochuq. Bgn bek issiq. Bgn bek soghuq. Hawarayi qandaq? Bgn yamghur yghiwatidu. Ete yamghur yagharmish. Shamal chiqiwatidu. Bu yer bek nemlik. Hawa bek qurghaq we issiq. Qish peslide qar yaghidu. Yaz peslide hawa bek issiq bolidu. Bahar(eteyaz) peslide Gl-chichekler chilidu. Kz peslide yopurmaqlar tkilidu. Qaysi tillarni bilisen? Mning ana tilim Trkche. Til ginish bek asandur. Sningche qaysi til eng chirayliq. Meni chshinelemsen? Chshending`mu? Chshenmidim Chshenmidingmu Qandaq chshendurush`ni bilelmidim. Nmini chshendurey Kimge dding? Buni hichkimge dme. Hich kimge ishenmesliking krek. Sang`a ishinimen. Mang`a ishinemsen? Hazirning zide naxsha anglawatimen. Hazir radyoda yaxshi bir naxsha bar. Bu naxshini bek yaxshi krimen. Qaysi naxshini bek yaxshi krisen ? Bu naxsha yaxshi emesken. ydikilering(aileng) bilen birlikte yashamsen? Yalghuz yashamsen?

Peki Tamam Beni seviyor musun? Benden holanyor mu? Onun adn hatrlyor musun? Sizi hatrlayamadm. Beni hatrladn m? Hava bulutlu. Hava gneli. Bugn ok scak. Bugn ok souk. Hava nasl? Bugn yamur yayor. Yarn yamur yaacakm. Rzgar esiyor. Buras ok nemli. Hava ok kuru ve scak. K mevsiminde kar yaar. Yaz mevsiminde hava ok scak olur. Bahar mevsiminde iekler aar. Gz mevsiminde yapraklar dklr. Hangi dilleri biliyorsun? Benim ana dilim Trkedir. Dil renmek ok kolaydr. Sence hangi dil gzel? Beni anlyor musun? Anladn m? Anlamadm Anlamadn m? Nasl anlatacam bilemedim. Neyi anlataym? Kime anlattn? Bunu kimseye anlatma. Kimseye gvenmemelisin. Sana gveniyorum. Bana gveniyor musun? u an ark dinliyorum. imdi radyoda gzel bir ark var. Bu arky ok seviyorum. En ok hangi arky seviyorsun? Bu ark gzel deilmi. Ailenle mi yayorsun? Yalnz m yayorsun?
12

Men ydikiler(ailem) bilen Aileng`ni (ydikileringni) yaxshi kremsen? Meni sghinding`mu? Seni bek sghindim. Seni krgm keldi. Telfun qilsam nmishqa almiding? Telfunung nmishqa taqaq? Sang`a uchur yollidim. Qorsiqim aghridi. Bshim aghridi. Qolum aghridi. It bir haywandur. Kech qalma. Baldur kel. Seher etigen tur ornungdin. Meni yalghuz tashlima. Mang`a yalghan szlime. Sen yalghanchi. Men hichkimge yalghan gep qilmaymen. Bu digenlerim`ning hemmisi toghra. Ishtihaliq bolung. Yeter. Bu yaghach bek chirayliq. Bunchilik yeter. Hemme ish tmushte qaldi. Hemmisi kliwatidu. Oyun tugidi. Oyun oynamduq? Balilar oyun oynashni yaxshi kridu. Bgn Dshenbe. Shenbe kni bizning yge klelemsen? Yekshenbe kni kino krshke baraylimu? Ching`iz Xan filimini krdungmu? Bashla. Bashlayli. Dawamlashtur. Tshigha chiq / Sirtqa chiq. Yashisun! Pulung barmu? Berk bek klishken biri. Gkche bek chirayliq bir qiz. Efe, Berktin tximu klishken. Gl,Gkchedin tximu bek chirayliq bir qiz.

Ben ailemle yayorum. Aileni seviyor musun? Beni zledin mi? Seni ok zledim. Seni gresim geldi. Telefon atm niye cevap vermedin? Telefonun neden kapal? Sana mesaj yolladm. Karnm aryor. Bam aryor. Kolum aryor. Kpek bir hayvandr. Ge kalma. Erken gel. Sabah erken kalk. Beni yalnz brakma. Bana yalan syleme. Sen yalancsn. Ben kimseye yalan sylemiyorum. Bu sylediklerim dorudur. Afiyet olsun. Yeter Bu aa ok gzel. Bu kadar yeter. Her ey gemite kald. Herkes geliyor. Oyun bitti. Oyun oynayalm m? ocuklar oyun oynamay severler. Bugn Pazartesi. Cumartesi gn bize gelir misin? Pazar gn sinemaya gidelim mi? Cengiz Han adl filmi izledin mi? Bala Balayn Devam et Dar k. ok yaa. Paran var m? Berk ok yakkl bir erkektir. Gke ok gzel bir kzdr. Efe, Berk'ten daha yakkldr. Gl, Gke'den daha gzel bir kzdr.
13

Uni krdungmu ? Ete imtihanim bar. U bek bay. U bek Kembeghel. Kndilik Gzitni oqumsen? Qaysi Gzitni oquysen? Men bu Jornalni yaxshi krimen. Tamaka chkemsen? Tamaka chkmesliking lazim. Bgn ktpxanigha bardim. U bek yash. U bek qri. Men qri emes, Men bir yash. Baghcha ishlirini yaxshi kremsen? Bek tz gep qilidikensiz . Biraz asta gep qilsingz bolamdu? Sang`a bir parche Xet yazimen. Nme ish qilisiz? Kespingz nime? Men Oqutquchig. Men Oqughuchi. Men Aduwkat. Men Doxtur. Men Sestira. Men Injinir. Men ishlimeymen. Mang`a yardem qilalamsiz ? Yardim qiling. Siler bilen tonushqanliqim`din memnun boldum. Ders tekrarlawatimen. Sen qanche kilo Boyung qanchilik? Sen oruq bir ademsen. U semiz bir ayal. Qanche tal kitabing bar? Bu almining kilosi qanche? Qanchilik waqtimiz bar ? Qanche kndin kyin klisen ? Imtihangha qanche kn qaldi? Imtihanni qandaq berding? Uni tonumaymen. Bizni tonushturup qoyamsiz? Choyla top oynashni yaxshi krimen.

Onu grdn m? Yarn snavm var. O ok zengin. O ok fakir. Gnlk gazete okuyor musun? Hangi gazeteyi okuyorsun? Bu dergiyi ok seviyorum. Sigara iiyor musun? Sigara imemelisin. Bugn ktphaneye gittim. O ok gen O ok yal Ben yal deilim, ben gencim. Bahe ilerini sever misin? ok hzl konuuyorsun. Biraz yava konuur musunuz? Sana bir mektup yazacam. Ne i yapyorsun? Mesleiniz nedir? Ben retmenim. Ben renciyim. Ben avukatm. Ben doktorum. Ben hemireyim. Ben mhendisim. Ben almyorum. Bana yardm eder misin? Yardm edin. Sizinle tantmza memnun oldum. Ders alyorum. Ka kilosun? Boyun ka ? Sen zayf bir insansn. O iko bir kadn. Ka tane kitabn var? Bu elmann kilosu kaa? Ne kadar zamanmz var? Ka gn sonra geleceksin? Snava ka gn kald? Snavn nasl geti? Onu tanmyorum. Bizi tantrr msn? Tenis oynamay seviyorum.
14

Kitab oqushni yaxshi krimen. Tawuz bek yaxshi miwedur. Ichim pushti /Jnim siqildi. Bgn bek hardim/Bgn bek charchap kettim. Bu yil zbekchini ginimen. Men Trkiye Trkchisini bilmeymen. Hijil boliwatimen. Bu bek hijilchan bir qizdur. Hijil bolushning hajiti yoq. Tzraq bolishimiz krek. Kler hepte rmchige barimen. tken hepte Lefkoshagha kettim. Aptobusqa chiqamduq yaki poyizghimu? Aptobus Poyizdin tximu bek tzdur. Poyiz aptobustin tximu bek rahettur. Ayrupilan poyizdin tximu bek ishenchliktur. Ayrupilan intayin tz suretlik bir qatnash quralidur. Bek uyqum keldi./ Uyqum bek keldi. Ikki kn boldi hich uxliyalmidim. Tngn axsham hich uxliyalmidim. Uyqum kelmidi. Etigenlik nashtida tuxum yymen. Men bgn ishlimeymen. Ete dostumning tughulghan kni. Bgn mning tughulghan knm. Tughulghan kningz mubarek bolsun. Bayrimingz mubarek bolsun. Bayram Mubarek. Bgn Qurban heyt. Bgn Rozi heyt. Dostumgha sowghat (hediye) alimen. Resimingz ni krsem bolamdu? Siz jezimleshtrelemsiz ? Heyran qaldim. Hrip kettim. Men bek yalghuzsirap kettim. Seningsiz yashiyalmaymen. Chidiyalmaywatimen. Ketmiseng mu bolidu. Chaqchaq qilwatamsen ? Hichqisi yoq. Muhim emes.

Kitap okumay seviyorum. Karpuz ok gzel bir meyvedir. Canm skld. Bugn ok yoruldum. Bu yl zbek Trkesi reneceim. Ben Trkiye Trkesini bilmiyorum. Utanyorum. Bu ok utanga bir kzdr. Utanmana gerek yok. Acele etmeliyiz. Gelecek hafta Urumi'ye gideceim. Geen hafta Lefkoa'ya gittim. Otobse mi binelim trene mi? Otobs trenden daha hzldr. Tren otobsten daha rahattr. Uak trenden daha gvenlidir. Uak ok hzl bir aratr. ok uykum var. ki gndr uyuyamadm. Dn gece hi uyuyamadm. Uykum gelmedi. Sabah kahvaltsnda yumurta yerim. Ben bugn almyorum. Yarn arkadamn doum gn. Bugn benim doum gnm. Doum gnn kutlu olsun. Bayramnz kutlu olsun. yi bayramlar. Bugn Kurban bayramdr. Bugn Ramazan bayramdr. Arkadama hediye alacam. Resminizi grebilir miyim? Emin misin? ardm. Yorgunum. Ben ok yalnzm. Sensiz yaayamam. Dayanamyorum. Gitmek zorunda deilsin. aka m yapyorsun? Sorun deil nemli deil
15

Bole Qni Shu. Nme digen gzel bir kn. Uning maashi yuqiri. Uning maashi twen. Qanchilik maash alisen? Sirtqa chiqaylimu?/Tshigha chiqaylimu. Bgn bosh bosh aylinip kelgum bar. Men bilen beslishensen ? Doxturhanigha bardingmu? Doxturhana yqinmu? U dnyadiki eng bexitlik ademdur. Men tamaka we haraq ichmeymen. Bashqa dletke bardingmu? Qaysi dletni krshni halaysen? Qushlar sayridi,bahar keldi.

