Tiyatro Metinleri

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri
Fakiye zsoysal
www.altkitap.com
Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri

Fakiye zsoysal
altkitap - inceleme 5
Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri Fakiye zsoysal ubat 2002 Yayna Hazrlayan: Leyla imek Dzelti: Leyla imek Tasarm: Faruk Ulay Tasarm Uygulama: Yekta Kopan Kapak Resmi: Masks 2002 altkitap ve Fakiye zsoysal Yaptn tm yayn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda yayncnn izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz. www.altkitap.com editor@altkitap.com
Yazar Hakknda
Fakiye zsoysal 1967 ylnda Ceyhan'da dodu. Lisans eitimini Marmara niversitesi ngiliz Dili Eitimi Blmnde, Yksek Lisans ve Doktorasn stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tiyatro Eletirmenlii ve Dramaturji Blmnde tamamlad.1993 ylndan bu yana Cumhuriyet Gazetesi ve Cumhuriyet Kitap Eki'nde, Milliyet Sanat, Tiyatro..Tiyatro ve Mimesis dergilerinde kitap tantm, sylei, tiyatro kuram ve tiyatro eletirisi yazlar, 1997-99 yllarnda da Hayalet Gemi dergisinde yaznsal denemeleri yaynland. Halen stanbul niversitesi Tiyatro Eletirmenlii ve Dramaturji Blmnn eitim kadrosunda grev yapmakta.
nsz - Prof. Dr. Zehra pirolu
Okuyucunun Bakaldrs
Tiyatro oyunlarnn dier yaznsal trlerden, szgelimi, ykden, romandan ayran zellii okuyucusunu ok katmanl bir almlama srecinin iine ekmesi; oyun metninin almlanmas, sahne yorumunun almlanmas ya da oyun metniyle sahne yorumunun karlatrlarak almlanmas vb. Kukusuz burada sradan okuyucudan ya da izleyiciden, dramaturg, ynetmen ya da eletirmen gibi profesyonel okuyucuya dein eitli alc kmelerinden szedilebilir. Szgelimi sradan bir izleyici sahne yorumunu almlarken, yorumun dayand oyunun zellikleri zerinde pek kafa yormayabilir. Buna karlk tiyatro eletirmeni sahne yorumunu ok katmanl bir almlama sreci iinde yaayarak oyun metninin zelliklerini de gz nne almak, metinle sahne yorumu arasndaki ilikiyi irdelemek zorundadr. Ya da oyuna yeni bir yorum getirmeyi tasarlayan bir dramaturgun ya da ynetmenin oyun metnini almlamalar, sradan bir okuyucununkinden kendisi oluturur. Almlayan, bir gene ok daha farkl oyun metnindeki olabilir. Ancak alcs kim olursa olsun, almlamann kurallarn metnin yandan gstergelerden yola karak metni anlamlandrr, bir yandan da kendi birikimine dayanarak metindeki bo alanlar doldurmaya alr. Oyun metni ile almlayan arasndaki bu iletiimin nasl gelieceini belirleyen yazardr. Ancak okuyucu yazarn izdii yolda ilerleyebilecei, baka bir deyile yazarn ona verdii rol benimseyebilecei gibi, yazarla metin arasnda yepyeni bo alanlar bulgulayarak, yazarn hi dnmedii yollara da sapabilir. nemli olan bu tr sapmalarda, metindeki gstergelerin gz ard edilmemesi, ksaca okuyucu ile metin arasndaki iletiimin kopmamasdr. Bu iletiimde belirleyici olan yazar deil metnin kendisidir.
ii
Klasik oyunlarn ada bir yaklamla sahnelenmesinde kimi ynetmenin oyun metninden btnyle koparak yepyeni bir yaratm srecini balatmas, yeni sahne uyarlamalarna yol ayor. Burada bilinli olarak sahne yorumu deil, sahne uyarlamasndan szediyorum. nk bu tr sahnelemelerde yeni bir okuma ve yorumlama biiminden szedilemez. Burada oyun metninden btnyle bamsz bir yaklamdr szkonusu olan. Oyun metni ynetmenin yaratcln kamlayan bir drt ilevini grmtr yalnzca. Son yllarda bu tr rneklere bizde de skca raslanmakta. Ancak dramaturg ya da ynetmen oyun metnini nemsiyorsa, ciddiye alyorsa, metni anlamlandrmak iin gerekten bir aba harcyorsa, metinle youn bir iletiim kanlmaz olmutur. Bylesi bir iletiimde yazar-metin-okuyucu ilikisi nasl gelimekte? Yazar okuyucusunu nasl ynlendirmekte? Bu ynlendirmenin dayand Umberto Eco'nun deyiiyle "rnek okuyucu" nasl bir okuyucu? Okuyucunun ille yazarn kendisine yaktrd "rnek okuyucu" ya da ideal okuyucu roln benimsemesi mi gerekiyor? Ya okuyucu yazarn onu ynlendirmesine izin vermek istemiyorsa? Ya yazara kar kyorsa, o zaman metine belki de yazarn hi dnmedii yepyeni bir yaklam getirmesi dnlemez mi? Bu vb. sorunlar elinizdeki kitabn temelini oluturuyor. Bertolt Brecht'den Haldun Taner'e, Samuel Beckett'den Melih Cevdet Anday'a dein sregelen bir izgi iinde seilen epik ve uyumsuz tiyatro trnde eitli oyunlar okuyucunun dramaturgisi dorultusunda teker teker zmleniyor, yazarn okuyucu ile ilikisindeki stratejiler belirlenmeye allyor. Bu yaklam epik ve uyumsuz tiyatro trnde yazlan yerli oyunlara eletirel bir bak da beraberinde getiriyor. nk yerli oyunlarda gze arpan, yazarlarn okuyucuyu kendi dnceleri dorultusunda belli bir izgide ynlendirmeye, dahas onu gdmlemeye almalar ve ona kendi dncelerini oluturabilecei dnsel bir zgrlk alan pek tanmamalar. Baka bir deyile otoriter bir yaplanma iinde yazarn her eyi bilen bir retmen konumunda olmas, okuyucunun da edilgen renci konumuna itilmesi bu oyunlarn ortak zelliini oluturuyor. Burada ilgin olan yazarlarn sosyal eletirel bir yaklamla baskc ve otoriter bir toplum sistemine kar kmalar, ancak bu kar kta kendilerinin de otoriter eilimlerden kurtulamam olmalar, bu adan da kar klarn inandrc bir biimde dile getirecek bir sylemi bir trl yeterince gelitirememeleri.
iii
Okuyucunun dramaturgisinden yola karak Oyun metinleriyle kn, yapc
gndeme gelen bu
eletirel yaklam, "rnek okuyucu" rolne bir kar k dile getiriyor. bir hesaplamann rn olan bu kar ilikisine yeni bir boyut getirdiini okuyucu-metin
dnyorum. nk yaznsal bir metni metindeki gstergelerden yola karak yazara, yazarn iletisine ve stratejisine kar okuma, yaratc okumann temellerini oluturuyor. Bu adan bu kitabn, bata oyun yazar, dramaturg, ynetmen, eletirmen olmak zere tm profesyonel okuyuculara seslendii gibi dnmek isteyen herkese dnyorum. tiyatroyu seven ve tiyatro zerinde de bir eyler syliyebileceini
NDEKLER
GR I. Metin-Okur/zleyici-Sahne letiimi I.1. L.Althusser, W.Iser ve U.Eco'nun Okur Merkezli Yaklamlar II. Bertolt Brecht ve Yeni Okur/zleyici Yaratma Yolunda Dnme Eitimi II.1. Brecht'in Metin Stratejisi ve Sezuan'n yi nsan II.2. Tiyatromuzda Brecht'in Epik Tiyatro Anlayndan Etkilenen Oyun Yazarlarmz ve Almlamada Ortaya kan Sorunlar II.2.a. HaldunTaner'in Epik Tiyatro Anlaynn Okur-Metin/zleyici-Sahne likisine Yansma Biimi II.2.b. Vasf ngren'in Epik Tiyatro Anlaynn Okur-Metin/zleyici-Sahne likisine Yansma Biimi III. Metin Stratejisi Olarak 'Belirsizlik, Uyumsuzluk ya da Absrd Durum' III.1. Beckett'in Metin Stratejisi ve Godot'yu Beklerken III.2. Tiyatromuzda Uyumsuz Tiyatronun lk rnekleri ve Almlamada Deien Noktalar III.2.a. Melih Cevdet Anday'n Uyumsuz Tiyatro zellikleri Tayan Oyunlarnda Okur-Metin/zleyici-Sahne likisi III.2.b. Sabahattin Kudret Aksal -Bay Hi IV. Tiyatromuzda Epik ve Uyumsuz Tiyatro Oyunlarnn lk rneklerinde Almlayana Ynelik Tavr zerine Genel Deerlendirme SON SZ SYLE KAYNAKA
1 6 10
26 31
44 46 64
76 79 90 91 108
115 120
GR
"Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri" adl bu alma, aslnda ok geni bir alan kapsamaktadr, nk tiyatro sz konusu olduunda, almlamay etkileyen bilekelerin eitlilii konuyu ister istemez olduka geni bir dzleme yaymaktadr (oyun yazar, ynetmen, oyuncular, dekor, k, kostm, efektler, tiyatro salonu, yazarn metin stratejisi, ynetmenin dramaturjisi, izleyici dramaturjisi, tarihsel koullar vb. gibi). Bu nedenle bu almann odak noktasn, oyun yazarnn yazma staretejileri ve buna bal kurgusunun okuru ya da izleyeni koullama biimleri oluturacaktr. Oyun metninin okuru koullama biimi olarak grebileceimiz metin stratejileri, oyun henz sahne zerine gelmeden bir okur olarak ynetmenin almlamasn nasl koullar? Sahneleme ncesinde metnin ilk okuru dramaturg ve ynetmendir. Bu okurlarn metin almlamas, sahnelemeyi, sahne gstergelerini ve yorumu etkileyecektir. nk metnin okurla kurmak istedii iletiim biimi, yani, yazarn biim-ierik kurgulamas, okurunun almlama biimini koullayacaktr. Metnin kurgulanma ynteminin ve yazarn metin stratejisinin aa karlmas, ynetmenin, metnin okurla kurduu iletiim biimini anlamasn, metne bir d gz olarak bakabilmesini salayacaktr. Bylece ynetmen izleyenin almlamasn ne tr sahne gstergeleriyle etkileyeceini belirleyecektir. rnein, metin-okur ilikisinde ortaya kabilecek sorunlar sahne zerinde giderebilecektir. Bundan sonraki aama, sahne gstergelerinin, izleyenin
almlamasn koullama biimi ya da izleyiciye braklan anlam yaratma alannn -yani bo alann- izleyici tarafndan doldurulmas
Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal
olacaktr. Buradan hareketle, Akit Gktrk'n "Bir bakma, okurun dgc katksyla, onun bilincinde btnlenir iletiim. Bu anlamda etkin okur katks, yaznsal iletiimin temelidir"1 szlerini izleyici-sahne ilikisine tayarak, etkin izleyici katksnn, izleyici-sahne iletiiminin temeli olduunu syleyebiliriz. Bu almann temel amac, her oyunun kendi almlanmasn koulladn, metnin almlanma biimini nceden belirlediini gstermek, oyun metninin bu almlamay nasl koulladn ve okurun/izleyicinin anlamn retilmesinde etkin katksnn nasl olabileceini ortaya karmaktr. Bunun iin de metnin yaps, iletisi, kurgusu, kulland simgeler ve imgeler yorumbilimsel yaklamdan, okur merkezli yaklamlardan ve yap zmlemelerinden yararlanlarak incelenecektir. Buradan hareketle, zellikle Trkede yazlm tiyatro eserlerinde yazarn, okurlarna ve dolaysyla izleyicilerine bak, onlara metinlerinde verdikleri rolleri nasl ele aldklar ortaya konmaya allacaktr. Bu balamda almann kapsamn epik ve absrd zellikler tayan oyunlar oluturacaktr. 1950'lerden itibaren, gerek tiyatro uygulayclarmz gerekse oyun yazarlarmz, Bertolt Brecht'in epik tiyatro anlayndan etkilenerek ya dorudan Brecht'in oyunlarn sahnelemeye ya da onun anlayndan yararlanarak epik oyunlar yazmaya ynelmilerdir. Bu srete, tiyatromuzun yeni bir dil arayna girmesine, izleyici-sahne ilikisine nem verilmesine ve yeniliki yaklamlara zemin hazrlamlardr. Bunun yansra, tiyatromuzun, yeni ifade biimleri kefetme ve metin-okur/sahne-izleyici ilikisini farkl boyutlara tama asndan Bat Avrupa tiyatrosundaki absrd* akmdan etkilendii de bir gerektir. Gerek tiyatrolarn repertuarlarnda bu tr oyunlara ska rastlanmas, gerekse oyun yazarlarmzn
1. Akit Gktrk; "Szn tesi", nklap Kitabevi, 1989, s. 26 * "Absrd" szcnn Trkedeki karl olarak "uyumsuz" szc kullanlmaktadr. Ne var ki, "uyumsuz" nitelemesi "absrd" szcnn tm anlam yelpazesini kapsamamaktadr. Bu nedenle, cmlelerin yap btnln korumak amacyla kimi yerde "absrd" szc, kimi yerde ise "uyumsuz" szc kullanlacaktr.
azmsanmayacak sayda absrd eler tayan oyunlar yazm olmalar bu etkilenmenin bir kant saylabilir. zellikle Samuel Beckett'in Godot'yu Beklerken adl oyunu tiyatrolarmzda en ok sahnelenen uyumsuz tiyatro rnei olarak bilinmektedir. Dolaysyla, almann uyumsuz tiyatroda almlamay konu alan blmnde bu oyun, okura/izleyiciye verdii rol asndan temel alnacaktr. nceleme kapsamna alnan Trke yazlm oyunlar, tiyatromuzda trn ilk rnekleri olarak yazlm ya da sk sahnelenmi olanlardan seilmitir. Yukarda genel hatlaryla deinilen, almlamaya ve yaz stratejilerine ynelik temel aratrma noktalarn biraz daha aarsak, belki de ilk akla gelen, yazmaktaki amacn ne olduu sorusudur. Aslnda, byle bir soruya yant vermek sanld kadar kolay deildir ve pek ok yantn biraraya geldii geni bir tartma alan aabilir. Ama konumuz dahilinde en genel ve yaln anlamyla "iletiim kurmak" iin yantn verirsek, u nermeyi de dorulam oluruz: Yazmak bir iletiim ve eylem biimidir. Bylece herhangi bir iletiim olgusunun gerekleebilmesi iin gerekli koullarn hepsi, yaz araclyla kurulmak istenilen iletiim iin de geerlidir. Yani bir "verici ya da gnderici"(yazar), bir "alc"(okur) ve iletilecek herhangi bir "bilgi"(yaznn ierii, iletisi), iletiimin tamamlanmas iin de alcdan vericiye iletinin alglandn gsterir bir "geridnm" (feed-back) gerekir. Ancak bu genel tanm, yaznsal iletiimde temelde ayn kalmasna karn, farkl boyutlar da iermektedir. nk yazn dnyasnda nesnelerin birbiriyle ilikisi, 'gerek' deneyler dnyasnn ya da 'somut gerekliin' algland dnyann nesneleri arasnda kurulan ilikiden farkldr. Dahas tiyatro metinleri sz konusu olduunda, sahnelemeyi etkileyen unsurlar, gstergeler ve bunlar araclyla izleyicinin almlamasyla doldurulacak 'bo alan' da iin iine girer ve bylece sahneleme aamasnda grsel iletiimin karmak yaps ortaya kar. Bu durumda alcnn iletiyi alglamas ve almlamasn etkileyen ok ynl ilikiler ayla kar karya kalrz. te bu karmak ilikiler an zmlerken tiyatro yazarlarnn ve ynetmenlerin ortaya koyduklar sylemi nasl oluturduklar zerinde durulacak, izleyicinin almlamasn koullayan metin ve sahne stratejileri incelenerek baz neriler gelitirilmeye allacaktr.
Yazar, yazmak istedii eyi kendi sylemine hizmet edecek biimde seer, ayklar, bunlar kurmaca dzeyinde yourarak, yaptnn kendine zg dnyasn kurgular. Yazarn, bu dnyann kurgulanma aamasnda oluturduu iskelet, yani eseri biimlendirme yntemi, metnin kendi iindeki gstergelerinin birbiriyle olan ilikisini belirleyen kendine has yasalar ortaya karr. te geridnm (feed-back) etkileyen, yani okurun almlamasn ynlendiren, okurla iletiimin ana izgilerini ve okurun metindeki roln belirleyen temel nokta, yazarn metin stratejisidir. Bu stratejiyi belirleyen, yazarn kurgulad yapy nasl biimlendirdii, ierii bu iskelete nasl rd, hangi gstergeleri kulland ve bunlar arasndaki ilikidir. retici bir ilem (dolaysyla bir nesne, bir yapt) tasarlad anda, sanatnn ayrca bir tketim tipini tasarlad da yine bir gerektir; oun, o, eitli tketim olanaklar tasarlar, (...) retimi yapan sanat, nesnesiyle bir bildiri yaplandrdn bilir: Bir alc iin almakta olduunu bilmezlikten gelemez. (..) Bunun sonucu olarak, her poetika, daha batan, ilemsel bir tasar olarak, iletiim tasarsn aka ortaya koyar; o, bir nesne zerine ve onun etkileri zerine bir tasardr.2 Bu durumda okurdan beklenilen ilk adm metnin i ileyi kurallarn, yasalarn bulgulamaya almak oluyor. Metinle ibirliine hazr bir okur, metin stratejisini zmlemeye alrken, metnin anlam potansiyelini de kurulu ereve iinde farkl boyutlaryla ortaya karacaktr. Bu, bir anlamda okurun kendi roln de bulgulamas ve rolnn bilincine varmas demektir. Kimi zaman yazar (Brecht'in epik anlaynda olduu gibi), okura adm adm dnme biimini retirken, kimi zaman metni btnyle bir bo alan haline getirip (Beckett'in oyunlarnda olduu gibi), okuru metnin yazar konumuna sokabilir ya da otoriter bir tavr taknarak okuru tmyle pasif bir role de itebilir. Rolnn farkna varan okur iin bir sonraki adm, role de eletirel yaklamak olabilir; ne de olsa i ileyiin, kurmaca oyunun kurallar grnr olmaya balad m, yazarn okuruna tavr da ortaya kacaktr. Gerisi, bir eit satran oyunu gibi, dnsel dzeyde metinle karlkl stratejiler gelitirmeye dnecektir.
2. Umberto Eco; "Ak Yapt", ev. Yakup ahan, Kabalc Yay., Kasm 1992, s. 9
Anlalaca gibi, ilk ar yazardan gelmi olsa da, arya kulak verildii anda balayan iletiim sreci, aslnda metinle okur arasnda gerekleir. Dolaysyla, yazarn kurgulad iskeletten tamamiyle bamsz olmasa da, bu ar metinle okur arasnda karlkl deiim srecinin de balamas demektir. Ancak, byle bir oyunda sz konusu olan rakip olmak, kazanmak ya da kaybetmek deil, metin stratejileri, anlam potansiyeli ve okurun rol zerine dnmektir. almann kuramsal erevesinde okur merkezli yaklamlardan yola klarak Louis Althusser, Wolfgang Iser ve Umberto Eco'nun grlerine yer verilecektir. Daha sonra Bertolt Brecht'in epik tiyatro anlay ve Sezuan'n yi nsan adl oyununda, almlayana ynelik metin stratejisi aklanacak, bu tiyatro anlayndan etkilenerek eserler vermi yazarlarmzn oyunlar ayn yntemle incelenecek, sonraki blmde tiyatromuzda etkisi grlen bir baka akm olan uyumsuz tiyatronun almlayana ynelik tavr ele alnacak ve bu tavrn rneklenmesinde Samuel Beckett'in Godot'yu Beklerken adl oyunundaki metin stratejisi ortaya konacaktr. Ardndan uyumsuz tiyatrodan etkilenerek bu trn zelliklerini kullanan yazarlarmzn oyunlar almlayana ynelik stratejileri asndan incelenecek ve son olarak da btnsel bir bakla tiyatromuzun epik ve uyumsuz tiyatro rnekleri okur-metin/izleyici-sahne ilikisi asndan deerlendirilecektir.
I. METN-OKUR / ZLEYC SAHNE LETM
"Sanatn ilevi, dnyay tanmak (bilmek) deil,dnyann tamamlayclarn ortaya koymaktr; o, varolan biimlere eklenen zerk biimler yaratr, ama bunlarn da bir yaam ve kendilerine zg yasalar vardr." U.Eco-"Ak Yapt"3
Jorge Luis Borges'in Averroes'un Aray adl yksnde Averroes (bn Rd), Aristoteles'in Poetikasn yorumlamaya alrken, yaptta sz edilen "tragedya" ve "komedya" szcklerinin anlamn kavrayamaz., nk mslman dnyasnn "temsil etme" yasann bir sonucu olarak, hayatnda hi tiyatro seyretmemitir. Tiyatronun ne olduunu bilmeyen bn Rd, bir oyunun ne olduunu nasl anlayacaktr? yknn ikinci blmnde, Kuran bilgini Farah'n evinde, uzak lkelerden yeni gelmi olan gezgin Eblkasm'n Sin Kalan'da seyrettii bir gsteriyi anlatmasna tank oluruz. Gezgin, ahap kaplamalar boyal, daha ok da stste dizilmi, sra sra blmelerden, balkonlardan oluan tek bir oday andran bir evden sz eder. Heryer insanlarla doludur ve herkes bir platforma doru bakyordur. Platformda Tanr'ya yakaran, ark syleyen ve konuan, kzl maskeler takm onbe-yirmi kiinin zindan acs ektiini ama kimsenin zindan grmediini, at srtnda gittiini ama ortalkta at falan olmadn, savatklarn ama kllarnn kamtan olduunu, ldklerini ama aslnda l olmadklarn anlatr. Szlerine ek olarak da, onlarn deli olmadklarn vurgulamak zorunda kalr. Sadece bir
3. Umberto Eco; "Ak Yapt", ev. Yakup ahan, Kabalc Yay., Kasm 1992, s.25
yky canlandrmaktadrlar. Oysa Eblkasm' dinleyenlerin onu anlamas kolay deildir. Hibirisi bir yknn anlatlmas iin bu kadar ok insana ve konumaya gerek olduunu dnmez. yk kark bile olsa, bir tek kii anlatc olarak yeterlidir onlar iin. Averroes (bn Rd) de bu dnceye katlr. Evine dndnde Poetikann yorumunu yazmaya devam eden filozof, "tragedya" ve "komedya" szcklerinin anlamn, kendi deneyim ve birikiminin snrlar iinde, kasidelere tragedya, talamalarla karglamalara da komedya adn vererek aklar.4 Borges'in bu yks sonuta bir kurmacadr ama ykde Poetikay okuyan filozofun onu nasl almladn ya da Eblkasm'n deneyimini nasl aktardn, onu dinleyenlerinse anlatlanlar nasl yorumladn gstermesi ve almlamann boyutlarnn almlayann beklentisiyle, bilgi ve deneyim birikimiyle olan balantsn ortaya koymas asndan konumuzla yakndan ilgilidir. Dahas, hereyden te, yazlann okuru, gsterinin seyircisi ve anlatlann dinleyeni olmadan, almlamadan sz edilemeyecei de ortadadr. Yine ykden yola karak, szl ya da yazl anlatmn sahne gsterisine stn tutulmasnn, kiilerin sahne diline yabanc olmalarndan, bu dili kendi yaam ya da dnemlerinin sanat deneyimleri iinde bir yere oturtamamalarndan kaynaklandn syleyebiliriz. Bu yzden kiilerin, sahne gsterisini anlamsz ve ilevsiz bularak dlamaya yneldikleri grlyor. yleyse ykdeki kiilerin almlamasn etkileyen ey, ncelikle deneyim ve bilgi birikimleriyle, sonra Eblkasm'n grdklerini anlat biimiyle, daha sonra da her sanat dalnn kendine zel, zerk dili olmas ve almlayann bu dili bilmesi gerektiiyle ilgilidir diyebiliriz. Sonuncusunun anlalamamas ve dlanmas doal olarak ilk iki etkenden kaynaklanmaktadr. Gnmzde, Averroes'in iine dt duruma ya da Eblkasm'n tiyatro binasn ve tiyatro oyununu anlat biimine belki de tebessmle bakyoruz, nk tiyatro metinlerine ve sahne gsterilerine kimse
4. J.L.Borges'in bu yks, Drama Review/ T 73' de U.Eco'nun "Semiotics of Theatrical Performance" adl makalesinde de rnek olarak verilmi ve gstergebilimsel adan daha ayrntl incelenmitir.
yabanc deil artk. Kimse sanat dallar arasnda kyaslama yapmakla boa zaman tketmiyor. Tiyatronun ya da sahne gsterilerinin herkesin yaam deneyiminde ya da bilgi birikiminde belli bir yeri var. Bu yzden, gnmzde "seyirci" mi yoksa "izleyici" mi olunduu belki ok daha nemli bir konu. Yani sahnede olup biteni salt seyreden (seyirci kalan) birisi mi, yoksa oyunu dnsel dzeyde de batan sona adm adm izleyen, onun dilini anlamaya alan, kendi birikimiyle oyun arasnda balant kurup iletiyi deerlendiren, dnsel mdahalede bulunma cesareti olan, sahneyle iletiime geen birisi mi -yani "izleyici" mi- olunduu nem kazanmakta. Bu balamda, almada "seyirci" yerine "izleyici" szcnn kullanlaca da belirtilmelidir. Bu noktada akla gelen baz sorular olacaktr: Tiyatro izleyicisinin yukarda sz edilen anlam kazanmas, salt kendi bireysel abasnn sonucu olarak m gerekleir, yoksa bir tiyatro oyunu kendi dilini retebilir, bylece kendi izleyicisini de oluturabilir mi? Bunu baarabilmesi iin bir oyunun metin ve sahne stratejileri nasl biimlenmeli? Bu anlamda, izleyicinin almlamasn etkilemeye ynelik bir izleyici dramaturjisinden sz edilebilir mi? Sorularn yantlarn, ilgili kavramlar aklarken bulmaya alacaz. lk bakta, dramaturji ve izleyici sanki birbirlerinden ayr iki kavram gibi grnebilir. nk genel kan, dramaturjinin, metinsel zmleme kuram ve teknii, bunlarn sahne yorumuna aktarm ve sahne metninin oluturulma aamalar olarak girift bir yap iinde yer ald; izleyicininse, bu girift yapnn sahne zerindeki son aamas olan gsteride devreye giren, hazrlanm olann bir hazr-alcs konumunda bulunduu ynndedir. Bu tr bir aklama kavramsal olarak izleyiciyi pasif bir konumda ele alr. Mekanik ve tamamlanm bir sahneleme, belirlenmi bir anlamn izleyen tarafndan kabulne ya da izleyenin ikna edilmesine dayanr. Onu kesin anlamlara, kesin dnmlere inandrmaya, belli bir davran biiminin dorudan onaylatlmasna ya da kazandrlmasna ynelir. Yani bir anlamda, izleyici yukarda szn ettiimiz "seyirci", yani salt seyreden konumunda ele alnp, yaratc dnceden uzaklatrlarak, bir
anlamda ideolojik bask altnda braklr ve edilgenletirilir. Oysa, (kavramsal olarak) izleyici aktif konumda, yani merkezde, eserin anlam potansiyelini tamamlayc ge rol aldnda durum deiir ve bu tr bir yaklam, yansra almlama, yorumlama, dnsel tepki, estetik onaylama benzeri bir ok noktay beraberinde tar. te izleyicinin aktif klnmasna ynelik almalar izleyici dramaturjisi olarak dnebiliriz. Bu dnce, oyunun tamamlanmam, ak ulu, okanlaml bir yaps olmas gerektii ve ancak izleyicisiyle birlikte anlam potansiyelini oaltp, iletiimsel srecini tamamlayabilecei grnn bir sonucu olarak karmza kyor.5 Bylece, bir izleyici dramaturjisinden sz edilirken, aslnda sahnede olan salt mekanik ve tamamlanm bir sergileme olarak grmeyen, sahnelemeyi izleyicinin devam ettirdii deiken bir sre olarak gren bir anlaytan sz edilmekte. Dolaysyla bu grn erevesinde izleyici sahne ilikisinde snrlarn kesinlemedii, iletiimsel, yaratc ve zgr bir alan oluurken, izleyicinin de etkin bir rol oluyor. Belki de tiyatroda estetik deneyim esasna dayanan canlln kaynak noktas da budur. Yani, tamamlanmam bir sre olmas. Tamamlanmam bir sreten sz ettiimizde izleyicinin oyunu tamamlayabilmesi iin sahnelemenin bilekelerinin de izleyiciyi bu adan srece katmas gerekir. Bu noktada sahnelemenin almlamay etkileme, ynlendirme biimleri, bo alan brakmas, sahne zeri gstergeleri gibi etkenler iin iine girmektedir. Konu, tiyatro gstergebiliminden ok, tiyatro metinlerinin gstergeleri oluturma biimleri, okur-metin diyaloundan ve yazarlarn kendi sylemlerini oluturma biimlerinden izleyici-sahne diyalouna doru uzanmay hedefledii iin, ncelikle almlama ve metin ilikisi zerinde durmak, daha dorusu almlamann okurun/izleyicinin retimiyle ilikisini, metnin almlamay, dolaysyla okur/izleyici retimini koullama biimlerini ortaya karmamz gerekiyor. Okur merkezli yaklamlardan yola karak, kuramsal ereveyi oyun yazarlar ve tiyatro metinleriyle ilikili olarak izmeye alalm.
5. Marco De Marinis; "Dramaturgy of the Spectator", ev. Paul Dwyer, The Drama Review,T114, Volume 31, no:2, June, s.100-101-102
10
I.1. L.Althusser, W.Iser ve U.Eco'nun Okur Merkezli Yaklamlar Sanatn bir 'yansma' deil de bir 'retim' olarak aklanmaya balamasyla beraber, yazn yapt da tamamlanmam bir anlam alan olarak ele alnmaya ve yorumlanmaya balar. Bu grn savunucularndan olan Louis Althusser, sanat, ideolojinin aynas ya da ideolojinin bilgisini pekitirme ve yanstma arac olmaktan bamsz bir retim tarz iinde varlk gsteren yeni bir tr bilgi alan olarak ele alr ve yeni bir sanat gr ortaya koyar.6 Althusser yepyeni bir sanat epistemolojisi retir. (...) (Althusser'in kuramna gre) aile, okul, kilise, devlet, siyasi parti gibi kurumlarn maddi pratiinde retilen ve gereklii bulandran bir gtr ideoloji. nsan, ideolojinin pratii iinde, gereklii arptlm hayali ilikiler iinde grr ve ister istemez gerekliin baka trl grlemeyecei yanlgsna der. te sanatn amac da ideolojinin "grnmez kldn" aydnlatmak, gstermektir. Sanat, bu balamda artk toplumu yanstan bir ayna deil, ideolojiyi temizleyen yeni bir tr bilgi retimidir.7 Yukardaki alntnn da iaret ettii gibi Althusser, yaznsal metnin, ideolojinin bir yansmas ya da bir arac olarak deil, metnin kendi i ileyiinde, ideolojinin grnmez yaptklarn grnr hale getirmesi, alglatmas, hissettirmesi anlamnda nem kazanmakta olduunu vurgular. Sanat, ideolojinin bireylere verdii deerlerin, normlarn dntrlmesinde etkin grr ve yazn yaptnn anlam potansiyelinin ortaya kmasnda, anlam boluklarnn doldurulmasnda 'okuru', etkin ve retken bir konuma yerletirir. 'Sanat zerine Bir Mektup' adl makalesinde Althusser, sanat ile ideoloji ilikisinin karmaklndan sz ederken, ayn zamanda ak ve net bir biimde gerek sanat ideolojilerin arasnda saymadn syler.
6. Nazan Aksoy; "Bat ve Bakalar", Dzlem Yay., 1996, s.67-70 7. a.g.e. s.68
11
Gerek sanatn okura kesin anlamda bir (bilimsel) bilgi vermediini, bilginin yerini almamasna ramen, bilgiyle belli bir zgl ilikiyi koruduunu, ama bunun bir zdelik deil farkllk ilikisi olduunu vurgular.8 Sanatn zgnlnn, gereklii antran bir eyi 'grmemiz'i, 'alglamamz', 'hissetmemizi' salamak olduuna inanyorum. (...) Sanatn bizim grmemizi salad ve dolaysyla 'grme', 'alglama', 'hissetme' biiminde (bilme biiminde deil) bize verdii ey, iinden doduu, iinde ykand, sanat olarak kendisini ondan ayrd ve antrd ideolojidir.9 Bu grlerini, 'Materyalist Bir Tiyatro zerine Notlar' adl makalesinde, tiyatro metni ve sahnelenmesi, metin-okur/izleyici-sahne ilikisi iinde ele alarak metin ve sahneleme gstergeleri olarak 'iki zamanllk' ve 'merkezsiz yap' kavramlar zerinde durur. Bu kavramlar Bertolazzi'nin El Nost Milan oyununundan ve Brecht'in oyunlarndan rneklerle somutlatrr: Bertolazzi'nin (metni yazarkenki) grnr niyetleri ok nemli deildir: mhim olan, oyunun aksiyonunun karakterlerinin ve szlerinin tesinde, oyun yapsnn temel eleri arasndaki isel ilikidir.10 Althusser'in szn ettii bu oyun yaps ve iki zamanllk, El Nost Milan'da, halkn zaman ve atmann zaman ikiliinde, gerek zamann duraanlnn yansra atmann zamannn imek hznda parlayp snmesi ikiliinde, dramn odakland kiinin iselletirmi olduklar, kanksadklar, ama aslnda kendileri dnda retilmi bir kurmacann paras halinde yaadklar burjuva deer yarglarnn, sefalet iindeki insanlarn gerek halleriyle tezat oluturan ikilikte kendiliinden ortaya kmaktadr. Yani oyunun i ileyiinin salam kurgusu btn bunlar dorudan, parmak sallayarak deil,
8. Louis Althusser; "Sanat zerine Bir Mektup", ev: Bora Tanyel, Mimesis Tiyatro/eviri- Aratrma Dergisi, Say: 6, Boazii niversitesi Yay., s.265 9. a.g.e. s.264 10. Louis Althusser; "Piccolo Tiyatro Bertolazzi ve Brecht Materyalist Bir Tiyatro zerine Notlar", ev: idem Gen, Mutlu ztrk, Mimesis Tiyatro/eviri-Aratrma Dergisi, say: 7, Boazii nv.Yay., s.140
12
rtk bir biimde, kendiliinden grnr klmaktadr. Dolaysyla metin ve sahneleme stratejisi, rtk biimle, almlamay ak brakmakta ve bylece yaratlan bo alan okur/izleyici tarafndan doldurulabilmekte, anlam okurun/izleyicinin almlamasyla tamamlanmaktadr. Bu yap oyun iinde hibir yerde (dorudan) gznne serilmez, hibir yerde bir tirada ya da diyaloa konu olmaz. Oyunun hibir yerinde aksiyon aknn ya da ortalktaki u veya bu karakterin alglanabilecei gibi dorudan alglanamaz. Ama o orada; halkn zamanyla dramn zaman arasndaki rtk ilikide, bu iki zamann karlkl dengesizliinde, birbirlerine oyun boyunca yapp durduklar "gndermelerde" ve nihayet o hakiki ve aldatc eletirilerindedir. (...) seyircinin (...) dorudan aydnlk bir bilinliliin terimlerine tercme edemese de- alglamas salanan ey, ite bu yrek paralayc gizli iliki, bu nemsiz grnen ama aslnda belirleyici gerilimdir.11 Ayn tr bir ikililik ve durumun dorudan deil, oyunun yaps araclyla seyirciye iletilmesi, alglatlmas Brecht'in oyunlarnda da geerlidir. rnein, Cesaret Ana'da Ana, bir yanda oullarn savata yitirirken, te yanda sefalet iindeki durumundan kurtulma abasyla silah satar. Althusser ayn makalede bu yapy; "gizli asimetrikeletirel" yap olarak, "birbiriyle btnlemeyi baaramayan, birbirleriyle ilikisi olmadan bir arada varolan, birbiriyle kesien ama neredeyse karlamayan zamansallk biimleri" olarak adlandryor. Yani onun deyiiyle, "bir yanda Cesaret Ana'nn krlnden doan kiisel trajedileri ve agzllnn uyduruk aciliyeti, bir yanda sava" ikili zamansall, "Galileo'daysa, hakikat iin sabrszlanan bilinlilik ve ondan daha yava ilerleyen tarih." Eletiriyi oluturan nokta, dnyann kendi itkisiyle hareket ettiini sanan, kiisel trajedisini bu noktada diyalektikmi gibi yaayan ama aslnda diyalektik olmayan bir gereklikte varolan yaantlarn rtk yzlemesinde grlr. Yanlsamann ikin eletirisi mmkn klnr.
11. Louis Althusser; "Piccolo Tiyatro Bertolazzi ve Brecht Materyalist Bir Tiyatro zerine Notlar", ev: idem Gen, Mutlu ztrk, Mimesis Tiyatro/eviri-Aratrma Dergisi, say: 7, Boazii nv.Yay., s.141
13
Oyunlarn yapsnda asl eletiriyi ynelten, szlerden ok yapy oluturan elerin gleri arasndaki denge ya da dengesizliklerdir. nk hakiki eletiri ancak ikinse ve bilinli olmadan nce zaten gerek ve maddiyse dorudur. (..) kendi elikilerinden yola karak kendi bana gereklie ulaabilecek bir bilinlilik diyalektii yoktur; (..) nk, bilinlilik geree kendi isel geliimi yoluyla deil, kendisinden baka olann radikal kefiyle varr.'12 Althusser, insanlarn iinde yaadklar "kendiliinden ideolojinin" bir eletirisini yapmann, bu kendiliinden ideolojinin grnr klnmasnn Brecht'in oyunlarnda amalad ey olduunu vurgular. Shakespeare ve Molire'i szlerinin dnda tutarak, klasik tiyatronun ele ald konuyu okura/izleyiciye tamamiyle merkezi bir karakter araclyla, bu karakterin kurmaca bilinliliinde yanstlan koullarla kendi ideolojisinin diyalektiini verdiini ve klasik tiyatronun temalarnda yansyan ideolojinin, bu ideolojinin doasnn sorgulanmas gerektiini syler. Brecht'in ustal btn bunlar salt szlere ya da temaya deil, oyunun yapsna ilemi olmasndadr. Kahramanlar, Brecht onlar oyunlarndan kovdu diye deil; tm kahramanlklarna ramen ve oyunun kendi iinde, oyun tarafndan olanaksz hale getirildikleri, oyun onlar da, bilinliliklerini de, bilinliliklerinin uyduruk diyalektiini de btnyle hi ettii iin yokoldular. (...) (Bu sylenilenler) ayrntlarda ya da ak dzeyinde deil oyunun yapsal dinamiinin daha derin bir dzeyinde retilmitir.13 Brecht'in oyunlar bu adan okura/izleyiciye alternatif sunacak niteliktedir. Yabanclatrma kurtarlmakta etkisiyle, ama okur/izleyici oyunla da zdelemeden tamamiyle darda
braklmamaktadr. Yani Brecht, izleyiciyi bir "yarglayc" ya da "yce
12. Louis Althusser; "Piccolo Tiyatro Bertolazzi ve Brecht Materyalist Bir Tiyatro zerine Notlar", ev: idem Gen, Mutlu ztrk, Mimesis Tiyatro/eviri-Aratrma Dergisi, say: 7, Boazii nv.Yay., s.142 13. a.g.e. s.146
14
