T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

ELEKTRONK DEVRELER VE SSTEMLER-1

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...............................................................................................................iv GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET-1 .................................................................................................3 1. REAKTF DEVRELER ...................................................................................................3 1.1. Reaktans ve Empedans ..............................................................................................3 1.1.1. Kapasitif ve Endktif Reaktansn Tanm............................................................3 1.1.2. DC Devrede Diren, Kondansatr ve Bobin........................................................4 1.1.3. Devrede Zaman likisini Hesaplama..................................................................4 1.1.4. Seri ve Paralel AC Devrelerde Reaktif Deer ve Empedans Deerlerini Belirleme ....................................................................................................................................8 1.1.5. Devre Davranlarn Analizde j veya i operatr ile alma ...........................21 1.2. Rezonans Devreleri .................................................................................................22 1.2.1. Seri Rezonans ..................................................................................................23 1.2.2. Paralel Rezonans ..............................................................................................28 1.3. Rezonans Devrelerinin Uygulamalar ve Sorun Giderme .........................................31 1.3.1. AC ve DC Devrelerde Arza Tehisi in Gerilim Tahmini ...............................31 1.3.2. Empedans Uygunlatrma in Gerekenler ve Empedans Uygunlatrma...........31 1.3.3. Alak Geiren, Yksek Geiren, Band Geiren ve Bant Durduran G Kayna Filtreleri.....................................................................................................................32 1.3.4. Belirli Uygulamalar in Seri veya Paralel Rezonans Devresinin zel eitlerini Seme........................................................................................................................36 1.3.5. Transmisyon Hatlarnn Rezonans Devreleri ve Frekans Ynlendiriciler ile Balants ..................................................................................................................39 1.3.6. Transmisyon Hatlarnn Rezonans Devrelerinde Bir Eleman Gibi Kullanlmas 39 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................41 LME VE DEERLENDRME .................................................................................42 RENME FAALYET-2 ...............................................................................................44 2. TEMEL ELEKTRONK DEVRELER............................................................................44 2.1. Dorultmalar ve G Kaynaklar ...........................................................................44 2.1.1. ACyi DCye Dntren Devreler (Redresrler) .............................................44 2.1.2. Dorultma Devrelerinden Alnan DC'yi Tam Doru Akm Hline Getirici Filtreler......................................................................................................................47 2.1.3. DC G Kaynaklarnda Kullanlan Reglatr Devreleri....................................50 2.1.4. Transistrl Regleli DC G Kaynaklaryla lgili Uygulanm Devreler .........51 2.1.5. Entegre Gerilim Reglatrleri...........................................................................52 2.1.6. Gerilim Katlayclar (oklayclar) ...................................................................55 2.2. Amplifikatrler (Ykselteler).................................................................................57 2.2.1. Ykseltelerde alma Snflar ......................................................................57 2.2.2. Bir Amplifikatr Devresinin dB Kazancnn Hesab..........................................58 2.2.3. Transistrl Ykseltelerde DC ile Polarma Yntemleri ...................................59 2.2.4. Transistrl Ykseltelerin Balant ekillerine Gre Snflandrlmas ............62 2.2.5. Ykselteleri Olumsuz Etkileyen Grlt Kaynaklar.......................................65 2.2.6. Ykselte Arzalar...........................................................................................66 2.3. Osilatrler ...............................................................................................................67 2.3.1. LC Osilatrleri .................................................................................................67 2.3.2. RC Osilatrler ..................................................................................................76 i

2.3.3. Frekans Birletiricinin (Frekans Sentezleyici ) almas .................................80 2.4. Modlasyon ............................................................................................................81 2.4.1. Modlasyon eitleri .......................................................................................82 2.4.2. Demodlasyon .................................................................................................90 2.4.3. Faz Kilitlemeli evrimin ( PLL ) alma Tarz ve Uygulamalar.....................92 2.5. Anahtarlama Devreleri ............................................................................................94 2.5.1. Lojik Kap Entegrelerinin Yapld Malzemeye Gre Snflandrlmas............94 2.5.2. Multivibratrler................................................................................................98 2.5.3. eitli Multivibratr Devresi rnekleri ..........................................................101 2.5.4. Bellek Uygulamalar ......................................................................................104 2.6. Kap ve Sayc Devreler.........................................................................................108 2.6.1. Toplayc karc ve Karlatrclar .............................................................108 2.6.2. karc Devreler............................................................................................110 2.6.3. Karlatrclar (Comparator).........................................................................111 2.6.4. Sayc Uygulamalar ve Sayc Modunu Belirleme..........................................112 2.6.5. BCD Sayclar ................................................................................................113 UYGULAMA FAALYET.........................................................................................116 LME VE DEERLENDRME ...............................................................................117 RENME FAALYET-3 .............................................................................................119 3. PALS DEVRELER.....................................................................................................119 3.1. Pals Teknikleri ......................................................................................................119 3.1.1. Palsin Tarifi ...................................................................................................120 3.1.2. Ykselme Zaman ..........................................................................................120 3.1.3. Devam Sresi.................................................................................................121 3.1.4. Dme Zaman...............................................................................................121 3.1.5. Pals Peryodu ..................................................................................................121 3.1.6. Tekrarlama Derecesi ......................................................................................122 3.1.7. Pals eklinin nemi .......................................................................................122 3.1.8. Devrelerin Pals Parametrelerine Etkileri .........................................................123 3.1.9. Pals Distorsiyonu ...........................................................................................123 3.2. Pals Devreleri eitleri..........................................................................................124 3.2.1. Diferansiyel Devreleri ....................................................................................124 3.2.2. ntegral Devreleri ...........................................................................................126 3.2.3. Kilitleme Devreleri.........................................................................................127 3.2.4. Krpc Devreler .............................................................................................130 3.2.5. Miller Devreleri .............................................................................................131 3.2.6. Boot Strobe Devreleri.....................................................................................134 3.2.7. Schmitt Trigger Devreleri...............................................................................135 3.3. Zamanlama ve Zamanlayc Uygulamalar.............................................................140 3.3.1. 5555 Zamanlayc Entegresi ...........................................................................140 3.4. Osilatrlerde Frekansn Sabit Tutulmas ................................................................142 3.5. Pals Devre Uygulamalar.......................................................................................144 3.5.1. Op-Ampl Sinyal Jeneratr Devresi (Kare, gen ve Sinsoidal)...................144 3.5.2. Op-ampl Sinyal Jeneratr Devresi (Kare ve gen) .....................................145 3.5.3. Kristalli Osilatr Devresi................................................................................145 3.5.4. Gerilim Kontroll (VCO) Osilatr Devresi .....................................................146 3.5.5. Kare gen ve Sinsoidal Biimli Sinyaller reten Osilatr Devresi..............147 ii