Hadi Hani? te Bu ne gzel bir gn. Onun maa yksektir. Onun maa dktr. Ka lira maa alyorsun? Dar kalm m? Bugn bo bo gezmek istiyorum. Benimle yarr msn? Doktora gittin mi? Hastahane yakn m? O dnyadaki en mutlu adamdr. Ben sigara ve iki imiyorum. Yurtdna ktn m? Hangi lkeyi grmek istersin? Kular tyor, bahar geldi.

16

6. Zamirler [ Almash ]
6.1. Kii Zamirleri ( Shexis Almashliri)
o Uyghur Trkchisi Men Sen Siz Sili U Biz Siler Ular o Trkiye Trkesi Ben Sen Siz Siz O Biz Siz Onlar

ou kii zamirleri benzer olmasna karn, Uygur Trkesindeki kii zamirleri biraz daha ayrntldr. Bu ayrntlar u ekilde aklanabilir; Uygur Trkesindeki Siz ve Sili szckleri, 2. tekil ahslar iin kullanlr ve Trkiye Trkesindeki gibi kibarlk ifade eder. Ancak Uygur Trkesindeki Siz, Trkiye Trkesinde kullanld gibi oul anlamda kullanlmaz. Uygur Trkesindeki 2. oul ahs iin Siler szc kullanlr.

o Uyghur Trkchisi Men Sen U Biz Siz Siler Ular Kelimen Kelisen Kelidu Kelimiz Kelisiz Kelisiler Kelidu Ben Sen O Biz Siz Siz

o Trkiye Trkesi Gelirim Gelirsin Gelir Geliriz Gelirsiniz Gelirsiniz Gelir Men Sen U Biz Siz Siler Ular

o Uyghur Trkchisi Olturimen Olturisen Olturidu Olturimiz Olturisiz Olturusiler Olturidu Ben Sen O Biz Siz Siz

o Trkiye Trkesi Gelirim Gelirsin Gelir Geliriz Gelirsiniz Gelirsiniz Gelirler

Onlar

Onlar

17

6.2. aret Zamirleri ( Krsitish Almashliri)

o Uyghur Trkchisi U Bu Shu Mushu Undaq Bundaq Mundaq Shundaq rnekler; o Bizning yatiqimiz mushu binada. o Bizim yatak odamz bu binada. o Sen qandaq barsang,menmu shundaq barimen. o Sen nasl gitsen, ben de yle (yle) giderim. o Bu kim? o Bu kim? o U keldimu? o O geldi mi? o Bizning yimiz u yerde. o Bizim evimiz orada/ o yerde. o U ikki kn waqitni mushu ish chn serp qildi. o ki gn vaktini bu i iin sarf etti. o Ali shundaq eytti: Kelmeymen! o Ali yle dedi : Gelmiyorum!

o Trkiye Trkesi O Bu u Bu yle Byle Byle yle

o Kelgen ademlerning hemmisi shu ashxanada mhman qilinidu. o Gelen adamlarn hepsi u restoranda misafir ediliyor. o Undaq bolmasligi kerek idi. o yle olmas gerek idi.

18

6.3. yelik Zamirleri ( zlk Almashliri)

o Uyghur Trkchisi Mening Sening Sizning Silining Uning Bizning Silerning Senlerning Ularning rnekler; o Trkiye Trkesi Benim Senin Sizin Sizin Onun Bizim Sizin Sizin Onlarn

o Uyghur Trkchisi Mening Deptirim Sening Deptiring Uning Deptiri Bizning Deptirimiz Sizning Deptiringiz Silerning Deptiringlar Ularning Deptiri o Uyghur Trkchisi Mening shlirim Sening shliring Uning shliri Bizning shlirimiz Sizning shliringiz Silerning shliringlar Ularning shi

o Trkiye Trkesi Benim Defterim Senin Defterin Onun Defteri Bizim Defterimiz Sizin Defteriniz Sizin Defteriniz Onlarn Defteri o Trkiye Trkesi Benim im Senin in Onun i Bizim imiz Sizin iniz Sizin iniz Onlarn i

o Uyghur Trkchisi Mening zmm Sening zmng Uning zmi Bizning zmmiz Sizning zmingiz Silerning zmnglar Ularning zmi o Uyghur Trkchisi Mening Qrindishim Sening Qrindishing Uning Qrindishi Bizning Qrindishimiz Sizning Qrindishingiz Silerning Qrindishinglar Ularning Qrindishi

o Trkiye Trkesi Benim zmm Senin zmn Onun zm Bizim zmmz Sizin zmnz Sizin zm Onlarn zm o Trkiye Trkesi Benim Kardeim Senin Kardein Onun Kardei Bizim Kardeimiz Sizin Kardeiniz Sizin Kardeiniz Onlarn Kardei

19

6.4. Soru Zamirleri ( Soal Almashliri)

o Uyghur Trkchisi Kim Nime Qaysi Qandaq Qachan Qanche Qanchilik Nechche Nechchilik Qeyer Ne Qayaq Qni Nmishqa rnekler; o U kim? o O kim? o ynglar qaysi? o Eviniz hangisi? o Awu kim? o Bu kim? o Salametlikingiz qandaq? o Salnz nasl? o Sili qachan kldile ? o Siz ne zaman geldiniz? o Sen qeyerge barisen ? o Sen nereye gidiyorsun? o Yshing qanche ? o Yan ka? o Siz kimni izdeysiz? o Siz kimi aryorsunuz? o Sende nime bar? o Sende ne var? o Nmishqa undaq deysiz? o Niye yle diyorsunuz?
20

o Trkiye Trkesi Kim Ne Hangisi Nasl Ne zaman Ne kadar Ne kadar Ne kadar Ne kadar Nere Ne Ne yaka/ Ne taraf Hani Neden

6.5. Belgisiz Zamirler ( Belgilesh Almashliri)

o Uyghur Trkchisi Hemme Ptn Barliq Her Barche Heryer Herjay Herwaqit Herkim Hernerse Hernime Herqandaq Herqaysi o Trkiye Trkesi Her Btn Btn, Var olan Her Btn Her yer Her yer Her vakit Her kim Her ey Her neyse Her nasl Herhangi

rnekler; o Hemme adem bilidu. o Herkes, her adam bilir. o Ptn msteqil dletler, u dletni yaxshi kridular. o Btn bamsz devletler, o devleti severler. o Allah Ta'ala barliq mexluqatlarni yaratquchidur. o Allah-u Teala btn mahlukatn yaratcsdr. o Her kim zining iqtisadiy ehwaligha qarap ish qilsa, u qishi bextliq bolidu. o Her kim znn iktisadi durumuna bakp i yaparsa, o kii mutlu olur. o Barche ka'inatning yaratquchisi. o Btn kainatn yaratcs. o Her kim qilsa zige qilidu o Kim ne yaparsa kendine yapar.

21

7. Adn Hlleri (Isimlarning Klish Qoshumchiliri)

7.1. Yaln Hl ( Bash Klish)
Adn ek almam hlidir. rnein; o Qar yaghdi. o Kar yad. o Yurtimiz kndin-knge gllenmekte. o Yurdumuz gnden gne ieklenmekte/ gelimekte. o Bizning xoshnimiz doxtur. o Bizim komumuz doktordur.

7.2. lgi Hli ( gilik Klish)

Adn cmlede aitliini vurgulamak iin kullanlan hlidir. Ada ning eki getirilerek yaplr. rnein; o Xotenning atliri dangliq. o Hotenin atlar mehurdur. o Bu roman Nurning. o Bu roman Nurundur. o Bu xoshnimizning yi. o Bu komumuzun evi.

7.3. Yaklama Hli ( Ylinish Klish)

Adn hareket ynn vurgulamak iin kullanlan hlidir. Ada - qa, - ge, - ke, - qe, - gha ekleri getirilerek yaplr. rnein; o Oqughuchilar meydangha yghildi. o renciler meydana yld. o Oqutquchimiz sinipqa kirdi. o retmenimiz snfa girdi. o Umut deryagha sekridi. o Umut denize atlad. o Men bgn yge qaytmaymen. o Ben bugn eve dnmyorum.

22

7.4. Ykleme Hli ( Chshm Klish)

Adn ifadelenen hareketini kabul eden nesneyi vurgulamak iin kullanlan hlidir. Ada ni eki getirilerek yaplr. rnein; o Mening Qanas klini krgm bar. o Benim Kanas Gln gresim var. / Ben Kanas Gln grmek istiyorum. o Biz waqitni qedirlishimiz krek. o Bizim waqitin deerini bilmemiz gerek. / Bizim vakti iyi kullanmamz gerek.

7.5. Bulunma Hli ( Orun Peyt Klish)

Adn bulunduu yeri, zaman, durumunu vurgulamak iin kullanlan hlidir. Ada -da, -de, -ta, -te ekleri getirilerek yaplr. rnein; o Men chong apamning yige yazda barimen. o Ben anneannemin evine yazn / yaz aylarnda gidiyorum. o Ish mlkte,kch birlikte. o dayanmada, g birlikte. o Mening ym Qaramayda. o Benim evim Karamayda.

7.6. Uzaklama Hli ( Chiqish Klish)

Adn ayrlma durumunu, nereden ayrldn vurgulamak iin kullanlan hlidir. Ada -din, -tin ekleri getirilerek yaplr. rnein; o Biz Ghuljidin kelduq. o Biz Glceden geldik. o Yolwas izidin qaytmas,Yigit szidin qaytmas. o Kaplan izinden dnmez, yiit sznden dnmez. o Men bu jandin kechtim. o Ben bu candan getim.