yarg" konumundan da uzaklatrmaktadr. zleyici ile oyun arasna konulan mesafe oyunun kendi i mekanizmasnda, kendi yapsnda retilen bir ey olarak izleyiciyi de oyunun iine alr, dnsel bir etkinlii vareder. Brecht, hereyden te tamamlanmam oyunu gndelik yaam iinde tamamlayacak oyuncu-izleyiciler retmek istemitir. Okurun/izleyicinin etkin konuma getirilmesi bu adan oyun araclyla yanlsamalarn eletirisine ynelik bir yntemin gsterilmesi yoluyla olur ki bu da oyunun, yntemi somutlayan, i ileyii iinde kendiliinden alglanmasn salayan yapsnda gizlidir. zleyicinin bilinlilii oyunun kendisidir. Brecht haklyd; eer tiyatronun tek amac bu ebedi kendini tanma tanmama zerine bir yorum olmaksa, bu seyircinin zaten bildii bir ezginin tekrarlanmas olacaktr; bu onun kendi ezgisidir. Ama bunun aksine, eer tiyatronun amac bu dokunulmaz imgeyi yok etmek, mitik dnyann yanlsamal bilililiinin o ebedi kresini harekete geirmekse, o zaman gerekten de oyun seyircide yeni bir bilinliliin retimi, olumas demek olacaktr - btn bilinlilikler gibi tamamlanmam olan ama tam da bu tamamlanmamlk, fethedilmi bu uzaklk, aksiyon iindeki eletirinin bu devasa eseri tarafndan harekete geirilmi bir bilinlilik: Oyun gerekten de yeni bir seyircinin, oyunun bittii yerde ie koyulan ve sadece onu tamamlamak, ama yaam iinde tamamlamak iin ie koyulan bir oyuncunun retilmesidir.14 imdi sylediklerimizi ksaca toparlayacak olursak Althusser'in kuram, ideolojinin maddiliinden yola karak insanlarn 'toplumsal formasyon' iinde kendilerini nceden belirlenmi ilikiler ve roller iinde bulduklar temeline dayanyor. Bireyler toplumsal ilikilere belirleyici zneler olarak deil, ilikiler iinde kendileri belirlenen bireyler olarak girerler. Ancak toplumsal yaplanmann ileyii iinde, ilikilerin btnn gremedikleri iin
14. Louis Althusser; "Piccolo Tiyatro Bertolazzi ve Brecht Materyalist Bir Tiyatro zerine Notlar", ev: idem Gen, Mutlu ztrk, Mimesis Tiyatro/eviri-Aratrma Dergisi, say: 7, Boazii nv.Yay., s.149
15
kendilerini zneler olarak grmektedirler.15
(..) gereklikle ideoloji
arasndaki iliki bir yanstma ilikisi deildir. deoloji yoluyla kendilerini zne olarak gren insanlar, aslnda gereklikle kendi aralarndaki ilikiyi ideoloji iinde tasarlamaktadrlar.(...) somut etkiler yaratan, somut sonular veren bir pratiktir ideoloji. deolojinin pratii iinde insan gerekliin baka trl de grlebileceini bilemez, ya da baka trl olamayaca yanlsamas iinde yaar.16 Konuyu Althusser'in bakndan sanat eserine doru
ynlendirdiimizde sanata ve yazn yaptna bir ama yklendiini gryoruz. Bu ama da, okurun/izleyicinin etkin hale gelmesi, dnsel hareketlilik iinde eletirel olabilmesidir. Bu, ideolojinin 'grnmez kld'n, metin stratejilerinde kendiliinden grnr hale getirmek anlamndadr. nk Althusser'e gre, sanat ve edebiyat da kendine zg bir gereklikle uramaktan ok, ideoloji ve gereklik arasnda kendiliinden yaanan ilikiyi ileyip, dntrr.17 Byle bir retim iin de doal olarak okur, sanat eseri karsnda edilgen bir alc deil, eserin anlamlandrlmasnda merkez durumuna gelmi, okurun etkin bir rol iinde olmas nem kazanmtr. Tamamlanmam anlam okurla beraber kendini varedecektir. Ancak Althusser'in kuram ndan Brecht'in yntemine baktmzda, okurdan yine de belli bir bak tarz beklendiini, ya da sz konusu bak tarzna doru ynlendirildiini syleyebiliriz. Umberto Eco, Ak Yapt adl kitabnda, yaptn anlam potansiyelini ortaya karacak eitli "ak"lk rnekleri verirken, Brecht'in oyunlarnda sonlarn belirsiz braklmasnn, okurun/izleyicinin yapt anlamlandrmas asndan nasl bir "aklk" olduunu anlatr. Oyunlarda ortaya konulan sorunlara, okurun/izleyicinin kendi bilinlenmesiyle bulaca zmler gelitirmeye ynlendirilmesini de yaptn "ak"l olarak grr. nk ne yazar ne de dramaturg dorudan bir zm nermemektedir.
15. Murat Belge; nszden (s.10)- Louis Althusser, "deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar", ev. Yusuf Alp, Mahmut zk, letiim Yay.,1994. 16. a.g.e. s.12 17. Nazan Aksoy; "Bat ve Bakalar", 'Yirminci Yzylda Edebiyat Eletirisine Ksa Bir Bak', Dzlem yay., 1996, s.68-69
16
Brecht'in oyun-poetikasn incelediimizde (...) dramatik eylem, kimi gerilimli durumlarn sorunlu bir sergilenmesi olarak dnlr; ama dramaturg bunlara bir zm nermez -gzlenecek olgular, bir yana ekilerek, adeta dardan seyirciye sunmakla yetinen "epik" oyun tekniini izler. Grdklerinden eletirel sonular karmak, seyircinin stne den bir grevdir. Brecht'in dramlar ikirciklik iinde son bulur.Yalnz burada szkonusu olan artk o bungunluk iinde yaanan bir gizin ya da sezinlenen bir sonsuzluun marazl ikirciklii deildir; bir zm bulunmas gereken sorunlarla karlama eklindeki toplumsal bir varoluun ok somut ikircikliidir. Dolaysyla yapt bir tartma anlamnda "ak"tr: Bir zm istenir, beklenir, ama bu, seyircinin bilinlenmesinden domaldr. Bylece "al", devrimci bir eitim aracna dnr.18 Okur/izleyici zm bulmak iin kendi kendiyle braklmasna karn, Brecht'in metin stratejisinde ve Althusser'in kuramnda, metin karsnda okur yaantsn Marksist bak asndan yorumladn ve okurdan da (ya da sahne gsteriminde izleyiciden de) benzer bir tavr beklediini gryoruz. Bylece yaptn da toplumsal dnme iaret eden bir ilevi yerine getirmesi bekleniyor. Wolfgang Iser ise daha farkl bir gr sunar ve metnin kendine zg bir gereklii olduundan sz ederek, okurdan "nyargsz, liberal, estetik bir tavr"19 bekler. Althusser ve Iser'in yaklamlarnda ortak olan noktalar, okuru merkeze almalar ve metin stratejilerine nem vermeleridir. Okur, yazn yaptnn koullamasn hissedecektir. Bu nedenle yazarlarn sylemlerini nasl oluturduklar, metin-okur diyalou ve okurun metnin anlam potansiyelini retmesi her iki gr asndan da nemlidir. Ama Althusser, yazn yaptna yerleik toplumsal dizgeyi dntrc bir ama, belli bir ilev ykler ve sanatn kendi gereklii gibi bir sorunsalla uramazken, Iser, kurmaca metnin i yaantsn, bu yaant iinde kurgulanan dnyann, okurun katlmyla nasl varedildiini inceler. Metnin anlam
18. Umberto Eco; "Ak Yapt", Kabalc Yay., Kasm 1992, s.21 19. Nazan Aksoy; "Bat ve Bakalar", 'Yirminci Yzylda Edebiyat Eletirisine Ksa Bir Bak', s.68-69, Dzlem yay., 1996
17
potansiyelinin ortaya kmasnda okurun roln ve okuma srecinin kendisini tartr. Bu balamda Iser'in almlamaya ve yazn yapt karsndaki okur yaantlarna dair grlerine bakalm. 'Metinlerin arsal Yaps' adl makalesinde Wolfgang Iser, yaznsal metnin kendine zg niteliini, gerek nesneler dnyasyla okurun deneyim dnyas arasnda gidip gelen bir sarkaca benzetir. Metin ne tam anlamyla gerek nesneler dnyasna ne de okurun deneyimine kk salar ama srekli bir salnm ierisindedir.20 Metne canlln kazandran, okuma srecinin kendisidir. Okuma srecini bir yandan bileimsel nitelii olan metnin biimi oluturmakta, dier yandan ise ayn metin ancak okurda yaratt tepkiyle etkinlik kazanabilmekte. (...) yaznsal metinlerin anlamlar ancak okuma srasnda, 'okuma' dediimiz sre iinde retilir. Anlam, sadece yorumcuya kaplarn aan ve metnin iinde gizli bir boyut deil, metin-okuyucu iletiiminin bir rndr.21 Iser'in okuma sreci ve metin-okur iletiimi dedii noktada, metnin belirlenmi ya da belirlenmemi olma zelliinin, yapsnn, yazlma biiminin, ksacas metinin okurla nasl bir iletiime girdiinin nemi ortaya kyor. Iser, belirlenmi metinler olarak, konu edindii nesneyi aklayan metinleri gsteriyor ve bunlar yaznsal metinden ayryor, nk bu tr metinlerin, metnin dnda da ayn belirlenmilikle varln srdren bir nesneden sz ettiine iaret ediyor. Oysa belirlenmemi metinlerin, konu edindii nesneyi kendisi oluturan metinler olduunu, bu metinlerin betimledikleri nesneyi yaam dnyamzda vurguluyor.22 verilmi ve elerden bunlarn hareket ederek zelliinin kendilerinin olduunu oluturduklarn kurmaca
Yani Iser'in "yaznsal metin" tanmnda, kendi dilini
oluturan ve bu dilin kurallar iinde anlam potansiyeli olan, bu kurallar iinde kendi gereini vareden metinler sz konusu edilmektedir. Iser bunu yle ayrntlandryor:
20. Wolfgang Iser; "Metinlerin arsal Yaps", ev.ara Sayn, Balam, ..Yb.Diller Yksek Okulu,Almanca Blm Dergisi , stanbul 1979, s. 145 21. a.g.e. s. 140 22. a.g.e. s. 145
18
Yaznsal metin eer karsndaki nesneye kar bir tepki ieriyorsa, o zaman oluturduu evrenin karsna eitli tutumlar koyar. Yaznsal metnin gereklii, kendinden nce var olan bir gereklii yanstt gerekesinden deil, bu gerei grme olaslklar hazrlamasndan doar. (..) ancak metnin kendisinin oluturduu bir gereklikten sz edilebilir. Bu ise ancak kendinden nce var olan gereklie bir tepki olarak ortaya kar. (..) hi bir yaznsal metin, e deerli olduu ya da zdeleebilecei bir yaam gereine indirgenemez. (..) Onun iin de gereklikleri iinde yaadmz dnyada deil, okuma srecinde aranmaldr.23 Kendi dilini ve gereini oluturan kurmaca metinlerin, okurla iletiim srecinde, belirlenmemilikleri okur-metin ilikisini doru orantl olarak etkiler. Yani metnin, okura brakt bo alan -ya da belirlenmemilii- artt oranda, okurun metinde amalanan eyin oluumuna katks artar. Bylece metin, bu doru orant dorultusunda okurlar tarafndan srekli yeniden retilebilir. Peki metnin anlamn reten okur olduuna gre, acaba okur metindeki bo alanlar bireysel bir biimde, istedii gibi, rastgele doldurmakta serbest braklr m? Bo alan yaratrken metnin stratejisi nasl oluturulur? Okur-metin diyalou yazardan ya da metnin kurgu biiminden ne derecede bamsz olabilir? Metin okuru retken klarken, kendi dilini de retebilir mi? Bir metin kendi alcsn zorunlu bir koul olarak ister; sadece kendisi iin, somut iletiimsel edimi iin deil ayn zamanda anlam potansiyeli asndan da buna gereksinimi vardr. Bir metin kendi ileyi mekanizmas iinde, bu mekanizmaya ait bir retimdir.24 Metin, okuyucusuz varolamaz. Ancak metnin i ileyi
mekanizmas da okuru tamamiyle serbest brakmaz. Okur, metnin
23. Wolfgang Iser; "Metinlerin arsal Yaps", ev.ara Sayn, Balam, ..Yb.Diller Yksek Okulu,Almanca Blm Dergisi , stanbul 1979, s. 144 24. Marco De Marinis; "Dramaturgy of the Spectator", Drama Review, ev. Paul Dwyer, 1986 (Marinis bu paragraf U.Eco'nn Drama Review 1979 s.452-54'den alntlamtr."
19
kendini koullamas ynnde, "klavuzlu bir yarat"25 iinde metnin belirlenmemi alanlarn bulgulayarak anlam retecektir. Akit Gktrk, 'Roman Ingarden'e Gre Okuma Edimi' adl makalesinin bir blmnde ayn konuya yle iaret eder. Bo anlam alanlarn doldurma etkinliinde okur, yardmsz ya da geliigzel bir davran iinde deildir. Szn ettiimiz iskeletin ilevi, ilk dzeylerde beliren anlamlar nda okurun bu etkinliini ynlendirmektedir. Bu iskelet, yapnn almlannn deiik sreleri boyunca, gitgide deimez bir yap nitelii kazanacaktr. Okurun grevi, yaptn deiik dzeylerinden kaynaklanan sezdirimlere, birbirine rl grlerin ynlendirmesine uyarak, yaptta dile getirilen olaylarla durumlarn, kiilerin belirlenmemi kesimlerini kendi dgcyle, btne uyacak bir biimde doldurmaktr.26 Bu durum kesinlikle okurun zgrlnn kstlanmas anlamnda dnlmemelidir. Metne zg kurgu ve yap zellikleri almlamay etkileyen bir gedir. Bylece diyebiliriz ki yukardaki sorularn yant metinde okurdaki tepkilere yn veren teknik koullarn dile getirilmesine, bunun iin de kurmaca metnin nasl oluturulduunun zmlenmesine ve metnin arsal yaps asndan, ne biimde, hangi teknikle olutuunun bilinmesine baldr.27 Okunma srasnda oluan anlam metin tarafndan koullanmtr, ama bu koullanma biimi yine de anlamn okur tarafndan oluturulmasn salar. (..) Yazar okura baz roller, grevler yklemise, bu, yazarn istediini dile getirme yeteneinden yoksun oluundan deildir. Metnin birlikte oluturulmasnda katksnn artmas, okurun kendini ortaya koymasn zorlar.28
25. Jean Paul Sartre; "Edebiyat Nedir", ev.Bertan Onaran, stanbul 1967, s. 44, alntlayan Akit Gktrk, "Szn tesi", nklap Kitabevi, 1989 s. 21, 26. Akit Gktrk; "Szn tesi", nklap Kitabevi, 1989, s.32 27. Wolfgang Iser; "Metinlerin arsal Yaps", ev. ara Sayn, "Balam", ..Yab.Diller Yk.Ok.Almanca Bl. Dergisi, st.1979, s.153 28. Wolfgang Iser; "Metinlerin arsal Yaps", ev. ara Sayn, "Balam", ..Yab.Diller Yk.Ok.Almanca Bl. Dergisi, st.1979 s.161 ve 157
20
Peki, Iser'in szn ettii bu okur nasl bir okurdur? Iser, soruya, "rtk Okur" (implied reader) yantn veriyor. Ama rtk Okur, bir kii ya da insan topluluu olarak anlalmamaldr. rtk Okur, bir model ya da bir roldr. Byle bir okur pasif olduu kadar aktiftir de, metin onun tepkisini yaplandrrken, o da varsaylan anlam retir; metnin onu ynlendirdii bak asna doru anlam btnler. rtk Okur, metin kurgusu, metnin iskeleti, okuma sreci, ve anlam oluturma arasnda birbirini tamamlayan, birbiriyle uyumlu, tutarl, btnsel bir ina (consistency building) grevini stlenir.29 Yani inann en nemli yap tadr, dolaysyla rtk Okur, okuma srecinin ve metin stratejisinin somut, gerek/ampirik bir okurun kafasnda dnceye, anlama dnmesidir. Buradan hareketle, rtk Okur ve gerek/ampirik okurun birarada varolduunu ve farkl bilin dzeylerinde metinle etki-tepki ilikisinde bulunduunu syleyebiliriz. rtk Okur kavram transandental bir modeldir. Bu model, yazn yaptnn nceden belirlenmi (yazan tarafndan) etkilerinin tanmlanmasn mmkn klar ve okurun roln, metinsel yap ve yap iinde nceden belirlenmi, kurgulanm tepkiler araclyla gsterir. (...) rtk Okur kavramnn kkleri metnin yapsnn derinliklerine uzanr. Hibir ekilde somut bir kiiye karlk gelmez, rtk okur metinsel yapnn kendisidir. Dolaysyla, bu, alcnn kim olduunu, nasl bir kii olduunu tanmlamakszn, bir alcnn varln ngren metinsel yapdr. Her bir alc tarafndan tahmin edilecek rol ve anlam, nceden bnyesinde yaplandrr, okuru ibirliine aran bir yaplar a kurar ve okuru metni kavramaya tevik eder.30 Iser'e gre metin, okuru ibirliine aran yapsn temelde drt ana perspektife gre kurar: anlatc, karakterler, olay rgs ve varsaylan okur. Bu drt elemann hibiri tek bana metnin anlamn oluturmaz. Bunlarn birbiriyle nceden belirlenmi iliki biimleri, gerek okurun, belli bir duru noktas ya da bak asndan, metnin anlam potansiyelini (tamamlanmam anlam) ortaya karmasnda yol
29. Wolfgang Iser; "The Act of Reading, A Theory of Aesthetic Response", The John Hopkins University Press, USA,1978, s.34-38 30. a.g.e. s.38
21
gsterici ileve sahiptir. Ancak sz edilen drt perspektif ya da eleman, szsel olarak metnin iinde dorudan temsil edilmezken, okuma sreci iinde grnr hale gelir ve anlama (anlamlara) dntrlrler.31 Burada bir baka soru daha akla geliyor. Acaba metnin nerdii rol, ancak okur tarafndan iyi anlalrsa m bir ilev kazanr? Okurun, metinde kendi roln bilinli bir biimde kabul etmesi, rnek okur kavramnn dnyas, ortaya bilgi koyduu okuma ki sreci iinde anlamn anlamn oluturulmas iin bir gereklilik deildir. Gerek okurun deneyim birikimi kukusuz almlamada, oluturulmasnda etken olacaktr ama oluan anlam ne d gereklik, ne de okurun kendi dnyasnn bir kopyasdr. Sz konusu anlam, okurun kafasnda dnceye dntrlen metin stratejileridir. rtk Okur, metnin ok saydaki potansiyel balantlarn aa karacak bir okurdur. Bu balantlar, metnin hammaddesini ileyen zihin tarafndan yaratlr, ancak metnin kendisi deildirler -nk metin yalnzca cmlelerden, beyanlardan, bilgilerden, vb. oluur... Bu etkileimin metinde yeri yoktur, ancak okuma sreci araclyla geliir. Bu sre, metinde biim verilmemi olan, ancak o metnin niyetini temsil eden bir eye biim verir.32 Dolaysyla okur, farknda olmasa da zaten metin, yaps itibariyle okuru yeni bir deneyime ynlendirecektir ve bu yeni deneyim, okuma sreci sonunda okurun, bilinli olarak kendi bilgi birikimine katmak isteyecei bir ey haline gelecektir. Ksaca, Iser'in rtk Okur kavram, "metinsel yaplarn dnsel etkinlik araclyla kiisel deneyimlere dntrld sreci tanmlayan bir yol ya da yntem nerir."33
31. Wolfgang Iser; "The Act of Reading, A Theory of Aesthetic Response", The John Hopkins University Press, USA,1978, s.34-38 32. Wolfgang Iser; "The Implied Reader", Baltimore, Johns Hopkins U.P., 1974, s. 278-287, alntlayan Umberto Eco, "Anlat Ormanlarnda Alt Gezinti", Can Yay., 1995, s. 23 33. Wolfgang Iser; "The Act of Reading, A Theory of Aesthetic Response", The John Hopkins University Press, USA,1978, s.34
22
imdi akla gelen bir baka soruyu daha yantlamaya alalm. Wolfgang Iser'in szn ettii okur katksnn artmas, metnin okuru koullama biimi asndan ne anlama gelir? rnein, Samuel Beckett'in metinlerindeki bo alann arl, hatta metinlerinin btnn bo alan olarak kullanmas, okurun gnlk yaamna ykledii anlamlar birden yanlsamaya dntrecek biimde kurgulanmtr. Metindeki belirlenmemilik, okura, anlam kendisinin bulma zgrln verir. Ancak Beckett metinlerinde okur, anlamn ne olacana kesin bir karar veremez. Sadece anlam aramak, metni yeniden retmek iin okurun d gcn sonuna kadar kullanmas istenir ve ulat nokta sonuta asla okuru rahatlatacak nitelikte deildir. Aslnda, okur, metinde hi sz edilmeyeni, yani kendini bir eletiri konusu ya da oda olarak bulur. W. Iser, Beckett'in metinlerinin sanki ekliyor: Metnin yeniden gereklemesi iin gereken "artk bilgi"yi (okurun) bu d gc oluturur. Metinlerin iletiim gc ise, dlediklerimiz ve yelediimiz biimlerde deimeler uyardklar oranda artar. Anlama ve alglama kalplarmzda bir sarslma saladklar zaman, etkinlie kavuurlar. Biz ise, kendimizi kiisel d dnyamza hapsettiimiz srece, zgrlmz kullanamayacamz anlarz.34 Beckett, oluturduu metin stratejisi asndan, okurun anlama ve alglama kalplarn iddetle sarsar ve kemiklemi anlam retme biimlerini krar. Okur, tutunduu dallarn elinden kaydn hisseder. nce metinde olup bitenlere kalplam anlamlar, yaln benzetmeler ykleyerek, metni allm snrlara indirgerken, sonra bildik kalplarn krmas gerektiini anlar. te bundan sonras okurun kendi dnme, anlam yaratma kalplarnn, biimlerinin genel gereklikle, yaam boyunca kendisine retilen kemiklemi yaplarla, kendi d dnyas arasnda gidip gelmesi, kendine ve kendini oluturan gelere (toplumsal, kltrel ve bireysel olanlara) de eletirel bakabilmesi
34. Wolfgang Iser; "Metinlerin arsal Yaps", ev. ara Sayn, "Balam", ..Yab.Diller Yk.Ok.Almanca Bl. Dergisi, st.1979 , s.160
dnyamz
da
atklar
zaman
zgnlklerini
gerekletirebileceklermi gibi bir etki braktklarn sylyor ve unlar
23
noktasnda odaklanr. Hepsinden de nemlisi deimez, somut bir gereklikmi gibi baland "dil" yaps, yansra olumu toplumsal, kiisel ilikiler a ve szcklerin sanr yaratan yan etkilerini grmeye balar. Anlam ve anlam yaratmada yararland bilekeleri de sorgulamaya balar. Yaznsal yaptn insann kendi durumuna nasl bir yaklam salayabilecei sorusu Beckett'in oyun metinlerinde okurun yazar konumuna getirilmesiyle yant bulur. Bilindii zere Beckett oyunlarnn sahnelenme aamasnda bizzat bulunarak ynetmenin sahne zerinde dorudan anlam yaratacak, izleyicinin almlamasn dorudan etkileyecek gelerden kanmas iin mdahalelerde de bulunmutur. Yazarn bu tutumu, aslnda oyuncu ve sahneleme biimleri adna bir kstlama getirme, oyunun zaman iinde kalplamas, kemiklemi bir sahnelemeye esir kalmas gibi bir elikiyi ve tehlikeyi de beraberinde tamaktadr. Yani bu tavr, izleyiciyi zgr brakma adna tiyatral yaratcl kstlama anlamna da gelmektedir ki, Zehra pirolu Tiyatroda Yeni Araylar adl kitabnda, "Godot'yu Yaatabilmek iin Beckett'den Kurtarmalyz" diyen tiyatro ynetmeninin oyunun almlanmasna getirdii farkll, yorumuyla yaanlan an insan getirdii duruma dorudan gnderme alanlar atn anlatrken, ada tiyatro anlaynn yaratcla dayandn da vurguluyor.35 zellikle tiyatro metinlerinin sahnelenmesi sz konusu olduunda, metnin sahneleme ncesi ilk okuru olarak grebileceimiz ynetmen ve dramaturgun, yazarn iletisine kar bir tavr taknmas da sz konusu. Kukusuz, tiyatro metinleri salt metin olarak deil, ynetmenin yorumu, iletisi, yaratcl ve tiyatro gstergelerini kullanma biimiyle sahnede de retilecek, canllk kazanacak yaptlardr. Ancak ynetmen ve dramaturg okur olarak ilk adm, metnin kodlarn zme ilemiyle, yani metinle ibirlii yaparak atarlar -ki konumuz snrlar iinde bizi ilgilendiren imdilik bu admdr. kinci adm, ynetmenin iletisi dorultusunda metnin sahneye tanmasdr. Bu aamada, yorumlama, kar okuma, parodiletirme, ar yorum benzeri yaklamlar, dramaturji ve sahne gstergeleri araclyla devreye girer. Almlama ve retim birbiriyle ilikilidir. ada tiyatro anlay yaratcln zgr braklmasna dayanmakta, ama yaratclk ancak metinle girilecek diyaloun ve metinle hesaplamann sonucunda kalc rnler verebilir.
35. Zehra pirolu; "Tiyatroda Yeni Araylar", Dzlem yay., Mart 1992, s.179-180
24
Wolfgang Iser'in "rtk Okur" kavramnn benzerini, Umberto Eco'nun, metnin okur tarafndan nasl anlaldn aklad almlama gstergebilimi kuramnda gelitirdii "rnek Okur (The Model Reader)" kavramnda da gryoruz. Ancak Eco'nun "rnek Okur"u bir metin stratejisi, metinde cmle ya da eitli gstergeler olarak beliren metinsel talimatlarn btndr.36 Okurun Rol (The Role Of The Reader) adl kitabnda kendi "rnek Okur" kavramn, "metnin, olas okurunu ibirliine gidecek biri olarak ngrmekle kalmayp, ayn zamanda metnin (ya da metin stratejisinin) yaratmaya alt bir okur"37 olarak tanmlar. Her metin, kendi i ileyiini harekete geirecek kendi olas okurunu amalar, tasarlar ya da baka bir deyile rnek okurunu ngrr ve bu okuru stratejisi iinde yaratmaya alr. Yani rnek Okur, Eco'nun, okurdan, onun iine katlmasn isteyen tembel bir ara olarak grd metinle birlikte de yaratlr.38 Yazar, oluturduu metin startejisinde okurla oynayaca bir eit oyun kurallar ortaya koyar ve 'rnek Okur', bu kurallar grebilen, oyunu srdrebilen, oyunda kalabilen, yorumlamada etkin ve eletirel olabilen kimsedir.39 Yani yazar ve okurun, metin stratejisi iindeki deneyim alanlarnn rtmesi, metnin yorumlanmasnda gerekli bir koul olarak karmza kmakta. Buradan hareketle, okurun yorum zgrlnn de yaptn biimsel zelliklerine, metin stratejilerine bal olduunu, metnin tutarl erevesinde snrlandn syleyebiliriz. Kimi metinler ok sayda olas okuma retebilecek yetenekte bir rnek okuru ngrr ve metinsel yapsn da buna gre oluturur, kimi metinler daha ksr ve snrlaycdrlar. Eco'nun kuramnda, rnek okurun, belli bir okuma modeli gelitirmek ya da okuma srecinin nasl olmas gerektiini sergilemek gibi bir amala retilmediini, yazar-metin-okur ilikisinde, almlamay, yorumlamay, retimi etkileyen yapsal etkenlerin aratrldn ve bu etkenlerin, olas rnek okurunu metin stratejisiyle olutururken, bir
36. Umberto Eco; "The Role Of The Reader", Indiana Unv. Press, 1979, s. 3-11 37. a.g.e. s.17 38. Umberto Eco; "Anlat Ormanlarnda Alt Gezinti", ev. Kemal Atakay, Can Yay., 1995, s.9 39. Umberto Eco; "Anlat Ormanlarnda Alt Gezinti", ev. Kemal Atakay, Can Yay., 1995, s. 16, 22 ve 23
25
yandan da bu rnek okurun ibirliini beklediini gryoruz. Bylece, metin-okur diyalou denildiinde, yazarn sylemini oluturma biimi, kurduu metin stratejileri, metnin tutarll ve okurun retimi, almlamas arasnda karlkl gelien sk bir iliki olduu ortaya kyor. Bu almada ele alnacak tiyatro oyunlar bu adan incelenmeye allacaktr. imdi yukarda kurulmaya allan kuramsal ereveyi, okura/izleyiciye verdikleri rol, bekledikleri ibirlii ve metin stratejileri asndan birbirine kar noktalarda grnen epik oyunlar ve absurd oyunlar zerinde bulgulamaya, yazarlarn sylemlerini nasl oluturduklarn anlamaya alalm.
26
II. BERTOLT BRECHT VE YEN OKUR/ZLEYC YARATMA YOLUNDA DNME ETM
Sahne zerindeki eitli gstergeler, ynetmen ve oyuncularn belirledii gnderme alanlaryla ya da hi dnlmedikleri anlamlaryla da olsa bir ekilde izleyiciye tanrlar. yle ya da byle bir oyun hakknda herkesin ortak almlad ey oyunda kime ne olduudur. Yani oyunun yk ksmdr. Sahne zerindeki her trl gstergenin izleyici tarafndan almlanmas, izleyenin dncesinde birtakm gnderme alanlarnda yerini bulmas kukusuz izleyicinin kendi kapasitesi, bilgi birikimi, toplumsal arka plan, kodlar zebilme derecesi, konsantrasyonu ve btn alglamaya hazr olma durumuyla da balantldr. Dolaysyla oyundan sonra izleyicilerin aklnda kalan eyler farkllklar gsterecektir. Bununla beraber, oyunun sahnelenme biimi, izleyicinin almlamas zerindeki en byk ve nemli etkenlerden biridir. Btn su ya da vg izleyicinin zerine de braklamaz.40 Yukarda sz edilenleri deerlendirirken zerinde nemle durmamz gereken temel baz sorular unlardr: "Gerek oyun hazrlayanlar sahneye kartan, gerekse izleyicide tiyatroya gitme, bir tiyatro deneyimi yaama arzusunu uyandran ey nedir? zleyici-sahne birlikteliini yaratan motivasyonun ardnda ne vardr?" Bu sorular, tarihsel adan bakarak, pek ok farkl biimlerde yantlayabiliriz, ancak burada, Bertolt Brecht'in izleyici dramaturjisi zerine odaklanacamz iin, Brecht'in Tiyatro in Kk Organon kitabndan rnekle yantmz gelitirmeye alalm. Brecht kitaba u tanmlamayla balar:
40. Martin Esslin; "The Field Of Drama", Methuen, 1987, blm 12, s.128
27
'Tiyatro' insanlar arasnda geip dnden bugne aktarlagelmi ya da kafada tasarlanm olaylarn canl grntlerle yanstlmas ve bunun elendirme amacna ynelik olarak gerekletirilmesidir. (...) 'tiyatro' kurumunun en genel ilevini elendirme diye tanmladmzda (...) sz konusu ilev, 'tiyatro' iin saptadmz en soylu ilevdir. (...) reticilik ilevini bile stlenmesi beklenmemelidir tiyatrodan. En azndan insann gerek bedensel, gerek ruhsal bakmdan nasl hazla devineceini gstermekten daha yararl bir reticilik, tiyatro iin tasarlanamaz. Ksacas tiyatro, dpedz fazladan bir kurum olarak kalabilmelidir. Bu da, insann fazladan ey iin yaad anlamna gelir. Savunulmay elence kadar az gereksinen bir baka ey yoktur.41 Brecht tiyatronun elendirme ilevinin zerinde dururken
elenmenin yce ya da alak diye ayrmna kardr. Ancak tiyatronun verdii hazzn gl ya da zayf olabileceinden sz eder. Byk yaptlardaki gl hazzn nedeniyse haz alma derecesinin gittike ykselmesine yol aan daha karmak, zengin, elikili ve okanlaml yaplarnn olmasdr. Brecht, tiyatronun kkenlerinin dinsel trenlere dayandn yadsmaz ama ona gre tiyatro, kendi niteliini dinsel trenlerden ayrlp karak kazanmtr. Tiyatro, dinsel trenlerin ilevini deil onlardan alnan hazz iinde barndrmaktadr. Kukusuz haz alma ve elenme farkl dnemlere, farkl toplumsal koullara gre deiiklik gsterecektir. Burada nemli olan, hedef alnan izleyicinin bu tr zelliklerinin oyun hazrlayanlar tarafndan iyi deerlendirilebilmesidir. Bu deerlendirme yaplrken oyunun kurgusunda birebir gereklikle balants olmas ya da sahne zeri gstergelerinin, gerekliin bir taklidi biimine brnmesi beklenmez. Sanatn ayr bir dili vardr. Yazar ya da ynetmen oyunun kurgusunu tamamiyle farkl bir boyuttan izleyiciye sunabilir, paralayabilir, soyutlamaya gidebilir. zleyenin ald haz daha ok kendi anlam yaratma ve d gcne braklan bo alanlarda kendini gsterir; yani sahne gstergeleri arasnda ilikiler kurarak yaad anlamlandrma srecinde haz alma derecesi
41. Bertolt Brecht; "Sanat zerine Yazlar", ev:Kamuran ipal, Cem Y.,1990, s.9
28
artacaktr. Aslnda oyunun arpc etkisini yaratan ey izleyenin d gcdr. Peki oyun hazrlayanlar motive eden ey nedir? Salt izleyiciye iyi zaman geirtip, haz almalarn salamak m? Bir dereceye kadar soruya "evet" yantn verebiliriz. Yani sanaty motive eden asl eyin kendini ifade etme gereksinimi ve yaratma tutkusu olduunu gz ard etmeden, sanatnn izleyicisine iyi zaman geirtmek istediini syleyebiliriz. nk kendini baarl bir biimde ifade edebilmesi, derdini anlatabilmesi izleyicisiyle bulumasna baldr. Bu buluma iin de izleyenin ilgisini canl tutacak bir sahneleme gerekir kukusuz. Burada, temelde sanatsal estetik ve hazdan yoksun olmayan, te yandan izleyiciyi dnsel katlma da aran bir tiyatro anlayndan sz edilmek istenmektedir. Brecht'in izleyicisiyle kurmak istedii diyaloun gzard edilemeyecek temel noktalardan biri haz alma zerine kuruludur; izleyici-sahne diyalounu oluturan dier nemli etkense izleyicinin dnsel sre iine sokularak sahnelemeye katlmdr. Brecht'in topik dilei, zorunlu olarak yabanclam dnyann elikilerinden, ak iindeki dnyann tekinsizliinden, kii ve zeminin diyalektik bir devinimle srekli kaymasndan holanan bir seyirci yaratmakt.42 imdi, Brecht'in tiyatro yazar olarak kurmak istedii okur-metin, sahne-izleyici diyalounu nasl biimlendirdiini, okurunun ve izleyicisinin almlamas zerindeki etkisini nasl oluturduunu anlamaya alalm. Dier bir ifadeyle, Brecht'in, yeni okur ve izleyiciyi yaratma amal dnme eitimini gzden geirelim. Brecht elencenin izleyici asndan nemini vurgularken bu dnceye belli bir deerlendirme sonunda gelmitir. Brecht tiyatronun didaktik olmayla elendirme ilevlerini birletirmek gereklilii zerinde durur. nk Brecht, hocas Piscator'un politik tiyatrosunun, dnemin ekonomik, politik ve dolaysyla toplumsal deiim temellerine dayal nedenlerden kne tank olmutur.
42. Elizabeth Wright; "Postmodern Brecht", ev.Ayegl Bahvan, Dost yay, 1998, s.66
29
Piscator'un dncesine
tiyatrosu, odaklanm
tiyatronun ve bu
gerekleri dnce
deitirecei tiyatroya
onun
yaklamndaki amac belirlemitir: Politik Tiyatro. Tiyatronun siyasal bir grev stlenmesinin gerekliliini savunan Piscator, tiyatroyu ayn zamanda snf mcadelesinin en etkin arac olarak grr, nk elindeki bu ara dorudan gereklii deitirecek insanlarla, yani izleyicisiyle, canl bir buluma salamaktadr. Bu nedenle politik gr dorultusunda balangta ajit-prop sahnelemelerle ie balayan Piscator, daha sonra politik belgeselden, total tiyatro diye adlandrd tiyatroya doru farkl sahnelemelere girimitir. 43 Sahnelemelerinde, projeksiyon makinas benzeri bir ok teknik malzemeyi de anlatm arac olarak kullanan Piscator dorudan izleyiciye seslenen, onunla btnleen, onun hem duygusal hem de bilinlenmi bir dnceyle tepki vermesini salayan kurgulara bavurur. Piscator'un salt ierik deil biimsel adan da burjuva tiyatrosundan farkl bir tiyatro oluturma abasnda izledii yol ve epik anlatm biimine dayandrd sahnelemeleri, Brecht'in epik tiyatro kuramnn temelini oluturan en nemli edir.44 Ancak Piscator'un sahnelemeleri, tiyatroya ykledii siyasal grevin n plana karld, provokasyona dayal, sanatsal estetikten uzak bir anlayn rn olmaya baladnda, salt politik bir retiden ileri gidemeyen bir tiyatroya dnerek, tarihsel koullarn deiimiyle de geerliliini yitirmitir. 45 nk Piscator deien koullara uygulanacak yeni bir estetik anlay gelitirememi, dnyadaki politik deiimin yaratt yeni insanlar grememitir. Tiyatrosu ve izleyici kitlesi giderek kendi kendini tatmin eden, etkisiz bir yandalar aznl halini almtr. Brecht'in Piscator'u eletirdii nokta da burada kendini gsterir. Ayrca Brecht, Piscator'un, kar kt burjuva tiyatrosunun yanlsamac anlaynn iine dtne de iaret eder ve Piscator'un da izleyicisine teknik aralarn ar kullanmyla bir yanlsama yaratyor olduunu syler.46
43. Erwin Piscator; "Politik Tiyatro", ev. Mustafa nl-Suavi Gney, Metis Yaynlar, Ocak 1985'den genel dnce olarak yararlanlmtr. 44. a.g.e. 45. Zehra pirolu; "Tiyatroda Devrim", ada Yay., 1988, s.32 46. a.g.e. s.32
30
Piscator'un tiyatrosunda kulland efektler ve sahneleme biimi, izleyicinin duygularn kkrtarak bir anlamda, sahnede ona gsterilen gerekleri yarglayp harekete geirmek iin bir ar yapar. iler devrim yapacak, tiyatro da devrim hareketini rgtleyen, hzlandran bir ilev stlenecektir. Dneminde gerekten de bir devrim olmutur ama bu Nazilerin iine yarayan faist bir devrimdir. nsanlara daha iyi bir yaam ve umut vadeden, onlar birletiren ge faizmin kollektif ruhu oluvermi, ne yazk ki Piscator'un kendi propaganda yntemleri de Nazilerin yararna kullanlma durumuna kadar gelmitir.47 te Brecht btn bunlar grerek hem politik olan, hem de estetikten dn vermeyen seenein ne olabilecei zerine dnmeye balar. zleyiciyi, tiyatroda kesin bir yargya ya da zme gtren, estetikten yoksun, duygusal zdelie dayanan bir propaganda anlayndan uzak tutarak, izleyiciyle dnsel, eletirel bir diyaloa girmeyi amalar. Bunun iin, izleyene tm toplumsal ilikileri ve ardndakini yine ilikiler dahilinde gsterebilecek ve ona hem duyusal hem de dnsel adan btn kavratabilecek, izleyicisahne diyalouna dayal bir tiyatro tasarlar. Brecht'in Tiyatrosunda yazar, grd ya da duyumsad dnyann benzeri bir dnyay canlandrmaya almaz, benzetmeci tiyatro geleneinden bamsz olarak, kafasnda kurduu, tasarlad bir dnyay anlatr izleyicilere. Sahnede bu dnya koro, pandomim, dans, mzik gibi aklama ve anlatmada yardmc olan elerle somutlatrlr.48 zleyicinin alt, kanksad eylere, olaylara ararak bakmas iin kullanlan koro, dans, mzik, oyuncunun roln mesafeli oynama tarz, dekorda stilize kullanmlar, dner sahne, eitli teknik malzemeler vb. sahne zeri aralarla yaplan soyutlamalar, Brecht'in nl "yabanclatrma etkisinin" temelini oluturur. Ama sanatsal estetik kayglardan dn verilmeden, tiyatronun elendirme, haz