23

7.7. Dier Gerekli Ekler ( Ehmiyetlik Klishler)

Trkiye Trkesinde adn hlleri arasnda bulunmamasna ramen, Uygur Trkesinde adn hlleri arasnda gsterilen, baz ekler aadaki gibidir.

Belge Hli ( Orun Belge Klish) Adn sonuna diki eki getirilerek elde edilir. o Meydandiki y bizning yimiz. o Meydandaki ev bizim evimiz. o ydiki kishi mning apam. o Evdeki kii benim annemdir. Snrlama Hli (Chek Klish) Adn sonuna ghiche eki getirilerek elde edilir. o Meydanghiche mangalmaymen. o Meydana kadar yryemem. o yghiche szlisheyli. o Eve kadar konualm. Benzetme Hli (Oxshatma Klish) Adn sonuna dek eki getirilerek elde edilir. o Sendek yaxshi bashqa birsini tonumaymen. o Senin gibi iyi baka birini tanmyorum. o yni ydek tutup turush kerak. o Evi ev gibi tutmak gerek.

24

8. Sfatlar ( Spetler)
n ad olarak da adlandrlan sfatlar, isimlerin nne gelerek onlar miktar, sra, konum, renk, biim, insanda brakt duygu gibi eitli ynlerden tanmlayan, tarif eden szck trdr. Sfatlar nasl sorusuna cevap veren szcklerdir. rnein; o Bu qizil gl. o Qandaq gl? o Qizil gl. o Bu krmz gl. o Nasl gl? o Krmz gl.

8.1. rnek Sfatlar

o Uyghur Trkchisi
Chirayliq Gzel Set Krmsiz Tz Asta Yawash Klishken Kichik Chong Yoghan Egiz Towen Pes Qattiq Qattiq Yumshaq Erzan Qimmet Kchlk Kawul Uzun

o Trkiye Trkesi
Gzel Gzel irkin irkin Hzl Yava Yava Yakkl Kk Byk Byk Yksek Alak Alak Sert Kat Yumuak Ucuz Pahal Gl Gl Uzun

o Uyghur Trkchisi
Qisqa Yash Qri Eqilliq Dt Sarang ssiq Soghuq nchike Qlin Az Bek ntayin Nahayiti lik Bashta Smiz Aydingliq Yoruq Qarangliq Qaranghu yi

o Trkiye Trkesi
Ksa Gen Yal Akll Aptal Salak Scak Souk nce Kaln Az ok ok ok Ilk Ilk iman Aydnlk Aydnlk Karanlk Karanlk Yaxshi

25

8.2. rnek Cmleler

o Uyghur Trkchisi
Gzel bir qiz. Set bir adem Tz srettiki mashina. Asta srettiki mashina Klishken bir yash. Kichik bir y. Yoghan bir y. Yksek bir bina. Pes pashinliq ayaq. Qattiq postiliq bir mive. Yumshaq postiliq mive. Erzan bir zk. Qimmet bir zk. Kchlk bir erkek. Uzun boyluq bir adem. Qisqa boyluq bir adem Yash bir qiz Qri bir ayal. Eqilliq bir haywan. Dt bir haywan. ssiq bir kn. Soghuq bir kn. Nepiz bir kitap Qlin bir kitap. Bir qisim az alma. Kp qisim alma. Bir istakan yeng`i st. Semiz bir ayal. Yoruq bir hojura. Qarangghu bir hojura.

o Trkiye Trkesi
Gzel bir kz. irkin bir adam. Hzl araba Yava araba Yakkl bir gen Kk bir ev Byk bir ev Yksek bir bina. Alak topuklu ayakkab Sert kabuklu bir meyve. Yumuak kabuklu bir meyve. Ucuz bir yzk. Pahal bir yzk. Gl bir erkek. Uzun bir adam. Ksa bir adam. Gen bir kz. Yal bir kadn. Akll bir hayvan. Aptal bir hayvan. Scak bir gn. Souk bir gn. nce bir kitap. Kaln bir kitap. Az sayda elma. ok sayda elma. Bir bardak lk st. iman bir kadn. Aydnlk bir oda. Karanlk bir oda.

8.3. Sfatlarn Dereceleri (Spetning Derijiliri)

Sfatlar esli derije, kmeytme derije, ashurma derije, erkiletme derije olmak zere drt eittir.

8.3.1. Esli Derije

Nesnelerin zelliklerini tanmlarken, normal ifadelenen ekline esli derije denir. rnein; o Yaxshi, saghlam, xushxuy, qisqa.... o yi, salam, cana yakn, ksa ..
26

8.3.2. Kmeytme Derije

Nesnelerin zelliklerini tanmlarken, zellik derecelerini normalden biraz azaltp gsterilen ekline denir. rnein; o Uyghur Trkchisi
Aq Kk Kk Qizil Aqquch Kkuch Kkuch Qizghuch

o Trkiye Trkesi
Ak Gk Mavi Kzl Aka Gke Mavimsi Kzlms

8.3.3. Ashurma Derije

Nesnelerin zelliklerini tanmlarken, zellik derecelerinin normalden biraz daha fazlalatrp gsterilen ekline denir. Bu, sfatn ilk hecesinin sonuna p eki getirildikten sonra sfatn tamamnn eklenmesi ile elde edilir. rnein; o Uyghur Trkchisi
Szk Tinch Qara Yngi Tz Spszk Tiptinch Qapqara Ypyngi Tptz Duru Din Kara Yeni Dz

o Trkiye Trkesi
Dupduru Dipdin Kapkara Yepyeni Dmdz

8.3.4. Erkiletme Derije

Nesnelerin zelliklerini konuann ilgi ve ballk hissiyat ile gsterdiini bildirmek iin kullanlan eklidir. Yaln durumdaki sfatn sonuna, -ghina, -qina, -gine, -kine ekleri eklenerek elde edilir. rnein;

o Uyghur Trkchisi
Dahiy Nazuk Dahiyghina Nazukkina

o Trkiye Trkesi
Dhi Nazik Dahiyne Nazikne

27

9. Fiiller ( Piller)
9.1. ok Kullanlan Fiiler
o Uyghur Trkchisi 1. qilmak (klmak) * Nime qiliwatisen? 2. demek o Trkiye Trkesi klmak / yapmak Ne yapyorsun? demek

* Men hichnime demidim Ben hibir ey demedim 3. bermek vermek

* Buni sizge kim bergen? Bunu size kim verdi? 4. urmak * Sizni kim urdu? 5. satmak vurmak Sizi kim vurdu? satmak

* Bu resimingizni satamsiz? Bu resminizi satar msnz? 6. ketmek * U ketti mu? 7. ayrlmak * Biz ayrilip kettuq 8. qalmak * Men qalay, siz baring 9. chiqmak * ydin chiqing 10. uhlamak * U uhlawatidu gitmek O gitti mi? ayrlmak Biz ayrldk kalmak Ben kalyorum, siz varn kmak Evden kn uyumak O uyuyor

28

9.2. rnek Fiiler

o Uyghur Trkchisi
Qilmaq Kelmek Ketmek Gep qilmaq Krmek Qarimaq Mang`maq Yrmek Yemek Ichmek Klmek Yighlimaq Symek Purimaq Saqlimaq Oqumaq Yashimaq Achmaq Yapmaq Tlimek Oylimaq Ayrilmaq Chiqmaq Qalmaq

o Trkiye Trkesi
Yapmak Gelmek Gitmek Konumak zlemek Bakmak Yrmek Yrmek Yemek mek Glmek Alamak Sevmek Koklamak Beklemek Okumak Yaamak Amak Kapatmak demek Dnmek Ayrlmak kmak Kalmak

o Uyghur Trkchisi
Almaq Bermek Szlimek Turmaq Yatmaq Ygrmek Uxlimaq Tutmaq Kirmek zmek Keymek Anglimaq Chshenmek Unutmaq Eslimek Yttrmek Yoqutup qoymaq Yoqutup qoymaq Olturmaq shlimek Qollanmaq Anglap qalmaq Urmaq Satmaq

o Trkiye Trkesi
Almak Vermek Sylemek Durmak Yatmak Komak Uyumak Uyanmak Tutmak Girmek Yzmek Giymek Dinlemek Anlamak Unutmak Hatrlamak Yitirmek Kaybetmek Oturmak almak Kullanmak itmek Vurmak Satmak

29

10. Saylar (Sanlar)

10.1. Asl Saylar
Sra ya da letirme eki almam saylar asl saylardr. rnein; o Mektipimizde 34 sinip, 1400 oqughuchi bar. o Mektebimizde 34 snf, 1400 renci var. o Bir ytm su, tt mtir rext, 25 kilomtirliq yol, ch waraq nusxa. o Bir yudum su, drt metre deri, 25 kilometrelik yol, sayfa nsha.

10.2. Tahmini Saylar

Nesnelerin saysn tahmini olarak gsteren saylardr. Asl saylara, -che, -dek, -tek, -lar, -ler, lighan, -ligen ekleri getirilerek yaplr. rnein; o Onche adem. o Onca adam / On kadar adam. o 100 dek qoy. o 100 kadar koyun. o 10 dek toxu. o 10 kadar tavuk. o Besh yashlarda. o Be yalarnda. o Minglighan adem. o Binlerce adam. o Yzligen talant igisi. o Yzlerce yetenek sahibi.

30

10.3. Sra Saylar

Asl saylara chi eki getirilerek oluturulur.

Uyghur Trkchisi Birinchi kkinchi chunchi Ttinchi Beshinchi Altinchi Yettinchi Sekkizinchi Toqquzunchi Oninchi Onbirinchi Onikkinchi Yigirminchi Yigirme birinchi Ottuzunchi Ottuz birinchi Qirqinchi Ellikichi Atmishinchi Yetmishinchi Seksininchi Toqsininchi Yzinchi

Trkiye Trkesi Birinci kinci nc Drdnc Beinci Altnc Yedinci Sekizinci Dokuzuncu Onuncu On birinci On beinci Yirminci Yirmi birinci Otuzuncu Otuz birinci Krknc Ellinci Altmnc Yetmiinci Sekseninci Doksannc Yznc

10.4. Kesir Saylar

o Uyghur Trkchisi 1/2 2/3 7 / 10 kkidin Bir chtin kki Ondin Yette o Trkiye Trkesi kide Bir te ki Onda Yedi

31

10.5. letirme Saylar

o Kishiler ikkidin-chtin klishke bashlidi. o Kiiler ikier er gelmeye balad. o Yoluchilar beshtin-altidin blshp paranglishiwatidu. o Yolcular beer altar toplap konuuyorlar. o Ular birdin-ikkidin kesel boldi. o Onlar birer ikier hasta oldu.

10.6. Say Zamirleri

Szcklere iylen , -eylen ekleri getirilerek yaplr. rnein; o Bgnki chong taziliqta cheylen meydanni sprdi,Besheylen exlet toshidi. o Bugnk byk temizlikte, meydan sprd, bei p tad. o Bgn ikkeylen derske kchikti. o Bugn ikisi derse gecikti.

32

11. Zamanlar (Zamanlar)

11.1. Geni Zaman
Uygur Trkesinde Geni Zaman, imdiki zaman ve gelecek zaman yerlerine de kullanlmaktadr. o Uyghur Trkchisi Bolushluq Shekli nkar Shekli Men klimen Men klmeymen Sen klisen Sen klmeysen U klidu U klmeydu Biz klimiz Biz klmeymiz Siler klisiler Siler klmeysiler Ular klidu Ular klmeydu Siz klisiz Siz klmeysiz o Trkiye Trkesi Olumlu Hli Olumsuz Hli Ben gelirim Ben gelmem Sen gelirsin Sen gelmezsin O gelir O gelmez Biz geliriz Biz gelmeyiz Siz gelirsiniz Siz gelmezsiniz Onlar gelir Onlar gelmez Siz gelirsiniz Siz gelmezsiniz

o Uyghur Trkchisi Bolushluq Shekli nkar Shekli Men brimen Sen brisen U bridu Biz brimiz Siler brisiler Ular brisiler Siz berisiz Men bermeymen Sen bermeysen U bermeydu Biz bermeymiz Siler bermeysiler Ular bermeydu Siz bermeysiz

o Trkiye Trkesi Olumlu Hli Olumsuz Hli Ben veririm Sen verirsin O verir Biz veririz Siz verirsiniz Onlar verirler Siz verirsiniz Ben vermem Sen vermezsin O vermez Biz vermeyiz Siz vermezsiniz Onlar vermez Siz vermezsiniz

o Uyghur Trkchisi Bolushluq Shekli nkar Shekli Men krimen Sen krisen U kridu Biz krimiz Siler krisiler Ular kridu Siz krisiz Men krmeymen Sen krmeysen U krmeydu Biz krmeymiz Siler krmeysiler Ular krmeydu Siz krmeysiz

o Trkiye Trkesi Olumlu Hli Olumsuz Hli Ben grrm Sen grrsn O grr Biz grrz Siz grrsnz Onlar grr Siz grrsnz Ben grmem Sen grmezsin O grmez Biz grmeyiz Siz grmezsiniz Onlar grmez Siz grmezsiniz

33

11.2. imdiki Zaman

Trkiye Trkesinde kullanlan yor eki , Uygur Trkesinde -wat ekine dnmtr. o Uyghur Trkchisi Bolushluq Shekli Men kliwatimn Se kliwatisn U kliwatidu Biz kliwatimiz Siler kliwatisilr Ular kliwatidu Siz kliwatisiz nkar Shekli Men kelmeywatimen Sen kelmeywatisen O kelmeywatidu Biz kelmeywatimiz Siler kelmeywatisiler Ular kelmeywatidu Siz kelmeywatisiz o Trkiye Trkesi Olumlu Hli Ben geliyorum Sen geliyorsun O geliyor Biz geliyoruz Siz geliyorsunuz Onlar geliyorlar Siz geliryorsunuz Olumsuz Hli Ben gelmiyorum Sen gelmiyorsun O gelmiyor Biz gelmiyoruz Siz gelmiyorsunuz Onlar gelmiyorlar Siz gelmiyorsunuz

o Uyghur Trkchisi Bolushluq Shekli nkar Shekli Men ishlewatimen Sen ishlewatisen U ishlewatidu Biz ishlewatimiz Siler ishlewatisiler Ular ishlewatidu Siz ishlewatisiz Men ishlimeywatimen Sen ishlimeywatisen U ishlimeywatidu Biz ishlimeywatimiz Siler ishlimeywatisiler Ular ishlimeywatidu Siz ishlimeywatisiz

o Trkiye Trkesi Olumlu Hli Olumsuz Hli Ben alyorum Sen alyorsun O alyor Biz alyoruz Siz alyorsunuz Onlar alyor Siz alyorsunuz Ben almyorum Sen almyorsun O almyor Biz almyoruz Siz almyorsunuz Onlar almyor Siz almyorsunuz

o Uyghur Trkchisi Bolushluq Shekli nkar Shekli Men oquwatimen Sen oquwatisen U oquwatidu Biz oquwatimiz Siler oquwatisiler Ular oquwatidu Siz oquwatisiz Men oqumaywatimen Sen oqumaywatisen U oqumaywatidu Biz oqumaywatimiz Siler oqumaywatisiler Ular oqumaywatidu Siz oqumaywatisiz

o Trkiye Trkesi Olumlu Hli Olumsuz Hli Ben okuyorum Sen okuyorsun O okuyor Biz okuyoruz Siz okuyorsunuz Onlar okuyor Siz okuyorsunuz Ben okumuyorum Sen okumuyorsun O okumuyor Biz okumuyoruz Siz okumuyorsunuz Onlar okumuyor Siz okumuyorsunuz

34

11.3.Gemi Zaman
Trkiye birbirlerinin aynsdr. o Uyghur Trkchisi Bolushluq Shekli nkar Shekli Men keldim Men kelmidim Sen kelding Sen kelmiding U keldi U kelmidi Biz kelduq Biz kelmiduq Siler keldinglar Siler kelmidinglar Ular keldi Ular kelmidi Siz keldingiz Siz kelmidingiz o Trkiye Trkesi Olumlu Hli Olumsuz Hli Ben geldim Ben gelmedim Sen geldin Sen gelmedin O geldi O gelmedi Biz geldik Biz gelmedik Siz geldiniz Siz gelmediniz Onlar geldiler Onlar gelmediler Siz geldiniz Siz gelmediniz ve Uygur Trkesinde gemi zaman kullanm neredeyse

o Uyghur Trkchisi Bolushluq Shekli nkar Shekli Men mangdim Sen mangding U mangdi Biz mangduq Siler mangdinglar Ular mangdi Siz mangdingiz Men mangmidim Sen mangmiding U mangmidi Biz mangmiduq Siler mangmidinglar Ular mangmidu Siz mangmidingiz

o Trkiye Trkesi Olumlu Hli Olumsuz Hli Ben yrdm Sen yrdn O yrd Biz yrdk Siz yrdnz Onlar yrd Siz yrdnz Ben yrmedim Sen yrmedin O yrmedi Biz yrmedik Siz yrmediniz Onlar yrmediler Siz yrmediniz

o Uyghur Trkchisi Bolushluq Shekli nkar Shekli Men anglidim Sen angliding U anglidi Biz angliduq Siler anglidinglar Ular anglidu Siz anglidingiz Men anglimidim Sen anglimiding U anglimidi Biz anglimiduq Siler anglimidinglar Ular anglimidu Siz anglimidingiz

o Trkiye Trkesi Olumlu Hli Olumsuz Hli Ben duydum Sen duydun O duydu Biz duyduk Siz duydunuz Onlar duydu Siz duydunuz Ben duymadm Sen duymadn O duymad Biz duymadk Siz duymadnz Onlar duymadlar Siz duymadnz

35

11.4. Gelecek Zaman

Gelecek zaman kullanlmas gerekli yerlerde daha ok geni zaman kullanlmasna ramen, bu biim de kullanlmaktadr. o Uyghur Trkchisi Bolushluq Shekli Men kelmekchimen Sen kelmekchisen U kelmekchi Biz kelmekchimiz Siler kelmekchisiler Ular kelmekchi Siz kelmekchisiz nkar Shekli Men kelmekchi emesmen Sen kelmekchi emessen U kelmekchi emes Biz kelmekchi emesmiz Siler kelmekchi emessiler Ular kelmekchi emes Siz kelmekchi emessiz o Trkiye Trkesi Olumlu Hli Ben geleceim Sen geleceksin O gelecek Biz geleceiz Siz geleceksiniz Onlar gelecekler Siz geleceksiniz Olumsuz Hli Ben gelmeyeceim Sen gelmeyeceksin O gelmeyecek Biz gelmeyeceiz Siz gelmeyeceksiniz Onlar gelmeyecekler Siz gelmeyeceksiniz

11.5. Yeterlilik Fiil ekimi

o Uyghur Trkchisi Bolushluq Shekli nkar Shekli Men kleldim Sen klelding U kleldi Biz klelduq Siler kleldinglar Ular kleldi Siz kleldingiz Men klelmidim Sen klelmiding U klelmidi Biz klelmiduq Siler klelmidinglar Ular klelmidi Siz klelmidingiz o Trkiye Trkesi Olumlu Hli Olumsuz Hli Ben gelebildim Sen gelebildin O gelebildi Biz gelebildik Siz gelebildiniz Onlar gelebildiler Siz gelebildiniz Ben gelemedim Sen gelemedin O gelemedi Biz gelemedik Siz gelemediniz Onlar gelemediler Siz gelemediniz

36

12. Metin almas

12.1. nsan Haklar Evrensel Beyannamesi 1. Madde
o Trkiye Trkesi
Btn insanlar zgr, haysiyet ve haklar bakmndan eit doarlar. Akl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine kar kardelik duygusu ile hareket etmelidirler.

o Uygur Trkesi
Hemme adem zatidinla erkin, izzet-hrmet we hoquqta babbarawer bolup tughulghan. Ular eqilghe we wijdan'gha ige hemde bir-birige qrindashliq munasiwitige xas roh bilen muamile qilishi krek.

zmlemesiniyapalm.