47. Kerem Karaboa; 'Politik Tarihsel Oyunlar-Weimar Cumhuriyetinde Tiyatro', "Trk Tiyatrosunda Tarihsel Oyunlar", ..Sosyal Bilimler Enst., Tiyatro Bl.,Yksek Lisans Tezi, s.74-80 48. Zehra pirolu; "Tiyatroda Devrim", ada Yay., 1988, s..39
31
verme ilevi gz ard edilmeden, izleyicinin sahnede olanlarla zdeleme yaamasn, duygu birlii iine girmesini engelleyip, dnsel bir sre iine de sokulmasdr. Bylece, izleyici-sahne diyalou retime dayal bir aktivite haline getirilir. Brecht'in tiyatrosunda oyunlar en can alc aamada yarm braklr ve izleyicinin onu tamamlamas beklenir. Tamamlama salt tiyatro binas iinde snrl kalmayp, izleyicinin gnlk yaamnda da srdrlebilmeli, yani bir anlamda 'izleyici-oyuncu' yaratlabilmelidir. zleyici, ykden ve zdelemeden tamamiyle yoksun braklmadan, olana yabanclap uzaktan bakabilecek, kendi zmn retebilecektir. zleyen sradan olana, alldk, bildik olana yabanclatrlarak, artlacak, her eyden nce sahnede gerekle birebir balantl bir kesiti deil, yazarn kurgulad bir dnyay izleyecek, bir oyun izlemekte olduunun farkndalyla ie koyulacak, dzenin ileyiini alglamas kolaylaacak, bylece btn grebilecektir. Tiyatro, elendirme esinin, dnsellikle birleecei bir estetik anlay iine sokulursa, her kesimden izleyiciye ulalmas sz konusu olacaktr. Bylece Brecht, o dneme kadar olan anlaylara kar, gerek biim, gerek ierik ve gerekse izleyiciye yaklam asndan yeni bir model ortaya koyar. Brecht'in yazm tarz ve metin stratejisi izleyicinin tek ynl dnme biimini kracak bir bieme dayanr. Ancak Brecht, izleyicisini dinamik bir konuma oturturken onun almlamasn da kontrolsz brakmaz.
II.1.Brecht'in Metin Stratejisi Ve Sezuan'n yi nsan Sezuan'n yi nsan adl oyunda yazar, gerekst glerin, dogmalarn sylemleri zerine kurulmu bir yaamla, gerek toplumsal yaam pratii arasndaki elikiye iaret ederek, 'yi' insan ve 'kt' insan olma arasnda izofrenik bir hale sokulan Shen Te'nin durumunu anlatlr. (izofreni szc, burada patolojik bir sorun olmaktan ok, dzenin nesneletirerek bld kiinin elikilerinin, dzenin 'yabanclatrd' bir durumun gstergesi olarak kullanlmaktadr. 'yi' ve 'kt' insan tezleri ise dnyann olduu gibi kalp kalmayaca sorunuyla, deiimle balantl dnlmektedir.)
32
Fahie olarak yaamn srdrmeye alan ve bu yzden erdemsiz, aalk birisi olarak grlen Shen Te'nin 'iyi' insan olma uranda bireysel mcadelesi, salt bireysel dzeyde kaldka, toplumsal bir yansmas grlmedike izofrenisi devam edecek ve aslnda bu bireysel zm aray da varln srdrmesine yardmc, 'zm' olmaktan ok durumu daha etrefilli, eliik bir hale sokacaktr. Oyunda temel olarak birbirine kart iki ey vardr: yerleik tanr, din, ahlak anlaynn yarglar ve dnya zerindeki ekonomik-politik dzenin ileyi kurallar. Birine gre 'iyi' diye nitelendirilen tekine gre 'kt' olmaktadr. Shen Te de bu anlaylar arasnda ikiye blnr: tanrlarn istei dorultusunda "mutlak iyi ve erdemli" olma adna fahielii brakan ve herkese karlksz yardmda bulunan iyiliksever, saf kadn Shen Te, dzen iinde smrlmeden ayakta kalabilme ve kendini koruma adna da kurgulad kart, acmasz amcaolu Shiu Ta rollerine, kiiliklerine ya da klna girip kmak zorunda braklr ama yine de dengeyi bulmas ok zordur. Shen Te zamanla kendine bile yabanclar. Hem 'iyi' insan olma zelliklerini kaybetmeden, hem de smrlen insan durumuna gelmeden, sefil bir hale dmeden varolmas kolay deildir. Oyunda okura/izleyiciye, durumun ileyi mekanizmas salt ikili kartlk biiminde deil, ok ynl olarak eitli durumlar iinde gsterilir. Shen Te'nin evresindeki insanlara baktmzda, kendisine kart bir potansiyel oluturduklarn grrz; dkn hallerine acyarak dkkannda besleyip barndrd arsz, tembel ve asalak yoksul aile, bireyci, bencil ve karc sevgilisi Sun, dalkavuk, kat olan sucu Wang, emeinden fazlasn isteyen marangoz, frsat bir evsahibi, adaleti ifte standartla uygulayan polis, Shen Te'ye ilgisi cinsel arzularndan, ocuklarna bir eit hizmeti bulmaktan ileri gitmeyen ve evirdii entrikay Shen Te'ye hayranlk kisvesi altnda gizleyen Shu Fu, Shen Te'nin srda gibi davranan ama bir yandan da dkkann satn ald iin ona kzgn olan amarc kadn Shin, gen kadna szde yardmc olurken aslnda yar yolda brakan tanr ve btn bunlarla baedebilmek iin Shen Te'nin yaratt bir tip olarak kat, acmasz amcaolu Shui Ta. Bu tiplerin hepsi bir gelgit iinde kart
33
halleriyle ortaya konulurken, oyunda belki de gerekten 'iyi' diye adlandrlabilecek ve Shen Te'ye yaptklar iyiliin sonucunda kendileri zor duruma den hal tccar yal kar-koca komular vardr. Oyunda, Shen Te'nin erdemli olmaya alrken kendinden baka zarar verdii kimse yokmu gibi grnrken, aslnda istemeden de olsa ktlk yapt insanlar bu komulardr ve zaten kendi amaz da burada ortaya kar: 'iyi insan' Shen Te, amcaolu Shui Ta klna girmeden de ktlk yapabilmitir. Yani, Shen Te tipinin kendi iinde, iyi olana antitez haline geldii durum, sevgilisine yardmc olmak isterken, bilmeden yal komulara hakszlk ettii andr. artlarn onu srklemesinin yansra, olaylar, kiileri, durumlar deerlendirme yetisi olmadan, dnmeden, olabilecekleri grmesi olanakszlar ve 'iyi' insan zarar vermeye balayabilir. Ayrca oyunda btn tiplemeler deiime urarlar. Sabit kalan, mutlak iyi ya da mutlak kt olan bir kii yoktur. artlar ve durumlar da deiir. Okur ya da izleyici de kanksad deer yarglarn oyun araclyla sorgularken deiir ya da deiimi hedef alnr. Bu nedenle oyunun merkezsiz bir yaps olduunu grrz. Hatta oyun metninin banda Brecht; "Olay: Yar batllam Bakent Sezuan'da geer." diye belirtirken yine kesin bir tavrdan kanr; oyunun kurgusu asndan ehrin tam deil yar batllam olmas, para dnmne dayal dzenin toplumsal yapdaki iliki biimini ne ynde etkilediinin gsterilmesi asndan nemlidir ve bir gei noktasna parmak baslarak deiimin yn sergilenir. Dzen para odakl bir yne doru evrilirken ne insanlar ne de deer yarglar sabit kalamaz. Olaylarn ardn gremeyen, dzenin ileyiini, deien toplumsal iliki biimlerini zmleyemeyen Sezuanl insanlar smr arac olmaktan, ezilmekten ve nesnelemekten te bir duruma geemezler. Rolleri, aclar, sevinleri, grme biimleri dzenin ileyii tarafndan belirlenir. Metin, kendi iindeki ileyi mekanizmasyla kendi dilini okura/izleyiciye alglatr. Salt oyun kiilerinin ve durumlarn kartlklar iinde kurulmasndan deil, oyunun batan sona diyaloglarnn, episodlarnn, mekan ve izleklerinin kurgulan ve yazl biimi planl bir dnme dizgesi olutururken, okuyan/izleyeni kendiliinden, biem araclyla dizgenin ileyiine katar, dnsel zmleme iine
34
sokar. "(oyunda) Brecht'in tezleri yoldan tartlr: 1. yk araclyla sahnede canlandrlarak; 2. yk ii yorumlar, seyirciye ynelmeler ve arklar araclyla; 3. Olaya bir "st noktadan" bak getiren ara oyunlarda".49 imdi oyunun yapsn daha ayrntl olarak amaya alalm. Oyunda okur/izleyici, sucu Wang'n daha ilk repliklerinde tek ynl dnmekten uzaklatrlr. Oyun boyunca her replik ya da durum kartyla birlikte ortaya konulmaktadr: WANG: (...) Yorucu bir i. Sular ekilince, ta uzaklardan tamak zorundaym. oalnca da kazancm azalr. Bu alntdan yola karsak, elimizdeki bilgi yle olur: Wang'n yapt i insanlara susuz zamanlarda su salamak olduundan yararl bir hizmettir ama ok yorucudur. Zahmetlidir ama yine de kazan salayabilmesi ve yaamn srdrmesi iin bir ii olmas, almas iyi bireydir. Kazan salad bir ii vardr ama herkesin yararna olan yamur yamas ya da sularn oalmas kazancn azaltp yaamn g duruma sokmaktadr. Wang doal olarak karlksz bir su getirme yardm yapamaz ama herkesin yararna grnen bir eyin onun zararna olmas durumunda kuraklktan yana m tavr sergilemelidir? Oyunda Wang'n, hileli su marapas kullanarak litre hesabna hile kartrd da sonradan ortaya kacaktr. Daha tek bir konuma baladnda bile ne ok "ama" ve birbirine kart durum ortaya konmu olduunu grebiliriz. Okurken biimin farkna varmasak bile dil ve yaratt anlam genel geer bilgi birikimimizi dncemizde mantksal bir karlatrmaya yneltiyor. Oyundan bir baka konumaya bakalm: Dalkavuk ve frsat Wang, tanrlarla karlatnda kendini nlerine atp buyruklarn beklediini syler. 1.Tanr'nn "Bekleniyor muyduk?" sorusuna, Wang'n yant; "Hayli zamandr. Ama geleceinizi yalnz ben biliyordum" olur. Yani hem "bekleniliyordunuz" ok kii bekliyordu anlamna oul bir gnderme yapar, hem de yine bir "ama" ile birletirilen tek bir kiinin,
49. Marianne Kesting; "Tarihte ve Gnmzde Epik Tiyatro" Adam Y., 1985, s.94
35
Wang'n, tanrlarn geleceklerini bilmesi tezat bir durum yaratr. En basit konumalarda bile Brecht, diyaloglar kartlklar iinde sergilemektedir. Dnme altrmas bylece balatlr. "Ama" szcyle kesinliin krlmas tek bir noktaya odaklanp kalnmasn engellerken, okurun/izleyicinin kesin bir taraf belirlemesine de engel koyar. Srekli deerlendirme durumunda, arada bir yerde brakr. Replikler rnek olarak oaltlabilir. Ancak kurgunun atsna baka noktalardan da bakalm. n Oyunda Sucu Wang' ve Tanry tanrz. Tanrlar, byk olaslkla, ba tanrnn "Yeter derecede insanca yaayan iyi kiiler bulunursa dnya olduu gibi kalabilir." emri zerine aratrma yapmak iin yeryzne inmilerdir. Ancak bildik muhteem tanr grntlerinin yerine stleri balar toz toprak iinde, yorgunluktan bitap dm tanrlarla karlarz. Wang onlara kalacak yer ve yiyecek verecek birini bulmakta zorlanr ama kendisi de evini amaz. Tezatlk odur ki, fahielik yapan, yani erdemsiz kabul edilen ve yeri cehennem olan Shen Te tanrlar konuk eder. Bylece n Oyunda "iyi" insanla da tanrz. Yani ortaya "iyi insan" tezi konur. Bundan sonrasnda tezin antitezi olumaya balar. Ayrca tanrlarn ikiyzll de anlatlr nk fahienin evinde kaldklarnn, an hretlerini koruma uruna kimseye sylenmemesini isterler. Tanrlar da ilerinde elikiler barndrrlar ve onlar mkemmeliyetlerine inanlan yce tanrlar gibi deil, ncelikleri anlarn hretlerini korumak olan dnya insanlar gibidirler. Birinci episodda tanrlarn hediye olarak verdii parayla ald ttnc dkkannda karlksz iyilik yapmaya balayan Shen Te ve yardmseverliini smrerek asalak yaayan insanlarn, onu iine drdkleri zor durumu grrz. Bu asalak insanlar birden Shen Te'nin bakmakla ykml olduu insanlar haline gelirler. Brecht gsterdii durumu, yk ii yorum olarak koyduu "Duman Trks"yle kart bir imge yaratarak destekler. Trky syleyenler
36
yoksul aile yeleridir. Trkde yaamak iin her yolu denediklerini anlatrlar. Denenen yollar kurnazlktan, 'eri' yola sapmaya kadar gitmitir ama umut yoktur. Nakaratta tekrarlanan "Onun iin ben de bo ver diyorum Kara dumana bak diyorum Yok oluyor karanlklar iinde kvrla kvrla yle olacam ben de" szleri, yanl zm araylarndan sonra bir bo vermilik iine girildii ve duman gibi rzgar ynnde hareket edildiini, duman gibi ykselirken havann s deiimiyle biim deitirildiini dorudan okura/izleyiciye seslenerek anlatr. Frsat yoksul aile Shen Te'yi smrmektedir. lk episoddan sonra giren Ara Oyun, birinci episod'un kart konumundadr. Grlen olay ve Ara Oyunda tanrlarn szleri birbirine tezat oluturur. yi insann Sezuan'da yaamas gtr ama tanrlar Shen Te'ye iyilik yapmasn tlerler; yine, bir yandan da iktisadi duruma karamayacaklarn sylerler. Dahas kimse duymasn diyerek Shen Te'nin kirasn para olarak ona verirler. Tanrlarn szleri ve yaptklar, gerekd tleri ve gerek durum kartl, tanrlarn mkemmel olduu inancnn kart olarak kusurlu tanrlar ikilemi burada da gsterilir: Shen Te'de ikilem iindedir. kinci episodda Shen Te'nin kart yaratlr: Amcaolu Shui Ta. Okur/izleyici bir de Shui Ta tipinin asalak insanlara kar davrann ve olaylarn ald boyutu grr. Shui Ta acmasz, souk, kat, iini bilen, kendini ezdirmeyen bir tiptir. Cani ya da sadist olduu, kimseye ac ektirmeye niyetli olduu sylenemez ama karna uymadnda, yararna kazan elde edemediinde ktlk yapabilecek birisidir. Smr yapmak, adam altrmak, karn korumak iin entrika evirme benzeri eyler konusunda herhangi bir ahlaki tereddt yaamadan kendi yararna kararl davranr. Asalak aileyi polise ihbar eder, eski dostlara ihanet etmekten kanmaz vb. Onun bu sert ve gl tavrlar karsnda insanlar ona kar korku ve sayg karm bir
37
tavr taknrlar ve onu smremeyeceklerini anlarlar. Buraya kadar okur/izleyici birbirinin tam kart olan iki kiiyi, Shen Te ve Shui Ta'y ve yansra davran farkllklarn, asalak insanlarn, polisin, marangozun, frsatlarn iki kart durumda aldklar tavrlar grm olur. Hibirinden taraf olamayaca bir konumdadr imdi, nk mutlak 'iyi' ve onun tam tersi mutlak 'kt' davranlar kimseyi acdan kurtaramam, herkesin yararna olabilecek bir zm, deiim verememitir. Okur/izleyici tam ara yerdedir ve deerlendirme bundan sonra daha ayrntl devam edecektir. nc episodla beraber ok ynl ve etrefilli bir baka durumun iine gireriz: Bir ak hikayesi. Shen Te asalak insanlarn sorumluluunu aldndan beri sefil bir duruma dt ve sorumluluu altna girmi olan insanlara yeteri kadar yardm edemedii iin, kendisini bu durumdan kurtaraca dnlen ocuklu Shu Fu'yla evlenmesi gerekmektedir. Yani iyilik yapma uruna kendini bir eit kurban etmek durumundadr. Shu Fu kadnn erdemine hayranlk duyuyormu gibi grnse de aslnda cinsel arzularn karlayacak, ocuklarna bakacak, evi ekip evirecek bir eit hizmetiye, kleye duyduu ihtiya nedeniyle Shen Te'nin zor durumundan yararlanmaktadr. Byle ifte standart bir evlilie kart durum olarak, Shen Te'nin pilot olma hayalleriyle yanp tutuan Sun'a ak olmas verilir. Shen Te 'iyi insan' zelliiyle ak da son derece saf, fedakar bir biimde yaar. Shen Te iin Sun akll, yiit, kahraman bir insandr. Oysa Sun bireyci, bencil ve, pilot olma isteinin de artrd gibi, havadan, en kolay ve en ksa yoldan ok para kazanma, snf atlama hayallerinde olan, uarken yaayaca macera duygusuna kendini kaptrm birisidir. Kk burjuva olma yolundadr. Baka bir i bulmaya yanamaz bile. Ne var ki en kt hava ve uu koullarnda ie arlr ve kendi koullarn belirlemekten uzaklatrlr. Dahas, ivereni dolandrcnn tekidir ve onu en fazla para veren kiiye satar. Sun'un hayallerini ssleyen pilotluk ii de 'yabanclam emek' durumunda grlr. Sun da ikilem yaamaktadr aslnda.
38
Okur/izleyici nceki episodlarn sertliinden sonra daha duygusal bir alana girer. Shen Te'nin bu akla kendine bir umut bulduunu sanr ve belki de bildik mutlu son hikayeleri umar. nk Shen Te bakalar iin yaamaktayken, ilk kez kendine dair bir sevin duymaktadr. Ama oyun izleyicinin kalplam mutlu son beklentisini kracaktr. Ara Oyunda Wang, bir eit peygamber gibi, tanrlar ryasnda grr ama byle kusurlu tanrlarn peygamberi de kusurludur. Shen Te'nin iyiliklerini anlatr tanrlara. Tanrlar hala eski sylemlerini srdrmektedir. Drdnc episod yine Shen Te'yle devam eder. Shui Ta daha grnmemektedir. Bu episod'un belki de en nemli noktas yal karkocann Shen Te'ye yardm etmesi ve Sun'la birlikteliinin balamasdr. lk kez birisi Shen Te'ye yardm etmektedir. Ama Shen Te bakasna iyilik yapmak uruna bor olarak parasn ald karkocay zor duruma drecektir. ler etrefilleir ve iyilik yapmak iin kendini dnmemek, kendini hie saymak gerekmektedir. Sevgilisine olan ak ve fedakarl yznden elindekilerin hepsini yitirme durumuna gelir. te tam bu srada Shui Ta'ya ihtiya belirir. Okur/izleyici iin dnm noktas, Ara Oyunda Shen Te'nin dorudan izleyiciye seslendii ve amcaolu Shui Ta klna izleyicinin nnde girdii, maskesini takarak ark syledii andr. ine dt durumu, tanrlarn sylemlerini, dzenin zorladklarn eletirir arksnda. Klk deitirmesinin zorunluluundan sz eder. O ana kadar Shen Te'nin klk deitirerek baka bir kiilie girdiine dair herhangi bir ipucu verilmezken, okur/izleyici burada kadnn kendini koruyabilmek iin nasl yapay bir blnmeye srklendiine tank olur. Shui Ta, Shen Te'nin yaratt bir kiliktir. Bu noktadan sonra okurun/izleyicinin, imdiye kadar yapt deerlendirmeleri yeniden gzden geirmesi ve bundan sonra olacaklar iin gznn daha da ak olmas gerekmektedir. Bundan sonra kartlk, durumlarda daha da belirginleecektir ve sonraki episodlarda Shen Te sk sk amcaolu rolne girmek zorunda kalacak, derken son episodlarda artk grnmez olacak, yerini Shui Ta'ya brakacaktr. Bir anlamda Shen
39
Te'nin iyilii tamamen kiisel bir hal alacak ve kt olan Shui Ta kiilii kamulaan olarak iyi insan yok edecek, silecektir. Shen Te -dolaysyla okur/izleyici de-, Shui Ta rol araclyla iyilik yapt insanlarn gerek yzlerini grmeye balamtr. Sevgilisi Sun'un karc hallerini ve kendini nasl kullandn da renir ama Shen Te olarak bir ey yapamaz. Ancak, Shui Ta olarak kurduu ttn fabrikasna onu ii olarak alp, daha sonra ustabala getirir. Sun, hem ucuz i gc olarak smrlen kii hem de kraldan ok kralc olmaya balayan diktatr ustaba rollerine girer. Ustabala getirilince sorumluluundaki iilere son derece kat ve kt davranmaya balar. Shui Ta da ayn eyi ona yapmaktadr. Sun, bir yandan da dzenin yan rn olarak tatminsiz, agzl bir tavrda fabrikay ele geirmeyi planlar. Yani ak hikayesi de, bildik kalplar krlarak okura/izleyiciye sunulur. Shen Te'nin Sun'dan hamile kalmasyla, Brecht ocuk ve umut dncesini birletirir. Shen Te ocuuna sefil bir hayat yaatmamak iin sz verir. Ama bunu nasl yapacaktr? Artk Shui Ta rolnden kamayacak bir hale gelmitir. Oysa bu durum kimsenin iine yaramaz. zellikle de tanrlarn. nk, yeryzndeki yaamdan yorulmu olan tanrlarn, emri yerine getirmi olarak bir tek iyi insanla da olsa yetinebilmeleri ve geri dnebilmeleri iin Shen Te'yi yeniden bulmalar gerekmektedir. Son episodda Mahkeme salonunda tanr, yarg olarak bulunmaktadr. Shui Ta, Shen Te'yi yok etmekle sulanrken, okur/izleyici baka entrikalara da tanklk etmi, dzenin ileyiini grmtr artk. Eylemler ve szler, olaylar ve deer yarglar arasndaki tutarszlk gzler nndedir. zm ne olacaktr? Bu durumun ulaaca bir sentez var mdr? Byle bir dzende iyi kalmak mmkn mdr? Daha dorusu asl sorun 'iyi' ya da 'kt' kalmaktan ok, dnyann deiip deimeyecei, olduu gibi kalp kalmayaca sorusunun cevabn verebilmektedir. Mahkemede Shui Ta maskesini karan Shen Te, bu kez tanrlarn nnde (izleyicinin nndeyse bir kez daha) klk deitirir ve tanrlar dehete drr, nk tanrlarn dnyada bulduklar tek 'iyi' insan, ayn zamanda herkesin nefret ettii kt Shui Ta'dr da. 'yi' insan bulamazlarsa dnya olduu gibi kalamayacaktr. Tanrlar byle bir gerekle yzleemezler ve "pembe
40
bulutlarna" binip kamay yelerler. Bundan sonra ne yapmas gerektii konusunda tanrlardan yardm dileyen Shen Te, "Kuzenim olmadan nasl hem iyi olup hem de yaamay srdrebilirim, ey Ermi Kiiler?" diye sorar. Tanrlar bile byle bir dnyada salt iyiliin insanca yaamak iin yeterli olmadna kanaat getirirler ama Shen Te'ye sk olmamak kouluyla Shui Ta'y arabileceini sylerler. Sonra da "pembe bulutlarna" binip giderler.50 Bylece Shen Te, ocuu iin besledii umutlar adna Shui Ta'y tanrlara kabul ettirmitir ama Sezuan'n 'iyi insan' olarak yine aresiz ve yalnzdr. Ne tanrlar ne de bir bakas kesin bir zm getirememitir. Brecht bu noktada, tanrlarn deus ex machina olma zelliklerini de ters yz ederek, 'kurtarc', 'kahraman', 'zm getirici' mitini de krar, nk tanrlar kap gitmilerdir. Shen Te'nin zm zaman zaman Shui Ta olmakta gibi grnr ama ikiye blnm bir kiilikle yaamak iyiliin, insanca yaama zleminin bedeli mi olmaldr? nsanca yaayabilmek iin izofren bir yaam m srmek gerekmektedir? Burada yeniden belirtmek gerekir ki izofren szcyle patolojik bir sorun deil, kapitalist dzenin nesneletirerek bld kii, bu kiinin elikileri ve 'yabanclam' bir durum anlatlmak istenmektedir. Oyun biterken okura/izleyiciye dorudan ynelttii sorularla Brecht, oyunun sonunu ak brakr. Ama yine de tartt konu bellidir: nsan ancak 'kt' olabildiinde 'iyi' oluyorsa, dnya dzeninde deimesi gereken ey, dzenin kendisidir. Peki ama nasl? Yant diyalektik analitik dnme biiminin gelimesinde, renilmesinde ve bu yolla zmlerin retiminde gizlidir. Yani oyuncu-izleyicide. Brecht izleyiciyi dnce srecinden koparmamak iin dramatik anlarda, ya da Shen Te'nin kmaza girdii durumlarda Shen Te'yi izleyiciye yneltir ve durumu yorumlatr. Bu yorumlar izlenilenin gerek yaamla ilikisini de hatrlatr izleyiciye. Shen Te'nin karlksz iyilik yapma adna bana gelenler, tanrlarn bunlar karsndaki pasif, inat ve vurdumduymaz tavrlar, ara oyunlarda Wang'n d grme sahnelerinde verilir. Ara oyunlar bir anlamda yazarn olup bitene oyunun dndan bakan yorumlardr. Yani bir eit yukardan hereyi izleyen nc gz gibidir.
50. Bertolt Brecht; "Sezuan'n yi nsan zerine", ev. Hlya Bahei, Mimesis Tiyatro eviri ve Aratrma Dergisi , say 6, Boazii nv.Y., s.105-119
41
Tanrlar Shen Te'yi en perian halinde brakp, "pembe bulutlarna" binip giderek ve sylemlerini deitirmeyerek, iyilii bu dnya zerinde yalnz brakm olurlar. yilik tek bana salt iyilik olarak kendini koruyamaz. Ayakta kalabilmek iin biim deitirmek zorundadr. Aslnda tanrlar, sk sk balandklar retilerinin dnda, gidie bo vermilerdir. retileri de bir ie yaramaz. Bu arada yoksullar ve Shen Te'nin sevgilisi Sun da gidie bo vermilerdendirler. Bu dzenin deimeyeceine inanmak ilerine gelir, kllarn kprdatmazlar ve frsatlar deerlendirmeye bakarlar. Bir anlamda dzene uyum salamlardr. Peki bu iki anlaya kar bir seenek yok mudur? Shen Te, seenei amcaolu Shiu Ta rolne girerek bulur ama bu da uzun sreli bir zm getirmez. Sreklilii salayacak seenek ne olmaldr? te bu, izleyenin retecei zmlerde gizlidir. Oyunun sonunda da yazar, en can alc karar aamasnda oyunu yarm brakr ve izleyiciye soru sorar, sorular oaltmak yine izleyicinin iidir aslnda. (...) Bir son bulamaymz belki korkumuzdan; Nasl bitmeli dersiniz? -Bizimki olaanKesemizi boalttk gene bulamadk. nsan m deimeli, dnya m? Tanrlar m yoksa? Ya da hi mi olmasn Tanr! aka deil, durumumuz gerekten bitik. Tek kar yol bu kargaalkta: Bir de siz dnn oturduunuz koltukta. Ne trl yardm etmeli ki insanoluna yi yaasn mr boyunca? Saygdeer seyirciler kendiniz arayn, haydi kendiniz bulun sonu Gzel bir son olmal; olmal, olmal! Yukardaki alntda oyuna bir son bulma iini izleyiciye brakmann dnda, zellikle son cmlede yazarn gzel bir son olacana dair umut beslediini, buna inandn ve izleyiciye deiimi gerekletirecei konusunda samimi bir biimde gvendiini de anlyoruz.
42
Brecht'e gre gereklik, kadnlarn ve erkeklerin yaratt ve yine onlar tarafndan dntrlebilecek bir ey olarak grlmelidir. Dnya sabit ve deimez deildir."51 Oyun boyunca okur/izleyici, repliklerin yansra, kurguda
oluturulmu kartlklarla da belli bir dnme sreci iine sokulur. Dahas, bu dnme biimini bir kez edindikten sonra okur/izleyici, gnlk yaamnda grdkleri ve yaadklar zerine de eletirel dnmeye balayacaktr; ya da en azndan Brecht'in deiime olan inancnda byle bir beklenti vardr. Yazarn dncesi, gizli bir ieriin ortaya kmasn kurgulamak ve bir maskenin dn sahnelemektir. (...) Hem sahnelenmesi hem de yazlmas bakmndan Brecht, deneysel "metinlerin" yaratcsdr. O, tarihi sanki deitirilmezmi gibi sunan temsil biimlerine radikal bir biimde kar kar. Onun epik tiyatrosu, izleyiciye mdahalenin gerek bir olaslk olduunu fark etttirmek iin tasarlanmtr ve bu amaca hizmet edebilmek iin hem oyuncular hem izleyiciler tarihin bugne kadar almlanan yorumunun sunduunun dnda bir anlatnn yaplandrlmasnda rollerini oynamaya davet edilir.52 Okur/izleyici, oyunun btnndeki kurgu ve diyaloglardan, yaratlan imgelere ve durumlara kadar her admda bu kartl anlayacak ve oyun bitiminde iki saat iinde yaad deneyim sonunda kendi zmn retmeye ynlendirilmi olacaktr. Oyun, kendi i dinamiiyle izleyiciye roln ve oyunun kendi dilini alglatr. zleyici bu dilin kurallar iinde dndrlr ve oyunun bir paras, tamamlayc esi haline sokulur. Bylece metinle ilikisi iinde okur, Oyuncu-Okur, sahnelemeyle ilikisi iinde de izleyici, "Oyuncu-zleyici" haline gelir. Brecht, zellikle izleyici-sahne ilikisinin adn koyarak sistematik bir biime sokan ve bu alanda gelitirdii teknii sahnede uygulayan bir tiyatro adam olarak ok nemli bir yere sahip. Brecht'in, yabanclatrma etkisi, gestus, (sahnelemede) oyuncularn sabit
51. Elizabeth Wright; "Postmodern Brecht", ev.Ayegl Bahvan, Dost Y., 1998, s.20. 52. a.g.e., s.20
43
rollerde bulunmayp oyuncular arasnda rol deiiminin esas alnmas, izleyiciye dorudan sesleni, arklar, vb. deneysel yaklamlar, yazar-metin, oyuncu-rol, izleyici-sahne, kurgu-gerek zdelemesini bozmak iin tasarlad sembolik aralar ve tekniklerdir. Ayrca izlek ve ileti asndan da sosyalist dnya grnden ortaya koyduu tezlerini, oyunun kurgusu iinde bir ka boyutta birden tartr. zleyici, bu tartmalarla yabanclatrlarak, gnlk yaantsnda otomatik olarak alglad, koullandrlarak kanksad eylerden soyutlanarak, oyunda ortaya konan olgunun bilinenden beklenilmeyene dnme srecini yaar ve bunun zerine dnmeye arlr. zleyici farknda olmasa bile, kurgu onu adm adm bu sreci yaamaya yneltir. Yazar izleyiciyle kuraca dnsel diyalou, onu getirecei noktay nceden ayrntl bir biimde planlamtr. Tasarmnda, kat otoriter tutumdan ok izleyici merkezli bir dnme eitimi esas alnmtr. Bu perspektifden bakldnda Brecht'in epik tiyatrodan ayr olarak "renilen/retilen Oyun-Tiyatrosu (Lehrtheater)" kavramn da ortaya karm olduunu gryoruz. Brecht'in bu balamda hedeflerini "Kk Pedagoji ve Byk Pedagoji" olarak nasl belirlediini E.Wright'n Postmodern Brecht adl kitabndan bir alntyla aklayalm: Kk pedagoji'nin ilevi, (sosyalist bir topluma ) gei dnemi iin hazrlk yapmak ve ykc bir ekilde burjuva gelenekleriyle kkten bir kopu yaamadan burjuva ideolojisinin temelini rtmektir; bundan dolay burjuva izleyici bilincini ykseltmeye tevik edilirken oyuncu ve izleyici kategorileri korunur. te yandan Byk Pedagoji, sosyalist bir devletin varln koul olarak gerektirir ve bu yzden oyuncuyla izleyici ayrmnn tamamen silindii kkten deiik bir gelecek tiyatrosu modeli oluturur. Hepsi de bir ekilde amatr olan oyuncular, sanat toplumsal bir uygulamaya, toplumsal olarak retken bir davran deneyine dntrmek amacyla srekli deitirilebilen komnal bir set metnini tekrar tekrar alarak hem gzlemeyi hem de rol yapmay gerektiren ikili bir rol stlenir. elikileri yaratan kurumlar devam ettirirken bu elikileri aa vuran epik tiyatronun tersine Lehrtheatre, burjuva tiyatrosundan kopar ve yeni, devrimci bir praxis salar.53
53. Elizabeth Wright; "Postmodern Brecht", ev.Ayegl Bahvan, Dost Y., 1998, s.31-32
44
Bylece, Brecht'in renilen/retilen Oyun-Tiyatrosu (Lehrteater), bir deneme metni niteliinde ortaya konulur ve belli bir dnme biimi kazanan, renme deneyimini geiren oyuncu-okur ya da oyuncuizleyici tarafndan metnin pratik yaamda da denenmesine ve deitirilmesine izin verir. Bu anlamda Lehrteater dncesi, yeni bir estetik durum yaratlmas asndan hi de kolay olmayan bir kurgu deneme metni olarak epik tiyatronun grece kolaylndan farkllar.54
II.2. Tiyatromuzda Brecht'in Epik Tiyatro Anlayndan Etkilenen Oyun Yazarlarmz Ve Almlamada Ortaya kan Sorunlar Muhsin Erturul, 'Bizde Tiyatroculuk' adl yazsnda tiyatroyu bir okul olarak deerlendirirken, tiyatronun temsilcilerini de birer retmen, birer 'bilen insan' konumuna yerletirir. Erturul yazsnda "Daha hala tiyatronun bir nezaket yuvas, bir mektep, temsilcilerin bir eit muallim, mrid olduunu ve bizim ingene tiyatrosu deil Trk Tiyatrosu yapmak istediimizi anlamayanlar var"55 derken tiyatronun, btnde izleyiciye ynelik ilevini ne karr. zleyici eitilmeli ve olgunlatrlmaldr; ona gre, bu ilev iyi anlaldnda her ey kendiliinden yoluna girecektir. Muhsin Erturul, tiyatro binas iine ast yazlarla, uyarlarla tiyatro salonunda nasl davranlmas gerektii konusunda izleyiciyi eitme abalarna da girmitir. Kukusuz Darlbedayi'nin ilk zamanlarndan, 1960'l ve 70'li yllara gelininceye kadar tiyatroya bak farkl bir boyuta tanm, lkenin politik, ekonomik ve toplumsal deiimlerinin de etkisiyle tiyatro daha fazla izleyici odakl olmaya balamtr. zleyici aktif bir hale getirilmeye allm, bu ama dorultusunda tiyatronun toplum iin ne yapmas, nasl yapmas gerektii tartma konusu olmutur. Yani bir anlamda tiyatro toplumsal deiim iin ara haline getirilmitir. Biim ve anlayta deiiklikler yaanmasna karn, izleyicinin almlamasna
54. Elizabeth Wright; "Postmodern Brecht", ev.Ayegl Bahvan, Dost Y., 1998, 'den genel dnce olarak yararlanlmtr. 55. Muhsin Erturul; "Bizde Tiyatroculuk", Temaa, 12.09.1918, '60.Sanat Ylnda Muhsin Erturul'a Sayg', 1969, alntlayan Dikmen Grn, "Trkiye'de Tiyatro Eletirisi (1950-1975)", Doktora Tezi, Ankara nv. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tiyatro Krss, Eyll 1978, s.1
45
ynelik yaklamlarda byk bir deiim gzlenmemitir. zleyenin bilinlendirilmesi, eitilmesi, varolan potansiyelini fark etmesi ve olup biteni deerlendirebilmesi istenirken, otoriter yaklam terk edilmemitir. Yazar, ynetmen, oyuncu, daha ok 'bilen insan' konumundan hareketle, izleyiciye yaplmas gerekenin ne olduunu ve bunun gerektirdii doru davran biimini retme roln stlenmi grnrler. Trkiye'nin bu dnemlerinde, Brecht'in epik tiyatro anlayn ve tekniini benimseyen yazarlarmz, Haldun Taner ve Vasf ngren, tiyatromuza ierik, biim ve deneysellik asndan bir seenek sunmu, yeniliki yaklamlara bir yol amlardr. Brecht'in, oyun yazarken, ele ald konuyu okura/izleyiciye farkl bak alarndan verdiini, her bir cmleden, cmleler aras ilikilerden, kurgunun btn iin benimsedii biim ve ierik, ikili zamansallk, merkezsiz yap araclyla adm adm okurunu/izleyicisini belli bir dnme sistemi srecine soktuundan sz etmitik. Brecht okurun/izleyicinin almlamasn tamamiyle zgr brakmyordu. Ama ele alnan konu ve dnme sistemi erevesinde, okuru/izleyiciyi kesin yarglardan, kesin duygusal zdelemelerden uzak tutarak, onun zm retme kapasitesini gelitirmeye alyor, ok ynl eletirel olmaya doru itiyordu. Bylece okur/izleyici, kendisine sunulan sistematik iinde kendi yaratcln kullanabiliyordu. Kukusuz, Brecht de yazar olarak didaktik bir konumda grlebilir, ama oyunlarnda okura/izleyiciye yorum alan, bo alan brakan bir metin stratejisi uygular. Toplumsal dnmn ancak dnme biiminin dntrlmesiyle gerekletirileceine inanr. Ele ald olgular, evrensel bir boyuta tar; yerleik anlaylar, kalplam dnce sistemlerini krma ve bunlara bir seenek oluturma temeline dayal oyun kurgular iinde yeni bir dnme yntemi gelitirir. lkemizde epik eler tayan oyunlarn yazld dnemler dnldnde, yazarlarn tiyatromuza zgn bir dil kazandrma abalarn, kemiklemi tiyatro anlaylarna tepki gsteren yeniliki
46
yaklamlarn, tiyatromuzun gelimesinde nc admlar olarak gryoruz. Ancak, okura/izleyiciye yaklamlar asndan baktmzda, yazarlarmzn Brecht'in epik tiyatro anlayn kendi oyunlarna uyarlarma stratejilerinde, Brecht'in metinlerinde sunduu okanlamll, okura eitli yorumlarda bulunma olanan tanyan dinamii zayflatan elerle karlayoruz. imdi yazarlarn oyunlarndan yola karak yazma stratejilerini nasl oluturduklarn anlamaya alalm.
II.2.a. Haldun Taner'in Epik Tiyatro Anlaynn Okur-Metin/zleyici-Sahne likisine Yansma Biimi Haldun Taner, benzetmeci tiyatro geleneinden uzaklaarak, geleneksel halk tiyatrosu gelerini oyunlarna katarak, bize zg, zgn bir yabanclatrma tiyatrosu yaratmann yollarn aram, bu amala yazd oyunlar, zellikle de yazldklar dnemler dnldnde, tiyatromuzda yeni bir balangcn tohumlarn atmtr. Burada, yazarn metin stratejileri n plana karlarak metinokur ilikisi asndan ele alnacaktr. Amacmz, okurun metinlerde kendi rolnn bilincine vararak, metinle nasl hesaplaacana dair bir neri oluturmaktr. Yazarn oyununu ele alarak, metin stratejilerinde okura ynelik yaklamnn ortak ve ayrlan ynlerini incelemeye alalm. Haldun Taner smren-smrlen ana izgisinde iledii Gzlerimi Kaparm Vazifemi Yaparm adl oyununun baslm metnine yazd sunu blmnde "Yanl koullandrmalar oldum olas beni en eken tema" diyerek sze balar ve bu oyunu yazma amacnn, sz konusu 'yanl koullandrmalar' olduunu belirtir. Bu nedenle de, genelde btn oyunlarnda olduu gibi Gzlerimi Kaparm Vazifemi Yaparm'da da oyun kiilerinin bireysel sorunlarndan ok, toplumun ve politik entrikalarn koullandrmalar sonucu ortaya kan davran biimlerini vurgular. Oyunun adna baktmzda da dnmeden, sorgulamadan kendisine verilen grevi yerine getiren insanlarn eletirildiini grrz. Oyunda gzlerini geree, olup bitene kapatan ve daima hereyi
47
kendisinden (szde) daha iyi bilen, (szde) byk insanlarn sylediklerinin doruluuna sorgusuz sualsiz inanan, dolaysyla zararna dahi olsa kendine verilen grevi harfiyen yerine getiren, otoriteye boyun een, dnmeyen insanlar eletiri konusu edilir. Gzlerimi Kaparm Vazifemi Yaparm iki kart anlay zerine oturtulur: Frsat ve kar iin nne geleni smren Efruz ve smrlmeye ses karamayan Vicdani'nin olaylar karsndaki tutumlar. Oyunda, bu iki tiplemenin davran biimleri, aslnda egemen sylemle rtmekte ve bir yandan da varolan dzenin srdrlmesine yardmc olmaktadr. Bylece, Efruz ve Vicdani araclyla, madalyonun iki ayr yz de gsterilirken, arka planda dekor ve sokak adlarnn deimesi araclyla dorudan, 31 Mart olaylarndan 12 Mart olaylarna kadar lke tarihinin nasl oluturulduu ve oynanan siyasi oyunlar verilmektedir. Ne bu siyasi oyunlarn kurban durumundaki ezik insan Vicdani, ne de bu siyasi oyunlardan frsat bir biimde yararlanmasn bilen, uyank geinen Efruz lkeye bir yarar salayamazlar. Tarihler deiir ama onlarn davran biimleri deimez. Oyunda, bu iki tipin varolma biimleri ve her ikisini yetitiren politikalarn sonucunda ortaya kan traji-komik durum temsil edilir. Haldun Taner, oyuna yazd Sunu blmnde oyununu yle anlatyor: GZLERM KAPARIM VAZFEM YAPARIM'n ana temas da bir yanl koullandrma. Oyunun ekseni: kk ezik bir adam. Kapsad sre: yakn tarihimizin yetmi yl. Dekoru: Trkiye ve Yakn Dou haritas. 31 Marttan 12 Marta kadar oynanan siyasi oyunlarn zengin fonu nnde eitli dnemlerin eitli koullandrma evrimlerinin kurban bir kk, bir ezik adamn ac komedyasn izliyoruz. On be tablo boyunca.56 Taner bu szleriyle oyunu yazmaktaki amacn belirtirken, oyun da okuru/izleyiciyi 'yanl koullandrmalara' kar bilinlendirme, yaad lkenin siyasi durumunu ve kendi konumunu anlamas iin yol gsterici bir ilev yklenmekte. Bu amala da, metne yazd sahne
56. Haldun Taner; Btn Oyunlar/6, Gzlerimi Kaparm Vazifemi Yaparm, Bilgi Yay.,1992, s.5
48
direktiflerinde yazar, oyunda dekor olarak Trkiye ve Yakn Dou haritasnn kullanlmasn nerir ve kesin tarihleri verilen siyasi olaylarla bezeli bir arka plan izer. Ayrca, oyun kiileri, gerek geleneksel tiyatromuzun karagz-hacvat tiplemelerine benzerlikleri, gerekse yerel zelliklerinin ne karlmas araclyla, dekorun lke tarihine yapt gndermeleri glendirmekte etkin bir ilev grrler. Dolaysyla, oyunun iletisi, okurun/izleyicinin kafasnda dorudan gnderme alan bulacak ekilde tasarlanmtr. Oyunda, okurun/izleyenin kurguya katlmyla kafasnda dntrecei anlam, yazar tarafndan bata kesin bir biimde belirlendii iin, bu anlamda, metinde bir bo alan braklmamtr. Yani okurun bak as kendi lkesiyle, kendi tarihiyle snrlanm ve anlatlacak olaylar bu noktadan deerlendirmeye koullandrlmtr. Diyebiliriz ki, okur, yazarn 'yanl koullandrma' dedii eyin, 'yanl' m 'doru' mu olduunu kendi bilgi birikimi, kendi deneyim dnyas iinde bulgulama, metinle iliki iinde anlamlandrma ve kendi seeneini oluturma zgrln yeterince kullanamayacaktr, nk olaylara hangi noktadan bakaca yazar tarafndan belirlenmektedir. Dolaysyla yazarn onu 'doru' koullandrmasna maruz kalmaktadr. Hereyden te 'yanl' denildiinde hemen akla kart 'doru' geldii iin, Sunu blmn okuyan okurun kafasnda, 'yanl koullandrmalar' ortaya koyacan kesin hatlaryla belirten yazarn, mutlak bir 'doru koullandrma'nn varlna iaret ettii dncesi uyanmaktadr. Ne var ki, her iki durumda da dorudan bir koullandrma sz konusudur. Yazar, btnde koullandrmalara seenek aramaktan ok, koullandrmalarn 'doru' olann, 'yanl' olanna alternatif olarak sunmaktadr. Bu nedenle, yazar, 'doru' olan okura sunan kii konumunda grebiliriz. Yazarn szlerinden yola karsak, okur/izleyici, bir koullanmadan tekine kaymaktadr diyebiliriz. Taner'in bata belirttii geler, oyunun i yapsnda da ak/kara kesinliinde oluturulmu bir kartlk olarak geliim gstermekte. Oyunun balnda "arkl bret" ibaresinin bulunmas da, oyunun yazl amacn bandan belirler. Oyun kiisi olarak kullanlan Anlatc, ilk repliinde okura/izleyiciye seslenerek "bir dersi ibret" sunmak istediklerini sylerken, "arkl bret" imasn da glendirir. Bu, ister istemez okurun/izleyicinin oyuna bakp ne yapmamas gerektiini bir
49
ibret dersi alarak renecei durumunu yaratmakta: ANLATAN: Yksek msaadelerinizle Sizlere bu akam burda Bir dersi ibret sunmak isteriz. Acayip bir kssadr bu.57 Oyun kiisi olarak Anlatan'n metin iindeki grevlerinden biri okuru/izleyiciyi tarihi gerekler asndan da bilgilendirmektir. Vicdani ve Efruz'un okul ana kadar olan tarihsel olaylar, dorudan anlatlr ve betimlenir. Anlatc, Vicdani'nin doduu sokan adnn neden Fehim Paa olduunu, bu kiinin kim olduunu, sokan adnn ayn hafta Mahmut evket Paa ordusundan bir nefer tarafndan neden deitirildiini, 10 Temmuz tarihinin "Hrriyetin ilan" olduunu ve lke tarihimize ait daha bir ok ayrnty kesin bilgilerle aktarr. Anlatc bunlar dorudan okura/izleyiciye seslenerek yaparken, szlerini destekleyecek tarihi gndermelerin, grntlerin, fonda ve dekorda grselletirilmesi gerektii metindeki sahne direktiflerinde yazlmtr. Ayrca, oyunda her tablo ba ve bitiminde Anlatc, okura/izleyiciye sahnede grdklerini ya da metinde okunanlar nasl almlamas, dekor ve arka planla tablolar aras ilikiyi nasl kurmas gerektiini son derece ak bir biimde syler. Bir anlamda izleyici elendirilirken belirgin bir biimde bak noktasnn nasl olaca da retilir. Bylece, metnin anlam boyutu, okurun/izleyicinin almlama ve retim izgisi belirlenir. Anlatan, hem tarihsel gereklerle hikayenin kronolojik ak arasndaki balanty hem de tablolar (episodlar) aras geii salayan nemli bir rol stlenir. Hatta anlatcnn ba oyuncu olduunu bile syleyebiliriz. Bylece yazar, aslnda Anlatan'la zde bir biimde, onun araclyla izleyiciye gerekli uyarlarn yapmakta, 1908'den 1960'l ve 70'li yllara kadar olan toplumsal ve siyasal deiimlere bakn dorudan dile getirmektedir. Ayrca oyunun basl metninde bu tarihsel deiimi gsteren fotoraflar da yer almaktadr. Bu adan bakldnda, oyun bir eit tarih dersi gibidir.
57. Haldun Taner; Btn Oyunlar/6, Gzlerimi Kaparm Vazifemi Yaparm, Bilgi Yay.,1992, s.11
50
Oyunun yapsna baktmzda, bir Vicdani'nin, bir Efruz'un yaadklar olaylar -ki bu iki tip ayn eyleri kart durumlar halinde yaarlar- anlatan tablolar, her tablo banda ve bitiminde, ayr olarak ya da tabloya dahil biimde anlatc, koro ve arklar yer almakta ve bu kurgu srekli tekrarlanmaktadr. Bu yzden kurgusal adan monotonlua kay da gzlenir. nk, tablolar, kendi iinde geliim gsteren olaylar zincirinden ok, salt Anlatc'nn lke tarihi ya da oyun kiilerinin yaamlarna dair sylediklerini desteklemek iin gsterilen skeler halinde ve iki kartln srekli tekrarna dayanan bir kurguda tasarlanmtr. Oyun, okuru/izleyiciyi, tekrarlar ve araya giren glmece geleri yoluyla oluturduu biim iinde koullamaktadr. Okur/izleyici, okuma/izleme sresince, tablolarn deimesinin durumda bir deiiklik yaratmadn ve yaratmayacan fark eder. nk, oyun kurgusu kesin iki kartln zerine kurulmutur. Oyunda Vicdani hep ezik kii, Efruz ise hep uyank kiidir. Metnin kurgusunun koullamas sonucu, okur/izleyici, hem kt ansn hem de smrnn hep Vicdani'yi bulacan, yani Vicdani'nin hep yenilen taraf, Efruz'unsa hep kazanan taraf olacan, her tablo banda grmeyi bekler ve tablo sonunda beklentisi yerine gelir. Yani ayn tr durumlarn srekli tekrarlanmas, durmadan ders veren bir anlatcnn ve koronun araya girmesiyle, okur/izleyici artk tablo boyunca neler olacan nceden bilir hale getirilir. Ba ve sonu bilinen bu tablolarda oyun sresince oluan monotonluun elenceli bir hale dnmesini salayan noktaysa, yazarn oyuna katt halk tiyatrosu geleri ve geleneksel motifler araclyla ske benzeri bir yapda ekillendirdii mizah anlaydr. Aksi takdirde, oyun son derece skc bir yapya brnebilirdi. Kukusuz, oyunda, deiik mekan ve zamanlarda tekrarlanan benzer durumlarn aslnda deimeyen bir siyasi ve toplumsal yapya gnderme yaptn grebiliriz. Ancak almlama asndan sorun, bu yapnn okura/izleyiciye bo alan brakmamasnda dmlenmektedir. Oyun bo alanlar dorudan dolduran bir anlatc ve koro figryle okuru/izleyiciyi ok ynl dnmeye deil, salt yazarn yukardan, uzaktan bak ve alaylamas ynnde eletirel dnmeye ynlendirir. Yazarn deyimiyle 'yanl' tutumlarn yanll yazarn
51
bak asndan ylesine vurgulanr ki, bunun tam tersi yazarn 'doru' dediidir ve okura/izleyiciye onaylamaktan baka seenek kalmaz. Hatta oyunun sonunda akl hastanesine den Vicdani'nin izleyiciye dnk konumasnda, (...) Ey benim kardelerim bret olsun hayatm An ne olur gznz, Sakn siz de benim gibi Safasna Plak olmayn Gzlerimizi aalm Gerekeni yapalm (...) Sakn plak olmayn, Sakn plak olmayn, diyerek dorudan ders vermesi de yazarn metin stratejisindeki otoriter-didaktik eiliminin bir gstergesi olarak yorumlanabilir. Bu yzden Vicdani'nin son tirad en vurgulu biimde izleyiciye gzn amas, ne frsat, smren konumundaki Efruz'a, ne de hereye boyun een, smrlmeye raz olan Vicdani'ye sessiz kalmamas iin bir uyar niteliindedir. Her ikisi de bu lke iin zararldr. Okur/izleyici ne Vicdani gibi ne de Efruz gibi olmak istemeyecektir. Ancak metinsel adan bakldnda, oyunda rtk anlam braklmad iin, okura/izleyiciye de seenek retmesi, farkl bak alar ortaya koymas, yeni anlam boyutlar kefetmesi iin frsat verilmemektedir. Oyunun yap ve kurgu zelliklerinde de ematik izgiler hakimdir. rnein, tarihler deise bile znde ayn kalan davran biimleriyle belirlenmi iki insan tipi, iki ematik snflama iinde, herhangi bir deiimi, elikisi, dnm noktas olmayan kart tipler olarak izilir. Kurgunun btnnde de bu ematik kartlk korunur. Bu yzden de metindeki eletiri tek bir iletiye doru odaklanrken, metinsel strateji olarak, varolan dnme biimlerini, kemiklemi yaplar dntrmeye ynelik alternatif bir ierik-biim ilikisi ortaya konulmamaktadr.
52
te tam da burada yazarn okuru/izleyiciyi dndrme, bilinlendirme amac iinde ters dt bir nokta ortaya kmakta. Metin, oyun boyunca gerek kurgudaki tekrarlarda, gerekse ierikte vurgulanan ve eletirilen plak sendromu anlaynn iine kendisi dmektedir. Yani metin de, kurguda ve iletide ayn tr eyleri durmadan tekrarlamaktadr. Yapsnda rtk anlam barndrmad, zm hazr verdii iin de durmadan ayn mzii alan "plak" zellii gstermektedir. Bilindii gibi plak zerindeki kaytlarn silinmesi olanakszdr. Plak, kendini tekrarlayacak, yeni, farkl bir dnce retemeyecek, ya da retilmesine yardmc olamayacaktr. Oysa daha rtk ve ok ynl bir anlatm, okuru/izleyiciyi, bo anlam alanlarn doldururken kendince bir alternatif zm oluturabilmeye ynlendirebilirdi. Bu adan baktmzda, oyunun ieriinin son derece dorudan ve 'gereki' bir biimde Trk siyasal tarihinin belli dnemlerine gnderme yapmas, tek boyutlu bir yapsnn olmas, okurun/izleyicinin d gcn zayflatan, oyunun evrensel boyutunu indirgeyen niteliklerdir diyebiliriz. Dolaysyla, metin stratejisinde seenek oluturacak bir dnme biimi gelitirilmediinden, okur/izleyiciyi de dnsel etkinlik anlamnda seenek retmeye ynlenemeyecek, toplumsal dzenin deimesi gerektiine ynelik bir iletiyi onaylamaktan teye gidemeyecektir. Ayrca, iletinin ortaya koyduu ey de, dnsel etkinlik ya da gnlk yaama ynelik eylemden ok, salt deiim beklentisi ya da olmas gerekenin deiim olduu ynnde ematik bir sonutur. Hatta metin stratejisi olarak benimsenen yinelemeler, lkenin gemiine ait verilen kesin tarihler, belki de, almlamaya ynelik istenilmeyen bir sonucu bile ortaya karma tehlikesini barndrr. Tarihler deise de politik oyunlarn ve toplumsal dzenin deimemesi, Vicdani ve Efruz'un ayn kalan tavrlar vb. gibi geler, salt tek ynl bir eletiri yntemi belirlendii iin, okur/izleyici "bu lkede herey byle gelmi byle gider" gibi zetlenebilecek bir karma bile ulaabilir. Bunun dnda oyun, yapsal zellikleri asndan, kurgusu ynnden, tablolarn yer deitirmesi, ekleme, karma yaplmasna olanak veren bir esneklikte grnmesine ramen yazlmasndan 10 ve 20 yl sonraki sahnelemelerinde i dinamiinde
53
zayflamalar yaam, deien koullar ve iliki biimlerini ortaya koyma asndan yetersiz kalmtr.58 Taner, bu oyunda, znde okura/izleyiciye yaklam asndan yukarda sz edilen metinsel elikiye dmesine karn, geleneksel halk tiyatrosu elerini epik tiyatro eleriyle birletirip yeni bir biime sokarak, tiyatromuzda yeni bir anlayn balangcn yapmtr. Ayrca Taner oyunda, yaznn banda sylenilen izleyiciyi tiyatroya gelmeye motive eden "elence" unsurunu son derece etkili kullanmaktadr. Yazar kendi toplumunun elence anlayn ve geldii gelenei iyi bildiinden, ancak ayn yolla ona ulaabilecei dncesinden hareket etmi grnr. Belki de, yazarn ngrd toplumsal ve siyasal gelenek iinde, epik-diyalektik tiyatroyu almlama biimi, onun retici ynnn vurgulanmas, otoriter-didaktik bir anlatmn kullanlmas eklinde karmza kyor. Bu tr bir almlama, epik tiyatronun estetik anlaynn ve epik oyunculuun da nne gemi grnyor. Taner, oyunun bana yazd Sunu blmnde Vicdani roln oynayan Ulvi Uraz'a minnetlerini sunarken, "Bu oyunumu, onu en iyi anlayan, onunla alacak kadar zdeleen (...) byk sanat" diyerek ona vgde bulunur. Oysa oyunla zdeleen bir epik oyunculuk anlay, Brecht'in zellikle kanlmasn nerdii bir oyunculuk biimidir. Epik tiyatro ve geleneksel halk tiyatrosu birleimi izleyiciyi dndrme asndan Brecht'in ortaya koyduu anlayn tersine ileme tehlikesini iinde barndrmakta. Bir dnem, Brecht'in oyunlarnn da, lkemizde sahnelenirken son derece otoriter, reten ve sloganc bir hale dntrldkleri bilinmektedir. Brecht'in izleyici dramaturjisi, yabanclatrma tekniiyle, merkezsiz yapy ve analitik dnme biimini, metnin ok boyutlu ileyi biiminde birletirirken, izleyicinin dnsel etkinliini ne karr ve oyunda tartlan sorunun zmn izleyicinin kendi yorumuyla bulaca ak ulu, tamamlanmam bir yapya oturtur. Bu nedenle, oyunlar, sosyalist bak asndan analitik bir dnme sistemi retmeye ynelik stratejileriyle didaktik (retici) oyunlar snflamas iinde yer almakla birlikte, otoriter-didaktik deillerdir.
58. Ayegl Yksel; Haldun Taner Tiyatrosu, Bilgi Yay. 1986, s.89-90
54
Ayegl Yksel, Haldun Taner Tiyatrosu adl kitabnda, Brecht'in, sorunlar toplumcu gereki bir yaklamla ele aldndan, Haldun Taner'inse eletirel gereki yaklam benimsediinden sz eder: Brecht sorunlar toplumcu gereki yaklamla irdeler. Taner'in ise eletirel gereki yaklam benimsedii sylenebilir. Taner'in "epikgstermeci" oyunlarnda gerekleri eletirme kaygs, gerekleri toplumcu anlay dorultusunda deitirme kaygsndan daha youndur.59 Taner'in "epik-gstermeci" tiyatro anlay, temelde Brecht'in epik tiyatro anlay dorultusunda biimlenmi, bunun yansra, Taner, geleneksel tiyatromuzun, Hacivat-Karagz, meddah ve Ortaoyunu'nun gstermeci zelliklerini, benimsedii epik anlayn iine yerletirmeye almtr. Ama Taner'in anlay, toplumsal deiime ve bireyler tarafndan iselletirilmi varolan iktidar ilikilerinin dnmne iaret etmedii, salt bir eletiri, salt bir yukardan bak temelinde kald iin, oyunlarnda kulland bu geleneksel zellikler, otoriter yapy srdren ve pekitiren bir biim almtr. Geleneksel halk tiyatromuzun geleri ematik bir biimde oyunlara aktarldnda ortaya baz sorunlar kmaktadr. rnein, "ibret alma", "kssadan hisse" ve bu anlayn oyunlarda "n deyi ve son deyi"le ders veren bir tavrda pekitirilmesi, lkenin toplumsal dzeninde sregelen otoriter eitime ynelik yapy besleyen gelerdir. Ayrca, oyunlarda geleneksel halk tiyatrosu motiflerinin dorudan yansmas olarak grlen, "kiilerin abartlm tipler boyutunda"60 ele alnmas, oyun kiilerini deimeyen, belirlenmi, kalplam bir izgiye oturtmaktadr. Ayrca, "youn bir gldr ortamnn kotarlmas, sz oyunlarnn, "nkte" kullanmnn", 61 halk tiyatrosunun fars zelliklerinin ne kartlmas, oyun dokusunun gevek braklmas, okurla/izleyiciyle geleneksel tiyatronun kurduu iliki biimi zerinden yaknlamann gstergeleridir. lke insanna tandk gelen, bilindik olandan yola kmak bir yntem ya da tercih olsa da, zde tad
59. Ayegl Yksel; Haldun Taner Tiyatrosu, Bilgi Yay. 1986, s.67 60. a.g.e., s.68 61. a.g.e., s.68
55
analitik olmayan dnme biimini sorunsal olarak ele almadan onu oyunlara aktarmak, geleneksel anlayn iindeki gizli otoriter tutumu srdrmeye neden olmakta. Ayegl Yksel, Taner'in, "Trk seyircisinin seyretme alkanl iinde yer alan bu tandk, gstermeci "biim"leri, geleneksel tiyatromuzda arlkl olarak yer almayan bir "ierik"le, baka bir deyile, toplumsal-politik eletiriye ynelen aklc, ilerici, uyarc bir "ierik"le kaynatrarak zgn bir Trk "epikgstermeci" tiyatrosu bireimi olutur"duuna iaret eder.62 Ancak, alntda sz edilen bu bireim, yapsal bir deiim deil, toplumun hiyerarik otoriter yaps iinde iselletirilmi 'bilen', reten insan figrn koruyan, bu yzden de biimsel ve yzeysel kalan bir deiim olarak grnr. Haldun Taner'in yurt ii ve yurt d temsillerinde en ok ses getiren, en ok vg alan oyunu Keanl Ali Destan'ysa, metinsel iskeleti, kiilerin ikilemleri, kimlik ve yer deitirme, oyun iinde oyun zellii asndan Gzlerimi Kaparm Vazifemi Yaparm oyunundan daha karmak bir yapdadr ve otoritenin kendisini sorun edinir. Oyun, temelde, halkn, kendi gcn, iradesini kullanmak yerine, uydurulmu bir 'kurtarc kahraman' mitini iselletirerek, byle bir kahramana ihtiya duymasn, zm hep bir 'kahraman'n kurtarclnda aramasn yani "otoriteye bamll"63 eletirir. Keanl Ali Destan'nda, (...) devlet otoritesinin zayf olduu, hukuk dzeninin kurulmad, ekonomik gvenliin bulunmad, politikaclarn aldatt bu yoksul evrede halk, kendini karclarn basksna kar savunacak bir kahramana zlem duyar. Keanl Ali biraz da kimsesiz, terkedilmi halkn dzen, gven, korunma ihtiyacnn yaratt bir d kahramandr.64 Bu kahramanlk miti halkn kendi gcnn farkna varmasn geciktirmekten te engelleyen bir eydir. nsanlarn byle bir kurmaca yaratmalar ve buna inanmalar da yine Taner'in deyimiyle "yanl koullandrmalarn" sonucudur. Oyun, iki kart toplumsal kesimde,
62. Ayegl Yksel; Haldun Taner Tiyatrosu, Bilgi Yay. 1986, s.68 63. Zehra pirolu; "Tiyatroda Devrim", ada Yay., 1995, s. 130 64. Sevda ener; "ada Trk Tiyatrosunda Ahlak, Ekonomi, Kltr Sorunlar", Ankara nv.Basmevi, 1971, Ankara, s.112
56
yoksul gecekondu ve zengin kent evresinde geer ve gecekondu ortamnda efsaneleen bir kahramanln kof i yzn gsterirken, byk kentlerde sren ayn tr bir efsaneletirme oyununa gnderme yapar ve bu tutumu parodiletirir. Keanl Ali Destan, okur-metin ilikisi asndan daha diyaloa ak bir yapya sahip grnmesine ramen, Gzlerimi Kaparm Vazifemi Yaparm adl oyunda eletirdiimiz metinsel geleri de iinde barndrr. Yazar, halk tiyatrosunun gstermeci zelliklerinden, zellikle glmece, talama ve sz oyunlarndan yararlanrken, metinde hem bu geleri hem de Ali-Zilha ak hikayesini farsdan melodrama doru kayan bir biimde ne karr. Bu durum iletinin zayflamasna, metin yapsnn gevemesine ve yapda dankla neden olur. Bu adan oyun, halk tiyatrosu motiflerinden olumu, epik zellikleri olan bir melodram grnmndedir. Taner glmeceyi iletmek istedii dnceyi, yani burada kahramanlk mitini aydnlatmaya yarayan bir yabanclatrma etkisinden ok, tpk Ortaoyununda olduu gibi deiik sosyal kesitlerden gelen insanlarn yaamlarn canlandran bir atmosfer yaratmak amacyla kullanyor. Bylece kahramanlk temas dnsel dzeye tam olarak aktarlamadndan arpcln yitiriyor ve oyunun btn iinde bir ayrnt olarak kalyor.65 Yapya baktmzda, metnin ilk anda okura/izleyiciye syledii ey, bir destann varolduu ve bunun anlatlaca, ardndan yine kssadan hisse karlmas gerektiidir: ERF- (...) u suret Keanl Ali'yi gsterir Destan var ite her yerde sylenir Gel gr bakalm neymi bu destan On be faslda edelim beyan. KOROEdelim meclise bir kssa beyan Kssadan hisse arif olan.66
65. Zehra pirolu; "Tiyatroda Devrim", ada Yay., 1995, s. 131 66. Haldun Taner; Btn Oyunlar 1, Keanl Ali Destan, Bilgi yaynevi, 4.Basm, 1984
57
Okur/izleyici, Keanl Ali'nin destann, oyunun 5. tablosunda, Zilha'nn sevgisini yeniden kazanmak isteyen Ali'nin yani destann kahramannn azndan renir. Keanl Ali, ilemedii bir suu, (Zilha'nn daysnn ldrlmesi) stne alarak efsaneletirilmitir. Ali, bu efsaneyi srdrmek iin, kiilii tam tersi olsa da, destann kendisine dayatt zorba, sert adam rolnn gerektirdii davranlar gsterecektir. Kurtarc mitinin ve kurtarc kiinin sahtelii ortaya knca, okur/izleyici bundan sonraki tablolar gecekondu ortamnda, halkn smrlmesi zerine oynanan bir oyun ya da oyun iinde oyun olarak grmeye balar. Bylece kahraman da anti-kahraman durumuna der. Ayrca 5. tabloya kadar olan olaylarda, Ali'nin hileyle kendini muhtar setirmesi, getirdii szde yeni dzenin eskisinden farkl olmamas vurgulanr. Ardndan 5. tabloda, destann sahtelii de anlalr. Bylece, gerekte neler olup bittii, arpk, karc bir dzen iinde nasl bir oyun evrildii okurun/izleyicinin kafasnda btnlenir. Bu strateji, okurun/izleyicinin oyuna mesafeli yaklamasn salamak, grnenin ardn bilin dzeyine tamak asndan nemlidir. 5. tabloya, yani destann rtlmesine kadar olan blmlerde vurgulanan nemli baka noktalar da vardr. Bunlardan birisi, oyun kiilerinin szlerinden yansyan, baskc ynetim yaps, glnn gsz ezdii bir dzenin gstergesi olan tutumlardr: Z.POLS: Tek tek baa klmaz kardeim. Kknden kazyacaksn ki.., .POLS: Mebuslardan biri nerge vermi okumadn m? Tmden yktrmal kondular, bunlar ehrin bana bela diyormu. (1.tablo), AL: Hayatta ya snepe olup okkann altna gideceksin. Ya da ste kp ezeceksin. kisinin ortas yok. (2.tablo), ZMART NUR: Elim stnde oynadk biz kazandk. Ne yaparsn? Karndaki dinsiz olursa sen de imansz olacaksn. (3.tablo), TEMEL: (Harac) Eskiden kii alrd, imdi bir elde topland. NUR: Eskiden babozuk hara vard, imdi organize hara. (4.tablo) AL: Demem u ki, bu dnyada namuslu insaniyetli oldun mu alaya alnyorsun. Zorba, katil oldun mu sayg itibar gryorsun. Efsanemiz de bu yalandan kt. Hepsi bu kadar ... (5.tablo)
58
NUR: nsann eski huyu. Kendine hep bir put yapar Oldum bittim byle bu. Kendi yapar kendi tapar. (3.tablo)67 Okur/izleyici buraya kadar, toplumsal bir sorunu, ezen-ezilen ilikisinde sren bir dzen iinde kendine kurtarc miti yaratmaktan baka zm bulamayan anlay, bir otoriteden tekine srklenen otorite bamlln grr, anlar. Ancak, buraya kadar belli bir dzende ilerliyor grnen yapda, daha sonra bir danklk balar. Bata kurulan metin stratejisi, istenilmeyen bir yne doru kayar. 5.tablodan sonra metinsel yapnn, bu ana tema zerine younlamasn, okura bo anlam alanlar brakarak, zme ynelik farkl bak alar gelitirmesini bekleyebiliriz. Ama bu beklenti gereklememektedir. Birinci perdenin sonuda, brokrasi ve Politikac'nn kar salama giriimlerinden de sz edilmitir ama ikinci perde fars havasnda, yanl anlamalarn, yer deitirmelerin zme ulamas temelinde ilerler: Zilha, garip bir rastlant sonucu, zengin kent ortamna girer. Kk ve kocasn terk eden zengin kentli hanma yz ok benzemektedir, bu benzerlik yznden nce kke hizmeti olarak alnr, sonra yine ayn nedenden Beyin hanm olmas istenir. Dn gecesi asl hanm eve dner, Zilha'yla karlarlar. Gerei anlayan Zilha gecekondu mahallesine dnerken, bu arada yavuklusu Ali Zilha'y kkden karmaya gelir ama Zilha'ya ikizi kadar benzeyen zengin hanm karr vs. Sonunda da iler zlr. Herkes ait olduu mekana dner. Zilha Ali'yle beraber olmaya karar verir, ama oyunun ana temas, iin iine giren glmece eleriyle ve farsvari yapyla dalr gider. Her ne kadar ikinci perdede zengin kesim ile gecekondu ortamnn kartl ortaya konmaya allsa ve arada talamalar yaplsa da, abartl komik tiplemeler, hareket gldrsne dnen olaylar yznden, ana izlek birden yan tema haline gelir. Bylece oyunun banda kurulmaya allan metin stratejisi, stratejinin kaybolmas durumuna dnr. Yazar, oyunun sonunda, Ali'nin hapse girmesine neden olan olayn gerek failini ortaya karp, okuru yeniden ana
67. Haldun Taner; Btn Oyunlar 1, Keanl Ali Destan, Bilgi yaynevi, 4.Basm, 1984
59
temaya ynlendirmeye alr ama bunu baaramaz. Kahramanlk miti ve otorite bamll temas birinci perdede kalr, sorun olarak tartlmaz, ikinci perdede de kabadaylk sylemi iinde gldr gesine dnr, oyunun sonundaysa bir melodrama taban oluturmaktan teye gidemez. Son sahnede, Zilha ve Ali'nin ak alevlenmi ve tam birlemilerken, yazar dorudan okura/izleyiciye seslenerek, bildik mutlu bir son vermeyeceini syler ve bir 'yabanclatrma' yaratmaya alr. Ancak oyun, yine de bildik bir sona ular. Beklenilen mutlu son deil ama yine de melodramn paras olarak bilinen, tandk bir mutsuz sona ulalr. Ali, istemeden de olsa suunu stlenip yerine ceza ektii Manyak Cafer'i ldrr ve bu sefer gerekten sulu birisi olarak tutuklanr. Zilha gz yal kalr. Okurun/izleyicinin bildik ackl sahneler karsnda verdii duygusal tepkisi ne kar. Ama sonda yine kssadan hisse karmas tlenir ve alnacak ders arkyla pekitirilir. KISSADAN HSSE (...)Burda biter kssamz Grdnz iittiniz Byle ite ou destan Destan iin afyonu Kaldrd m altndan Ali Cengiz oyunu (...) Yoksa sen de bizcilen Saf msn ey ehali Bizim kadar kolayca Kanar msn ehali68 Peki bu anlayn deimesinde nasl zmler retilebilir sorusunun yantysa, oyunun yapsnda ok ynl olarak ortaya kmaz. nk salt varolann talanmasyla yetinen, dank anlatm ve bo anlam alanlar yaratmayan metinsel yap, "efsanelere
67. Haldun Taner; Btn Oyunlar 1, Keanl Ali Destan, Bilgi yaynevi, 4.Basm, 1984
60
kanmayn" diyen bir tutumla snrl kalmaktadr. Metin stratejisinde, iletinin ok ynl ilenmesine deil, deiik kesimlerden insanlarn tiplemeleri, konuma biimleri ve bunlarn komik durumlar yaratmas n plana geer. Kartlklar yine kesin ve kaln izgilerle ve yine gldr gesi olarak ele alnr. Metnin yaps btnde, birinci perde gecekondu ortam, ikinci perde younlukla kent evresi kesin kartlnda kurulur. Bu kartlk iinde bir simetrik yapnn olduundan sz eden Hasan Anamur, oyun zerine yazd yapsal incelemede bu simetrinin ayrntlarn anlatrken, gecekondu evresini oluturan kiilerin benzerlerinin kent evresinde de benzer ematik biimle izildiklerini ve bunun anlatm glendirdiini syler.69 Oyunda kent evresi denilen yere gelenlerin kkenleri kentsoylu bir yaplanmadan gelmez. Onlar, gecekondu evresinden gelenlerin kentlilemi ama bu konumu sindirememi biimleri olarak izilir. Sonradan grmedirler. Yazar, iletiyi ne alma dncesiyle, bu simetride, kentli de olsa, kondulu da olsa benzer 'kurtarc kahraman miti yaratan' anlay besleyen bir yapya da gnderme yapmak ister. Bunun yansra, Ali ve Zilha'nn kimlik ve yer deitirmeleri, kendileri gibi olamamalar, bir d yaamak istemeleri de, izofrenik bir varolu biimine gnderme yapar. Ama oyunun sonunda bu simetri, metin yapsn glendirmekten ok zayflatan bir ge halindedir ve oyunu zaten iki boyutlu olan bir noktadan daha da aa ekerek tek boyuta, 'aynla' indirir: Kssadan alnacak hisse. Oyun, arpc bir temay ele alarak ie balar ama kahramanlk temasna ve arpk sosyo-politik dzene ok ynl eletirel bakabilmeyi okurun/izleyicinin dnsel dzeyine tayamaz. Oyunda, ne tam olarak gecekondu sorunu, ne yceltilmi ama ii kof 'yiitlik' kavram, ne de kahramanlk efsanesi derinlemesine ilenmez. Btn bu temalar, metinsel yapda yzeysel ve kk ayrntlar olarak kalrlar. Buradaki aksamann kayna yine, geleneksel halk tiyatrosundan alnan gelerin, ana temay glgeleyerek, elence unsuru olarak fazlaca ne karlmasdr. Oyunlar, geleneksel halk tiyatrosu gelerinin ne kan etkileriyle 'gerein' bir kesitini dorudan yanstmaya almakta, bu yzden, ele alnan temann nasl biimlendirilecei ikinci planda kalmaktadr.
69. Hasan Anamur; 'Keanl Ali Destan zerine Bir nceleme', Tiyatro Anadolu Dergisi, Eskiehir
61
Haldun Taner, epik zellikler tayan oyunlarndan sonra, Kabare oyunlar yazmaya balamadan, son olarak Aynda amata'y yazmtr. Bu oyun, onun, bir anlamda, okura/izleyiciye bak asnn belli bir gei dnemi sonunda geldii noktann da gstergesidir diyebiliriz. Okura/izleyiciye bireyler retmeye, kssadan hisse kartmaya ynelik abalar bu oyunda, kurmaca okurun/izleyicinin ve yazarn 'yanl koullanmln' ve koullanmann sanat da bu duruma alet etmesini alaya almaya dnr. Oyun, dorudan yazarmetin-okur ya da yazar-ynetmen-oyun-izleyici ilikisi zerine odaklanr. Bu sefer oyunda, ileti, metnin kurgusal yaps ne karlarak verilir, okurun/izleyicinin almlama boyutu sorunsal olarak ele alnr ve tartlr. Metinsel yap okuru/izleyiciyi, almlama zerine dnmeye arr. Oyunun sonu ak braklr. Aynda amata, Taner'in Aynda alkur adl yksnn oyun diline uyarlamasdr. Oyun, alkur Apartman sakinlerinden birinin doum gn kutlamas yapt mehtapl bir akamda, apartmann iinde ve darda olanlar konu alr. Apartmanda oturan burjuva kesiminin 'yozlam' ilikilerinde gelien olaylar, birinci ve ikinci perdede iki farkl bak asndan anlatlr. ki perde arasndaki Ara Oyun, kartln ortaya karlmasnda rol oynar. Oyunun en byk zellii ayn olaylarn iki perdede iki kez yinelenmesidir. Yineleme, yine oyun gerei ilk perdede olup bitene tepki gsteren oyun kiisi kurmaca izleyicilerin eletirileri dorultusunda, ilk perdenin aynen onlarn istedii deiiklikler ynnde yeniden oynanmasyla olur. Bylece Taner, kurmaca yazarn ve kurmaca izleyicilerin, yani bir anlamda sanatn ve koullanm almlayann kart bak alarn ortaya koymaya alr. Oyunun yazld dnemin (70'li yllar) sanat ve tiyatro anlayn, ideolojik yaklamlarn, sanatn ilevi zerine tartmalar, hem iki kart gr, hem kurmaca-gerek ilikisi ve almlama boyutunda okurun/izleyicinin eletirisine brakr. Yazar, Ara Oyun'da kurmaca izleyicileri ve onlarn almlamasn engelleyen toplumsal kkenleri gzler nne sererek, gerek okurun/izleyicinin de kendiyle hesaplamasn ister.70 Ara Oyun'la birlikte blmden oluan oyunun geilerini salayan bir Anlatc kullanlr. Fakat bu defa
70. Zehra pirolu; 'Haldun Taner'in "Aynda alkur" yksnde OkuyucuYapt-Yazar Diyalou', Adam yk Dergisi, Mays-Haziran 1999, say 22, s. 110-111
62
Anlatc, izleyiciye ders veren 'bilen kii' rolnde deil, oyun kiilerini ve yaamlarn daha iyi tanmamza yardmc olan, oyundaki geileri salayan, ironiyi yanstan bir roldedir. lk perdede yazar, karc, iki yzl insan ilikilerine, toplumsal olaylar karsndaki duyarszla bir eletiri getirir. Ara Oyun'daysa oyun kiisi olarak kurmaca izleyicilerin buna olumsuz tepkisi verilir. Kurmaca izleyiciler, oyunu ahlka, geleneklere aykr bulurlar. Yazarn anarist bir tavr takndndan yaknrlar. Oyundaki her bir kiiyi ve olay nasl grmek istiyorlarsa tepkilerini, o ynde, kzarak, bararak dile getirirler. Bunun zerine ayn oyun, ikinci perdede onlarn istedii deiikliklerle yeniden oynanr. Bu deiiklikler orta snfn tm yerleik deerlerini destekleyen, geerli ve doru klan bir hale brnr, iyiler ve ktler klie biimlerde belirlenir, kt adam sonunda iyi adam olur, oyun mutlu sonla noktalanr. kinci perde, ilk perdedeki ayn olaylarn, kiilerin ve iliki biimlerinin tam kart olarak biimlenir. Bylece Ara Oyun'daki kurmaca izleyici rahat bir nefes alp evine huzur iinde gidecektir, nk onlar sahnede yadrgatc eyler grmek istememektedirler. Bir anlamda onlar, Gzlerimi Kaparm Vazifemi Yaparm oyununda hoca efendinin ocuklara tledii, duyma, grme, konuma, dnme, sana sylenilenin dna kma telkinleriyle doldurulmu plaklar gibidirler. Tutucu deer yarglarna baml kalarak girdikleri konforlu uyuukluun iinden kamaz, kalplarn dnda dnemez ve farklla tepki duyar haldedirler. Yazar, kurmaca izleyicilerin ikinci perdede yaplmasn istedii deiiklikleri, adal, yapay, abartl bir dil kullanmyla da besler ve daha da gln hale getirir. Bylece, ayn oyun, iki perde iinde birbirinden ylesine farkl bir hale brnr ki kendiliinden bir glnlk kar ortaya. Taner, oyunun ikinci perdesini, yaam ve toplumu, orta snf deerlerini hep geerli klan "pembe gzlkler" arkasndan izlemeye altrlm seyircinin seimleri dorultusunda yeniden yazarken, kiiler ve olaylar balamnda ilk perdeyle oluan kartln doal gldrcln, zellikle dil kullanmnda yapt deiikliklerle
63