Hemme (btn) adem (insan,adam) zatidinla (bireyiyle,zatyla) erkin (zgr), izzet- hrmet (haysiyet) we hoquqta (hukukta) babbarawer (berbaber, eit) bolup (olup, olarak) tughulghan (doarlar). Ular (onlar) eqilghe (akla) we wijdan'gha (vicdana) ige (sahip) hemde(ve, bir-birige (birbirine) qrindashliq (kardelik) ayrca)

munasiwitige (munasebetine, bana) xas (has) roh

(ruh) bilen (ile) muamile (muamele, davran) qilishi (klmas, etmesi) krek (gerek).

37

12.2. Karga le Tilki (Qagha Bilen Tlke)

o Uygur Trkesi
Knlernin biride bir qagha bir parche gshni oghrilap kelip, derexke konuptude, emdila yey dep turshigha echikap ketken bir tlke kelip, qaghidin bu gshni tartivelish koyigha chshptu. Qandak qilish kerek? Hiliger tlke birdinla kaghini mahtaska bashlaptu: Hey qagha dostum, sen, nime digen chiraylik? Karighina, peyliring tn kara, yene tehi tegitegidin yaltirap turidu. Gazning mamukliri digen nime u? Senin peyliring unindinmu yumshak, kzlirichu? Hich kimde seninkidek tkr, kilishken kz yok! Timakliring brktningkidin hergiz kelishmaydu. Uchar qushlar ichide gzel dise, mana seni dise bolidu!. . . Qagha, tlkinin aghzi-aghzigha tegmey mahtashlirini anligandin keyin terisiga patmay ketiptu ve: "Tlke teghhi mening sayrighinimni anlap baksa qanche mahtap keter-he? Tohta, men uningha bit sayrap bereychu!' dep oylaptu-de, "gak" qilishighila aghzidiki gsh "pokkide" yerge chshptu. Tlke derhal goshni elip, birla yalmap ytwetkendin keyin,: Dnyada seningdek set, seningdek shom nerse yok. Yalghandin mahtap qoysam zenche mes bolup, ketip barisende! dep qoyup yoligha rewan boptu

o Trkiye Trkesi
Gnlerin birinde bir karga bir para eti alarak aaca konmu. Tam yiyeyim diye davranrken ackm bir tilki gelip kargadan bu eti almaya niyet etmi. Nasl yapmal? Hilekr tilki birden kargay vmeye balam: Ey karga dostum! Sen ne kadar gzelsin! Baksana, teleklerin kapkara; hem de alttan alta parlayp duruyor. Kazn tyleri dedikleri ne ki? Senin teleklerin ondan da yumuak. Hele gzlerin? Hi kimsede seninki kadar keskin ve gzel gz yok! Trnaklarn kartalnkinden asla geri kalmyor. Uar kular iinde gzel denecekse, seni desinler!... Karga, tilkinin duda dudana demeden sralad vgleri iitince derisine smam (kabarm) ve "tilki bir de benim ttm duyarsa kim bilir ne kadar ver? Dur, ben ona bir tvereyim diye dnm. "Gak" der demez azndaki et "takkadak" yere dm. Tilki derhal eti alp bir rpda yutuverdikten sonra: Dnyada senin kadar irkin, senin kadar uursuz bir ey yok. Yalandan vverince hemen mest olup gidiverdin, deyip yola revan olmu.

38

Yukardaki metinde yer alan, adn halleri ile ilgili rnekleri inceleyelim; Ohshatma Kelish ( Benzetme Hali) Dnyada senindek set, seningdek shom nerse yok. --> Senindek : Senin gibi / Senin kadar 2- Chshm Kelish ( -i Hali ) bir parche gshni oghrilap kelip --> gshni : eti ---- gsh(et)ni(i) 3- gilik Kelish (yelik Hali) peylirning tn kara --> peylirning : teleklerin peylir(telek)ning(in) Gazning mamukliri digen nime u? --> gazning : kazn ---- gaz(kaz)ning(n) 4- Orun Kelish (-de Hali) Uchar qushlar ichide gzel --> ichide : iinde 5- Ynilish Kelish (-e hali) derexke konuptude --> derexke : aaca dep koyup yoligha rewan boptu --> yoligha : yola 6- Chiqish Kelish (-den hali) Yalghandin mahtap qoysam zenche mes bolup --> yalghandin : yalandan 7- Orun-Belge Kelish (-deki) "gak" kilishighila aghzidiki gsh --> aghzidiki : azndaki

39

12.3. Fatiha Suresi (Sure Fatihe)

U--- Bismillahirraxmanirrahim (Uyghur) T--- Bismillahirrahmanirrahim (Trkiye) U--- Nahayiti shepqetlik we mhriban Allahning ismi bilen bashlaymen[1]. T--- ok merhametli ve yardmsever(balayc) Allah'n ad ile balarm. U--- Jimi hemdusana alemlerning perwerdigari Allahqa xastur [2]. T--- Btn vgler (hamdusena) alemlerin Rabbi (destekleyecisi/besleyicisi) Allah'a hastr. U--- Allah nahayiti shepqetlik we mhribandur [3]. T--- Allah ok efkatli ve balaycdr. U--- Qiyamet knining igisidur [4]. T--- Kyamet gnnn sahibidir. U--- (Rebbimiz) sangila ibadet qilimiz we sendinla yardem tileymiz [5]. T--- (Rabbimiz) sana ibadet eder ve senden yardm dileriz. U--- Bizni toghra yolgha bashlighin [6]. T--- Bizi doru yola iletin. U--- Ghezipingge yoluqqanlarning we azghanlarning yoligha emes, sen in'am qilghanlarning yoligha (bashlighin) [7]. T--- Gazabna kar karya gelenlerin ve azanlarn yoluna deil, senin nimet verdiklerinin yoluna (ilet). Nahayiti : Son derece / ar / ok Shepqetlik : Merhametli / efkatli Mhriban : yiliki / Hayrsever / Yardmsever Jimi : Cmle / Hepsi / Tm / Btn Hemdusana : Hamdusena / vme / vg Perwerdigar : Allah / besleyen, destekleyen / Rab ge : Sahip / Mal sahibi / Efendi Bashlimaq : Balamak / Rehberlik Etmek / letmek Yoluqmaq : Karlamak / Kar Karya Gelmek nam : Hediye / Allah vergisi / Nimet Qilghan : Kldn / Yaplan ey

40

12.4. i Kebap Tarifi (Shiri Kawap)

Uygur Trkesi
[Xuruchi] Qoyning loq gshi ikki kilogiram, tuxum besh dane, tuz muwapiq, aq un azraq, soqqan zire muwapiq, su 500 giram, soqqan qizilmuch azraq. [tish Usuli] 1. Gsh zix kawapningkidek toghrilidu; Uninggha ikki tuxumni chqip, azraq tuz slip yrim saet turghuzulidu. Uningdin kyin bir tal zixqa besh tal gsh tkzlidu. 2. Qalghan tuxumni chqip, un, su bilen arilashturup, suyuq shire yasilidu. Andin zixqa tkzlgen gshni kawapdan?gha qoyushtin burun tuxum shirisige chilap kawapdan?gha qoyup, xuddi zix kawipini pishurghandek pishurulidu. [Diqqet]: (a) Dora-dermeklerning slinishi muwapiq bolushi lazim. Zire kawap pishay dgende spilse muwapiq; (b) Bu kawapning gshi shirige chilan?ghachqa, otni ittikletmey pishurush krek. Ot ittik bolsa, tshi piship, ichi xam qalidu. (c) Aq un ornigha qonaq uni ishletsimu bolidu. [Alahidiliki] Gshning tshi chrk, ichi yumshaq, temlik we quwwetlik bolidu.

Trkiye Trkesi
[indekiler] ki kilogram kemiksiz koyun eti , 5 tane yumurta, yeterli miktarda tuz, biraz ak un, yeterli miktar kimyon , 500 gram su, yeterli miktarda krmz biber [Yapl Usul] 1. Et i kebap gibi doranr ; ona iki yumurta krlp, az tuz serpilip, yarm saat bekletilir. Ondan sonra bir tane ie be tane et geirilir. 2. Kalan yumurta krlp, un ve su ile kartrlp, sulu ire haline getirilir. Sonra ie geirilmi et zgaraya koyulmadan nce yumurta iresine bulanp zgaraya koyulur, tpk i kebap piirilir gibi piirilir. [Dikkat] (a) Otlarn seriliinin yeterli olmas lazm. Kimyon kebap piince serpilse olur / kebap piince serpilebilir. (b) Bu kebabn eti ireye bulanana kadar, odu (atei) hzlandrmadan piirmek gerekir. Od hzl olursa, d piip ii ham(i) kalr. (c) Ak un yerine msr unu kullanlsa olur. [zglk] Etin d yzeyi gevrek, ii yumuak, lezzetli ve besleyici olur.

41

12.5. Bana nanmyorsun da (Manga shenmeywatisena)

Uygur Trkesi
Bir kn yaxshi krmeydighan bir xoshnisi Nasirdin Hojaning ishigini urup, eshigini bir knlik otnige berishini soraptu. Hoja: - Eshek yde yoq, dedi. Szini togutush bilenla yining arkhisdin eshigining hangirighan awazi chiqti. Hojining xoshnisi: - Hoja, dedi, buni sanga hich maslashturalmidim. Hijili bolghin, eshek buyerde turup tursa yalghan szlewatisen, manga 'yoq' dewatisen. U hangirap turwatidughu. Hoja xiddet bilen jawap berdi: - Sen ajayip adamkensen, ya! zeng hijalet bolghin. Bir eshekning chikharghan awazigha ishiniwatisen, hejep mendek bir aq saqalliq adamning szige ishenmeywatisen(inenmeywatisena).

Trkiye Trkesi
Bir gn sevmedii bir komusu Nasreddin Hoca'nn kapsn ald; bir gnlne eeini kendisine vermesini rica etti. Hoca: - Eek evde yok, dedi. Tam szn bitirmiti ki ahrdan eein sesi ykseldi. Hoca'nn komusu: - Hoca, dedi, bunu sana hi yaktramadm. Yazklar olsun, eek burada olduu halde yalan sylyor, bana "yok" diyorsun. te anrp duruyor mbarek. Hoca hidettle cevap verdi: - Sen ne acayip adamsn yahu! Asl sana yazklar olsun. Bir eein kard sese inanyorsun da benim gibi aksakall bir adamn szne inanmyorsun.