destekleyerek, eitli ilikileri ve durumlar abartma yoluyla glnletirerek, ikinci perdenin batan sona "mantksz" ve "geekd" grnmesini salamtr.71 Haldun Taner, daha nce szn ettiimiz dier iki oyundaki anlayndan farkl olarak, bu oyunda szlerden ok kurgu araclyla farkl bak alarn okura/izleyiciye aktarr. Oyunun yine belirgin bir iletisi vardr ama bu sefer yazar okurla/izleyiciyle ilikisinde retici tavrndan bir lde uzaklam, snrlarn belirlemi de olsa izleyiciye yorum yapacak bir alan brakmtr. Bu sefer kurgu yoluyla kendiliinden bir kartlk ve gln eler ortaya karlr. Ara Oyun'da kurmaca izleyiciler tepkilerini verirken, Taner aslnda izleyicinin tiyatroya (ve genelde sanata) bakn da eletirir. Bu blmde kurmaca izleyici hereyden nce oyunun bir perde olmasna ve sonunun zmsz kalmasna sinirlenmitir. Hepsi "byle oyun mu olur?"72 diye kar karlar. Onlara gre doru drst oyun, "ba, sonu, ortas, gerilimi olan bir oyun"dur ve "her oyun perde olur", "hissiyatlarna hitap eden," "duygulu sahneleri" ierir. Kimisi, ilk perdedeki oyunu, anlamaya almak yerine Rait Rza'nn bir oyunuyla karlatrp yerer. Kimisi de tiyatroya glmeye gelmitir ama bu oyunda glemediinden yaknr. Ksacas kimse oyunu olduu biimiyle anlamaya, oyunu kendi iinde deerlendirmeye yanamayp, hepsi kendi grmek istedikleri ynden ya da beklentilerine ne derece cevap bulduklar asndan yaklarlar. Yaznn banda da belirtildii gibi izleyenin oyunun btnn almlama biimi kendi kapasitesinin, bilgi birikiminin ve deneyim dnyasndan getirdiklerinin de rn. Bu adan Ara Oyun, kurmaca izleyicinin sanatla ilikisinde saldrganla varan, srekli taraf tutmaya ynlendirilmi davran biimini de eletirir. Aynda amata, metinsel yaps iinde okurun/izleyicinin dolduraca bir anlam boluu yaratmas asndan arpc bir rnek olmasna ramen, kurgu yine, kaln izgili iki kesin kartlk zerine
71. Ayegl Yksel; Haldun Taner Tiyatrosu, Bilgi Yaynevi, 1986, s.119 72. Haldun Taner; Btn Oyunlar/9, Aynda amata, Bilgi Yaynevi, 1996
64
oturduu iin, bu defa da dorudan okuru/izleyiciyi, yarg rolne sokma tehlikesini tar. Yani oyun zde, okuru/izleyiciyi yarglamaya ynelterek, bir ekilde otoriter yaklamn izlerini srdrr. nk, iki perde arasnda, zellikle de oyun kiilerinin konuma tarzlarnda ve ayn olaylarn tersi aknda, ylesine abartl ve alayc bir kartlk vardr ki, gerek okur/izleyici, Ara Oyun'daki kurmaca izleyicinin olumsuz eletiri tavrnda ve yargsnda ne denli 'yanl' davrandna yine ikna olur. nk, kurmaca izleyicinin arzulad deiiklikler bir hayal dnyas yaratmaktan teye gidememektedir. Ve oyunda, kurmaca izleyicinin kaln izgilerle belirlenen 'yanl koullanmas' yazarn 'doru'sunu kantlamak iin bir ara durumundadr. Yani okur/izleyici ne yapmamas gerektiini iki kesin kartlk araclyla anlar. Okurdan iki perde arasndaki farkll grp 'doru' yolu bulmas istenmektedir. ki seenek sunuluyor gibi grnse de aslnda, okurun/izleyicinin bunlar arasndan bir yargya varmas istenmekte, yani nc ya da drdnc ya da baka seenekler oluturmas deil, gsterilen zerinden belli bir yargda bulunmas beklenmekte, dolaysyla almlamann yn kesin biimde belirlenmektedir. Bu da yine kssadan hisse karmann bir baka yntemidir.
II.2.b. Vasf ngren'in Epik Tiyatro Anlaynn Okur-Metin/zleyici-Sahne likisine Yansma Biimi Haldun Taner gibi Vasf ngren de, Brecht'in yabanclatrma tiyatrosundan etkilenerek, oyunlarnda bu tiyatro anlayna zg biimsel zellikleri kullanr. Vasf ngren zellikle varolan dzenin snfsal farklar ortaya koyu biimi zerinde durur. O da, Haldun Taner gibi orta snf deerlerine kardr, ama bunu dile getiri biiminde kendi politik gr ok daha ar basar. ngren'e gre, ii snfnn bilinlenmesi gerekmektedir. nk ii snf kendini, yneten st snfn deerleriyle grmekte, snfsal farklar ve bunun gerektirdii davran biimlerini iselletirilerek kanksamakta ve bunun gereklii iinde yaamaktadr. Dolaysyla, smrlen smrlmeye ses kartamaz halde kalrken, egemen snf, oyununu bunu besleyecek yanlsamalar yaratarak oynamaktadr.
65
Haldun Taner okuruna/izleyicisine geleneksel halk tiyatrosu elerinin tandk imgeleriyle yaklarken, Vasf ngren Zengin Mutfa, Asiye Nasl Kurtulur? ve Oyun Nasl Oynanmal? adl oyunlarnda ortak bir imge olarak, bir dnemin Yeilam filmlerinin izleyiciye tandk gelecek tiplerini ve olgularn kullanr. Bu filmlerde zengin-fakir, iyi-kt kartlnn yaratt durumlar duygusal bir biimde ilenirken, ele alnan olaylar, mutlu bir sona doru ynlendirilmi, filmin sonunda kt kiinin iyi kii haline gelmesi ya da cezasn bulmas, kimsenin hakknn yenmemesi, hakszlk yapan kiinin hatasn, suunu anlamas gibi tatl hayallere, yanlsamalara, masallara dntrlmt. ngren, sanki izleyicinin gereklerden uzaklatrld bu tr film kurgularn oyunlarnda tersyz etmek ister. (Vasf ngren) Oyunun kiilerini seyircinin yerli sinema ve televizyonda izleme alkanlnda olduu kiiler arasndan seer. Oyunu da yine yerli film seyircisine yabanc olmayan bir "mekan"da geirir. Ve bylece seyirciyi avucunun ii gibi bildiini sand bir ortamn geveklii iinde kskvrak yakalar.73 Yazara gre, okurun/izleyicinin gerekle yzlemesi, dzenin ileyi biiminin, sermaye-emek arasndaki atmann bilincine varmas gerekir. ngren, oyunlarn bu temel zerine kurarken, "Brecht'in tiyatrosuna zg baz biimsel zellikleri olduu gibi alp, benzetmeci tiyatro geleneiyle btnletirmeye"74 alr. Bir kkn mutfanda geen olaylar konu alan Zengin Mutfa adl oyunda, 1970'li yllarn kargaa ortamnda yaanan elikiler, toplumsal snflar arasnda oluan uurumlar ve sermaye-emek atmas anlatlr. nsanlarn sregelen dzenin atma noktalarn grmeleri ve smrye kar taraflarn semeleri gerektii, oyunun temel ald noktadr. Yazar, metinde kesin tarihlerle belirledii bir dnemden sz eder: 1970'li yllar, 16-17 Haziran olaylar ve 12 Mart dnemi. Bylece, metnin kurmaca yaps tarihsel gereklerle dorulanr ve oyunda, belli bir tarihsel dnemin gereklerinin
73. Ayegl Yksel; "ada Trk Tiyatrosundan On Yazar", Mitos Boyut Yay., s. 122 74. Zehra pirolu; "Tiyatroda Devrim", ada Yay., 2.Bask, 1995, s. 130
66
yanstldna iaret edilir. Oyun kiileriyle beraber okur/izleyici de toplumsal atmalarn ortamna ekilir ve oyunun sonunda okurun/izleyicinin de bilinlenmesi ve saf semesi beklenir. Zengin Mutfa, (...) 1970'ler Trkiye'sinde "kavgann dnda kalma" abas iinde safn aranlarn yksdr. Bir eit "bakarkrlk"tr bu kiilerin ortak zellii; ngren safn armln, faizmi grmezden gelmekten tutun da, faizme dn vermeye, giderek faizme uaklk etmeye kadar varan eitli grntlerini sergiler. (...) (Yazarn) amac oyunun bakiileriyle birlikte seyirciyi de bu atmann orta yerine atarak saf seme durumuyla kar karya brakmaktr.75 Metnin okura/izleyiciye verecei rol kesin hatlaryla belirlemi olan yazar, kurguyu da bu amaca uygun biimde tasarlamtr. Oyun, eski pehlivanlardan a Ltf'nn yirmi yldr alt zengin mutfandan ayrlma annda, dorudan izleyiciye seslenerek, bu mekan terkedip terketmeme konusunda akl danmasyla balar. Ama a kararszlk iinde deildir aslnda: AI: (...) Ama ayrlyorum buradan, karar verdim. (..) bir de size danaym dedim.. Karar verdim ama gene de size danaym dedim.76 Oyun bundan sonra Ltf Usta'nn geriye dnlerle ayrlma nedenini anlatmasyla srer. Oyunun sonunda da A yine "Ayrlmaya karar verdim. Ama yine de danaym dedim. Ayrlmak m zor, Kerim Bey'e hizmet etmek mi? Hadi bana eyvallah!"77 derken aslnda kararn kesinletirmi grnr. A, oyun boyunca bir yandan olanlar anlatrken bir yandan da durumu yeniden gzden geirmektedir. Bir anlamda verdii kararn haklln kantlamak istemekte, onay beklemektedir. Buradan hareketle yazarn, daha bata Ltf Usta'nn szlerinde, okuru/izleyiciyi farkl bir karar anndan uzaklatrdn
75.Ayegl Yksel; "ada Trk Tiyatrosundan On Yazar", Mitos Boyut Yay., s. 122 76. Vasf ngren; Btn Oyunlar, Boyut Yaynevi, Mays 1991, s.235 77. a.g.e. s.286
67
syleyebiliriz. Metinsel kurgu iinde Ltf Usta'nn karakteri ylesine izilir ki, byle sabrl, iyi niyetli, saf, dnyadan bihaber bir insan bile, grdkleriyle, yaadklaryla hesaplamas sonucu politik bir gr kazanmaya balayp, dnm geirirken, okurun/izleyicinin metindeki rol de onunla birlikte ayn sreci yaamak olarak belirlenir. A'nn okura/izleyiciye danmasysa, yazarn okurun merakn uyandrmak iin yapt kk bir hiledir. nk, birisine akl danlmas hem o kiinin nemsendii, fikrine sayg duyulduu, hem de akl danan kiiden daha fazla bireyler bildii dncesini uyandrr. Ayrca, ne konuda akl danlaca da merak uyandrr. Bylece akl danlan kendisi olduuna gre, okur/izleyici, oyunun sonuna kadar anlatlan hikayeye dikkatle odaklanmaya koullanmaktadr. Yazar bu kurguyla hem okurun/izleyicinin ilgisini srekli ayakta tutmakta, hem de bir anlamda ona Ltf Usta'nn bile gerei grerek, kararn verip harekete getiini, artk uyanmak gerektiini sylemektedir. Ltf Usta'nn zengin mutfandan gitmesinin mi yoksa orada kalmasnn m iyi olacana dair sorulan iki seenekli soru, kurguda okurun/izleyicinin tarafn belirlemesi biimine dnmekte, neyin doru olduu, hangi safn seilmesi gerektii ortaya kmaktadr. Aslnda bir yazarn, okura/izleyiciye seenek sunmasyla, seme ans vermesi arasnda byk fark vardr. ngren ilkini uygular. (Selim) Adamysa Kerim beyin adam. Eee? Ben de Kerim beyin adamym...Yani imdi bu ne demek, yani benle Selim ayn myz? te bu arma gitti (..) tler oald... taneler imdi, ya sabr... Yahu biz kimlere hizmet ediyoruz?.. nsan kimlere hizmet ettiini dnmeli.78 Ann bu ikayetlenmesinde de 'iyi' ve 'kt', 'dost' ve 'dman' taraflarn hangileri olduu gsterilerek, okurun/izleyicinin dnme sreci ynlendirilir. Oyun kiilerinden -Kz, Selim ve Adnm yaarlar. teki kiilerin yerleri bellidir. Olaylarn geliim izgisinde Kz sosyalist tarafa, Selim faist tarafa ynelir. Karar konusunda akl dant iin Ltf Usta, yazarn henz taraf bilinmeyen kii olarak izmeye alt tiptir. Bu anlamda yazar, iletisi ynnde seslendii okuru/izleyiciyi de, onun metindeki roln de Ltf
78. Vasf ngren; Btn Oyunlar, Boyut Yaynevi, Mays 1991
68
Usta'yla temsil eder. Daha nce de sylenildii gibi A, olanlar anlatrken kararn yeniden gzden geirmekte ve bir dnm yaamaktadr. Ayn ekilde okur/izleyici de, A'yla beraber ayn aamalar yaar. Oyunun sonunda Ltf Usta dnda herkesin taraf belirlenmi, herkes safn semi grnr. imdi sra Ltf Usta'yla beraber okurun/izleyicinin safn semesine gelmitir ki, zaten oyun biterken son sz "Hadi bana eyvallah!" olan A'nn dnm, karar ve setii taraf aslnda bellidir. Bir anlamda, oyun kiisi faist Selim'in szlerinde tekrarlanan "l" meselesi, "bir insan ya bizdendir ya kardan, bunun ortas yoktur" gr, yazar tarafndan eletirilmek istenirken, metin kurgusunda ve metin-okur iletiiminde yazarn da iine dt bir tuzak haline gelmektedir. Sanki ayn gr, yazarn tarafnda olanlarca benimsendiinde sakncal olmayacak gibi izilir. Okur/izleyici ikilem ve atma iine sokulurken, ondan beklenilen ey farkl zmler retmesi deil, bir yargya varmasdr. Dolaysyla, ngren, kurgusu iinde dilini ya da dnme sistemini analitik biimde kendiliinden alglatan, yoruma ak, okur merkezli yntemi benimsemez. Bu metninde, Brecht'in III.Reich'n Korku ve Sefaleti adl oyununun (zellikle 3.episodun) etkileri de grnr. Ancak, metnin yapsnda ve olaylarn aktarlnda, Ltf Usta'nn anlatc roln de stlenmesi gibi epik tiyatroya zg biimsel bir zelliin dnda, benzetmeci tiyatro anlayna bal kalnr Okurun dnme, anlama, yorumlama edimi ve d gcnn daha etkin hale gelebilmesi iin, metinsel iletiim tasarsnn, okur-metin arasnda karlkl deiime izin verebilen ak bir yap kurmas beklentisinden ya da gerekliliinden almann ilk blmnde sz edilmiti. Oysa metnin koullamas sonucu okur/izleyicinin "ya bu, ya teki" biiminde bir yargya varmas, gerekte seeneksiz halde braklmas anlamna gelmektedir. ngren, Asiye Nasl Kurtulur? ve Oyun Nasl Oynanmal? adl oyunlarnn kurgularnda da ayn kartlk stratejisini koruyarak, bunu iletisi dorultusunda biimlendirir. Asiye Nasl Kurtulur? adl oyun, kadnlarn smrlmesi ve smr arac olarak kullanlmas sorununu konu alr. Oyunda, bir gen kz fahie olmaya iten koullar ve onun
69
yaamndan kesitler sunulur. Ayegl Yksel, Asiye Nasl Kurtulur? oyununun birbiriyle youn bir diyalektik iinde olan sylem dzleminde kurulduunu yazyor. Temel sylem dzleminde, gecekondu koullarnda yaama sava veren Asiye ve annesinin dram dile getirilir. kinci sylem dzleminde yky seyircilerle birlikte izleyerek tartan kk burjuva "hanmefendi" ile "yorumcu" yer alr. nc sylem dzlemi ise oyunun sonunda oluur ve izleyici konumundaki "hanmefendi" ile oyun boyunca "kiisel dram"n yaam olan Asiye kar karya getirilir.79 Ayn yazda, izleyicinin aamal bir yadrgatma srecine girerek, gereklerle yzleerek olaylara "uzak a"dan bakabildii syleniyor. Ancak oyunda gerekletii sylenen bu sylem, aslnda farkl bak alarn ortaya koymamakta, temelde ayn sylemi destekleyen tekrarlar biimde yer almaktadrlar. Oyunun ad Asiye Nasl Kurtulur? daha ilk anda bir soruyla okuru/izleyiciyi kavrar, meraklandrr ve oyunun soruya yant aramay hedeflediini gsterir. Okur/izleyici farknda olmadan, yant arama, bulma rolnn iine ekilir. Oyun, ilk sahneden itibaren tartmal bir oyun iinde oyun olarak ortaya konur. Okur/izleyici jri gibidir, olanlar izler. Metinde, oyun kiileri Seniye Hanmefendi ve Anlatc da, Asiye'nin hayatndan kesitler halinde verilen oyunu izlerler. Fuhula Mcadele Dernekleri Genel Bakan Seniye Hanmefendi getirdii nerilerle, izledii oyunun akn Asiye'nin szde kurtuluu iin deitirir. Bir sonraki sahnede bu neri dorultusunda deiiklikler yaplr. Ama Seniye'nin nerdii seeneklerin hibiri, Asiye'nin hayatnn olumlu bir yne doru gitmesine yardmc olamaz. Hatta ileri daha da karmak hale getirir. Bu adan, Seniye tiplemesi resmi mercilerin, kadnlar iin rettii zm nerilerinin ilevsizliini ok ak bir ekilde ortaya koymas bakmndan nemli bir noktaya iaret eder. Seniye'nin zmleri toplumsal yapda kkl bir deiim sunamayaca iin, oyunun sonunda, Asiye'nin kurtuluu, ancak
79. Ayegl Yksel; 'Vasf ngren Tiyatrosu: Tandk Durumlardan Yabanclatrmaya..", Vasf ngren Tm Oyunlar, Boyut Yay.,Tiyatro dizisi, Mays 1991, s.7
70
smrlen
durumundan
smren
durumuna
gemesiyle
gerekleebilir. "(...) nk insana insanca yaama hakknn tannmad bir dzende, iki seenek kalmtr; ya smrmek ya da smrlmek. Asiye de kurtuluunun bedelini yeni Asiyeler yetitirerek deyecektir."80 'Birinci Konuma'da Anlatc "Bilindii gibi Asiye'nin nnde iki yol var.." der. Bu yollar bellidir: "Namuslu" ya da "Namussuz" yaamak. Kukusuz namuslu yaamak ilk seilen yoldur ama yol tkannca, Seniye hanm "Esas olan netice. Netice almaya bakalm (..) binlerce zm yolu yoktur hayatta... Asiye yaamak iin almaya mecburdur" der. Dolaysyla netice alnabilecek teki yola yani 'namussuz' olana ynelinir. Derken Asiye ancak sermaye sahibi olup, bakalarn ezip, onlarn srtndan geinerek kurtulur. Bylece Seniye hanmn 's/yzeysel' dnce tarz Asiye'ye bildik mutlu sonlarn kurtuluunu salayamaz ama yazarn Seniye'nin maskesinin ardndakini ortaya karmasn salar. Zaten oyunun sonunda, bir anlamda Seniye'nin seimlerinin kurban olan Asiye, ezen-ezilen gereini anlam olarak kinci Final Trks'n syler: Ben de kurtuldum ite Ben de rendim artk Bu dzende yaamann srrn (...) Yoksullar KADER deyin, uyutun Uyanan PARA verin susturun Susmayan ZORA koyun, ektirin Byle gelmi byle gitsin srdrn (...)81 Son Deyi ise izleyiciye dorudan bir mesaj ya da ders veren bir niteliktedir: Sevgili seyircimiz Btn olanlar Grdnz, iittiniz (..)
80. Zehra pirolu; "Tiyatroda Devrim", ada Yay., 2.Bas, 1995, s. 126 81. Vasf ngren; Btn Oyunlar, Boyut Yay., Mays 1991
71
Sakn ha unutmayn Burnu kurtulmaz pislikten Klavuzu karga olann.82 Bu sylem ngren'in teki oyunlarnda da olduu gibi snfsal atma ve sermaye-emek atmasn anlatr. Ezen, ezilen ve bunun zerine kurulu dzen bellidir. Yazar da btn bunlarn nasl ilediini gzler nne sermeye alr. Metin kurgusunda, gerek Anlatc, gerekse Seniye araclyla okura/izleyiciye her sahnenin deitirilmesi iin 'iki' seenek sunulur. Seniye, seeneklerden birini onaylayp, nedenini belirtirken, okur/izleyici de bu iki seenek zerine dnmeye balar. Ancak yine okur/izleyici iki neriden birini semeye ynlendirilmektedir. Asiye iin sunulan zm, ancak iyi-kt kartlnda sunulan bu iki seenek zerinden dnlmek zorundadr. Oyunda, dzen eletirisi ve ideoloji n plana karlrken, metinsel yapda, yazarn kulland iskelet iki temel noktaya yaslanr: Asiye'nin yaamndan kesitler ve tartma sahneleri. Asiye'nin yaamndan kesitler, salt rastlantlara dayal gelien, yerli film senaryolarnn kopyas gibidir. Tartma sahnelerindeyse arlk Anlatc'nn d gz olarak olaya bakmasna verilmitir.83 Yani oyunun btnsel yaps da iki boyutlu kurgulanmtr. Oyun kiilerine baktmzdaysa net, deimeyen, insani elikileri olmayan, belli kalplar iinde konuan tipler gryoruz. Oyun, btnde, son derece genel hatlaryla izilmi, ematik bir sosyalist gr dersi gibidir. ngren'in bir dier oyunu olan Oyun Nasl Oynanmal?da da yine yazarn izleyiciye sunduu ikili seenekleri grrz. Oyun, televizyonlarda grmeye alk olduumuz trden bir yarma programnda geer. Program sunucusu (Anlatc), Noter ve orta snfa mensup kar-koca olan iki yarmac vardr. Oyun, bir anlamda Asiye Nasl Kurtulur?un kurgusuna benzer bir kurguda tasarlanmtr. Yarmaclara "hayata dair" bir oyun gsterilir ve bunu devam
82. Vasf ngren; Btn Oyunlar, Boyut Yay., Mays 1991 83. Zehra pirolu; "Tiyatroda Devrim", ada Yay., 2.Bas, 1995, s. 127-128
72
ettirmeleri istenir. Gecekonduda yaayan bir ii ailesinin byk kzlar, film yldz olma yolundadr ve olaylarn gidiini, kzn ykseliini yarmaclar ynlendirecektir. Yine gecekondulu gen kzn 'bu sefil gecekondu hayatndan kurtulmas' konusu ortadadr. Ama bu defa, oyunun sonunda gen kz Asiye gibi smren durumuna gemez, oyunun gidii onun smrlen olarak kalmasna doru ynelir. Yarmaclar gsterilen oyunu srdrebildikleri srece her defasnda katlanan bir miktarda para kazanacaklardr. Oyun ilerledike gzlerini para hrs bryen yarmaclar, yaamn ynlendirecekleri ii ailesini ylesine harcarlar ki, salt yarmay kazanma uruna insanlktan kmaya balarlar, yarmann banda gsterdikleri gvenilir portreleri, imajlar ve tm maskeleri der, yarmann sonunda artk 'yapay' deerlerinin ardna saklayacak yzleri kalmaz. Aslnda yarmann sonunda kazanan da olamaz. Oyunda, Program Sunucusu, dorudan seslenerek okuru/izleyiciyi de oyuna katar ve yarmaclarn kararna tepki gsterebileceklerini syler. Ancak izleyicinin tepkisi sahnedeki oyunun gidiini deitiremeyecek, sadece olumlu ya da olumsuz tepki olarak kalacaktr. Her programn bir izleyicisi olduuna gre burada da, okurun rol yarmay izleyen kii olarak belirlenmitir. Yazar, yarma oyununun bildik kalplar, orta snf deer yarglar ve dzenin ileyii erevesinde ksr dngye gireceini kurgusal olarak ortaya koyarak, sonunda izleyiciyi, gnlk yaamda da benzerleri oynanmakta olan bu oyunun, baka nasl oynanabileceine dair zm retmeye arr. ngren, kurgusu iinde, oyunu "yarma" biiminde tasarlayarak izleyiciye yine bir tuzak hazrlamtr; kazanmak ya da kaybetmek zerine kurulu bir oyunda, phesiz, kazanmak iin yarlmaktadr ve kazanann ykl bir para almas sz konusudur. Metin stratejisinde, oyun, yarmaclar tarafndan devam ettirilebildike artan para miktarnn, okuru/izleyiciyi de heyecanlandrmas ve onu yarmacyla ister istemez zde konuma sokmas tasarlanmtr. Bylece, okur/izleyici de yaranlar gibi sahnedeki oyunu devam ettirmek iin sunulan ikili seeneklerden birisinde karar klmaya alacaktr. Ancak sunulan seenekler yazar tarafndan yle bir biimde kurgulanmtr ki, oyundaki yarmacnn verdii karardan bakas sahnedeki oyunu
73
devam ettiremeyecek haldedir. Bu nedenle okura/izleyiciye sunulan seenekler, seenek nitelii tamazlar, yazarn koullamasnn arac durumundadrlar. nk yazarn bilinli olarak eletirmek istedii orta snf deer yarglar ve 'yanl' ileyen bir dzendir. Kurgu ak ulu tasarlanmad iin, kararlarn yazarn gr ynnde verilmemesi halinde metindeki ileti ve yap bozulur. Bu nedenle okur/izleyici belli bir izgide yrmee koullandrlr ve bunun dna karlmaz. Oyunun sonunda Yarmac, yarmay ya da oyunu neredeyse bir servet kazanacakken kaybeder. te bu an, metinsel kurgunun zdelemeye yneltmesiyle yarmaya kendini kaptrm bir okurun/izleyicinin de kaybetme andr. yle ki yarmac hakszla urad gerekesiyle okurdan/izleyiciden yardm istedii halde, izleyicinin sessizlikten baka bir seenei kalmamtr. Kazanmas iin bir zm retmesi gereklidir, ama yarmacyla zde konumda hata yapm ve sulu durumundayken, yani para kazanmak iin oyundaki ii ailesini harcam, smrye hizmet etmiken, zm retme yerine tpk oyundaki yarmacnn yapt gibi kendini savunmaya ynelecektir. Zaten kurguda zme ynelik bir baka seenek de braklmamtr. ngren'in oyunlarnda, metnin iskeleti, kiilerin, olaylarn ve durumlarn, ya 'iyi/doru' ya 'kt/yanl' ya 'dost/dman' kartl zerine kurulmutur, hem iyi hem kt olan bir oyun kiisi ya da durum tasarlanmamtr. Yazarn, tiyatronun elence yann ortaya koyu biimiyse, kurgularnda yaratt bir eit yarma heyecan, merak duygusuyla salanr. Bunun dnda glmece eleri, olay ynlendirdiini sanan oyun kiilerinin abartl tavrlaryla ve anlatcnn ince alaylaryla verilir. ngren, oyunlarnda "bilimsel sosyalist" bir gerei benimsediini syler. Ancak, onun metin kurgusunda ve stratejisinde hazr bir reeteyle kar karya geldiimiz iin, bu gerein nasl bir dnce sistemi iinde oluabileceini, yeerebileceini metinlerinde ve metin stratejilerinde sorun olarak ele almadn grmekteyiz. Haldun Taner'de olduu gibi Vasf ngren'in metin stratejisinde de okurun rol onaylama ya da yarglama olarak ortaya kyor. Oyunlarn yazlma dnemleri olan 1960-1970'li yllar halkn hzl karar verip, bir
74
deiimi, geii salamas, durumla hesaplamas beklentisinin hakim olduu, lkenin siyasi, ekonomik ve toplumsal adan en alkantl olaylarnn yaand dnemlerdir. Yazarlarn, Brecht'in tiyatrosundan etkilenerek, epik tiyatroyu bu lkenin atlarna uygulama biimleri de bu temelden hareket etmi grnmektedir. Metinler konular itibaryla da yazldklar dnemin sosyo-ekonomik ve politik meseleleriyle snrl kalmaktadrlar. Dolaysyla, oyunlarn, dnyann herhangi bir yerinde, herhangi bir dnemde ele alnabilecek ya da deien koullarda yeniden yorumlanabilecek, okanlamll barndran yapsal zellikler tamadklar da sylenebilir. lkemizde genele ynelik olarak bakldnda tiyatro alannda estetik ve biimsel sorunlarla daha az ilgilenilmesinin nedenlerinden birini Zehra pirolu Tiyatroda Devrim adl kitabnda yle yazyor: lkemizde yazn ve tiyatro alannda konuya bylesine arlk verilmesinin, biimsel sorunlarnsa pek nemsenmemesinin balca nedeni sanatn gelimekte olan tm lkelerde olduu gibi bizde de yaadmz gereklerle youn bir hesaplamay dile getiren bir ara ilevi tamas.84 Belki yine yukardaki alntda sz edilen nedenden dolay, yazarlarn oyunlarn kurgulama biimleri de okura/izleyiciye ne yapmalar gerektiini dorudan retmeye yneliyor. Bu almann nceki blmlerinde de deinildii gibi Althusser, sanatn, ideolojinin grnmez kldklarn grnr hale getirme ilevinden sz ederken ve Brecht, dnyay alkanlklarmzdan syrlarak yeni bir gzle grmek ve deerlendirmek gerektiini anlatrken, temelde dnme biiminin deimesi gerektiine iaret ediyorlard. Brecht'in tiyatro sanatna katks, nerdii dnme biimini, eserlerinin yapsna, i ileyi mekanizmasna, yazma stratejisine de yanstm olmasnda yatyor. Metin-okur, izleyici-sahne ilikisinde karlkl deiime ak bir iletiim biimi ve estetik anlay gelitiriyor.
84. Zehra pirolu; "Tiyatroda Devrim", ada Yay., 2.Bas, 1995, s. 134
75
Brecht'in yaptlarnda en bildik konular bile yabanclatran bak asyla bambaka, deiik biimlerde ele alnp, okur/izleyici, farkl dnyalar, dnceler bulgulamaya, kefetmeye ynlendirilirken, Taner ve ngren'in metin stratejileri, okur/izleyiciyle kurduklar ilikide iktidarn ve otoritenin varln korumakta ve okurun roln de bu ilikiye gre belirlemektedirler. Bu durum, yazarlarn ele aldklar sosyo-politik meselelere gsterdikleri duyarll, ayn lde metindeki biim-ierik rtmesine gstermemelerine de balanabilir. Gerek Haldun Taner'in gerekse Vasf ngren'in lkemizde Tanzimattan bu yana benimsenen dramatik tiyatro geleneini krma, kendi kaynaklarmzdan yararlanarak zgn bir tiyatro dili oluturma abalar, kukusuz ki tiyatromuza, ada tiyatro anlaynn kazandrlmasnda ve bu anlayn gelimesinde ilk ve en nemli admlardr. Ancak, oyunlarn dnemleri iindeki nc zelliklerinden, niteliklerinden ok, gnmzde deien koullar ve dengeler dnlerek, okur/izleyici ilikisi temelli baktmzda sorun olarak grlen noktalar, yeni sahnelemelerde dikkat ekici ayrntlar olarak gznnde bulundurulmas nerilen noktalardr. almann kapsam iinde tartlan sorun, metinlerin almlamaya ynelik stratejilerine eletirel bir yaklamdr. Bu adan yaklaldnda, yazarlarmzn sylemlerini oluturma biimlerinde karlarna kan engelin otoriter, hiyerarik dnme biimi olduunu ve metin stratejilerinin bu engeli aamadn, dolaysyla Brecht'in epik tiyatro anlaynn lkemizde almlanma biiminin ve okurun/izleyicinin etkin klnmasna ynelik abalarn da ayn engelin iinden kamadn, sregelen dnme biimini dntrmekten ok yzeysel bir deiimle uratn syleyebiliriz.
76
III.
METN
STRATEJS
OLARAK
'BELRSZLK,
UYUMSUZLUK YA DA ABSRD DURUM'
Brecht'in epik tiyatro anlay, yanlsama yaratan geleneksel tiyatro anlaynn zdelemeye dayal, okuru/izleyiciyi grnmez bir duvarla (Brecht bunu 'drdnc duvar' diye adlandrr) darda tutan yapsna kar karak, okurun/izleyicinin oyun izledii bilincini ve dnsel aktivitesini srekli ayakta tutmaya ynelik bir teknik olarak "yabanclatrma etkisi" (projeksiyon kullanm, anlatc, maskeler, dner sahne vs.) gelitirir, oyunlarn sonunu okurun/izleyicinin bulaca zmlere ak brakr, ele ald sorunlar gndelik yaamn iinde ve toplumsal ilikiler erevesinde iler. Ancak, okuru/izleyiciyi belli bir dnme biimine doru da ynlendirir ve oyunun geliim izgisini yansz brakmaz. Oyunlarda, eitli yazm ve anlatm biimlerinin kullanlmasnda yararlanlan nemli bir ge de szdr. Szn yaratt imgeler ve gerekte olanlar arasnda oluturulan kartlklarn sergilenmesi ve bunun yaratt elikiler de, oyunlarda analitik bir dnme biiminin oluturulmasnda etkindir. Oysa uyumsuz tiyatroda toplumsal ilikilerinden, zamandan ve mekandan soyutlanm, kendi znel dnyalarna hapsolmu oyun kiileri vardr. Ancak bu kiilerin psikolojik dzeyleri sorun olarak ele alnmaz. Kiilikleri kaybolmu grnen oyun kiilerinin 'yabanclamlklar', temel davranlar, korku, yalnzlk duygular, iletiim kopukluklar, tekdze ve tekrarlanan yaamlar vb. imgelerle, insan varoluunun deimez yanna gnderme yaplr.
77
Uyumsuz tiyatro yazarlar -belli dnceleri izleyiciye benimsetmek isteyen epik ve didaktik tiyatro yazarlarnn tersine- izleyici-sahne diyalounun dnda kalrlar. nk izleyicinin burada karlat temel durumlar, ancak belli koullar iinde, kiinin kendi davranlaryla yantlanabilir. (...) Uyumsuz tiyatronun derinliklerine indii znel dnyada karlat sorunlar, bireysel bir zm yolu bekleyen ortak sorunlardr.85 Oyunun biimsel dokusu ise, hibir olayn olmad etkisi ve belirsizlik zerine kurulur. Oyunlarn btn bir bo alan, btn yabanclatrmann kendisi halindedir. Okurun/izleyicinin merak duygusu yerini, oyunun btnn alglamaya ve durumdan yola karak kendi temel davran ve bireysel gereiyle hesaplamaya brakr. Okura/izleyiciye dorudan tandk gelecek bir durum ya da iliki biimi sunulmadndan, btnyle bir yadrgatma sz konusudur. Oyunlarda izilen gerekten kopuk bir yaant ya da durum iinde, szler ve dil de bir anlatm arac olmaktan ok, skmlk duygusunu, kalplam dncelerin tekrarn kodlayan, ifade gcn yitirmi, ilevsiz bir ey olarak vardr. (...) uyumsuz tiyatro, dilin gcne dayanan geleneksel tiyatronun etkisinden bsbtn syrlarak Brecht'in "yabanclama-etkisiyle" uygulamak istedii, ama bir trl tam eriemedii amaca kendiliinden varr. Dil, yaznn bu en z, en vazgeilmez anlatm arac, uyumsuz tiyatro yazarlarnn asndan gerekten kopmu, yaznsal kalplar iinde boulan bir dncenin rndr. Bu yzden bu tiyatroda dil, yalnzca bir parodi konusudur. Dolaysz bir anlatm olarak kullanlmaz. mgeler, simgeler ve tipler arlk kazanrken, bir takm anlamsz kalplara dnerek, gerek ilevini yitiren dilin snrlar gsterilir burada. Belli tipler, ipleri hi de gizlenilmeyen birer kukla olarak karlar sahneye.86 Oyunlarn kurgu biimleri, okuru/izleyiciyi bir sonraki sahnede ne olacandan ok, sahnede o anda, o garip durum iinde ne olduuyla ilgilenmeye yneltir.
85. Zehra pirolu; "Uyumsuz Tiyatroda Gerekilik", Mitos-Boyut Yay., 1996, s.23 86. a.g.e., s.21
78
Uyumsuz tiyatroda sahne ile izleyici arasndaki "drdnc duvar" imgesi (tamamiyle) yklyor ve sahne izleyiciye alyor. (...) zleyici burada heyecana kaptrmaz kendini, oyunun sonunu merakla beklemez, deimeyen, kanlmaz temel-durumlarla kar karya gelir. Bu temel durumlar izleyiciden, etkin bir davranla yantlama beklerler. Bylece izleyici, geleneksel tiyatroda olduu gibi dnda kalmaz oyunun. Sahne ile arasnda bir iliki kurulur, karlkl alveri, bir diyalog balar.87 Okurdan/izleyiciden beklenen etkin davran, metnin dorudan sylemedii eyleri ortaya karmak iin, oyunun btnn saran belirsizlii, bo alan dolduracak anlam potansiyelini, kendisiyle ve temel insanlk durumuyla hesaplaarak oluturmasdr. Okurmetin/izleyici-sahne ilikisi, uyumsuz tiyatroda okurun/izleyicinin bir anlamda yazar haline gelmesi demektir. Belirsizliin art orannda, yaptn anlam potansiyeli, ok-anlamll da artacak, okur/izleyiciye sunulan dnsel seenek de ayn ekilde art iinde olacaktr. Bu oyunlarda belirsizlik ve absrd durum, bilginin kaynana doru yaplan bir yolculuu koullar gibi grnmekte. Umberto Eco'ya gre tmyle belirsiz nitelikli bir bildiri, byk lde bilgi ykl olarak belirir; nk alcya ok sayda yorumsal seenek sunar. 88 Kukusuz oyunlardaki bu soyutlama, okuru/izleyiciyi tamamiyle babo bir anlam yaratmaya doru da sevketmez. Oyunlarn yaps, hereyden nce okurun/izleyicinin kendine, yaama, dnyaya, sregelen dzen anlayna, saplantlarna, tutunduu deerlerin kalplamlna, insan ilikilerine, varoluuna bireysel noktadan btne ynelen bir eletirel bak gelitirmesi ynnde kurgulanr. Uyumsuz tiyatro yazarlarnn k noktasn oluturan sorular Zehra pirolu yle yazyor:
87. Zehra pirolu; "Uyumsuz Tiyatroda Gerekilik", Mitos-Boyut Yay., 1996, s.23 88. Sema Rifat; 'Yapt-Okur likisi ve Umberto Eco', "Eletiri ve Eletiri Kuram stne Sylemler", Dzlem Yay.,1996, s.51
79
(insanlk durumu iinde) Bu yalnzlk deimez bir aln yazs m? nsann insana yabanclat bu dnyada, onun iin hibir kurtulu yok mu? Bu "yabanclama"nn nedeni insann sosyal bir varlk olmas m? Sosyal ilikilerden syrlsa, kendini bulup bu yalnzlktan kurtulabilir mi?89 Bu sorulara aranan yantlar, salt oyunlarn ele aldklar kurmaca abartl, yalnz, silik oyun kiileriyle ya da olaysz temalarla deil, metnin i ileyiinde, yapsnda da biimsel adan grnr haldedir. Yani anlatm biimi, ierikle rtr. Oyunlarda okura/izleyiciye tandk gelen bir dnya, ya da dorudan gnderme alan bulunan bir ge yoktur. Metinler de, geleneksel tiyatronun biimlerini, dile dayal anlatm tarzn kran, ya da bunlardan syrlan, kendi iine kapanarak kendini bulmaya alan, okuru/izleyiciyi yazar konumuna getirerek iine eken yeni bir tiyatro dili yaratmaya urar. Burada, yaadmz gereklerle hesaplamann farkl bir biimini ve biemini gryoruz.
III.1. Beckett'in Metin Stratejisi Ve Godot'yu Beklerken Okurla/izleyiciyle diyalou asndan, konumuz dahilinde, metin stratejisini anlamaya alacamz oyun, dnyada olduu kadar lkemizde de zerinde en ok konuulan, ve en ok sahnelenen, Samuel Beckett'in Godot'yu Beklerken adl oyunu. Beckett bu oyununda, metnin i dinamiini, zellikle dil zerine kurgulanm bir dnme ve alg biiminin, bilinen, allageldik tm dizgelerini krma biiminde oluturmutur. Okur/izleyici iin oyunun btn bir yabanclatrma ve bo alan halinde tasarlanm grnr. Bylece okurdan/izleyenden beklenilen, bo alan doldurmas iin, oyundan yola kan yeni bir dil ve dizge oluturmasdr. Yeni dil ve dizge derken sz edilmek istenilen, varolmayan bir eyin oluturulmas deil, varolan dizgelerin sorgulatlmas ya da dnmeden alglanmasnn krlmas, alkanlklarn yabanclatrlmas ve bunun sonucu olarak farkl bir bak asnn ortaya karlmasdr.
89. Zehra pirolu; "Uyumsuz Tiyatroda Gerekilik", Mitos-Boyut Yay. 1996, s.59
80
Gerek, Beckett'e gre, bizim dmzda donmu, saptanm bir ey deildir; kiinin duyarl ve alglama yeteneine gre deiir. Bu bakmdan gerek, bir kurmacadr. Nesnel gerekten sz ettiimiz anda, kurmacay yani gerei dondurmu oluyoruz. Gerein yerini, allm kalplar alyor ve yaam akyla bu dondurulmu gerek arasnda bir uyumsuzluk douyor.90 Beckett'in krmak istedii de bu kurgunun uydurulmu gerekliidir bir anlamda. Kukusuz oyunun, okuru/izleyeni bu adan koullayan bir biimi vardr. Daha oyunun adyla beraber okur/izleyici farknda olmadan yazarn oyununa katlr, nk oyunun adna baktmzda tamamlanmam bir cmle grrz: Godot'yu Beklerken. Beklerken szc hem bir kesinlii yok eder, hem de cmlenin devamn okurun/izleyicinin d gcne brakr; bekleme durumunun yansra getirdii anlam alannn kapsn okurun/izleyicinin dncesinde aralar. Okur/izleyici metinle daha bata girdii bu iletiimi, oyun boyunca ve oyunun sonunda yeniden gzden geirmeye ynelecektir. Oyun en basit haliyle, Vladimir ve Estragon'un, gelip gelmeyecei belli olmayan Godot adnda birisini beklemelerini gsterir. Bir yk yoktur. Geleneksel tiyatro anlaynn gerilim yaratma, yk anlatma, karakter, zaman, mekan belirginlii benzeri eleri, bu oyunda tamamiyle krlarak, oyun belirsizlik, ykszlk, eylemsizlik ve sessizlik temelinde kurgulanmtr. Bu temel kurgu iine anlamszlk, umutsuzluk gibi kavramlar da katlabilir, hatta Beckett zerine yorumlarda, yazarn son derece karamsar olduunu belirtmek iin bu kavramlarn kullanldna da tank oluruz. Tam da bu tanmlamalarda, Beckett'in metin stratejisinde krmaya alt, kar kt, hazr, verili dnya grlerinin kalplarn grebiliriz. Dil, gereklii yanstmayp, yeniden rettiine gre, bizim gereklik sandmz ey aslnda kurgunun tam da kendisidir. Dolaysyla istek, arzu, ac, anlam, umut, beklenti, kurtarc gibi kavramlar dilin ileyi biimiyle beraber kurgulanp anlamlandrlm ve insann yaam biimlerini oluturmu grnr. Btn bu dzen alg ve dnme biimini ylesine belirler ki, insan, 'doal' olmayan (kurguyu) 'doal' bir gereklik sanr. Dahas, bu
90. Zehra pirolu; "Uyumsuz Tiyatroda Gerekilik", Mitos-Boyut Yay. 1996, s.83
81
kurgunun yarattklarna somut eylermi gibi mthi bir inanla sarlr. Beckett, Godot'yu Beklerken'in metin stratejisini olutururken, insanlarn sarld bu kavram kalplarn, kartlarn kullanarak (bir eit tersinleme ya da hayrlamayla) kemiklemi bir sistemi sorgulatmak iin kullanr; eyleme karlk eylemsizlik, umuta karlk umutsuzluk, sze karlk sessizlik, kesinlie karlk belirsizlik gibi. Bylece Beckett, basit kartlklarn insan iin birer tuzak olduunu da hatrlatr. Oyunda sorunsal olarak, yaamn anlamszln deil, kalplam, dondurulmu bir gerekliin iinde yaamn anlamszlatrlmasn, iinin boaltlmasn, insann hiletirilmesini tersinleme araclyla grrz. Yani oyun yaam absrd bir biimde ele almaktan ok, insanln yaam absrdletirme dizgelerini altst eder. Genel bir bakla, basit bir anlat modelinde kurgunun, nce dzenin bozulmas sonra yeniden kurulmas temeline dayandn dnrsek, anlatnn, okur ya da izleyen asndan bir anlamda teselli kayna halini ald sylenebilir. Kurguda, dzenin bozulmas, bir eylerin kayp olma durumu, eksiklik, yoksunluk duygusu yaratlmas okur ya da izleyende endie ve gerilim oluturur. Yazar anlat sonunda eksik, kayp olan, yoksun olunan yerine koyduunda ya da kurgu iinde bunu gizliden de olsa hissettirdiinde okur ya da izleyeci bir haz duygusuyla rahatlayacaktr.91 te bu adan yaklatmzda Godot'yu Beklerken oyunu, okuru/izleyiciyi bir haz duygusu iinde rahatlatmaz; onu endie, gerilim, sknt duygularyla babaa brakr. Bir anlamda kayp olan yerine konulmaz, yoksunluk hali hep srecektir. Vladimir ve Estragon oyunun sonunda da, banda olduu gibi, bekleme durumundadrlar ve Godot'nun gelip gelmeyecei, gelse bile onlara mutluluk getirip getirmeyecei belirsizdir. Godot, bir anlamda belirsizliin kendisidir de. Zaten Beckett, oyunda kesinlik zerine kurulmu hibir ey sunmaz okura/izleyene. Belirsizlik, oyunun kurgusunda bo alan yaratan nemli bir gedir. Mekan, zaman, giysiler de doalclktan uzak bir biimde ele alnd iin, izleyici tand bir dnyay izlerken duyduu gven duygusundan yoksun braklr. Sahne zeri neredeyse botur. Kuru bir aatan baka bir dekor yoktur.
91. Terry Eagleton; "Edebiyat Kuram", ev.Esen Tarm, Ayrnt yay., 1990, s.206'da bu gr psikanalitik edebiyat eletirisi erevesinde ayrntl bir biimde ele alnmtr.
82
Ayakkab, apka, ip gibi basit baz eyalar dnda oyuncunun kullanabilecei bir dekor paras da yoktur. Okur/izleyici iletiiminde, gnderme alann geniletmek, belirsizlii vurgulamak iin herey minimal ve indirgenmi bir dzeyde braklmtr ve bu anlamda yazar, okuru/izleyiciyi zgr brakma adna, sahne dramaturjisinde oyuncunun ve ynetmenin zgrln kstlayan bir tavr iinde kalr. Oyun kiilerinin szleri, hareketleri, kullandklar snrl saydaki eyalar hep tekrarlar halinde karmza akr ve bildik kalplarda bir olay, yk kurgulanmaz. Oyun dorusal olmayan bir biim izler. Dngsel grnmekle birlikte, aslnda dngnn ilerleyerek balang noktasna dnen yan bile bu oyunda krlmtr. Sanki dng de bir yanlsamadr, ya da daha dorusu dng de oyun kiilerinin dnda geliir. Oyun, bu anlamda, insanln kesinlik zerine dayal tm yanlsama mekanizmalarn ortaya dker ve belirsizlik zerine yeniden kurgular. Okurun/izleyenin sk skya sarld dil, artk gvenilmez, bir ey ifade etmez, edemez bir haldedir ve iletiim salamaz. Metinde bunun izlerini Vladimir ve Estragon'un konumalarnda grrz. Konumalarn hep yarm brakrlar, birbirlerinin szlerini tekrarlarlar, bu szler zerinden yeni bir konuyu gelitirme, bir sonuca veya yargya varma, baladn bitirme, tutarl eyler ortaya koyma gibi bir kayglar yoktur. Gemie dair anlar bile birbirini tutmaz. Oysa ortak anlar olarak konuulmaktadr. Zaman ve mekan konusunda da srekli eliirler. Dn, yarn gibi zaman belirteleri, elli yldr beraber olduklarna dair szler kar azlarndan ama tamamiyle kesinlikten uzak ve konumalarnda birbiriyle elien eylerdir bunlar. Dahas metinsel kurgu, zamann bildik anlamyla hi gemedii gibi bir izlenim verir. Tam uykudan uyanmlardr ve okur/izleyici yeni bir gn balyor sansna kaplr, biraz ileride akam zeri olduundan sz ederler, ama Gogo ve Didi gn batm m yoksa gn doumu mu olduu konusunda yine eliirler. Bylece okurun/izleyicinin dorusal zaman algs dorultusunda dnmesi engellenir. Gemi, gelecek ve imdinin bir arada olduu bir btnsellikten bile sz edilemez. Zaman sanki durulan/baklan noktaya gre deiir.
83
Mekan iin de ayn ey sz konusudur. rnein, birinci perdenin sonunda okurun/izleyicinin somut bir ey olarak grd Estragon'un ayakkablar, sahnenin nne konur. kinci perdede ayakkablar ayn yerdedir ve Vladimir kendinden emin bir biimde bu ayakkablarn bir nceki gn konduu yerde durduundan ve Estragon'un ayakkablar olduundan sz eder. Okur/izleyici de ayn eyi dnmektedir, ama ilk perdede Estragon'un ayaklarna dar gelen bu ayakkablar, ikinci perdede ayana tam gelir. Yani, ne ayakkablarn ayn ayakkablar olduu, ne de onlarn dn oraya konulduu (ki hangi dn?) metin iinde kesin olarak bildirilmez. Bylece, okurun/izleyicinin herhangi bir konuda emin olmas engellenir. Ayn ekilde, ilk perdede kuru olan aa, ikinci perdede yapraklanm grnr. Okur/izleyici tam da zamann getiini, ya da oyun kiilerinin baka bir yere geldiklerini dnrken, bu gstergenin kesinlii de belirsizlie dnr. Gogo ve Didi, iinde bulunduklar belirsizlikte, varolularna ve neden orada bulunduklarna bir anlam kazandrmak iin durmadan birbirlerine Godot'yu beklediklerini hatrlatrlar. Okur/izleyici iin belki de kesinliine inandklar tek ey, bu bekleme durumudur, ki bu durumun da ne ba, ne sonu, ne de nedeni belirsizdir. Godot, somut olarak kendini gstermese bile, bir anlamda varln belli eder ve oyun iinde iki kez haberci yollar. Haberci, Godot'nun o gn de gelemeyeceini sylerken, bir yandan da bekleme durumunun srecei anlatlm olur. Kendi grnmese de, habercilerin szlerinden anlald kadaryla, Godot'nun ne zaman merhametli ne zaman acmasz davranaca da belli deildir. Godot, kei gden haberci ocua iyi davranrken, habercinin koyun gden kardeine kt davranr, onu dver. Bunun nedeni bilinmez. Martin Esslin, bu durumun kutsal kitaplardaki Habil ve Kabil balantsn vurgulayarak, kutsal kitaptaki Tanr'nn da, nedeni aklanmayan bir biimde kardelerden birini (koyun gdeni) dierine stn tuttuunu syler. Ancak burada Godot, kutsal kitaplarda bahsi geen durumla ters bir tutum iinde verilmitir.92 Beckett'in bu tersinleme yntemi, bir
92. Martin Esslin; "The Theatre Of The Absurd", The Anchor Books Edition, 1961, page: 20-21.
84
anlamda
Godot'nun
geliinin
mutlak
bir
sevin
kayna
olmayabilecei, hatta lanetlenme ya da ykm anlamna bile gelebileceinin de gstergesidir. Nitekim, ikinci perdede Estragon, Godot'nun geldii sansna kapldnda, ilk dnd ey "Lanetlendim!" olur ve Vladimir cokuyla, "Bu Godot! Nihayet! Hadi gidip karlayalm," derken, Estragon, "Cehennemdeyim!" diye bararak kaar.93 Yani bekleyiin bitii fikri bile, neyle karlalacann bilinmezlii karsnda korkudan baka bir ey yaratmaz. Godot'nun gelmesinin yarataca deiiklik, bekleyiin bitmesi demek olur; bu da aslnda kendini bu bekleyite varetmi tiplerin varolma nedenlerinin de sonu anlamna gelir ki, sonras yine belirsizliktir. nk metinde beklenen kiinin gelmesiyle nelerin deieceine dair bir ipucu da verilmez. Bu konuda, okurun/izleyicinin yorumu gerekmektedir. Metinde bir eit dngy oluturan ilk perde ve ikinci perdenin benzer yaplar okurun/izleyicinin anlam yaratmasnda etkin bir metin stratejisidir. (Godot'yu Beklerken adl) oyunun anlam, ancak izleyicinin, oyunun ikinci blmdeki yapsnn birinci blmdekiyle ayn olduunu fark ettiinde ortaya kar. Burada yapnn kendisi, oyunun ne sylediini belirten bir anlam reticidir: yani insan varoluunun deimezlii, aynln zerine bir mecazdr. Bunu vurgulayan dokunun bir imgesi: zamann "beklemek" ile geip gitmesi, insanolunun birbirine gereksinimi, buluma ve ayrlmalarn tartmdr. 'Hibir eyin olmad' bu oyundaki merak, imgenin giderek almasyla ortaya kar. Bu oyunda dikkatimizi eken ey nceden varolan bir dokunun adm adm yaylmasdr.94 Bu dngsel grnt, ikinci perdenin banda Viladimir'in syledii arkyla, okura/izleyiciye anlatlr aslnda. Yani daha ikinci perdenin ilk szlerinde, birinci perdenin benzeri bir durumun devam edeceine, deien bir ey olmayacana gnderme yaplrken, te yandan
93. Martin Esslin; "The Theatre Of The Absurd", The Anchor Books Edition, 1961, page: 20-22. 94. Martin Esslin; "Dram sanatnn Alan", Yap Kredi Yay., ev: zdemir Nutku, 1996, s. 98
85
sonsuz bir biimde devam edecek ayn tekrar, okurun/izleyicinin imgeleminde yaamla balantlandrma alan aar. Zamann izgisellii krld gibi, arkdaki szlerin ayn zamanda mezar ta zerine yazlm bir metin olduunun anlalmasyla kurgu ile gerek birbiri iinde kaybolur, belirsizleir. Olanlar yazya dkldnde bir kurgusalla da brnmtr ve sonsuz kere tekrarlanacaktr. Bu arkda szlerin anlamndan ok tekrarn, dier bir deyile arknn kurgusunun basitlii iinde tekrarn arpcl ve biimsel algs ne kar. Bir anlamda, oyunun btnndeki kurgunun sadeliinde olduu gibi: Kpek girdi mutfaa. Kapverdi sucuu Kepeyi kapan a Un ufak etti onu. Bunu gren kpekler Hemen gmdler onu Beyaz bir ha altna Ve yazdlar stne: Kpek girdi mutfaa Kapverdi sucuu Kepeyi kapan a Un ufak etti onu. Bunu gren kpekler Hemen gmdler onu (...)95 Oyun iki perde olmasna karn, metin olarak sonsuza kadar tekrarlanabilecek bir yapy barndrr aslnda. Bu yapnn kendisi, okurun/izleyicinin anlam alannn kendisidir. Ancak burada belirtmek gerekir ki, oyundaki tekrarlar belirsizlik temelinde hareket eder. rnein, biimsel adan bakldnda, haberci ocuun sahneye iki kez gelmesi, tekrarlanan bir dng gibi grlebilir ama ikinci kez gelen ocuun ilk gelen haberci ocuk olup olmad belirsizdir. nk haberci ocuk, Vladimir ve Estragon'u daha nce grmediinden, ilk kez haber getiriyor olduundan sz eder. Ayn ekilde, ilk ve ikinci
95. Samuel Beckett; Godot'yu Beklerken, ev. Hasan Anamur, Can Yay., 2. Basm, s. 64
86
perdede tekrarlanan imgelerden bir dieri olan Pozzo ve Lucky ikilisi de belirsizlii pekitirir. Pozzo da, haberci ocuk gibi, ikinci perdede, Vladimir ve Estragon'la ilk kez karlayormu gibi davranr. Yani biim tekrarlanrken, dngnn (okurun/izleyicinin kabullenmeye hazr olduu) kesinlii metin stratejisinde krlr ve belirsizleen bir ge durumuna gelir. Okur/izleyici, metinde kesin bir anlam yaratabilecei bir noktann olmadn anlar. Bylece btnsel bir baka ynelir, yani oyunun btnn bo bir anlam alan olarak grmeye balar ki, bu da, ancak oyunun finalinde ortaya kacaktr. Yani metin, okurdan btnsel baka ynelik byle bir ibirlii istemektedir. Metinde, Estragon ve Vladimir'in birbirine baml yaamnn farkl bir rnei olarak Pozzo ile Lucky'nin ilikisini gryoruz. Pozzo-Lucky ilikisi, birinci perdede, dizgeleri belli efendi-kle ilikisi gibi grnse de, ikinci perdede kimin kim olduu yine birbirine karr. Okur/izleyici yine belirsizlikle babaadr. Birinci perdede Pozzo, Lucky'yi pazarda satmaya gtreceini sylerken, ikinci perdede satmam olduunu grrz. Bu ikili de, Gogo ve Didi gibi, aslnda dnp dolap sonunda ayn yere geliyorlardr. Kesin olarak nereye gittikleri ya da gerekten pazara gidip gitmedikleri, pazar diye bir yerin olup olmad bile belli deildir. Hi konumayan Lucky'nin, Pozzo'nun "dn" komutu zerine konumaya balamasyla dncenin, veya dnme biiminin de ba, sonu, ortas olmayan armsal, kaypak bir halde olduu ortaya kar. Dnmenin de anlam kalplar krlr ve yine bir kesinlikten, kesin dorudan veya anlaml bir ilikiden uzaklalr. Daha ileri giderek Godot'nun da haberci ocuklarla, Gogo ile Didi ve Pozzo ile Lucky arasndaki ilikiye benzer ya da ayn tr bir bamllk ilikisi iinde olduu sylenebilir. Gogo-Didi ve/veya Pozzo-Lucky'nin yaad dng, ya da aslnda hep ayn noktada kalyorlar duygusu, Godot'nun da bulunduu yerden kprdayamad, gelemedii, onun yerine haberci yollad gibi bir durumla benzerlik iinde dnlebilir. Hatta daha da ileri gidersek, oyunun daha adndan balayarak sren, Godot ile bekleyenlerin arasnda pasif-baml bir ilikiden de sz edebiliriz. Oyundakilerin hibirisinin, eyleme geme gc yoktur, edilgendirler. Her eylemleri szde kalr, tamamlanamaz, uygulanamaz. ster istemez okur/izleyici de kendi bamllk ilikilerini, edilgenlik durumlarn dnmeye ynelecektir.
87
Bylece dil, zaman ve mekana bildik anlamda atfedilen dizgenin anlam yaratma, kurgulama ilevi de okura/izleyene yabanclatrlr. Metin stratejisindeki bu yabanclatrmann bir paras olarak belirsizliin yansra sessizlik de, oyun boyunca kullanlan nemli gelerdendir. Bu adan, yazarn metindeki sahne direktiflerinde kulland gstergeler, belirli bir eylemi bildirmekten ve szcklerden ok, sirk palyaolarnn hareketlerine benzer bir mizansen kullanmn ngrr. apkalarn deitirilmesi benzeri bir eit oyun gibi grnen, tekrarlanan hareketler de, neden-sonu ilikisi iinde deerlendirilemeyecek, herhangi bir mantksal dizgede ilemeyen, oyun kiilerinin durumunda bir deiime neden olmayan eylemlerdir. Uzun sessizlikler ise hem izleyiciyi yadrgatmak, hem hibir ey olmuyor hissini vermek, hem de alt metni alglatmak iin biimsel olarak da ilev gryor. Kukusuz burada, okur ve izleyici ayrm geliyor. nk okur, metinde "sessizlik" direktifinin yazl olduu yerleri beklemeden, hzla okuyarak geebilir. Ayrca bu sessizliin sresi, ynetmenin sahnelemede kendi kararna kalm bir eydir. Ancak metin stratejisi olarak baktmzda, sk sk "sessizlik" yazl yazar notlar grmek, tekdzelii vurgulayan metin yapsyla birletirilince anlam kazanmaktadr. Aslnda, metin stratejisinde nemli bir baka ge olarak, yazarn parantez iinde belirttii sahne direktiflerini de gryoruz: ESTRAGON: Eee, gidiyor muyuz? VLADMR: Evet, hadi gidelim. (Yerlerinden kmldamazlar.)96 Burada parantez ii, sz ve eylem kartl asndan ilev grr, metnin ileyiindeki yapda tutarllk salar. Ayrca ilk perdenin sonunda sylenen bu szler, ikinci perdenin sonunda da tekrarlanr ama konumaclarn yeri deiir, yani bu sefer Vladimir, Estragon'un szlerini syler, Estragon da Vladimir'in. Buradan hareketle, deien rollerin ayn kalan bir yapyla deimeyen izgisinin,97 metnin genel yapsyla da rttn syleyebiliriz. Btn bunlar, belirsizlii
96. Samuel Beckett; Godot'yu Beklerken, ev. Hasan Anamur, Can Yay., 2. Basm, s.62 ve 106, perde sonlar 97. Martin Esslin; "Absrd Tiyatro", ev: Gler Siper, Dost Yay., 1999, s.42
88
vurgulamak, kesin anlam odaklarn krmak iin izlenilen bir metin stratejisi olarak grlebilir. Biim ve ierik birbiriyle btnleir. Bylece, okur/izleyici bir ok gnderme alann kendi deneyimi iinden bulgulayacaktr. Ama baz temel sorular nda. (...) zleyici ister istemez sorar kendine "oyun kiileri Vladimir ve Estragon neyi bekliyorlar? Beklemeleri yaamlarnda hibir deiiklik yapmadna gre son derecede anlamsz ve sama deil mi?" Oyunun sonunda Vladimir ile Estragon'un bu bekleme durumundan kurtulup kurtulmadklar bile anlalmaz, her ikisi de, "gidelim" diye hazrlanrlar ama (..) onlarn olduklar yerde donakaldklarn grrz.98 Dolaysyla oyunun yaps, biim-ierik kurgusu ve bunun iinde ileyen metin mekanizmas, okuru/izleyici sorularn yantn kendi kendine bulmaya, yantta yaamna dair anlam alanlar kefetmeye, baland dizgeleri yeniden gzden geirmeye ynlendirirken, okuru/izleyiciyi, sorularn yantlamada ve oyunu yorumlamada zgr brakr. Bunun yansra belki de en zor nokta, metin stratejisinin sahne zeri dramaturjisiyle, sahneden izleyiciye geirilmesi olarak grlebilir. nk izleyicinin yazarlatrlmas, yani yorum zgrlnn salanmas iin sahne zeri gstergelerinin (oyuncu, ynetmen, k, sahne tasarm, giysi, mizansen vb.) minimalde kalmas gerekir ve sahne zeri bir anlamda snrlanr. Bo alan oyunda bir ge deil, oyunun kendisi olduundan, sahne de yle olmaldr. Ne var ki, Beckett'in bu tutumu oyunlarnn da dondurulmas, her yerde ve her tarihte ayn biimde oynanmas gibi bir tehlikeyi iinde barndrr. Beckett'in oyunlarnda eletirdii kalplama, dondurup kemikletirmeye ynelik anlayn iine, sahnelemede kendisinin dme tehlikesi zerine ne dnd bilinmiyor. Ama sahne insanlarnn, yaratclklarn kullanma ve izleyiciye bu oyunu belli bir yorumla sunma seeneinin olduu da bir gerek. En azndan ada tiyatro anlaynn yaratcla verdii nem gz nne alndnda,
98. Zehra pirolu; "Uyumsuz Tiyatroda Gerekilik", Mitos-Boyut Yay., 1996, s. 87
89
yeniden ve farkl biimlerde retimin ortaya kmas iin, belki de nemli olan, Beckett'in oyunlarnda varolan bu durumun bilincinde olarak dnme sreleri gelitirmektir. Yani, metni bu balamda bilinli olarak deitirmek ve yorumdaki deiimler iinde tutarlln koruyarak belli dizgelerde sunmak iin bir dnme, okuma, yorumlama sreci gelitirmek gerekir. Genel bir bak ve deerlendirmeyle Brecht ve Beckett'in anlaylarna ve metin stratejilerine yneldiimizde, ncelikle birbirinin kart metin yaplar, yntemler ve amalarla karlayoruz. Ayn ekilde metinlerin okur/izleyici ilikisi de birbirinin kart olarak yer alyor. Yazarlarn sylemlerini oluturma biimleri, metin-okur diyalounun biimini de belirlemektedir. W.Iser'in "rtk Okur", U.Eco'nun ise "rnek Okur" olarak szn ettii kavramlar erevesinde ele alndnda Beckett, metinlerinde nyargsz, metinle ibirliine hazr, kendi yarglarna zgrce varan, otoriteden kurtulmu bir (rtk) rnek okur/ (rtk) rnek izleyici tasarlar. Bu amala uygulad metin stratejisinde, okuru/izleyiciyi metnin okanlamllnn iine ekerek yorumunda zgr brakr, onun kendi dnyasnda bireysel zmlerini retmesini ister. Oysa Brecht'in metin stratejisi, okura/izleyiciye belli bir politik bak tarz, analitik bir dnme biimi reterek, onun yorumunu ynlendirir. Bylece okuru/izleyiciyi, toplumsal ilikilerin dnmnde dnsel ve fiziksel eyleme ynelik bir grev almaya arr. Yani, gndelik yaamnda da sregelen ideoloji dorultusunda, bu dnme biimi zerinden grebilecek ve mdahale gc olabilecek oyuncu-okur ya da oyuncu-izleyiciler yaratmay amalar. Althusser'in sanata ykledii ilev, yani devletin ideolojisinin grnmez yaptklarn grnr klma ilevi, Brecht'in metinlerinde, edindii dnme biimiyle, okurun/izleyicinin yaam pratiinde uygulama alan bulacak, toplumsal dnme ynelik bir metin startejisi halini alr. Yazarlarn yntemleri, metinsel yaplar, okurdan beklentileri farkl gibi grnse de, aslnda geleneksel yapya ve sregelen dnme biimine ynelik eletirel baklarnda ve dogmalara kar klarnda birletikleri bir sanat anlaylar olduunu,99 okurdan/izleyiciden de bu
99. Zehra pirolu; "Uyumsuz Tiyatroda Gerekilik", Mitos-Boyut Yay., 1996, s. 87
90
adan benzer eletirel bir dnsel etkinlik iine girerek metinleriyle ibirlii yapma ortak arsnda bulunduklarn gryoruz. rnein, bu almada ilenen iki oyunda (Sezuan'n yi nsan ve Godot'yu Beklerken), ksaca karlatrlacak olursa, baz ortak noktalar saptanabilir. Oyunlar, "tanrsal, gerekd glerden insana yardm gelmeyecei"100 ortak temasnda buluurlar. Okura/izleyiciye hazr bir zm yolu sunmazlar. Tam tersi, onun kendi z varlna gvenmesini, kendi zmn retmesinin isterler. ki oyun da okuru/izleyiciyi dogmatik retilere kar duru iine eker, kanksanan deerler, yaam biimleri ve ilikileri sorgulama, yaanlan gereklerle ve toplumsal sorunlarla hesaplama ars yapar.
III.2. Tiyatromuzda Uyumsuz Tiyatronun lk rnekleri Ve Almlamada Deien Noktalar lkemizde tiyatro yazarlarnn uyumsuz tiyatrodan etkilenmesi ve tiyatromuzda bu trn zelliklerini tayan ilk oyunlarn yazlmas 1970'li yllara rastlyor. Epik tiyatro rneklerinin de yine ayn dnemlerde grlmesi bir rastlant olarak dnlemez. lke siyasetinin en alkantl dnemleri olan, solun ykselii olarak da kabul edilen bu yllarn, yazarlarmzn baskya kar farkl ifade biimleri ve farkl sanat dili gelitirmelerinde etken olduunu syleyebiliriz. lkemizdeki uyumsuz tiyatro rnekleri de, epik tiyatro rneklerinde olduu gibi, yaanan toplumsal ve siyasi gereklerle youn hesaplamann bir uzants olarak rnler vermi grnr. Oyunlarda yazarlarn ele aldklar konular soyutlama biimleri de bu politik ve toplumsal etkilerin izlerini youn bir biimde tamaktadr. nk lkemizin toplumsal yaam pratiinde, Bat Avrupa'nn yaad sava sonras dnemin umutsuzluk ortam ya da beklentilerin boa kt, yaamn anlamszlat benzer bir durum yaanmamtr. Beckett'in absrd oyunlar tanr kavramnn yitirildii, anlamszln, boluun ve bunalmn toplumsal olarak hissedilip yaand bir dnemin (II.Dnya Sava sonrasnn) rndr. Bu yzden btnsel olarak bakldnda Bat Avrupadaki uyumsuz tiyatronun, bizim yazarlarmzn yaam
100. Zehra pirolu; "Uyumsuz Tiyatroda Gerekilik", Mitos-Boyut Yay., 1996, s.87
91
pratiinde ve toplumsal sorunlarmzda tandk gelmeyen bir yan olduunu syleyebiliriz. Dolaysyla, bizdeki uyumsuz tiyatro zellikleri tayan metinlerin okurdan/izleyiciden beklentisi ya da onu koullama biimleri de batdaki rneklerle karlatrldnda doal olarak olduka farkllk gstermekte. Bunun dnda, yazarlarmzn bu tr oyunlar yazmaya balamadan nce dramatik oyunlar zerine younlatklarn da belirtmek gerek. Yazarlarmzn, belli bir deneyim sonras geldikleri noktada, bu tarzn ifade biimlerinin uygunluuna karar vermi olduklar sylenebilir. Yine de okur/izleyici ilikisi merkeze alndnda, metin stratejilerinde almlamaya ynelik sorunlarn olduu grlmektedir. Dier bir ilgin nokta da, 70'lerde yazlan ilk rneklerinden bu yana lkemizde yazlan bu tr oyunlarn genelde "tek perdelik" oyunlar olmasdr. Bu konunun ayrntlarna, blmn sonunda deinilecektir.
III.2.a. Melih Cevdet Anday'n Uyumsuz Tiyatro zellikleri Tayan Oyunlarnda Okur-Metin/zleyici-Sahne likisi Tiyatromuzun ilk uyumsuz tiyatro rneklerinde, metin stratejisiyle dikkat eken ilk isim olarak Melih Cevdet Anday' gryoruz. Anday'n tiyatro sylemini Ayegl Yksel genel hatlaryla yle aklyor: Anday tm oyunlarnda, karmak bir dolant ya da entrika oluturabilecek gibi grnen arpc durumlardan ve yaamda ya da anlat kltrmzn birikimi iinde yakndan tandmz kiilerden yola karak bizi sahnede olabileceklere ilikin bir beklenti iine sokar ve oyunlar bu beklenti iinde sonuna dek okumamz ya da izlememizi salar. Oysa amac beklentilerimizi karlamak deil, bizi tartmann iine ekmektir. Bu tartma, insann, varoluunu dayandrd "aldan" duvarlarn ykp "gerek"le yzlemesini amalar.101 Anday'n okurun/izleyicinin yzlemesini amalad 'gerek' nasl bir gerektir? Yazarn oyunlarnn Bat Avrupadaki uyumsuz tiyatro
101. Ayegl Yksel; "ada Trk Tiyatrosundan On Yazar", Mitos Boyut Yay., s.58
92
rneklerinden ayrlan ana noktas, yukardaki sorunun cevabnda ortaya kmakta. Anday'n oyunlarnda, insanlk durumu tartlmaz. Yaamn kendisi ve alkanlklar arasndaki, ya da insann temel davranlaryla kltre bal edindii alkanlklar, kalplam dnme biimleri arasndaki uyumsuzluun gsterilmesi deil, toplumsal sorunlarla dorudan ilikili bir "aldan-gerek" uyumsuzluuyla yzleme vardr. Oyun kiileri bireyler olarak deil de, toplumun belli kesimlerini temsil eden tipler olarak karmzdadrlar. Bu kiilerin zerlerinde bir otoritenin basks vardr. Oyunlarda otoritenin ne olduuna gnderme yapan bir sembol kullanlr ve kar klacak ya da yzleilecek 'gerek', sz konusu otoriteyle olan ilikinin, bu otoritenin kurduu bask dzeninin ve toplumsal ilikilerin 'gerei'dir. Oyunlarda 'deiim', 'kurtulu' izlekleri de, dzene ynelik toplumsal zmlere gnderme yapar. Bu yaklam asndan yazar, oyunlar iki kesin kartlk zerine kurar: Bask unsuru ya da otorite ile baskdan etkilenen kiiler ve bunlarn davran biimleri. Anlatmda szn gcne gvenen yazar, dilin kalplarn krmaya ynelik bir metin stratejisi uygulamaz. Metinlerde ok fazla imge ve sembol iie kullanlr. Bu semboller, dorudan toplumsal gereklik dzeyindeki gnderme alanlarna iaret eder ve okurun anlam yaratma sreci bir anlamda ynlendirilir. nk oyunlarda metafor oluturacak farkl, absrd bir dnya izilmez. Onun yerine dorudan bildik, yaanlan bir dnyann geleri, tipleri, mekanlar ve iliki biimleri kullanlr. Metinde yadrgatlmaya allan alkanlklardan syrlma deil, alkanlklarn deitirilmesi ynnde bir strateji izlenir. Oyunlar okurun/izleyicinin yadrgayaca dnlen bir cmleyle alr, ama bildik mantksal akl yrtmelerle devam eder, ya da oyun kiilerinden mutlaka birisi, olann mantksz yann vurgulayan bir cmle syler. Durumun bir balangc verilmez, herhangi bir zamann "imdi"sinde balar ama bu "imdi"nin iinde belli bir sona doru ilerler. Dikkat Kpek Var, ller Konumak sterler ve Mfettiler adl tek perdelik oyunlarn bu ortak zelliklerinin yansra metin stratejilerinde de deien noktalarn olup olmadn ve okurdan/izleyiciden nasl bir ibirlii istediini anlamaya alalm. Dikkat Kpek Var adl tek perdelik oyun, bahesi demir parmaklklarla evrili byk bir evin dndaki yolda, bir banka oturup kitap okumakta olan delikanlnn evin kzyla evlenmek istemesini konu
93
alr. Evin kapsndaki levhada yazl olan "Dikkat Kpek Var" uyars delikanlnn eve girmesini, kzla iletiim kurmasn engeller. Delikanl, yasaa kar savam verir ve szde mcadelesini kazanr. Oyunda, kiiler, gnlk yaamda kullanlan adlaryla deil, "adam", "kadn", "delikanl", "kz", "doktor" kodlamalaryla, belli tipler olarak verilirler. Kiilerde allageldik karakter geliimi-deiimi grlmez ve genellemeye ynelik sembolik birer gsterge haline gelirler. Sembolize ettikleri eyler iliki biimleriyle ortaya kar. Doktor evi kontrol altnda tutmakta srarl olan evsahibidir ve maskelidir. Kadn, Adam ve Kz evde kirac bir aile, Delikanl ise kitap okuyan, isiz bir gentir. Yazar, evin iini gstermez. Durumlar, olaylar ve konumalar evin dndaki yolda, evdekiler ve Doktor'un tek tek Delikanl ile konumalar srasnda renilir. Herkes rastlamalarnda Delikanl'ya kendisini, tekileri, sorununu kendi gznden anlatr. Oyunda szler ve durum arasnda bir kopukluk verilir. rnein kapdaki levha ve arada bir duyulan kpek havlamas, bahede bir kpek olduunun gstergesi gibi durmakla beraber, oyun kiileri bahede kpek olmadn iddia ederler. Kadn, kocasnn damat adaylarn korkutmak iin kpek gibi havladn iddia eder; Adam, karsnn ayn nedenden tr bahede kpek olduu yanlsamasn uydurduunu syler; Doktorsa, bahede kpek olmadn, havlamalarn Delikanl'nn i sesi olduunu syler ama oyunun sonunda Doktor maskesini karnca altndan kpek maskesi kar. Okurun/izleyicinin levhadan yola karak bahede gerek bir kpein olduuna dair dncesi sembolik bir noktaya ekilir. Ayn ekilde Adam, Kadn'n yatalak olduunu, iyileemeyeceini sylemesine karn, kadn ayaktadr, dar kar, jimnastik yaptndan, evi temizlediinden sz eder. Konumalardan anlalan, evdeki dzenin ya da bu kurumunun varlnn srmesi iin Kadn'n yatalak hasta olmas, iyilemeyeceini bildii halde Doktor'un srekli onu tedavi etmesi ve kontratta yazl olduu iin "Dikkat Kpek Var" uyar levhasnn kapda bulunmas gerektiidir. Ancak bu durumun evdeki Kz'n evlenmesini engelledii sylenir. Metinde yaratlan bu elikili durumlar okurun/izleyicinin, "hastalk", "doktor", "maske", "kpek", "krk yllk evlilik", "yeni bir evlilik", "ev" ve "yol" imgelerinin
94
yine sembolize ettikleri noktalar bulgulamaya arr. Oyunun btn kurgusu dilin gcne dayanarak yaplmtr. Dilin yaratt imgeler, sahne zerinde grnmesi istenen, somut baz dekorlarla ya da bir aksesuarla btnlenmeye allr. Yani, "doktorun maskesi", "levha", "demir parmaklkl bahe kaps", "aalkl yol" gsterenleriyle somutlanmaya allr. Gerisi, szlerde anlatlanlarla bunlarn birlemesi biiminde tasarlanmtr. rnein, oyunun sonunda levhann yasaklayc gc, Delikanl'nn levhay Doktor'dan tarafa ters evirmesiyle, tersine dndrlmeye allr. Levhann ters evrilmesi, Kz'n Doktor'la deil Delikanl'yla evlenmesi iin bir kar duru eylemi anlamna gelmektedir. Dolaysyla, okurun/izleyicinin anlam yaratma alan belli bir noktaya doru ynlendirilir. Delikanl'nn Kz'la evlenmek iin verdii mcadele, Doktor'a ve levhaya, yani kontrol elinde tutmaya alan bask gelerine ve yasaklamaya, dolaysyla da evin dzenine kar verilen bir mcadeleye dnr. Nitekim bu mcadele, Delikanl'nn okura/izleyiciye dorudan seslenen, ders verir bir tavrda eylemini gsteren szleriyle ve yazarn parantez ii sahne direktifleriyle verilir. DELKANLI: Bugn kendimden yana evirmek elimde benim. Nasl m? Bakn! (Gider, "Dikkat Kpek Var!" levhasn tersine evirir) te bu kadar kolay.102 Oyunun sonuna doru, Doktor'un maskesinin deimezlii vurgulanr ve kemiklemi bir yapya, onun koruyucusu olan glere gnderme yaplr; ardndan Delikanl'nn bu deimez olana kar k dorudan sz ve hareketlerinde yansr. Doktor, gen adam kar duruundan dndrmeye alr ama delikanl ylmaz: DOKTOR: (..) maskeli olduum iin sylyorum, nk hi deimiyorum. (Elini papazlar gibi yukar kaldrr.) Olum su ilediniz. DELKANLI. Beni su ilemeye iten kim? (Barr) Yeter bu kadar hakszlk! Sizden de maskenizden de nefret ediyorum. Ben yalnz iimden gelen sesi dinliyorum. DOKTOR: (...) Bu levhay grdnz, deil mi?
102. Melih Cevdet Anday; Toplu Oyunlar 1, Dikkat Kpek Var, Adam Yay, 1987, s.108
95
DELKANLI: Beni bu levhayla korkutamazsnz. DOKTOR: (..) Bu levhay grdnz halde yine de kza ak olmadnz m? (..) DELKANLI: Beni kandramazsnz. Hi bir engelden ylmayacam. Kz bekleyeceim burada. DOKTOR: Yanl, ok yanl. Kz beklerseniz, annesi lr. Sein birinden birini. Ak m, lm m? DELKANLI: Maskeni kar eytan! DOKTOR: Peki. (Maskesini karr, altndan baka bir maske, bir kpek maskesi kar) te kardm. Dikkat! DELKANLI: Kpek! DOKTOR: Git burdan, dzeni bozma! erde hastam var. DELKANLI: Sen bana karamazsn. DOKTOR: Bu evin sahibi benim. DELKANLI: Yolun da sahibi deilsin ya... (...) gitmiyorum.103 Bylece, Doktor'un evin sahibi ve basknn kendisi olduu, bu kemiklemi yapy ve evin dzenini bozma eylemini ise kar duruuyla delikanlnn yapt okura/izleyiciye dorudan anlatlr. Yani iki kart nokta ve eylemin yn, oyunda bo alan braklmadan belirlenir. Bu adan bakldnda oyun, almlamay ak brakan bir eretileme deil gnderme alan belirlenmi bir sembol grntsndedir. Metin stratejisi okuru/izleyiciyi, iki kartl kesin hatlaryla izerek, 'doru' olan ve 'yaln' olan belirleyerek, kar k eyleminin haklln onaylamaya ynlendirir. Ayrca, kurumlam, ie kapal bir yap olarak izilen ev ve evdekilerin ilikileri, dorudan toplumdaki kurumsal bu yaplara, gndermeyi dzene gnderme yaants yaparak iinde okurun/izleyicinin toplumsal
yasaklama koyan, bask kuran noktalara oturtmas beklenir. Delikanl'nn iinden gelen sesi zgrce dinlemesi ve bunun iin savamas da dzeni deitirmek gerektiine iaret eder. Okurun/izleyicinin, metindeki gndermeyi gereklikteki yerine dorudan koymaktan baka bir anlam yaratma seenei yoktur.
103. Melih Cevdet Anday; Toplu Oyunlar 1, Dikkat Kpek Var, Adam Yay, 1987, s.107
96
Okurun/izleyicinin metni retme biimini bu adan koullayan yazar, metnin kurgusunu da iki tam kartlk zerine oturtmutur. Ama aslnda tek bir noktaya gnderme yaplr. Kartlk yle kurulur: -Evdekiler -ierisi
(demir parmaklkl ev, ie kapal yaam)
-Delikanl -dars
(aalkl yol,aklk)