42

12.6. Bre Ana Romanndan Bir Blm

Uygur Trkesi
Yaylaqta qarning ahirqi parchilirimu erip tugigen, u peqet taghning teskey teripidiki yanbaghirlarda we taghning egiz choqqiliridila qara qishning qehritan soghuq chaghlirini eslitip kmshtek yaltirap krnetti. Tehi hepte ilgirila xuddi keselcan ademning chirayidek sarghuc xunuk we kngulsiz krnidighan keng yaylaq bgn yeshilip sus yeshilciliqqa prkengen, uningdin isqa oxshash kkch reng, nemhush issiq hor ktrletti. Tagh stidin yenik soqiwatqan qurghaq shamal helimu soghuq idi. Biraq u yenila tagh naxshasining eks sadasidek yeqimliq, lerzan, quyash nuridek yumshaq hem rahetlik tuyulatti. Uning bowaq tiniqliridek illiq nepesliride zgiche mezzilik puraq: Ekchigen yerning we dewirqay bilen arca yapriqining nemlengendin keyinki kchlk hidi...

Trkiye Trkesi
Yaylada karn son paralar da eriyip dururken, o (kar) yalnzca dan gne grmeyen tarafndaki yan barlarda ve dan eriyen tepelerinde kara kn kahreden souk alarn hatrlatp gm gibi parlyordu. Daha bir hafta nce tpk l insann yz gibi sarms donuk ve gnlsz grnen geni yayla, bugn yeerip yavaa yeilliklere brnrken, ondan ise benzeyen ak mavi renk , nemli scak buhar kyordu (gtryordu). Da stnden yeni esen kuru yel hala souk idi. Ama o hl da arksnn aks sedas gibi ho, yumuak, gne gibi yumuak ve rahat duyuluyordu(hissediliyordu). Onun bebek nefesi gibi lk nefesinde kendine has ho koku (var idi) : Kuruyan yerin ve zsuyu ile servi yapraklarnn nemlendikten sonraki keskin kokusu.

43

Uygur Trkesi
Yaylaqning gherbiy teripide shimaldin jenubqa tar, emma ikki qirghiqi qilich bilen kesp chushurulgendek tik aq teke deryasi eqip turatti. Deryaning upqunluq shox eqini bashqice idi. Merwayittek chechilip turghan aquch buzghunliri yiraqtin xuddi simaptek yaltirap kzni chaqatti, tashtin - tashqa urulup, kuwejep aqidighan heywet dolqunliri yaylaqning boluq sken ot - chplirige toyunup semrigen bir top atning tinimisiz shox chepishlirini eslitetti. Uningdin tarawatqan gldrligen zlmes heywetlik sada zeminni titritetti, tagh ichini lerzige salatti...

Brini krp qizil choghundekler (Izahat:choghundek - taghda yashaydighan, shekli qaghigha ohshaydighan bir xil qush.)Asmanda ensiz chunguldashti we aldirap tenigendek alliqayaqlargha uchup birdemdila kzdin ghayip bolushti. Emma bre choghundeklerni krmigendek,

chonguldashlirini

anglimighandek, teshwishlirige perwa qilmighandek idi.

Trkiye Trkesi

Yaylann bat tarafnda kuzeyden gneye dar, ama iki kys klla kesilip karlm gibi dik, ak teke akarsuyu akp duruyordu. Akarsuyun agzl, hrn ak bakaca idi. nci gibi, dalp duran aka dalga kpkleri uzaktan tpk civa gibi parlayp vurulup, semiren gzn alyordu, tatan taa hrnca akan heybetli dalgalar yaylann bereketli byyen ot pleriyle beslenip bir sr atn hrn tepimelerini anmsatyordu. Ondan etrafa grldeyerek yaylan

kesintisiz ve heybetli bir ses zemini titretti, da iini sallad. Kurdu gren kzl oundekler (Aklama: oundek dada yaayan, ekli kargaya benzeyen bir eit ku.) gkyznde korkuyla cvldat ve aceleyle bilinmeyen bir yere uup birden gzden kayboldu. Ama kurt oundekleri grmemi gibi, oundekleri duymam gibi, endieleriyle ilgilenmemi gibi idi.

44

12.7. Uygur Fkralar (Uyghurche Yumurler)

Trkiye Trkesi
Bir professor we bir jahil awtobus bilen birge seperge chiqip qaptu.Yol uzun bolghachqa professor biraz zirkishlik his qiptu de yinida olturghan jahilgha shundaq deptu: - Way ,bu yol bek zirikishlik iken,kelsile birer oyun oynayli. Jahil soraptu: Qandaq oyun oynaymiz ? Professor shundaq deptu: Awal sille mendin bir sual sorisila,eger jawap birelmisem men sillige 100 som birey,kiyin men sillidin bir sual soraymen,eger jawap birelmisile sille manga bir som bersile Jahil professorning shertige qoshuluptu de sualini soraptu: - Bishidin quyrighighiche uzunlighi 2m ,quyrighidin bishighiche 3m,bu qaysi haywan? Professor xili uzun oylinip turup kitiptude axirda yanchughidin sharttida 100 somni chiqirip jahilgha tengleptu- alsila bu 100 somni ,jawabini tapalmidim ,emdi sual nowiti mining deptu professor we soraptu emdi sille dep baqsila , bu qaysi haywan? Jahil professorning kozige shundaq bir qariwitip yanchughidin sharttida bir somni chiqiriptu de professorgha tenglep turup shundaq digudek: - Alsila bu bir somni,buni menmu bilmeymen.

Trkiye Trkesi
Bir profesr ile bir cahil otobs ile birlikte sefere kmt. Yol uzun olduundan profesr biraz skld ve yannda oturan cahile yle dedi; -Bu yol ok uzun, gelin sizle bir oyun oynayalm. Cahil sordu: Nasl oyun oynayacaz? Profesr yle dedi : Evvel siz bana bir soru sorun eer bilemezsem ben size 100 som vereyim, sonra ben size bir soru soraym, eer cevap veremezseniz siz bana 1 som verin. Cahil profesrn artn kabul etti ve sorusunu sordu; -Bir eyin kuyruuna kadar uzunluu 2 m, kuyruktan bana kadar 3m, bu hangi hayvan ? Profesr uzunca bir sre dnp durduda sonunda cebinden 100 somu kartp cahile uzatt. -Aln bu 100 somu, cevab bulamadm, imdi sorma sras bende, dedi profesr ve sordu : imdi siz syleyin, bu hangi hayvan? Cahil profesrn gzne yle bir bakp cebinden 1 som kartt ve profesre uzatp yle dedi: -Aln bu 1 somu, bunu ben de bilmiyorum
45

Uygur Trkesi
Bir bala yolda kitiwitip hamildar bir ayal bilen uchurushup qaptu we heyranliq bilen soraptu: -Qosighingizda nime bar? -Bala-dep jawap biriptu ayal semimilik bilen. -Uni yaxshi kremsiz? -Elwette yaxshi krimen. Buni anglighan bala kzliringi chekcheytip sorughudek: -Undaq bolsa nimishqa yewaldingiz ?

Trkiye Trkesi
Bir ocuk yolda giden hamile bir kadn ile karlat ve hayranlk ile sordu: -Kasnzda(karnnzda) ne var? -ocuk-diye samimice cevap verdi kadn. -Onu seviyor musunuz? -Elbette seviyorum. Bunu duyan ocuk gzlerini kocaman aarak yle sordu: -yleyse neden yediniz?

46

12.8. Teselli Verme [ Teselli Brish ]

o o o o o o o o o o o o o o o Yaxshimusiz Ependim ? Yaxshimusiz Xanim? Yaxshimusiz Xanqiz ? Yaxshi kp rexmet ? Yaxshi kptin kp rexmet. Siz yaxshimusiz ? Siz qandaq ehwal ? Menmu intayin yaxshi, rehmet. Men anche yaxshi emes. Nemishqa yaxshi emes? Birer sewebi barmu ? Shundaq sewebi bar. Chnki apam aghrip qelip, Doxturxanida yetip qaldi. Nime kesel ? Balyatqu raki. Way hudayim,Allah shipaliq bersun .Knglingzni yerim qilmang,hemme ishlar yaxshi bolup ketidu. Siz kchlk bolishingz kerek. Chnki apingzgha umut, ishench, medet berip turishingz kerek. o Maqul shundaq qilishqa tirishimen. Teselli berginingzge kp rexmet. o Menmu waqit chiqirip apingzni krgili kelimen. Undaq bolsa biz keyin yene krshermiz. zing`z ni asrang, Allah`qa amanet bolung. Men chn apingzgha salimimni eytip qoyung. Heyri xosh. o Maqul sizmu zingzni kp asrang, xosh. yi misiniz efendim? yi misiniz hanmefendi? yi misiniz bayan? yiyim, teekkr ederim. yiyim, ok teekkr ederim. Siz iyi misiniz? Siz naslsnz? Ben de olduka iyiyim, teekkr ederim. Ben o kadar iyi deilim. Niye iyi deilsiniz. Bir sebebi var m? Evet sebebi var. Annem hastaland. Hastaneye yatrdk. Hastal ne? Rahim kanseri. Aman Allahm, Allah ifa versin. zlmeyin, her ey yoluna girecek. Sizin gl olmanz gerekiyor. Annenize umut, inan vermeniz ve yardm etmeniz gerek. o Tamam yle yapmaya alacam. Teselli verdiiniz iin teekkr ederim. o Ben de vakit bulunca annenizi grmeye geleceim. O zaman sonar yine grrz. Kendinize iyi bakn.Allaha emanet olun. Benim iin annenize selam syleyin. Hoa kaln. o Tamam siz de kendinize iyi bakn. Hoa kaln. o o o o o o o o o o o o o o o

47

13. Uygur Ataszleri (Uygur Maqalliri)

1- Nesihet achchiq, miwisi tatliq. >> Nasihat ac, meyvesi tatldr. 2- Mshk uxlisa chshide chashqan kridu. >> Kedi(mk) uyusa dnde fare grr. 3- tmes pichaq qol kser. >> Krelmi bak el keser. 4- Poqqa chalma atsang, zngge chachrar. >> Boka elme atsan, zne (kendine) srar. 5- Qol yetmigen shaptul achchiq. >> Elin yetmedii (ulaamad) eftali acdr. 6- Qol qolni yusa, qol brip yzni yuyyidu. >> El eli yusa(ykasa), el varp yzn yur. 7- Qazanning guwahchisi chmch. >> Kazann tan medir (kepe). 8- yngdiki ehwalni qoshnashdin sora. >> Evindeki durumunu (ehvalini) komundan sor. 9- Kirishtin ilgiri chiqishni oyla! >> Giriten nce k dn! 10- Kreksiz nerse erzan bolsimu qimmet. >> Gereksiz nesne ucuz olsa da pahaldr. 11- Hiligerdin tuxum alsang ichidin sriqi chiqmas. >> Hilekardan yumurta alsan ihinden sars kmaz. 12- Harwini at tartidu, klenggsini it. >> At arabasn at eker, glgesini it. 13- qilsiz bashning derdini put tartidu. >> Aklsz ban derdini ayak eker. 14- Dshmen siringni oghrilaydu, dost xatayingni toghrilaydu. >> Dman srrn alar, dost hatan dzeltir (dorular). 15- Brining xirs qilishidin, tlkining hijayghini yaman. >> Tilkinin kurnaz gl kurtun alayc glnden ktdr /gldr. 16- Qargha bilen dost bolsang, yiyishing poq. >> Karga ile dost olan, yiyecein boktur. 17- Achliq nime yegzmeydu, achchiq nime degzmeydu. >> Alk neler yedirmez, fke neler dedirtmez. 18- Chashqanning lgsi kelse, Mshkning quyruqini chishler. >> Farenin lesi gelse, kedinin kuyruunu diler. 19- Mshk gshke boyi yetmise, roza tuttum, der. >> Kedinin ete boyu yetmese, oru tuttum der. 20- Qazangha yoluqsang qarisi, yamangha yoluqsang yarisi. >> Kazana arpsan karas , kt insana/ glye arpsan yaras. 21- Ata qarghishi oq, ana qarghishi poq. >> Ata bedduas ok, ana bedduas bok. 22- Hawagha tkrseng yzngge chsher. >> Havaya tkrsen yzne der. 23- Kelkn kelghche tughan tut. >> Sel gelene kadar set (baraj) yap. 24- Yoldin chiqmas, xandin qorqmas. >> Yoldan kmayan, handan(ynetici) korkmaz. 25- Yette lchep bir kes. >> Yedi lp bir kes.
48

14. zdeyiler (Hikimetlik Szler)

1- Aghzigha kelgenni dimek nadanning ishi, aldigha kelgenni yimek haywanning ishi. >Aza geleni demek salan ii, eline geeni yemek hayvann ii. (Elshir Nawayi) 2- Nadan, jahil kishiler bilen hem sohbet bolmighin; hususen zini dana, bilimlik dep hsablighan kishilerdin yiraq bolghin. >Hem salak hem bilgisiz (cahil) kiiler ile sohbet etmeyin, bilerek (hususi) kendini akll, bilge diye hesaplayan kiilerden rak olun. (Muhammed Sidiq Bershidi) 3- Dshmen bir bolsimu, ziyini mingdur. Ming dostung bolsimu, yene birsi kemdur. Kishi dshminidin payda kormidi, eger krgen bolsa, zining epchilligidin krdi. >Dman bir olsa da ziyan bindir. Bin dostun olsa da, yine birisi ktdr (kemdir). Kii dmandan fayda grmedi, eer grecek olsa, znn aklllndan grr. (Yusup Has Hajip) 4- Kimning dost-buradiri, qoldishi kop bolsa, uning arqa tiriki mustehkem, tik qiyadek bolidu, kimning arqa tiriki bolsa, u kchlk bolidu, kchlk kishi behitke asas salalaydu. >Kimin dost-biraderi, kolda ok olsa, onun arka direi (arkas) dayankl (mstahkem), dik kaya gibi olur, kimin arka direi (arkas) olsa, o gl olur, gl kii bahta (yazgya) temel atar. (Yusup Has Hajip ) 5- Jahil tersalar bilen bek yiqin bolma, eger jahilliqi tutup qalsa, yiqinliq hormitini buzidu. >Cahil inatlar ile pek yakn olma, eer cahillii tutarsa, yaknlk hrmetini bozar. (Yusup Has Hajip) 6- Dshmenni sinap krimen dime, uni zor heywetlik bil, tayaq tutqan dshmenge tumur qalqan ishlet. >Dman snayp grrm deme, onu ok kuvvetli bil, denek tutan dmana [kar] demir kalkan kullan. (Yusup Has Hajip) 7- Dshmen herqanche kichik ajiz bolsimu, uni mensitmeslik toghira emes. Ihtiyatsizliq qilip uni nezerge almisang, u elni sendin tartiwalidu. >Dman her ne kadar kk, aciz olsa da, onu yermek doru deil. htiyatszlk yapp onu nazara almazsan (dikkat etmezsen), o elini senden eker. (Mehmut Qeshqiri) 8- Dshmenge qarshi jeng meydanida bediningge oq tegse, bu oqni dowlet baghchisidin uchup kelgen behit qushi dep bilgin. >Dmana kar cenk meydannda bedenine ok dese, bu oku devlet bahesinden uup gelen baht kuu diye bilin. (Imir Huseyin Seburi)

49

9- Eyipsiz kishini til tighi bilen renjitish, saq kishini jarahetlendurush bilen ohshash. >Aypsz kiiyi dil ba ile rencide etmek, sa kiiyi yaralandrmak ile ayndr. (Elshir Nawayi) 10- Szni szlimiseng, u sanga qul bolidu. Eger szlep qoysang, u sini qul qilidu. Szni hisabida szle, aldirap hoduqup ketme, aldirap qilinghan sz, kiyin pushayman qilduridu. >Sz sylemezsen o sana kul olur. Eer sylersen o seni kul eder. Sz hesapl syle, acele edip heyecanlanma, aceleyle sylenen sz, sonra piman eder. (Yusup Has Hajip) 11- Kp szlguchi zirikturguchidur, szni tekrarlighuchu eqilsiz kishidur. >ok konuan sar aldr, sz yineleyen (tekrarlayan) aklsz kiidir. (Elshir Nawayi) 12- Szi yumshaq, shikerdek shirin bolsa, shirin szge chongmu kichikmu yumshaydu. >Sz yumuak, eker gibi irin olsa, irin sze byk de kk de yumuar. (Yusup Has Hajip) 13- Sen zngge isenlik tiliseng, tilingdin yaramsiz szleni chiqarma. >Sen zne esenlik dilersen, dilinden yararsz szleri karma. (Yusup Has Hajip) 14- Ighizingdin chiqqan yahshi sz aqar sugha oxhaydu, u qayaqqa aqsa, shu yerdin gl chichek ichilidu. >Azndan kan iyi sz akar suya benzer, o kayaya aksa, o yerde gl iek alr. (Yusup Has Hajip) 15- Szni bilip szliseng, bilimge yatidu. Bilimsizning szi zining bishini yeydu. >Sz bilip sylesen, bilime uyar. Bilimsizin sz znn ban yer. (Yusup Has Hajip)

50

15. Gerekli Szckler (Kreklik Szler)

15.1. Saylar
o Uyghur Trkchisi Bir kki ch Tort Besh Alti Yet'ti Sekkiz Toqquz On On bir On ikki Yigirme Ottuz Qirq Ellik Atmish Yetmish Seksen Toqsen Yz kki yz Besh yz Bir ming Milyon Bilyon o Trkiye Trkesi Bir ki Drt Be Alt Yedi Sekiz Dokuz On On bir On iki Yirmi Otuz Krk Elli Atm Yetmi Seksen Doksan Yz ki yz Be yz Bir bin Milyon Milyar

15.2. Gnler
o Uyghur Trkchisi Dshembe Sishembe Charshembe Peyshembe Jme Shembe Yekshembe o Trkiye Trkesi Pazartesi Sal aramba Perembe Cuma Cumartesi Pazar
51

15.3. Aylar
Aylar gnlk konumada, Trkiye Trkesinde de olduu gibi, birinci ay, ikinci ay eklinde de kullanlmaktadr. o Uyghur Trkchisi Yanwar Fewral Mart April May yun yul Awghust Sintebir ktebir Noyabir Dikabir o Trkiye Trkesi Ocak ubat Mart Nisan Mays Haziran Temmuz Austos Eyll Ekim Kasm Aralk

15.4. Mevsimler
o Uyghur Trkchisi Bahar (ete yaz) Yaz Kz Qish Trt Pesil o Trkiye Trkesi Bahar Yaz Gz, Sonbahar K Drt Mevsim

15.5. Renkler
o Uyghur Trkchisi Aq Qara Qizil Kk Yeshil Seriq Toxung Hava reng Kl reng Jige reng Tuxum seriq Ochuq reng Qeniq reng Binepshe reng o Trkiye Trkesi Ak, Beyaz Kara , Siyah Krmz, Kzl Mavi Yeil Sar Pembe Mavi Gri Kahverengi Turuncu Ak renk Koyu renk Meneke rengi, mor
52

15.6. Hava Durumu

o Uyghur Trkchisi Ochuq Bulutluq Tomanliq Boranliq Hl ssiq Soghuq Quruq Yamghur Qar Shamal, buran Kelkn Trt pesil o Trkiye Trkesi Ak Bulutlu Sisli, dumanl Frtnal, boranl Islak Scak Souk Kuru Yamur Kar Rzgar, yel Sel Drt mevsim

15.7. Meyveler
o Uyghur Trkchisi Alma Badam rk Kiraz Hurma zm Limon Qoghun Zeytun Shaptul Armut Montar Qarark Anar Chilek Tawuz Yangaq o Trkiye Trkesi Elma Badem Kays Kiraz Hurma zm Limon Kavun Zeytin eftali Armut Mantar Erik Nar ilek Karpuz Ceviz
53