-yasaklar -kalplam deimez dzen -edilgenlik
-zgrlk - deiim -eylem
Delikanl yazarn szlerinin ve toplumsal deiime, dzeni eletirmeye ynelik dncelerinin dorudan somutlam kiisidir. Kar kn tm geleri Delikanl zerine younlam grnr. Kar klan dzense Ev ve iindekilerle temsil edilir. Bu durumda oyunun metin yaps bu iki ana nokta zerinde odaklanr. Yapnn kurgulanma biimi de bu iki noktann birbirine kartlklarn ortaya karacak ekilde ele alnr. Metin her ne kadar garip durumlardan sz ediyor, benzetmeci tiyatronun kalplarndan kmaya alyor grnse de, uyumsuz tiyatronun (belli bir balang noktas verilmemesi, zaman belirsizlii, tersinleme gibi) biimsel zelliini kullanmasnn dnda, iletisi belirlenmi, sonu belli biimiyle aslnda kanksanm yapy kramaz. Burada salt tiyatro aray deil, oyunun toplumsal bir gndermeye hizmet etmesi, ilevsellii n plandadr. Ama metin stratejisinde ne yazarn ald tavr, ne kurmak istedii alternatif tiyatro dili, ne de okuru koullama biimi, oul okumalara elverili deildir. Metin, okuru/izleyiciyi ok ynl dnmeye deil, yine iki kartlktan birini semesi iin ikna etmeye ynelir. Okur/izleyici, dolaysyla metnin kendisine sunduu seenekler dahilinde snrl kalr. Ayrca, oyunun sonunda zgrlk, umut, yeni ve mutlu bir hayat olarak sembolize edilen geler, yani Delikanl ve Kz'n evlilikle birlemesi, varolan dnme biimine bir seenek deildir, varolan srdrr. Yani, iyi ilemeyen, kemiklemi bir evlilik kurumu, iyi ileyecei beklenen bir baka evlilikle yer deitirir. Kt dzenin yerine iyi dzen gelecektir ama zde korunan nokta kurumsal hiyerarik bir yapnn (evliliin) devam/varldr. nk oyunun sonunda Delikanl'nn, "Dikkat Kpek
97
Var" levhasn tersine evirmesi bir dnm deil, sadece yzeysel, biimsel bir deiimdir. Bu sefer, levhann korumas altna giren yeni evliliktir. Kemiklemi, deimez dzen yasak konulmas gereken, tehlikeli olan konumuna gelir. Bataki durum tam tersine dner. Ama zdeki iliki biimi korunur. Belki yazarn, tam da bu duruma gnderme yapmak istedii savunulabilir ama metnin yapsndaki ikili biim, ele alnan konunun oyun boyunca sembolik dzeyde de ikili kartlk (yasaklar ve kar mcadele) biiminde grnmesi, oyunun sonunda da evlenecek genlerin mutluluklarndan sz edilmesi, birbirlerine zlemle sarlmalar ve evden uzaklaarak yolda kaybolmalar dnda baka bir ipucunun verilmemesi, yazarn yeni evlilii, dolaysyla metinde koyduu iki kartlktan birinin mutluluk getireceini onayladnn gstergeleridir. Oyunun sonunda Doktor ve Adam'n fel olmular gibi donup kalmalar, anlamsz baklar, Delikanl'nn eyleminin onlar ve dzenlerini fel ettii grntsndedir. Ama kalplam yapnn yeni evlilikte de ortaya kp kmayaca tartlmaz, kurumsal amazlarn srp srmeyecei sorgulanmaz, yeni evlilik dorudan mutlu bir balangc ve kurtuluu mutular. Metinde, her ne kadar mantk d bir alana ekilerek yabanclatrma salanmaya ve deimesi gerektii vurgulanmaya allsa da, dzenin ileyi biimi deimez, sadece el deitirir. Oyundaki 'eylem'in ortaya konulu biiminde de hiyerarik bir yapnn izleri srlebilir. Eylem insan ve kurtarc konumunda bir erkek, edilgen konumdaysa gen kz vardr. Gen kz oyun boyunca ok az konuur, evden kurtarlmas gereken, hakknda konuulan ve karar verilendir. Bylece okur/izleyici, metinde ne yaad gereklikte sregelen dzenden farkl bir dnyann gstergeleriyle karlar, ne ayn yapnn biim deitirmi halinden baka bir ey grebilir, ne de farkl anlam alanlarna alan, seenek oluturacak bir zm retebilir. Okurun/izleyicinin gelitirecei dnsel katlm bylece snrlandrlr ve tek bir yne kanalize edilir: Metnin sonulanma biimini (szde mutlu sonu) onaylamaya. Sonucu belirleyen benzer bir metin stratejisi, ller Konumak sterler adl tek perdelik oyun iin de geerlidir. Oyun ksa bir vapur yolculuunda geer. Vapur gittike su almakta ve batmaktadr ama
98
gvertede rastlantsal olarak birarada bulunan eitli kesimlerden yolcular durumun farkna varp, mdahelede bulunmak yerine, kendi dnyalarnn yzeysel, karc ve bireyci sylemlerini birbirlerini dinlemez ve uzlamaz bir ekilde srdrrler. Bu halde lmleri kanlmazdr, nk oyunun banda belli olmasa da, sonuna doru insanlar arasnda iletiimsizlik ve karmaann artmasna paralel olarak gittike artan bir dzeyde durmadan su alan vapurun bataca kesindir. Ayegl Yksel, oyunun toplumsal eletiri ilevini ne kararak unlar yler: ller Konumak sterler'de vapur yolcularn bilinen toplumsal 'tip'ler oluturur. Bu tiplerin ksack yolculuk sresi iinde oluan birliktelikleri boyunca srdrdkleri bireysel "oyun"lar diyalog yoluyla iie kurguland iin her birinin i yaants dierinin i yaantsyla elierek topluca oluan bir i devinimin belirleyicisi olur. Bu devinimin temelinde uzlamaz bir dnce/ tavr kargaas yatmaktadr. Bu nedenle de vapurun (toplumun) yolcularyla birlikte yava yava batmas okuru hi de artmaz.104 Alntda belirtilen nemli iki nokta yazarn metin stratejisini anlamakta yol gsterebilir. Oyunda, karikatrize edilmi (ki gnlk yaamda kullanlan adlar yoktur, bir eit lakap gibi kullanlan Posbyk, Etyemez, Rozetli Gen, iman Kadn, Cenaze Memuru vs. olarak tanmlanrlar) ya da grotesk grnen tipler, toplumun belli baz kesitlerini yanstrlar. nk, toplumsal yaantda gnderme alanlarn dorudan artracak biimde sylemlerini tekrarlarlar. Yani szler, bo alan oluturmaktan ok, tipin zelliini belirlemek iin kullanlr. rnein iman Kadn srekli mal varlndan, parasnn okluundan sz eder. ylesine ben merkezlidir ki, komusunun hanmellerinin kendi bahesine uzanmasn, iein kokusunun baheye gelmesini bile bir eit igal gibi alglar; kiraclarnn evinde oturuyor olmas bile onu ldrtr. Dnyadaki hereye sahip olmak, parasn artrmaktan baka bir ey istemez. Posbyk ve yardmcs Kz vapurlarda grmeye alk olunan iportac ya da satc grnmndedirler. Ellerindeki taraklar satmak iin duygu smrsnden, taraklarn olmadk
104. Ayegl Yksel; "ada Trk Tiyatrosundan On Yazar", Mitos Boyut Yay., s.63
99
ilevlerini anlatmaya kadar her yolu denerler. Yal Adam, askeri ynetimin ve ordu disiplininin savunucusu olarak, Tanrnn bile asker olduunu iddia eden biridir. Rozetli Gen gzlem yapmaktan te gidemeyen, gzlemlerini deerlendirmeye dntrmeyi bilmeyen szde entellektel bir tiptir. Etyemez vejeteryanl savunur ve bunu herkese benimsetmeye alr. Cenaze Memuru hem bir memur tipi izer hem de bilgi geinir, vs. Bu tipler durmadan konuur, ayn eyleri tekrar ederler. Dolaysyla oyun, toplumdan bir kesit verdiini okura, bu tipler araclyla syler. Oyunun banda, vapurda asl siyah bir bayrak olduu, parantez ii sahne direktiflerinde belirtilir. Gemicilikte "karantina, lm" anlamna gelen siyah bayrak, daha bata, okuru/izleyiciyi vapurda bir hastalk olduu, ya da hastalkl bir durumun gsterilecei dncesine ynlendirir. Buna ek olarak, oyunun ad da ller Konumak sterler olduu iin, dorudan bu kiilerin yaayan ller ya da konuan ller olduu arm da sembolik dzeyde okura/izleyiciye ulatrlr. Kaptan, kamarot gibi kiilerin olmayyla gemiyi kontrol edecek birisinin bulunmad vurgulanrken, merkezsiz bir yapya ya da kendi kendini yneten bir sisteme deil, nereye gidecei belli olmayan, babo braklm bir topluma gnderme yaplr. Nitekim bu gnderme, oyun kiilerinin kendi sylemlerini tekilere benimsetmeye uraan, uzlamaz tavrlarnda ve iletiimsizlikle oluan kargaa ortamnda somutlatrlr. Dolaysyla, okur/izleyici, bu kiilerden hibirisinin, tek bana ya da toplu hareketle vapuru batmaktan kurtaramayaca, dahas vapurun batma nedeni olduklar dncesine ynlendirilir. Ve mutlak son olarak verilen vapurun batmas durumu, bu yzden okuru/izleyiciyi artmaz, gsterilen durumun kanlmaz bir sonucu olarak alglanr. Kald ki, Cenaze Memuru da yolculara leceklerini, vapurun batmakta olduunu syler, yolcular da kaderlerini kabullenmilerdir zaten, edilgendirler, konumaktan baka bir ey yapmazlar, duruma mdahale etmezler, edemezler. CENAZE MEMURU: (...) (dua eder gibi) (..) Vakit geldi. MAN KADIN: Sular ykseliyor deil mi? (..) ROZETL GEN: Yoksa vapur batyor mu? ETYEMEZ: Evet.
100
ROZETL GEN: Kaptan nerede? Haberi yok mu acaba? CENAZE MEMURU: Bu vapurun kaptan yoktur arkadalar. ROZETL GEN: Lostromo? CENAZE MEMURU: Lostromo da yoktur. ROZETL GEN (Sakin sakin): Kamarot filan? CENAZE MEMURU: Hayr. ROZETL GEN (Etyemez'e): Her lkenin kendine zg bir yan var dememi miydim?105 Yazar, metinde, okura/izleyiciye toplumsal gndermeleri ve mantkszlklar salt yaratt imgede gstermekle kalmaz, gerek yukardaki alntda Rozetli Gen'in, gerekse sonraki repliklerde Cenaze Memuru'nun szlerinde yeniden hatrlatr; altn izer ve duruma kesin bir son ya da sonu belirler: Vapur batacaktr. CENAZE MEMURU: Bir toplumda herkes kendi yetki snrlarn bilse ve onu amasa (...) Teker teker konusak her i yoluna girer. Bizim en byk kusurumuz hep birden konumamzdr. Yoksa toplumumuz bugnk ile llemeyecek kadar ileri giderdi. Ama bu kusurumuzu ya da anlamazl dzeltmeye nereden balayacamz bilmiyorum. (..) Yaknda leceksiniz. Benden sylemesi. urda az bir zamannz kald. (...) ller Konumak isterler. Alkanlkla... Alamaktan konumaya vakit kalmaz ki ... (Elini sallar. Yolcular "Gle gle" diye seslenirler.) Sizlere de gle gle!106 Bylece sonucun ne olaca da ortaya kar. Oyun belli bir balang noktas vermez, ama belli bir geliim gsteririr ve belli bir sonuca ulalr. Yani Dikkat Kpek Var oyununda da olduu gibi ller Konumak sterler oyunu da izgisel bir biimde ilerler ve izgi
105. Melih Yay.,1987, 106. Melih Yay.,1987, Cevdet Anday; Toplu Oyunlar 1, ller Konumak sterler, Adam s.129 Cevdet Anday; Toplu Oyunlar 1, ller Konumak sterler, Adam s.130
101
okuru/izleyiciyi belli bir dnme biimine ynlendirir. Konumalar gittike artan bir iletiimsizlii gsterir, kimse birbirini dinlemeden kendi szlerini tekrarlar, durum gittike karmaaya dnr, vapurda sular ykseldike ykselir ve ilerleme yn vapurun batmasyla bir noktada kesilir. Okurun metne katks sadece yazarn grn destekleyen bir gnderme alann, dorudan yaanlan gereklikteki yerine koyarak olacaktr. Balang noktasnn olmamas, konumalardaki absrdlk, grotesk tiplerin kullanlmas benzeri yapsal zellikler, uyumsuz tiyatro rneklerine yakn duruyorsa da, biimden ok konunun, imgenin ve iletinin ne karlmas oyunun absrdlk boyutunu zayflatr. Yani farkl bir anlatm biimi ya da farkl bir bak as oluturmaz. nk gerek tiplerin, gerekse yaratlan "batmakta olan vapur" imgesinin gnderme alann dorudan belirleyen cmleler araya girer. Dolaysyla tiplerin samalaan cmleleri, mantk yrtme biimleri, bu tiplerin gerek dnyadaki karlklarnn sylemlerinin samalna iaret etmektedir. Yoksa bu tipler kendi iinde mantksal bir dzeni olan farkl absrd bir dnyann insan deillerdir. Toplum iinde bildik tiplerdir. Ayrca, konu izgisel ilerleyen bir anlatmla belli, net bir sonuca ular. Okura/izleyiciye, anlam yeniden retecei bo alan neredeyse braklmamtr, ya da sadece, metinde alt izilen toplumsal gndermelerle daraltlarak snrlanmtr. Metinde yolcularn vurdumduymazlnn, bencil, bireyci hallerinin alt izilerek, tersi bir durumun gemiyi batmaktan kurtaraca savunulmaktadr. Ortaya konulan eletiri salt eletiri biiminde kalr. Metnin kendi iinde okanlamll belirleyecek bir belirsizlik kullanmamas, okurun/izleyicinin de d gcn snrlar. Metin yine iki seenek sunar: Ya bu tipler gibi bireyci olur ve batarsnz, ya da birlik olup kurtulursunuz. Metnin belirledii ve okuru ynlendirdii seenek, oyunda gsterilenin onaylanmamasdr. Oyunda yaratlan imge her dnemde geerliliini koruyacak bir anlam alan bulabilecektir belki ama bu anlam alan her okurun d gcyle yeniden retilen bir anlam alan deildir. Her dnemde, yazarn koullad tek bir anlam alanna, toplumsal sorunlara, lke ynetimine, bireyci yaklamlara gnderme yapacaktr. Yapt, metnin okurla ilikisinde, okuru tek bir noktaya ynlendirmesi, farkl bir dnme biimine izin vermeyen yaps yznden aslnda ak bir yapt zellii tamaz.
102
Melih Cevdet Anday'n bir baka oyunu Mfettiler, yaps asndan teki iki oyundan ayrlr. Mfettiler, izgisel bir biimde ilerlemez. Metinsel stratejisinde dngsellik vurgulanr. lkemizdeki toplumsal kurumlarn birey zerinde birer bask arac olarak kullanlmasna yapt gndermeler belirgin olsa da, salt yerel bir noktaya saplanmadan daha 'evrensel' bir noktaya da iaret eder. Bu adan, teki oyunlaryla karlatrldnda okura/izleyiciye daha geni bir anlam retme alan ve olana salar. Mfettiler, bir ev alm-satm rgs iinde denetleme
mekanizmas, bask, su, korku, paranoya, tutsaklk izleklerini iler. Yal bir kar-kocann evlerini satp, deniz kysnda yeni bir eve tanma ve yeni bir yaam kurma istekleri ardnda, yaanmam bir yaam, edilgen, ie kapal bir yaam tarz, paranoyak bir ruh hali anlatlr. Oyunun gerek yaps, gerek oyun kiilerinin davranlar, gerekse ruh halleri inili kl, gel gitlerle doludur. Evlerini hem satmak isterler hem de bir trl satmazlar, ondan vazgeemezler. Bekledikleri mteriler, bir yandan evi satp yeni bir hayata balamak iin umut kaynaklardr, bir yandan da dardan gelen tehlike, yaamlarn tehdit eden kabuslardr. Mterilere evlerini satmakta kararszdrlar. Oyun ilerledike, okurun/izleyicinin kafasnda belki de btn bunlar uydurmu olabilecekleri dncesi uyanr. Tutsaklk duygusu ve kurtulu umudu kiinin i dnyasndan, toplumsal ilikilere kadar bir yaam tarz ya da varolma biimi olarak belirir. nk oyun, sonunda balad noktaya dner, belli bir balang, geliim noktas ve ulalan bir son verilmez, durmadan tekrarlanacak bir dngden, ksrdngnden kurtulunamayaca vurgulanr. Dolaysyla bulunduu noktada sabit kalan, donmu bir yaam gsterilir. Ancak metnin belirsiz brakt noktalar ve yabanclatrarak merak duygusunu uyandran durumlar, okurun dgcn ok ynl harekete geirmek yerine, baz sorulara kesin yantlar bulmaya arr. Oyunda drt oyun kiisi bulunmakla beraber, baskdan dorudan etkilenen ve paranoya ve kbus iinde kalan kii Adam'dr. Onun zerinde bask yaratan, korkularna neden olan kiiler Kadn ve, memuriyeti srecinde denetlemelerinden ekindii mfettilerle
103
zdeletirdii, Mteri ve Tellal'dr. Bu durumda iki kart kutup izilmi olur: Adam ve tekiler, ya da bask unsurlar ve karsnda ezilen kii. Durum, kartlk, deimezlik ve dng, Adam' merkez alarak kurgulanr. Batan itibaren odann iinden kprdamayan, her an korku iinde saklanacak yer arayan, kendini 'sulu' konumunda gren, hastal hareketlerini engelleyen, kimliini yitirmi, edilgen kii Adam; odaya girip kan, onu denetleyen, sorgulayan, hesap soran, yasak koyan, hareket halinde ve aktif olanlar teki kiilerdir. Oyunun banda, parantez ii sahne direktiflerinde ilgi oda pencerinin kapal perdesidir. Adam korku iinde perdenin yanna gidip, kendini geride tutarak dar bakar ve ardndan koarak masann altna saklanr. Okur/izleyici perdenin ardnda Adam' bu kadar rkten eyin ne olduunu merak ederken, kapdan giren ilk sorgucu ve yasak koyucuyla, yani Kadn'la karlar: KADIN (soukkanl fakat sert): Nerdesin? (evresini dinler, sesini ykseltir.) Nerdesin? (...) (ok sert) Kalk Ayaa! ADAM (korku iindedir, kendini balatmak ister gibi masann altn gsterir): Ben uradaydm... urada, masann altnda. (...) KADIN (gzlerini aarak barr): Pencereden bakmsn sen. ADAM (korku ile kekeler): Hayr, bakmadm.107 Kadn hem serttir, hem de Adam'n suunu ya da su saylan eyi yaptn itiraf ettirmek iin yumuak, sevecen tavrlar da taknr. Kadn'n dengesiz davranyla okura/izleyiciye Adam'n gvensiz bir ortamda olduu, hareketlerinin srekli kontrol altnda tutulduu gsterilir. Kadn'n yntemi, Adam' yasan nedenini sorgulayamayacak duruma getirmektir. Bu yzden Kadn yasa ihlal etme, aldatma ve su ileme zerine odaklanan bir konuma gelitirir: KADIN ( Adam'n yanna gelir, diz ker, Adam'n dizlerine sarlr): Sana gveniyorum sevgilim. Beni hi aldatmadn biliyorum.
107. Melih Cevdet Anday; Toplu Oyunlar 1, ller Konumak sterler, Adam Yay.,1987, s.137-138
104
(Alamaya balar.) Ama eer bir gn aldatrsan... (Hkrklardan szn tamamlayamaz.) ADAM (ayaa kalkar): Aldatmak bir sutur. Bense hi su ilemedim sevgilim. Yadsmazsn bunu sanrm. (Perdeleri kapal duran pencereye bakar.) Yoksa sulamak m niyetin? KADIN (alamas durmutur): Hayr hi su ilemedin. Biz yeni evimize susuz olarak, tertemiz gideceiz. ADAM (bolua bakarak): Ama biliyorum, mfettiler her eyi duyar, her eyi gzler, her eyi izler ve sonunda yarglarlar insan. Yeni evimize yalnz bamza gidebilecek miyiz?108 Bylece okurun dikkati de, ayn biimde, 'su' temas zerine ekilir. Ardndan oyunda etkin ikinci noktayla karlalr: Yeni ev, yani kurtulu, yani deiim. Yeni evlerine susuz gidecek bu kiiler demek ki u andaki evlerinde sulu durumdadrlar. Suun nedeni bilinmez. Hangi yasan neden ihlal edildii belirsizdir. Okur/izleyici merak duygusu iine ekilir ve sorunun oyunun geri kalannda yantlanaca beklentisine girer. Yazar, tam da bu anda, baka bir bask unsurunu gsterir: Mfettiler. Adam'n otuz yllk memuriyetinden, katlar arasnda kayt tutarak, giren kan dengeleyerek geirdii tek dze alma hayatndan ve bu sre iinde ve hatta emekliliinde bile peini brakmayan mfettilerden sz etmesi, onun evlilik kurumunun basksnn yansra, i kurumunun basks ve denetlemesinden de kurtulamadn anlatr. Metinde mfettilerle, evi satn alacak mteriler arasnda bir benzerlik kurulur. ADAM: (...) Mfettilerle birarada yaamay reneceksin. KADIN: Yahut mterilerle.109 Bylece, okur/izleyici iki kart noktay grr ve mterilerin mfettilerle benzerlii sonucu, ev alm-satm konusu da birden denetleyen-denetlenen konusuna dnr. Yani yazar, okuru/izleyiciyi oyunun devamn nasl alglayaca konusunda belli bir baka ynlendirir. Nitekim, bataki soru, yani kapal perdenin ardnda ne
108. Melih Yay.,1987, 109. Melih Yay.,1987, Cevdet Anday; Toplu Oyunlar 1, ller Konumak sterler, Adam s.141 Cevdet Anday; Toplu Oyunlar 1, ller Konumak sterler, Adam s.142
105
olduu sorusu metinde yantlanr. Aralanan perdenin arkasndan grnenler mfettile, yani sorgulama ve baskyla zdeletirilmi mterilerdir. Dolaysyla okurun kafasnda, oyunda perdenin daha sonra da neden kapal kald, dardan gelecek tehlike olarak korkulan eyin ne olduu aklk ve kesinlik kazanr. Mterilerin gelii korku yaratsa da bir ekilde eve kabul edilirler. Mterilerin (Tellal ve Mteri) birbirlerine ikiz gibi benzedikleri metinde vurgulanr. Kadn'n odadan kt bir anda Adam, aniden bu gelenlerin nne diz kerek hereyi itiraf edeceini syler ve bu iki kii de onu sorguya ekmeye balar. Bir eit d sahnesi grnmnde olan sorgulama, ayn zamanda ikence sahnesi gibidir. Bylece, mterilerin ikiz gibi benzerliinin nedeni akca ortaya konarak kesin bir gnderme alan yaratlr. Onlar, bireyin zerinde sz sahibi olan, ona bask uygulayan kurumlarn sembolik karlklardr. Sorgulamay bitiren szlerin, "Bugnlk yeter" cmlesiyle verilmesi de, bu iin durmadan yinelendiini kesinler. Sorgulama suun tam olarak ne olduunu ortaya karmaz; okur/izleyici iin anlam yaratmaya ynelik belirsiz braklan nokta burasdr. Ama Adam'n itiraf ettii eyler, perdenin arasndan dar bakt ve bir zaman nce intihar giriiminde bulunduudur. Yapt her iki ey de aslnda, yaad hayattan kurtulmaya, yaamn yle ya da byle deitirmeye ynelik hareketlerdir. Buradan hareketle, okurun varabilecei bir sonu belirir: Evi satp, baskdan, denetlemeden, korkudan uzak yeni bir yaama balamak, yani yaamn deitirmeye almak da bir su haline gelir. MTER: (...) Bir evi satp baka bir eve gemekle kimse kurtulamaz. Dolaysyla, okur/izleyici suun ne olabilecei yorumunda snrlandrlm grnr. Oyunda konuma temposu ve gerilim artarken Kadn, mterileri kovar ve kalbi skan Adam' sakinletirmeye alr. Adam, sakinleirken yeni ev yanlsamasn ve basklardan kurtulma dn tekrarlar.
106
ADAM: Bu evden hibir ey gtrmeyecek miyiz oraya? KADIN: Hibir ey. ADAM: Hibir anmz? KADIN: Hibir anmz. ADAM: Mteriler, tellalla da gelmeyecek kapmza, deil mi? KADIN: Gelmeyecek sevgilim. ADAM: Bizi kimse tanmayacak m? KADIN: Tanmayacak. ADAM: Ya biz? Biz de tanmayacak myz kendimizi? KADIN: Konumakla yoruyorsun kendini. (..) yat, uyu biraz.110 Oyunun sonunda Kadn'n, kocasn uyuttuktan sonra pencereye gidip perdenin aralndan dar bakmas, hemen geri ekilip uyuyan kocasna dnerek heyecanla glmsemesi, tpk mterileri grdkleri bir nceki sahnenin aynnn tekrar olarak, hereyin yineleneceine gnderme yapar. Zaten, Kadn'n ve Mterilerin temsil ettii basklarn, otoritelerin varln srdrebilmesi iin Adam'n yeni yaam dnn varolmas ama bu dn bir trl gerekletirememesi gerekmektedir. Bu yzden Adam'n yaamnda denetlenme, gzetlenme araclyla srekli sululuk ve korku duygular ne karlarak asl soruyu sormas engellenir ve ancak hereyi brakp giderek kurtulaca yanlsamas iine itilir. Bylece Adam, niye byle bir yasaklar a kurulmu olduu, neye ve neden yasak konulduu sorularn soramayacak bir duruma getirilir. Bylece, okurun/izleyicinin oyunun sonunda kafasnda oluacak sorular da metin tarafndan belirlenir. Yani metnin btn bir bo alan salamaz, ama okur/izleyici iin belirsizlik olarak ortaya konulan ey suun, yasan, basknn, korkunun kaynann ne olduu sorusudur ve ondan beklenilen yant kendi yaam pratiinde bulgulamasdr. Ama metinde zaten bask unsuru olarak Kadn ve Mterilerin (ya da mfettilerin) sembolize ettikleri toplumsal gnderme alanlarnn belirlenmi olmas, okurun/izleyicinin dgcn zorlamadan metnin kendini ynlendirdii noktadan olay grmesine neden olur. Metin, ezilen Adam ve ezenler olarak iki kesin kartl, tm belirginliiyle ortaya koyar. letisinin belirginlii dnda, oyunda yan geler olarak okurun/izleyicinin akln
110. Melih Cevdet Anday; Toplu Oyunlar 1, ller Konumak sterler, Adam Yay.,1987, s.172
107
kartran gereksiz dalmalar da vardr. rnein, yal kar-kocann evlerinde bir l bulunup bulunmadna veya ocuklarn kaybedip kaybetmediklerine, ya da kapal duran odann anahtarn kimin kaybettiine dair geen konumalardaki gizlilik, belki bu insanlarn gemilerinde olan baz eyleri gizledikleri dncesini uyandrr ama konunun btnnde ilevsiz kalan, ya da yantnn oyun iinde hi bir nem tamad, oyunun tutarlln bozan ayrntlardr. nk oyunda belki belirsizlik ya da bo alan olarak verilmi gibi grnen bu ayrntlardan, oyun boyunca sadece bir yerde sz edilmesinin dnda konunun zerine giden baka ip ular bulunmaz. Dolaysyla metinden karlsalar bile btnsel anlam alan deimez. Melih Cevdet Anday, zellikle Mfettiler adl oyunda, evin iinde kapal, ie dnk bir yaam yanstt genel atmosferle, oyunun btnnde kk ayrntlar olarak grnen baz cmlelerle, yani ierde tutulan cenazeler yznden evin daraldka daraldndan, kapal duran ve anahtar kaybedilmi bir odadan, bir ocuk lsnden sz eden cmlelerle, yal kar-kocann btn bunlardan kurtulmak istemeleri ama kurtulamamalaryla, Eugne Ionesco'nun Amde Ya Da Nasl Kurtulmal adl absrd oyunundaki ana temaya gnderme yapar gibidir. En azndan, bilgi birikimi olan bir okur/izleyici iin bunlar, Amde'yi artracak ve Anday'n, kinci Dnya Sava sonras Bat Avrupa yaznnda ortaya kan absrd tiyatro oyunlarndan etkilenmi olduu dncesini uyandracaktr. Anday'n tiyatroda farkl bir dil arayna girerek, absrd tiyatro zellikleri tayan oyunlar yazmas, Trk tiyatrosunun geleneksel benzetmeci tiyatro anlayna alternatif gelitirmesinde bir yol am ve 70'lerden sonra 80'ler ve 90'larda da bir ok oyun yazar bu yolda yryerek, ayn tr zellikleri gsteren oyunlar yazmlardr. Ancak Anday'n metinlerinde okurla girdii diyalog, okurun dgcn zorlayan bir bo alan yaratmamakta, metnin okur tarafndan yeniden retilme biimi, yine metin tarafndan kstlanp, belli bir gnderme alanna ynlendirilmektedir. Oyunlarn izleklerinde lkenin toplumsal sorunlarnn ne kmas ise, biimsel zelliklerin
108
geri planda kalmasna neden olmaktadr. 'Dil', 'dilin dnme biimini etkilemesi' oyunlarda bir sorunsal olarak ele alnmazken, oyunlar anlatm arac olarak dilin gcnden yararlanrlar. Oyunlarda ortaya konan sorular ounlukla oyunda yine yazar tarafndan yant belirlenmi eyler olarak karmza kar. Belirsizlik ya da anlam potansiyeli yaratacak bo alanlar, metinde ya dorudan szlerle, ya da metnin yapsndaki, iskeletindeki kesin kartlklarla belirlenerek doldurulur. Bu yzden okura son derece kstl bir zgrlk alan kalmaktadr.
III.2.b. Sabahattin Kudret Aksal - Bay Hi Bir baka oyun yazarmz Sabahattin Kudret Aksal'n tek perdelik oyunu Bay Hi de, Anday'n oyunlarnda izledii stratejinin benzerini kullanr. Oyun, adndan da anlalaca zere bir hilik, yokluk ana izlei erevesinde yaanmam yaamlar, insann insanla, insann toplumla ilikilerindeki kopukluklar ve yalnzl konu alr. Oyun kiileri orta yalarn biraz gemi yalnz bir kadn ve bir erkektir. Birbirlerini tanmazlar, herhangi bir adlar yoktur ve salt cinsiyetleri belirtilir. Okuyucu/izleyici oyun boyunca ne kadna ne de erkee belli bir kimlik uyduramaz. Gerek yaantlar yoktur bu insanlarn. Onlar hem herkes, hem hikimsedirler. Oyunda yaratlan durum absrd zellikler gstermesine karn, szlerde ve durumun ileniinde ayn eyi gremeyiz. Adam bir akam anszn, yllar nce boanm, tek bana yaayan Kadn'n evine gelir ve Kadn'n tereddtlerine, korkusuna ramen, tanmad bu insann evine ekinmeden girer. ki yldr geceleri, odasnn penceresinden Kadn'n na bakarak onu bulmay hayal etmitir. Absrd bir durum olarak, Adam'n evi ylesine uzaktr ki, o mesafeden herhangi bir evin n dierlerinden ayrdedip, Kadn'n evini bulmas, stelik de bu evde yalnz bir kadnn yaadn bilmesi olas deildir. Kadn birden bire ortaya kan, evine gelen bu adamn szlerine inanmaz, durumu bir mantk dizgesine oturtamaz ve olaand grd bu karlamann belirsizliinden rahatszlk, korku ve endie duyarak
109
konumalar boyunca Adam'a bir kimlik uydurma arayna girer. Bylece bildik mantksal dizgeler iinde bir anlam yaratarak kendi kimliini onunkiyle varedecek, korkusunu azaltacaktr. KADIN: Ama? yleyse siz kimsiniz? (Bir susu) Evet, kimsiniz? (ERKEK'in evresinde dner, her yanndan adeta inceler onu) Kimsiniz? Ne bir ozan? Ne sokaklardan bezmi bir mutsuz? Ne bir kan emici, korkun? Ne bakasnn gnderdii bir arac? Ne de bir hrsz, adi? Hibiri deilsiniz bunlarn! Ama kimsiniz? yle ya, kimsiniz? Ne istiyorsunuz benden? Daha adnz bile bilmiyorum? Ne diye seslenebilirim size , bilmiyorum? Syleyin, haydi syleyin dorusunu, ne olur? Kimsiniz siz? Nesiniz? Ne dnyorsunuz? Syleyin haydi, kimsiniz? Nesiniz? ERKEK: (Yavaa, nemsemeden) Hi! KADIN: (Merakla) Hi mi? ERKEK: Evet.. Hi.. KADIN: Nasl hi? Adnz m hi? ERKEK: Nasl isterseniz? (...) KADIN: Peki siz, nasl hi oldunuz byle.. Bay, Hi? (...) ERKEK: Her ey... evim, sokaklarm, kentim beni hilie doru itiyordu. Sonra ben de biraz trpleyebilmek, daha da kamatrabilmek iin o madeni (..) Hi fabrikasna girdim. KADIN: Hi fabrikas m? Neymi o? ERKEK: Her ey! Her ey olabilir! Semeye bakar, kimi kez de insann kolunu kaptrmasna ya da yakasn! (...) ham madde olarak girdim. Dkldm bkldm, tldm, eitildim ve ktm, grdnz gibi bir hi olarak! KADIN: Fabrikanz nerede? ERKEK: Her yerde bayan, her yerde! Nerede isterseniz orada! (...) Ham madde bekliyor tmek iin o kocaman dev az! (...) zenmemeye bakn, kaptrmamaya bir ucundan kolunuzu ya da yakanz!111
111. Sabahattin Kudret Aksal; Bay Hi/Sonsuzluk Kitabevi, Cem Yay., 1991, s.51-52
110
Kadn metinde absrd bir oyun kiisi olarak izilmez. O, sadece srad bir durum iinde bulmutur kendini ve bu durumu sama olmaktan, srad olmaktan kurtarma urandadr. Duruma bir anlam vermeye alr. Oyunda aktif konumda olan, absrd grnen ve belirsiz durumu yaratan Erkek'tir. Aslnda onun belirsizlii bile adnn Bay Hi oluuyla belirginletirilmektedir, nk Erkek, kendisini hi yapan eyin ehir hayat olduunu kesin bir biimde syler. Hi denilenle hereyin kasdedildii de metnin iinde szlerle vurgulanr ve metinde absrd mantkla ileyen bir dnya izilmez. Her iki oyun kiisi de kendilerinin bilincindedirler. Oyun boyunca Adam'n konumalar araclyla Kadn kendini, deer yarglarn, mantk dizgesini sorgular ve belli bir geliim izgisinde de ilerler. Yani oyunun belli bir balang noktas olmasa da, belli mantkl bir geliim ve belli mantkl bir sona ulama izgisi vardr. Kadnn i sorgulama aamas salt karlkl soru cevap biiminde gelien konumalarla verilir. Yazar, bu oyunda salt dilin gcne gvenmekte, dahas absrdl szle zmleme yoluna gitmektedir. Bylece lkemizdeki yazarlarn, Bat Avrupa yaznnda gelien absrd tiyatrodan etkileni biimlerindeki farkllama noktalarndan en nemlisi de ortaya kar: Bat Avrupa yaznndaki absrd tiyatro rneklerinde yazar, izleyicinin genel geerlilii olan mantk dizgelerini, deer yarglarn ve koullanmlklarn krmak iin, dilin ileyiini ve anlam dizgelerini bozarak oyunun btn iinde ileyen absrd bir mantk kullanr, metaforlar yaratr ve bunlar oyun kiilerinin kanksad, yadrgamad bir ey olarak okura/izleyiciye sunulur. Bylece, izleyici metinsel gstergelerdeki soyutlama araclyla oyunun btnne ynelik bir yadrgama, yabanclama iine sokulur. Okur/izleyici oyun devam ederken oyunun kendi iindeki absrd mantk mekanizmasnn ileyiini grmeye davet edilir, nk bildik mantk dizgesinde anlamlandraca hibir ipucu sahnede/metinde verilmez ve ancak oyun bittiinde oyunun mantkd mekanizmasnn ileme biimi btnsel olarak grlebilir. Bu tr bir stratejide okur/izleyicinin rol, metnin i ileyiini, sistemini o anda, oradaki haliyle anlamaya almaktr. Oyunun sonunda da kendi zgr yorumunu ortaya koyarak, kendi dnme, yaama dizgelerini sorgulamaya ynelik bir roln iinde bulunur.
111
Bay Hi adl oyundaysa okurun/izleyicinin rol, bildik mantk dizgelerine uygun konuan, absrd zellikler tamayan oyun kiisine yani Kadn'a daha yakn durur ve Kadn'n, Erkek'in gizemli tavrna ve yaratt srad duruma kar tepkisiyle zdeleir. Kadn'n yalnz birisi olarak, evine zorla giren bir yabancya duyduu kuku, kendini gvende hissetmemesi benzeri duygular, okurun/izleyicinin yadrgamad bir biimde geliirken, okur/izleyici, Kadn'la birlikte, Erkek'in kim olduu sorusuna taklp kalr. Tpk Kadn'n yapt gibi, Erkek'in anlattklarnda her seferinde mantksz bir nokta bularak ona inanmaz, ve Erkek'e bir kimlik uydurmaya ynlendirilir. Dolaysyla okur/izleyici yaam, kendisini, insanlk durumunu ya da temel davranlar sorgulamaktan ok, bu iki oyun kiisinin kim olduu konusuna ynlenir. Erkek, hilik ve belirsizlik araclyla, Kadn'a mantksal dizgesini, dnme biimini, ehir yaamn, alkanlklarn dorudan nasl olmas gerektiini reterek sorgulatr(!?), yani oyunda Erkek bir 'bilen kii' konumundadr. Bu noktada, Erkek oyun kiisi, yazarn szcs olarak ele alnabilir ve yazarn oyunun btnnde okura/izleyiciye tavryla zde bir konuma sokulabilir. Metin stratejisi, ehir yaamnn insanlar yalnzlatrdn ylesine kesinler ki, okur/izleyici oyunu ne ynde almlayacan, hi szcyle gnderme yaplan alan, metin boyunca kesin bir biimde renir. Yalnzlk, bunalm, umut kavramlar, oyun kiilerinin de zerinde bilinli bir biimde tartt konular olarak dorudan verilir ya da somutlanrken, okur, sorularn yantn, sorunlarn zmn metinin iinde dorudan bulabildii iin rtk kalan bir anlam alan braklmadn gzlemleriz. Hatta bu belirlenmi haliyle, sanki sorunlar salt oyun kiilerine aitmi gibi grnme tehlikesini de tamaktadr. Oyunun iskeletine baktmzdaysa yine iki kart kutup grrz: - Kadn
- kalplam deer yarglar ve alkanlklar
- Erkek
-bundan syrlma istei
- varolu - kstlayc, yalnzlatran ehir yaam - tek tip, ayn kalp olma
-hilik -zgrlk -kendini kefetme
112
Btn bunlar, metinde kendiliinden ortaya kan, hissettirilen eyler deil, metnin ak, kesin ve bilin dzeyinde szle ortaya koyduu, zmledii eyler olarak grnr ve yabanclatrlmaz. Didaktik bir anlatma kay ierisinde, uyumsuzluk olarak grnen kartlklardan biri olumsuzlanrken, metnin okuru ynlendirdii noktada teki onaylanr. nceki blmde uyumsuz tiyatronun, insan durumuna 'evrensel' bir boyutta temel noktalarndan yaklaan, insanln kendini varedi biiminde sarld dogmalara kar kan anlayndan ksaca sz edilmiti. Yeniden hatrlarsak, uyumsuz tiyatro yazarlar, okurun/izleyicinin dikkatini yaamdaki bir uyumsuzluun zerine ekerken, bu uyumsuzluun temelinde yatan toplumsal ilikileri ve geleneksel tek ynl dnme biiminin amazlarn, metin stratejisinde okuru/izleyiciyi yabanclatrarak, konuyu soyutlayarak ve rtk bir biimde aktaryorlard. Sregelen alkanlklarn, gelenek ve trelerin dondurduu kalplarla yaam arasndaki tutarszlk, uyumsuzluk, eitli anlam boyutlarnda okurun/izleyicinin bilin dzeyine ancak oyunu yorumlarken kabiliyor, metinde okura/izleyiciye dgcn sonuna kadar kullanma frsat veren, zgr brakan bir anlam belirsizlii yaratlyordu. Bunun iin de, geleneksel tiyatro anlayna, dili bir anlatm arac olarak kullanmaya, geleneksel dnme biimine kar duran, eletiren bir biim ve biem uygulamas grlyordu. Sz edilen bu noktalar, lkemiz yazarlarnn oyunlarnda yerini daha yerel toplumsal temalara, okurun/izleyicinin zgr yorumunu kstlayan daha ok didaktik bir anlatm, metin yaps ve stratejisine brakyor. ou zaman metinlerin ele ald sorun ve sorular metnin iinde ya dorudan yazlm olarak ya da metnin salt iki kart noktay yanl bir biimde gsteren yapsnda iletiyi vurgulayacak biimde yantlanyor, zmleniyor. Metnin, olas okurundan bekledii ibirlii, genellikle bu saf belirlenmi yapnn ynlendirdii noktaya doru gitmek ve iletiyi onaylamak oluyor. Oyunlarda ele alnan konulara baktmzda grlen ise, 'insan doas'nn 'evrensel' unsurlarndan ok, toplumsal kkenleri olan amazlar, kurumlarn, geleneklerin birey