15.8. Beden Ksmlar

o Uyghur Trkchisi Bash Beden, gewde Qol Pachaq Qol, el Ayaq Barmaq Isharet barmighi Bash barmaq Kz Qulaq Sach Tirnaq Burun Aghiz Chish Til Ingek Mengze Boghuz Boyun Kirpik Kz qapighi Qash Pishane Bilek Ayaq biligi Tapan Jeynek Tiz Kalpuk Burut Saqal Mure Bel Put bashbarmighi Qosaq, qerin Yurek pke Jiger Brek Ash qazan Tomur Qan Menge o Trkiye Trkesi Ba Beden, gvde Kol Bacak El Ayak Parmak aret parma Ba parmak Gz Kulak Sa Trnak Burun Az Di Dil Yanak ene Boaz Boyun Kirpik Gz kapa Ka Aln Bilek Ayak bilei Topuk Dirsek Diz Dudak Byk Sakal Omuz Bel Ayak baparma Karn Yrek Akcier Karacier Bbrek Mide Damar, toplardamar Kan Beyin
54

15.9. Hayvanlar
o Uyghur Trkchisi At Kala, bukha, inek Arslan Mshk, arslan Yilan yiq Aghmighan Belikh Tlke Chashqan Aqqush Bayqush Qoy, qoza Toge, bota Kepte Bore shek Yalwas Kiyik Qaqquq Kirpe Kit Keklik Keslenchk Krke Leylek Leheng Maymun Pil Qayka Taraqan Tiyin Tohu Tungguz Kagha Paqa Turna Zuluk Chmle Chiketke Ghaz Qurut Qush dek Timsaq Toshqan o Trkiye Trkesi At Kele, boa, inek Arslan Kedi, mk Ylan Ay Gelincik Balk Tilki Fare Kuu Bayku Koyun, kuzu Deve Gvercin Kurt Eek Kaplan Geyik Guguk Kirpi Balina Keklik Kertenkele Hindi Leylek Kpek bal Maymun Fil Mart Hamambcei Sincap Tavuk Domuz Karga Boa Turna Slk Karnca ekirge Kaz Kurt Ku rdek Timsah Tavan
55

15.10. Aile yeleri

o Uyghur Trkchisi Dada, ata Ana, apa ni, oghul qrindash Singil, qiz qrindash Aqa Hede, acha Oghul, oghul bala Qiz, qiz bala Kichik ana/apa Kichik ana/apa Buva, chong ata Muma, chong ana Muma, chong ana Buva, chong ana Jiyen Amja Tagha Qeyin ata Qeyin ana Qeyin singil Baja Yigit Kelin Nevre Qosh-kezek Qox-kezek ini Ayal, xatun Yoldash Ogey ana Ogey ata o Trkiye Trkesi Baba Anne (Erkek) karde (Kz) karde Abi, aa Abla Oul, erkek ocuk Kz - kz ocuk Teyze Hala Dede bykbaba Nine bykanne Anneanne Babaanne Yeen Amca Day Kaynata, kaynbaba Kaynana Baldz Bacanak Damat Gelin Torun kiz kiz karde E, hanm, kar , hatun Koca vey anne vey baba

56

15.11. Kart Szler

o Uyghur Trkchisi Chong-qichiq, byk-qichiq Chapsan-asta Tez-asta Toluq-bosh Asan-kyin Eghir-yenik Ochuq-yepiq Toghra-hata Eski-yengi Qeri-yash Bash-axir, aldi-soni Chirayliq-set, gzel-set Bekar-aldirash Yaxshi-yaman Yaxshiraq-yamanraq Eng yaxshi-eng eski Etken-kech Erzen-ximmet Yeqin-yiraq Buyer-uyer Ong-sol Egiz-paqa, uzun-qisqa Qarangghu-ochuq Egiz-pes Ochuq-yepiq Nipiz-qilin, inchiq-qilin Oruq-semiz o Trkiye Trkesi Byk-kk Hzl-yava abuk-yava Dolu-bo Kolay-zor Ar-hafif Ak-kapal Doru-yanl Eski-yeni Yal-gen lk-son Gzel-irkin Serbest-megul yi-kt Daha iyi-daha kt En iyi-en kt Erken-ge Ucuz-pahal Yakn-uzak(rak) Burada-orada Sa-sol Uzun-ksa Koyu-ak Yksek-alak Ak-kapal nce-kaln Zayf-iman

57

15.12. Meslekler
o Uyghur Trkchisi Adwokat Ministir Bash ministir Bliqchi Satirashchi Baqquchi Bilim igisi Boyaqchi Tashqi ksllikler doxturi Dhqan Charwichi Tazliqchi Bala baqquchi Doxtur Pinsiyege chiqquchi Mulazimetchi Muxpir Ksl baqquchi Sstira mam Sodiger shchi Qassap Memur Mudir njinir Oyunchi Oqughuchi Oqutquchi Paster Saqchi Rehber Naxshichi Teptish Stchi Tikkchi Mutehessis shlep chiqarghuchi Hakim Yazghuchi Rjisor o Trkiye Trkesi Avukat Bakan Babakan Balk Berber Besici Bilim adam Boyac Cerrah ifti oban p Dad Doktor Emekli Garson Gazeteci Hasta bakc Hemire mam adam i Kasap Memur Mdr Mhendis Oyuncu renci retmen Papaz Polis Rehber arkc Savc St Terzi Uzman Yapmc Yarg Yazar Ynetmen
58

15.13. Ticaret Szleri

o Uyghur Trkchisi
Zakas qilmaq Talun Yk qachilash sanduqi Texnikiliq uchurlar Orash Mal tapshurush mudditi Qachilanghan waqti Kelishim navetlik kinishka Pul tapshurush shekli Wakaletchilik Wakaletchi shlepchiqarmaq Xam eshya shlepchiqirish Tashqi soda Zawut Tamojna Tamojna doklati Tamojna qaidisi Meblegh qurulmisi Addi hessidarliq shirkiti Cheksiz shirket Cheklik hessidarliq shirkiti Shirikchilik shirkiti Toshush kirasi Guwahliq orni Zakalet

o Trkiye Trkesi
Sipari vermek Fatura konteyner Teknik bilgi Ambalaj Teslim sresi Ykleme tarih Szleme Akreditif deme ekli Temsilcilik Temsilci retmek Hammadde retici D ticaret Fabrika Gmrk Gmrk beyannamesi Gmrk tarifesi Sermaye yaps Adi ortaklk Kollektif irket Limitet irket Anonim irket Navlun Noter Depozito

59

15.14. Kiilik Szleri

o Uyghur Trkchisi
Drst sevirchan Sevirsiz Semimi Ghururluq Edepsiz Terbiyelik Ytishken Eqilliq Jimghur Heveskar Qizziqchi Zalim Kotkot Yaxshi Yaman Eski Sap Ochuq mijez ch mijez Xijilchan Ghelite Hissiyatchan Sarang Keng qorsaq Kalwa Retlik Retsiz Yqimlik Memnun Hursend shchan Horun Mehri issiq Xoshalliq Behitsiz Kngli yrim Heyran qaldurghuchi Estayidil Mehliya qilghuchi Dt Hakawur Qizghanchuq Chiqishqaq taetkar Aktip Pes kngl

o Trkiye Trkesi
Drst Sabrl Sabrsz Samimi Gururlu Edepsiz Terbiyeli Yetenekli Akll Suskun Merakl Komik Zalim Konukan yi Kt Kt Saf yimser Ktmser Ktmser Garip Duygusal lgn Toleransl Sakar Dzenli Dzensiz Cana yakn Memnun Memnun alkan Tembel Neeli Mutlu Mutsuz zgn artc Ciddi ekici Aptal Kstah Kskan Anlayl taatkar Aktif Alak gnll 60

15.15. Evin Blmleri

o Uyghur Trkchisi
Yemek xane Mhman xane Balilar hojursi Muncha Hajet xane Balkon Karidor Baxche Yer asti yi Yer asti skilat Pishaywan stnki qewet Balixane Pelenpey Lifit Tam sepil Lempe,y usti Tam ochaq

o Trkiye Trkesi
Yemek odas Oturma odas ocuk odas Banyo Tuvalet Balkon Koridor Bahe Bodrum Zemin kat Garaj Teras st kat Tavan aras Merdiven Asansr Duvar at mine

15.16. Hastalklar
o Uyghur Trkchisi
Aghriq,ksel,biaram,biaram bolush Soghuq lish Zukam Chish aghriq Qorsaq aghriqi Kngli lishish Yiringdash Rak Hoshidin ketmek Hiqi tutush Yrek aghrish,yrek ksili Qichishish Qichishmaq Nepes yallughi

o Trkiye Trkesi
Hasta,rahatsz Souk almak Grip Di ars Karn ars Bulac lser Kanser Baylmak Hkrk Kalp krizi Kat Kanmak Bronit 61

15.17. fade Szler ( mliq Szler)

Uygur Trkesinde cmlelerin bana aadaki ifadelerden biri gelebilir. Bunlardan bazlar, ayn ekilde Trkiye Trkesinde de konuma dilinde sze vurgulu balamak iin kullanlmaktadr. o Uyghur Trkchisi Uf Belli-belli Way-wuy Hey Apla Esta Wayyey Pa Ayhay Wayjan Towa He Himm Way hudayim rnekler; o Uf, herip kettim,birdem aram alayli. o Of, yoruldum, biraz dinleneyim. o Belli-belli,tolimu yaxshi qilipsiler. o Maallah, ok gzel yapmlar. o Esta,nmishqa kelmeydu?! o Eee, niye gelmiyor? o Way-wuy nime digen chirayliq menzire bu ! o Ooo, ne gzel manzara bu! o Ayhay,nime digen katta bina bu! o Vayy, ne byk bir bina bu! o Towa,buning aghzidin meynet gepler chiqiwatidighu?! o Tbe, bunun azndan pis szler kyor be! o He,yene bashqa gep barmu? o H, bundan baka sz var m? o Himm, obdan ish boptu. o Hmmm, gzel i oldu. o Trkiye Trkesi Uf , of Maallah, tebrik ederim Vay, oo Hey, huu arma ifadesi arma ifadesi Vay, oo Dikkat ekme ifadesi Dikkat ekme ifadesi Vay, oo Tbe He, h, ha Hmmm Aman Allah'm

62

16. Uygur Arab Abecesi ( Uyghur Ereb Yziqi)

63