113
zerindeki basklar. Konularn ileni biiminde de, absrd bir mantn erevesinde oluturulan ve yklenen, tandk gelmeyen, yadrgatc farkl bir dnya kurulmuyor. Tam tersine, tandk olandan yola klyor ve yazarn eletirmek istedii toplumsal sorunun kendisi, dorudan verilen iletiyi glendirmek iin absrd bir noktaya ekiliyor. Bylece, metinlere, toplumun dntrlmesinde nemli bir ilev, nemli bir politik grev verilmi olduu tablosu karmza kyor. Toplumsal sorunlarla youn bir hesaplama iine giren
yazarlarmz, iletinin ne kt metinler araclyla ve lkenin gemiiyle, toplumsal ilikilerin durumuyla hesaplamann bir yolu olarak absrd tiyatro anlayndan yararlanm, yansra tiyatromuzun kendine zg, zgn bir dil oluturmasna abalamlardr. Tartma konusu edilen asl nemli noktaysa, okurun yorumlama, anlam retme alanlarn daraltm olmalarnn, hatta bu daraltmay belli ideolojik bir gr erevesine indirgemelerinin tesinde, yazarlarn, eletiri biimlerini nasl ve hangi metin stratejileriyle ortaya koyduklar ve bunlarn okura farkl bir bak as, farkl bir dnme biimi salayp salamaddr. Grnrde, oyunlar, okurun yaam pratiinde, farknda olmadan benimsedii iktidar ideolojisinin, eitli kurumlarca uygulanan bask mekanizmasnn ve ideolojinin grnmez yapt, normalletirdii noktalarn grnr klnmasna urayor. Ancak, yazarlarn, metinlerinde toplumsal iktidar ilikilerini ve aydn olarak otoriteye kar k yntemlerini ortaya koyarken, varolan iktidar ilikilerinin znde yatan hiyerarik, otoriter dnme biiminin tuzana dme tehlikesinde olduklar sylenebilir. Metinler incelendiinde ortaya kan ilgin durum, yazarlarn, ynetenynetilen, ezen-ezilen, alkanlklarn, koullanmalarn yanlsamasgerek temelinde kar ktklar dzeni, kendi metin stratejilerinin koullad metin-okur ilikisi iinde farknda olmakszn srdrmeleridir. Metnin btnsel yaps da, yapnn zerine oturduu iskelet de, ele alnan izlek ve kiiler de ak-kara kartlnda ortaya konulduunda, soyutlama ok ynl bir dnme biimi gelitirecek yapdan yoksun kaldndan, metinlerin kendi dnyalarn kurmak yerine, sregelen toplumsal dizgeleri pekitiren bir yapyla, zaten
114
varolan dizgenin bir benzerini kurguluyor, retiyor ve okuru da ayn eyi retmeye ynlendiriyor olduklarn syleyebiliriz. Dilin gcne dayal anlatmn ne karlmas yzden de, dnme biiminin olumasnda etkin olan "dil ve dilin bir bask arac olarak, alkanlklar, koullanmalar pekitiren ileyi biimi" metinlerde sorunsal olarak ele alnamyor. Ayrca metinlerde erkek oyun kiisinin aktif rolde olmas ya da mutlaka metinde hazr yanta, zme dorudan yer verilmesi gibi unsurlarn, yazar ve olas okuru arasnda nemli bir hiyerarik iktidar ilikisini kendiliinden, ya da ama edinilmese bile farkna varlmadan kurgulad gerei de ortaya kyor. Dolaysyla, sorun edilen, sorgulanan ey otorite, iktidar ve iktidar ilikilerinin biimleri deil, iktidar ele geirme durumuna ya da onu tersine evirme ama zdeki yapy koruyarak iktidarda kalma haline dnyor. Byle bir metin stratejisi iinde kurgulanan olas okurlara verilen rol, 'bilen insan'n, yani yazarn rencileri konumunda yer almak eklinde grnrken, bir ey renmesi gerektii dnlen 'renci-okur'un metinle ibirlii de, 'bilen insan'n gsterdii yne doru ilerlemek, onun yolunu onaylamak, ya da o yolda ikna olmak biiminde ortaya kyor. Ayrca, oyunlarn tek perde olmalar da, metin stratejisinde hakim olan anlayn, yani metinlerin iletilerini tek noktaya younlatrma ynelimine yardmc bir ge olarak karmza kyor. Oyunlar yadrgatan, ya da rtk anlam yaratan farkl bir dnyay kurgulamadklar ve eretilemeden daha ok, toplumsal ilikilerdeki bir uyumsuzluun dorudan simgelemi hali olarak ele alndklar iin, tek perde olmalar, simgenin gnderme alann belirleme asndan ilev gryor. Anlam alan da oyunun adyla btnleen simgede dorudan somutlanarak, metnin i ileyiindeki boyutu pekitiriyor. almann nceki blmleriyle balantl olarak bakarsak, tiyatromuzda epik ve uyumsuz tiyatrodan etkilenerek yazlan oyunlarn ortak zellii olarak karmza kan tabloda, metin-okur diyalounun iktidar odakl biimlendirildii, ya da bu anlayn (belki de yazardan bamsz) farknda olmadan, kendiliinden pekitirildii bir mekanizma iinde yaplandrlm metinlerin varolduunu gryoruz.
115
IV. TYATROMUZDA EPK VE UYUMSUZ TYATRO OYUNLARININ LK RNEKLERNDE ALIMLAYANA YNELK TAVIR ZERNE GENEL DEERLENDRME
Tiyatromuzda, Tanzimattan beri sregelen geleneksel benzetmeci tiyatro anlayna kar yeni ve zgn bir dil oluturma abasna giren oyun yazarlarmz, zellikle 1960'l yllarn sonu ile 70'li yllarn banda, Brecht'in epik tiyatro anlayndan ve uyumsuz tiyatrodan etkilenerek tiyatroda farkl ifade biimleri aramaya, farkl trlerde oyun yazmaya ynelmilerdir. Yazarlarn bu etkilenimlerinde lkenin koullaryla paralel zgn bir estetik dil oluturma abalar grlr. Haldun Taner'in kaynaklara inerek, geleneksel halk tiyatromuzun gelerini epik tiyatroyla birletirme denemeleri, Melih Cevdet Anday'n uyumsuz tiyatro zellikleri tayan oyunlar yazmas bu adan hem yeni bir kap aralam, hem de tiyatromuzda metin-okur/izleyici-sahne ilikisinin baka bir boyuta tanmasnda nc admlar atmtr. Tiyatromuzun geliiminde, bu yazarlarmz, kendi dnemlerinden bakldnda, yeni araylarn ilk rneklerini kazandrmlardr. Onlarn brakt mirasa yeni almlar kazandrma, bugnden bakldnda nemli bir ihtiya olarak belirmektedir. Bu yzden, ilk ustalara ve yaptlarna gnmzde deien bak tarzlarnn ve koullarn getirdii yeni anlaylarn penceresinden de bakarak, metinlerle ok ynl hesaplama iine girmek, yeni almlara neriler sunacaktr. Bu almada, metinler, almlama ve okurla diyalog biimleri odakl bir erevede ele alnmlardr. Almlama ve yorumlamann birbiriyle sk skya iliki iinde olduu dnlrse, metnin okuru koullama biimi nem kazanmakta. Bir tiyatro metninin sahneye konulmadan nceki ilk okuru olarak kabul ettiimiz ynetmen ve dramaturgun metin tarafndan koullanma
116
biiminin bilincinde olunmas, izleyici-sahne iletiiminde farkl ynelimlere, yaratclklara ve araylara da yn verecektir. Aksi halde metinsel sorunlarn sahneye tanmas da sz konusu olabilecektir. Bu tr bir dnceden hareketle, okur merkezli kuramlarn nda metinleri, okurla girdikleri diyaloun biimi asndan ele almak amaland iin, almada, oyunlar, yapsal zellikleri ve okuru ne tr bir ibirliine ardklar, nasl bir dnsel etkinlik bekledikleri asndan irdelenmeye, bu balamda ortaya kan metinsel sorunlar gndeme getirilmeye allmtr. Genel bir bakla nceki blmlerde sylenilenleri hatrlarsak, epik tiyatro ve uyumsuz tiyatro metinleri, biri yabanclatran ve dieri rtk anlaml metinler olarak, ak ve yaln metinlerin, geleneksel benzetmeci tiyatronun tam tersine, metinle almlayan arasnda bir mesafenin olmasn, zdelemenin engellenmesini, almlayann dnsel etkinliini amalar. Bu ortak zellie karn, uyumsuz tiyatro metinlerinde okuyucu tarafndan doldurulmas beklenen bo alanlar, epik tiyatroya oranla daha oktur. Epik tiyatro yazar, yaanlan gerekleri sorgulatmak iin didaktik ya da politik bir ama dorultusunda, gelenekleri sarsarak, alkanlklar tersyz ederek almlayan belli bir ynde dnmeye iter ve bu yzden daha ok toplumsal sorunlara ynelir. Tiyatromuzdaki epik tiyatro rnekleri de didaktik ya da politik bir ama dorultusunda toplumsal bir sorun zerine odaklanr, yabanclatrmay kullanarak almlayann oyunla zdelemesini engeller, onu belli bir ynde dnmeye kanalize eder. Ama yazarlarmzn, Brecht'in epik tiyatro anlayndan ayrld nokta, metinlerinde otoriter-didaktik bir yntem kullanmalar ve ou zaman almlayan belli bir dorunun kabulne ikna etmeye almalardr. Bu nedenle oyunlarn sonlarn ak brakmadklar gibi bilgiyi, iletiyi ya da sorunun yantn da metnin iinde dorudan verirler. Metnin kendi iinde getirdii gelerden hepsi iki kesin kartlk zerine oturtulur ve bu kartlklardan biri onaylanrken, teki olumsuzlanr. Almlayan, ok ynl eletirel bir zm retmek, dnme biimi gelitirmek yerine yazarn sylemini tek doru zm ya da yant olarak grmeye
117
koullandrlr ve bu sylemi ayn biimde yeniden retmeye ynlendirilir. Oyunlarda konular ve iletinin ne kmas, biim ve estetik kayglar geri plana itmektedir. Oyunlarn yapsal zelliklerinde de kendini gsteren ikilik; yani atnn, iskeletin iki kart nokta zerine kurulmu olmas, biimden ierie, bieme kadar hereyin kesin ve net bir kartlk iinde ortaya konulmas, aslnda toplumsal erevede benimsenmi taraf olma, ailede, okulda, kurumlarda vs. sren zorla bir doruyu kabul ettirme durumuna, otoriter dnme biimine seenek oluturmayp, varolann pekitirilmesine, yeniden retimine yardmc olan unsurlar eklinde grnmektedir. Toplumsal sorunlara yeni ve farkl bir adan baklmakta, ancak yaklamda benzer bir yenilik gzlenmemekte, geleneksel ikili kartlklar korunmaktadr. Sylem deise bile, zde yapsal bir deiim ya da dntrme sz konusu edilmemektedir. Brecht'in almlayan belli bir ynde dndrmesiyse, metin stratejisinde uygulad biim ve biem zelliklerini iletiyle btnleyerek, almlayana analitik bir dnme yntemini kendiliinden alglatmas yoluyla gerekleir. Brecht, oyunlarn sonlarn ak brakarak, sorularn yantn almlayann kendi yaam pratii iinde bulmasn ve analitik dnme yntemini bu pratik iinde de uygulayabilmesini amalar. Tiyatromuzda ise Brecht'in epik tiyatro anlayndan etkilenim, metinlerde ortaya kan haliyle, ancak yzeysel ve biimsel bir dzeyde kalmaktadr. Epik tiyatro rneklerimizde grlen okur/izleyici iletiimine ilikin sorunu, uyumsuz tiyatro zellikleri tayan oyunlarmzda da gryoruz. Uyumsuz tiyatrodaki, 'insann doas', temel davranlar ve toplumsal ilikilerdeki uyumsuzluunun znel bir adan irdelenmesi, okura yorumlamada zgrlk tannmas, yazar-almlayan eitlii, rtk anlam, mantk kurallar ve dilin krlmas gibi zellikler, bizdeki rneklerde toplumsal ieriin ve iletinin ne kmas, didaktik bir anlatmn okuru belli bir ynde dnmeye kanalize etmesi, rtk anlam olmamas, oyunda mantk d grnen bir durumun bildik mantk dizgesinde sorulmas ve yantnn ya dorudan szle ya da yapnn ikili kartlnda verilmesi biimine dnyor. 'Dil'in
118
anlamszlamas, insan davranlarn belirleyen yan, insan zerindeki basks gibi konular ise sorunsal olarak grlmyor. Metinler daha ok didaktik ya da politik bir iletileri ya da sorunlar olduunu akca gsteriyor ve metinlerin almlayanla ilikisi yine otoriter ve hiyerarik bir dnme biimini koruyor. Yani tiyatromuzun, uyumsuz tiyatrodan etkilenimi de biimsel dzeyden teye gidemiyor. Kukusuz bu durum, bir yandan lkenin Osmanldan bu yana tad kltrel ve sosyo-politik mirasn, te yandansa 60'l ve 70'li yllarn toplumsal sorunlarnn yazarlar zerindeki etkilerinin bir sonucu olarak da dnlebilir. almada incelenen oyunlarn yazld dnemler ve yazarlarn, 12 Mart', ncesini ve sonrasn yaam kiiler olduu dnldnde, yaptlarnda ncelikli olarak toplumsal sorunlarla hesaplamaya ynelmeleri, uyumsuzluklardaki mantk dizgesini bu sorunlar iinden yaklaarak yabanclatrmaya, soyutlamaya almalar asl kayglarn oluturmutur. Dolaysyla oyunlarda egemen ideolojinin gizledii noktalarn aa karlmas, varolu sorununun bu adan ele alnmas, almlayann bu konuda bilgilendirilmesi ve bunun iin dilin anlatm gcnden yararlanlmas, kanlmaz olarak okur/izleyici diyalounun didaktik ya da politik biimini de belirliyor. Althusser'in terimleriyle ifade edersek, "Her ideoloji, zorunlu olarak hayali arptmas iinde, varolan retim ilikilerini (ve onlardan treyen br ilikileri) deil, fakat her eyden nce bireylerin, retim ilikileri ve onlardan treyen ilikilerle olan hayali ilikisini gsterir." 112 Yazarlarmzn, sanatn toplumu bilgilendirme ve ynlendirmede etkin bir ilev yklendii dncesinden hareket ettiini syleyebiliriz. Yazarlarn yaptlarnda hem toplumsal sorunlarla hesaplamaya girdikleri ve ideolojinin sis perdesi altnda gizledii, ama gerekte varolan retim ilikilerini oyunlarnda grnr klma abasnda olduunu, hem de tiyatromuzu geleneksel anlaytan syrmaya, zgn bir dil oluturmaya altklarn gryoruz. Sanat anlaylar, sylemlerini oluturma biimleri kukusuz temel toplumsal gereksinimleri karlamaya yneliyor. Yazarlarn dzenle uzlamayan,
112. Louis Althusser; "deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar", ev. Yusuf Alp, Mahmut zk, letiim Yay., Ekim 1994, s.54
119
dzeni sorgulayan tavrlar, metin stratejilerine de yansyarak, almlayan da ayn tr bir tepki iine girmeye koulluyor. Ancak egemen ideolojinin, sylemini benimsetme biiminde kulland otoriter tavrn ve yntemin bir benzeri metinlerin iinde de varln srdrdnden, sylemin deimesi yapsal bir deiime yn vermiyor. Temelde varolan yap aslnda korunuyor. Yani, metnin almlayan ynlendirme biimi, almlayanla girdii diyalog, almlayandan bekledii ibirlii, bata amalananla sonuta gelinen yerin uzlamad bir noktada duruyor. Almlayan ok ynl eletirel bir baktan uzaklarken, metinlerin okanlamllk zellikleri de kayboluyor. Dolaysyla, tiyatromuzun epik ve uyumsuz tiyatrodan etkileniminde, yeni araylarn ilk admlarnn atldn ama zellikle biimsel sorunlarn stesinden gelinmesinde ve oyunlarn almlayana ynelik tavrnda eksik kalan ynler olduunu syleyebiliriz.
120
SON SZ
retimi yapan yazar, kurduu metin stratejisinin olas etkilerini de retir. Bir alc iin altnn bilincindedir ve metni tasarlarken bir iletiim tasars da ortaya koyar. Bu iletiim tasarsnn gereklemesi de okuma srecinde ortaya kmaktadr. Her metin kendi tasars ynnde okurun almlamasn eitli biimlerde, eitli yntemlerle koullamakta ve olas okurunu da retmektedir. Okurun anlam yaratma ve metni yorumlama biiminde de etkin olabilmekte, kimi zaman bunu snrlamakta, kimi zaman zgr brakmaktadr. Tiyatro metinleriyse salt okunduklarnda deil, sahnelendiklerinde de yaam bulan metinler olarak, dier yazn yaptlarndan ayrlrlar. Bylece, anlam potansiyellerinin, hem okunma hem sahneye aktarlma hem de izlenme srelerinde farkl boyutlarda ortaya kmas asndan ok katmanl bir almlanma serveni iindedirler. Kukusuz sahneleme sz konusu olduunda almlamay etkileyen tiyatroya zg bambaka bir gstergeler sisteminden sz etmek gerekir. Ancak, bu almada konu snrlandrlarak esas alnan nokta, oyunlarn metinsel almlanma servenlerinde okurla girdikleri diyaloun biimini ortaya karmak, oyun yazarlarnn sylemlerini metinlerinde nasl oluturduklarn bulgulamaya almak oldu. nk, tiyatro metinleri, stratejilerinin sahne dramaturjisine aktarlmas yoluyla dolayl olarak izleyici-sahne ilikisinin biimini de retmektedirler. Bu ilikinin bilincinde olunmas, eletirel yaklalarak metinle hesaplalmasysa sahne yorumunda izleyiciyle kurulacak iletiimin biimini, yeni bir stratejiyi ve farkl bir seenei dourabilecektir.
121
Bu dncenin temelinde, tiyatromuzdaki epik ve uyumsuz tiyatro rneklerinin, Bat Avrupa tiyatrosu kaynakl epik ve uyumsuz tiyatrodan zellikle metin-okur/izleyici-sahne ilikisi anlamnda ayrlan yn ortaya karlmaya alld. Oyun yazarlarmzn bu akmlardan etkilenme biimleri, oyunlarnda okura/izleyiciye verdikleri rol araclyla tartld. lkemizde yazlm oyunlarda, dorudan toplumsal sorunlarla hesaplama arac olarak ilevsel bir noktadan hareket edilerek ilenen konu ve iletinin ne karld, biimsel ve estetik kayglarn ikinci planda kald bir metin stratejisinin hakim olduu grld. Yazarlarmzn metinleri araclyla okurla/izleyiciyle girdikleri diyaloun, didaktik-otoriter bir erevede biimlendii ve bu ilikinin yeniden retimine dnt, okurun/izleyicinin sylenileni onaylamasna ya da iknasna ynelik bir metin stratejisi kurguland, bunun sonucu olarak da metinlerde okurun/izleyicinin dnsel etkinliinin ve d gcnn snrland ortaya kt. Tiyatro, almann kapsam iinde ele alnan yazarlarmzn, kendi siyasal ideolojilerini okurlarna iletecekleri bir aygt ilevi grmektedir. Yazarlar, okura/izleyiciye seslenerek, onu, kendi ideolojisinin iinden bakmaya arrlar. Okuru/izleyiciyi, tpk egemen ideolojinin yapt gibi, bu arya koulsuz cevap vermeye davet ederler. Bylece, anlamlandrmann yazarn ideolojisi erevesinde gereklemesi ngrlr ve okura pasif bir rol atfedilir. Dolaysyla, metinler araclyla, (belki de bilind srelerle) sregelen iletiim biiminin yeniden retimi sz konusu olmakta, dncenin ve dgcnn zgrlemesi, farkl bak alarnn, ok ynl eletirel bir tavrn gelitirilmesi bir anlamda engellenmekte ya da bu yne alan yeni kaplar ve neriler retilememektedir. ncelemenin sonunda, yazarlarmzn, egemen ideolojinin
perdeledii, bireylerin deimez gereklermi gibi benimsedikleri iliki biimlerinin temelinde yatan otoriter-hiyerarik ve kartyla kendini vareden yapnn bir benzerini metin yaplarnda da barndrdklar gzlenmitir. Oysa, gnmzn ak totaliter yaplarnn rettii yeni koullar dnldnde, hiyerarik-otoriter anlayn biim deitiren, kar tepkileri, muhalefeti kendine dntren, bunlar iine
122
eken ve dzenin srmesinde yan rn olarak besleyen ynlerinin aa karlmas iin, basit ikili kartlklardan fazlasna gereksinim olduu ortadadr. Metinsel yapnn okanlamll, okurun/izleyicinin dgcnn, ok ynl eletirel bak gelitirmesinin engellenmemesi de bu adan nemlidir. almada incelenen, tiyatromuzda yeni araylara giren bu oyunlarn, tiyatromuzun geliimine byk katklar olmasna karn, gnmzde yeniden sahneye konulma aamalarnda eletirel bir yaklamla ele alnmalar gerekli olacaktr. nk, okur-metin/izleyicisahne iletiiminin biiminde nemsiz bir ayrnt gibi ikinci plana itilen metinsel yaplarnn, aslnda sregelen dnme biimini ve yapy yeniden retme ve yaratclk asndan snrl kalma tehlikesi tadn gryoruz. Oyunlarn, izleyicinin dnsel etkinliini ve d gcn zgr bir biimde harekete geirebilmesi ve farkl bir iletiimin ortaya kabilmesi iin, belki de metinlerin ynetmen ve dramaturg tarafndan uyarlanmas yoluna gidilmesi ya da sahne dramaturjisinde yeniden yazlmas nerilebilir.
Sylei - Fakiye zsoysal
ada tiyatro anlay, sanat reticisiyle beraber almlayann da yaratcln zgr brakan metin ve sahne stratejilerini gerektiriyor.
Fakiye zsoysal ile Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri zerine bir sylei
altKitap: ncelemende 1960'l-70'li yllarda lkemizde yazlm, epik ve absrd tiyatro akmndan etkilenen oyunlar ele alyorsun. Setiin dnemin tiyatromuz asndan nemi nedir? Fakiye zsoysal: 1960'l ve 70'li yllar lkemizde nc ve deneysel tiyatronun balang yllar olarak dnlebilir. Bu zelliiyle, geleneksel benzetmeci tiyatro anlayndan syrlma dnemidir. Gerek tiyatro yaznnda gerekse sahnelemelerde yeni biim ve farkl ifade yollar arayan, izleyicinin etkin katlmn amalayan almalarn ilk admlar bu dnemlerde atlyor. Tiyatro insanlar zgn bir tiyatro dili oluturma aray iine giriyorlar. Tiyatromuzda, insann snrl gereklik algsn amaya ynelik abalar, dnyaya baka bir gzle bakma giriimleri bu dnemde younlayor. Bat Avrupa yaznnda ortaya kan epik tiyatrodan ve absrd tiyatro akmndan etkilenim de bu araylarn bir paras olarak beliriyor. Ayrca tiyatro, izleyici kitlesiyle karlkl "canl" bir etkileim iinde dorudan diyalog kurabilen bir sanat dal olduu iin, dier sanat dallarndan belki daha fazla sosyo-politik olaylarla da iie yayor. Sz konusu dnemde lkenin siyasal hareketlilii iinde tiyatro, toplumsal deiimin szcs olarak yalnzca bir misyon stlenmekle kalmyor, bu misyonun arac durumunda da grlyor. Bu durum, ayn zamanda, tiyatro insanlarn toplumsal sorunlarla farkl sanatsal ifade biimleri araclyla hesaplama yollar aramaya iten bir unsur da.
ii
altKitap: almanda Haldun Taner, Vasf ngren, Melih Cevdet Anday ve Sabahattin Kudret Aksal'n epik ve absrd zellikler tayan tiyatro metinlerini, okurun/izleyicinin "almlama"sna ynelik otoriter tavrlar asndan eletiriyorsun. Aslnda bu bak as, metinlerin yazld dnemin "deiim" anlayna ve dnme biimine de dolayl yoldan bir eletiri getiriyor sanrm. Fakiye zsoysal: yle de denilebilir ama almam daha ok okurmetin/izleyici-sahne iletiimine ynelik bir neri nitelii tayor. Aslnda, bu inceleme, bir "ilk alma" olarak deerlendirilebilir. nk, imdiye kadar yaplan kuramsal tiyatro metin incelemelerinde, okur-metin (dolaysyla izleyici-sahne) diyalounun sorun edilmediini, "almlama"ya ynelik metin zmlemeleri yaplmadn grdm. Bu tr bir zmleme, tiyatro metninin okurla kurmak istedii iletiim tasarsn, yani yazarn metin stratejisini ortaya karacakt. Kurulmak istenilen metinsel iletiimin biimi, aslnda yazarn okura ynelik tavrn ve dnme biimini de ortaya koyuyor. Yine de bir ok farkl metin zmleme yntemleri var kukusuz. Ele aldm tiyatro oyunlarnda, metin stratejilerinin didaktik-otoriter bir tavrda kurgulandklarn gzlemledim. Bu oyunlar, Brecht'in epik tiyatro anlayndan ve absrd tiyatrodan etkilenilerek yazlm rnekler ama etkilendikleri tiyatro yazn biimlerinin okura zgr d gc ve yorumlama alan brakan zelliklerini, biim-ierik ve estetik rtmesini hemen hi barndrmyorlar. Bu durum metnin okanlamlln yok ettii gibi, karlkl etkileimi de aksatyor. Metinler, okuru iletilerinden ders almaya ya da iletileri ynnde iknaya koullayan stratejiler ortaya koyuyor, okuru zgr brakmyor, dnme, yorumlama ve yaratclk srelerinden uzaklatryorlar. Dolaysyla, metinler bir eit iktidar ilikisi kurup, bu tr bir ilikinin yeniden retilmesine neden oluyorlar veya farknda olmadan bu tr bir iliki biimini okurun almlamasnda pekitiriyorlar. Yazldklar dnemsel zelliklere bugnden bakldnda, iktidarn deil de, iktidarn el deitirmesinin sorun edildii bir anlayn hakimiyeti eletirilebilir. Bu nedenle, metinsel iletiim sorunlarnn sahne zerinde yeniden retilmemesi iin, "almlama", "metin stratejileri" ve "izleyici dramaturjisi" gibi konularn da, belki daha fazla nem verilerek, dnlmesi nerilebilir. ada tiyatro anlay, sanat reticisiyle beraber almlayann da yaratcln zgr brakan metin ve sahne stratejilerini gerektiriyor.
iii
altKitap: Gnmzde tiyatro yazarlarmza ve genel olarak tiyatromuzun durumuna nasl bakyorsun? Fakiye zsoysal: Gnmzde tiyatromuzun bir skmlk duygusu iinde olduu sylenebilir. Belki de toplumsal deiimin hz ve ilenecek malzemenin okluu da insann nereden tutacan armasna neden oluyor. Kukusuz bir yandan da aray devam ediyor. Yeni almalara baktmzda, uluslararas bir platformda yer alma abalarnn younlatn, daha ok kltrleraras etkileime nem verildii, masallara, sylencelere, arketiplere dnerek, bunlar araclyla gnmz deerleriyle hesaplamaya gidildiini gryoruz. zellikle alternatif alan gruplarn nemli bir k yapacaklarna, izleyiciyi artacak yapmlar reteceklerine inanyorum.
altKitap: Bundan sonra neler yapmay dnyorsun? Fakiye zsoysal: Tiyatro gstergebilimi ve sahne zeri gstergelerinin izleyicinin almlamasn etkileme biimi zerine younlamay dnyorum. Ayrca, stanbul niversitesi Tiyatro Eletirmenlii ve Dramaturji Blm retim yeleriyle birlikte yrteceimiz iki proje var: Ortaretim edebiyat dersleri iinde tiyatro metinlerinin zmlenmesine ynelik kitapklar hazrlamay ve tiyatro tarihimize ynelik kapsaml bir aratrma yapmay planlyoruz.
Kaynaka
KAYNAKA
Kitaplar: AKSOY, Nazan, "Yeni Eletiri", Eletiri ve Eletiri Kuram stne Sylemler, (Yay.Haz. Mehmet Rifat), Dzlem Yay., stanbul, Ocak 1996, s.15-26 AKSOY, Nazan, Bat ve Bakalar, Dzlem Yay., stanbul, Ekim 1996 ALTHUSSER, Louis, deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, (ev. Yusuf Alp/Mahmut zk), letiim Yay., stanbul, 4.Bask, Ekim 1994 BARTHES, Roland, "The Death of The Author", Modern Criticism and Theory, (edited by David Lodge), Longman, New York, 1995, s.166-172 BECKERMAN, Bernard, Theatrical Presentation: Performer, Audience and Act, Routledge, 1990 BENNETT, Susan, Theatre Audiences A Theory of Production and Reception, Routledge, London, 1990 BENTLEY, Eric, The Brecht Commentaries 1943-1986, Grove Press, New York, 1987 BENTLEY, Eric, The Theory of The Modern Stage, Penguin books, 1992 BRECHT, Bertolt, Epik Tiyatro, (ev.Kmuran ipal), Cem Yay., stanbul, 1990 BRECHT, Bertolt, Oyun Sanat ve Dekor, (ev.Kmuran ipal), Cem Yay., stanbul, Aralk 1994 BRECHT, Bertolt, Tiyatro in Kk Organon, (ev.Ahmet Cemal), Mitos Boyut Yay., stanbul, Kasm 1993 BROOK, Peter, Bo Alan, (ev.lker nce), Afa Yay., stanbul, ubat 1990 EAGLETON, Terry, Edebiyat Kuram, (ev.Esen Tarm), Ayrnt Yay., stanbul, Kasm 1990 ECO, Umberto, Ak Yapt, (ev.Yakup ahan), Kabalc Yay., stanbul Kasm 1992
Kaynaka
ii
ECO, Umberto, Almlama Gstergebilimi, (ev.Sema Rifat), Dzlem Yay., stanbul, Nisan 1991 ECO, Umberto, Anlat Ormanlarnda Alt Gezinti, (ev.Kemal Atakay), Can Yay., stanbul, 1995 ECO, Umberto, The Role Of The Reader, Indiana University Press, Bloomington, 1979 ECO, Umberto, Yorum ve Ar Yorum, (ev.Kemal Atakay), Can Yay., stanbul, 1996 ESSLIN, Martin, Absrd Tiyatro, (ev.Gler Siper), Dost Yay., Ankara, Austos 1999 ESSLIN, Martin, Dram Sanatnn Alan, (ev.zdemir Nutku), Yap Kredi Yay., stanbul, Mays 1996 FOUCAULT, Michel, "What Is An Author?", Modern Criticism and Theory, (edited by David Lodge), Longman, New York, 1995, s.196210 GKTRK, Akit, Okuma Ura, Yap Kredi Yay., stanbul, Kasm 1997 GKTRK, Akit, Szn tesi, nklap Kitabevi, stanbul, 1989 GRN, Dikmen, Trkiye'de Tiyatro Eletirisi (1950-1975), Doktora Tezi Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tiyatro Krss, Ankara 1978 HOMAN, Sidney, The Audience as Actor and Character, Associated University Presses, USA, 1989 ISER, Wolfgang, "Indeterminacy and the Reader's Responce", Twentieth-Century Literary Theory, (edited and introduced by K.M. Newton), Macmillan Education Ltd., 1988, s.226-231 ISER, Wolfgang, "The Reading Process: A Phenomenological Approach", Modern Criticism and Theory, (edited by David Lodge), Longman, New York, 1995, s.211-227 ISER, Wolfgang, The Act of Reading, A Theory of Aesthetic Response, The Johns Hopkins University Press, London, fourth printing, 1987 PROLU, Zehra, 2000'li Yllara Doru Tiyatro, Mitos Boyut Yay., stanbul, Mays 1998 PROLU, Zehra, Tiyatroda Devrim, ada Yay., stanbul, kinci Bas, ubat 1995
Kaynaka
iii
PROLU, Zehra, Tiyatroda Dnsellik, Mitos Boyut Yay., stanbul, Ekim 1995 PROLU, Zehra, Tiyatroda Yeni Araylar, Dzlem Yay., stanbul, Mart 1992 PROLU, Zehra, Uyumsuz Tiyatroda Gerekilik, Mitos Boyut Yay., stanbul, Nisan 1996 JAMESON, Fredric, Brecht ve Yntem, (ev.Yurdanur Salman), Yap Kredi Yay., stanbul, Haziran 1998 KESTING, Marianne, Brecht, (ev.Veysel Atayman/Zeynep zkan), Alan Yay., stanbul, Haziran 1985 KESTING, Marianne, Tarihte ve amzda Epik Tiyatro, (ev.Ylmaz Onay), Adam Yay., stanbul, Nisan 1985 KURAN, Nedret, "Almlama Estetii ve Hans Robert Jauss", Eletiri ve Eletiri Kuram stne Sylemler, (Yay.Haz. Mehmet Rifat), Dzlem Yay., stanbul, Ocak 1996, s.29-39 MORAN, Berna, Edebiyat Kuramlar Ve Eletiri, Cem Yay., stanbul, 9.Bas, 1994 PISCATOR, Erwin, Politik Tiyatro, (ev.Mustafa nl/Suavi Gney), Metis Yay., stanbul, Ocak 1985 RFAT, Sema, "Yapt Okur likisi ve Umberto Eco", Eletiri ve Eletiri Kuram stne Sylemler, (Yay.Haz. Mehmet Rifat), Dzlem Yay., stanbul, Ocak 1996, s.43-54 ENER, Sevda, ada Trk Tiyatrosunda Ahlk Ekonomi Kltr Sorunlar, Ankara nv.Basmevi, Ankara 1971 WILLETT, John, The Theatre of Erwin Piscator, Eyre Methuen Ltd., London, 1978 WRIGHT, Elizabeth, Postmodern Brecht, (ev.Ayegl Bahcvan), Dost Yay., Ankara, Nisan 1998 YKSEL,Ayegl, ada Trk Tiyatrosundan On Yazar, Mitos Boyut Yay., stanbul, 1997 YKSEL,Ayegl, Haldun Taner Tiyatrosu, Bilgi Yay., stanbul, Temmuz 1986 YKSEL,Ayegl, Samuel Beckett Tiyatrosu, Yap Kredi Yay., stanbul, Ekim 1992 YKSEL,Ayegl, Yapsalclk ve Bir Uygulama Melih Cevdet Anday Tiyatrosu, Gndoan Yay., Ankara, kinci Basm, Mays 1995
Kaynaka
iv
Oyunlar: AKSAL, Sabahattin Kudret, Bay Hi/ Sonsuzluk Kitabevi, Cem Yay., stanbul, 1991 AKSAL, Sabahattin Kudret, Btn Yaptlar, Oyunlar, Yap Kredi Yay., stanbul, Ocak 1998 ANDAY, Melih Cevdet, Toplu Oyunlar-1, Adam Yay., stanbul, Temmuz 1987 BECKETT, Samuel, Godot'yu Beklerken, (ev.Hasan Anamur), Can Yay., stanbul, 1990 BRECHT, Bertolt, Sezuan'n yi nsan, (ev.Adalet Cimcoz Teo), zlem Yay., stanbul, Nisan 1964 NGREN, Vasf, Btn Oyunlar, Mitos Boyut Yay., stanbul, Mays 1991 TANER, Haldun, Btn Oyunlar/1 Keanl Ali Destan, Bilgi Yay., stanbul, Eyll 1984 TANER, Haldun, Btn Oyunlar/6 Gzlerimi Kaparm Vazifemi Yaparm, Bilgi Yay., stanbul, Mays 1992 TANER, Haldun, Btn Oyunlar/9 Aynda amata , Bilgi Yay., stanbul, Ekim 1996
Dergiler: ALTHUSSER, Louis, "Piccolo Tiyatro: Bertolazzi ve Brecht Materyalist Bir Tiyatro zerine Notlar", (ev.idem Gen/ Mutlu ztrk) Mimesis Tiyatro/eviri-Aratrma Dergisi, say:7, Boazii niversitesi Yay., stanbul, Nisan 1999, s.131-149 ALTHUSSER, Louis, "Sanat zerine Bir Mektup", (ev.Bora Tanyel), Mimesis Tiyatro/eviri-Aratrma Dergisi, say:6, Boazii niversitesi Yay., stanbul, s.263-267, ANAMUR, Hasan, "Keanl Ali Destan zerine Bir nceleme", Tiyatro Anadolu Dergisi, Gz 1989, Eskiehir Anadolu niversitesi Yay., s. 92-106 BRECHT, Bertolt, "Gyrgy Lukacs'a Kar", (ev. Taciser Belge), Birikim, say:7, Kasm 1989, s.10-22 BRECHT, Bertolt, "Sezuan'n yi nsan zerine", (ev.Hlya Baheci) Mimesis Tiyatro/eviri-Aratrma Dergisi, say:6, Boazii niversitesi Yay., stanbul, s.105-119
Kaynaka
De MARINIS, Marco, "Dramaturgy of the Spectator, (ev.Paul Dwyer), The Drama Review, Volume 31, no:2, T114, June 1987, s. 100-114 ECO, Umberto, "Semiotics of Theatrical Performance", The Drama Review, Volume21, no:1,T73, March 1977, s.107-117 ISER, Wolfgang, "Metinlerin arsal Yaps", (ev.ara Sayn), Balam- ..Yb. Diller Yksek Okulu Almanca Bl. Dergisi, Hstabiat Matbaas, stanbul, 1979, s.139-162 PROLU, Zehra, "Gerek ve Dnt", Balam- ..Yb. Diller Yksek Okulu Almanca Bl. Dergisi, Hstabiat Matbaas, stanbul, 1979, s.163-168 PROLU, Zehra, "Okuma Edimi ve Yaznsal Metin Trleri", Alman Dili ve Edebiyat Dergisi VIII, Prof.Dr.ara Sayn'a Armaan Says) Ayr Basm, ..Edebiyat Fk.Yay., stanbul 1993, s.129-138 PROLU, Zehra, "Haldun Taner'in "Aynda alkur" yksnde Okuyucu-Yapt-Yazar Diyalou", Adam yk, Adam Yay. say:22, Mays-Haziran 1999 RFAT, Sema, "Metni Kim Oluturur? Yazar m? Okur mu?", Kuram 3, Kur Yay., stanbul, 1993, s.17-18 RFAT, Sema, "Metnin indeki Okur", Kuram 5, Kur Yay., stanbul, 1994 , s.23-24 SAYIN, ara, "Yaznbilim ve Almlama Estetii (Rezeptinsaesthetik)", Balam- ..Yb. Diller Yksek Okulu Almanca Bl. Dergisi, Hstabiat Matbaas, stanbul, 1979, s.103-118

Tiyatro Metinleri

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tiyatro Metinleri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri

nsz - Prof. Dr. Zehra pirolu

nsz - Prof. Dr. Zehra pirolu

nsz - Prof. Dr. Zehra pirolu

Okuyucunun dramaturgisinden yola karak Oyun metinleriyle kn, yapc

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

I. METN-OKUR / ZLEYC SAHNE LETM

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

braklmamaktadr. Yani Brecht, izleyiciyi bir "yarglayc" ya da "yce

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

kendilerini zneler olarak grmektedirler.15

(..) gereklikle ideoloji

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Yani Iser'in "yaznsal metin" tanmnda, kendi dilini

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

mekanizmas da okuru tamamiyle serbest brakmaz. Okur, metnin

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

gerekletirebileceklermi gibi bir etki braktklarn sylyor ve unlar

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

II. BERTOLT BRECHT VE YEN OKUR/ZLEYC YARATMA YOLUNDA DNME ETM

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal

Tiyatro Metinlerinde Almlama ve Metin Stratejileri - Fakiye zsoysal