3.5.6. Kare ve gen Biimli Sinyaller reten Osilatr Devresi...............................147 3.6. Pals Devrelerinde Arza Giderme ..........................................................................148 3.6.1. Arzann Tanm .............................................................................................148 3.6.2. Arzann Giderilmesi ......................................................................................148 3.6.3. Statik Arzalarn Giderilmesi ..........................................................................148 3.6.4. Dinamik Arzalarn Giderilmesi......................................................................149 3.6.5. Arza Sebebini Bulma ....................................................................................149 3.6 6. Arzaya Yol aan Baz Etkenler......................................................................149 UYGULAMA FAALYET.........................................................................................150 LME VE DEERLENDRME ...............................................................................151 MODL DEERLENDRME.........................................................................................153 CEVAP ANAHTARLARI ...............................................................................................156 KAYNAKLAR ................................................................................................................158

iii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 523EO0086 Elektrik Elektronik Teknolojisi Endstriyel Bakm Onarm Elektronik Devreler ve Sistemler1 Elektronik devreler ve sistemlerle ilgili temel bilgi ve becerilerin kazandrld renme materyalidir. 40/32 Analog devre elemanlar modlnden baarl olmak. Elektronik devreleri ve sistemleri kullanmak, arzalarn gidermek. verimli olarak

Genel Ama Gerekli ortam salandnda, elektronik sistemleri verimli olarak kullanabilecek, arzalarn giderebileceksiniz. Amalar Gerekli ortam salandnda: 1. Reaktif devreleri verimli olarak kullanabilecek, MODLN AMACI arzalarn giderebileceksiniz. 2. Temel elektronik devreler verimli olarak kullanabilecek, arzalarn giderebileceksiniz. 3. Pals devreleri verimli olarak kullanabilecek, arzalarn giderebileceksiniz. Atlye ve laboratuvar ortam, analog avometre, dijital ETM RETM avometre, osilaskop, sinyal jeneratr, frekansmetre, ayarl ORTAMLARI VE DC g kayna, lehim makinesi, lehim teli, lehim pastas, DONANIMLARI pense, kargaburnu, anahtar takm, tornavida takm Her faaliyet sonrasnda o faliyetle ilgili deerlendirme sorular ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz. VE retmen modl sonunda size lme arac (uygulama, soru-cevap) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

LME DEERLENDRME

iv

GR GR
Sevgili renci, Elektrik Elektronik alannda teknolojik gelimeler ok hzl olmakta, her geen gn yeni bir elektronik cihazla karlamaktayz. Elektronik cihazlar hayatmzn her alannda ilerimizi kolaylatran, yaam kalitemizi ykselten vazgeemeyeceimiz bir yardmc durumundadr. zellikle endstride verimliliin ve kalitenin artmas, tamamen bu alanda kullanlan elektronik cihazlar sayesinde olmutur. Bu sebeple de elektronik cihazlarn kullanlmas, tamir ve bakm ile ilgili meslekler her zaman iin en gzde meslekler arasndadr. Bu modlde, elektronik cihazlarn yapmnda kullanlan reakif devreler, temel elektronik devreleri ve pals devreleri anlatlmtr. Bu modl baar ile tamamladnda elektronik devreler ve sistemleri hakknda temel bilgileri edinmi olacaksnz. Her ne kadar elektronik alannda ok hzl teknolojik gelimeler yaansa bile temel yaklamlar deimemektedir. Elektronik devreleri ve sistemleri tanmak, kullanmn ve arzalarn giderebilmek sizin iin geni i imknlar salayacaktr.

RENME FAALYET-1 RENME FAALYET-1

AMA
Reaktif devreleri kullanacak ve arzalarn giderebileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: AC ve DC devrelerde bobin, kondansatr ve direnlerin nasl davrandklar hakknda bilgi edininiz. Rezonans devreleri hakknda bilgi toplaynz. Empedans uygunlatrma ilemi hakknda bilgi edininiz. Aratrma ilemleri iin internet ortamnda aratrma yapp genel elektronik ve elektroteknik kitaplarndan faydalanabilirsiniz.

1. REAKTF DEVRELER
1.1. Reaktans ve Empedans
1.1.1. Kapasitif ve Endktif Reaktansn Tanm
Bobinler ve kondansatrler kaynak durumundaki AC retecinin frekansna gre deien bir diren (zorluk) gsterirler. Bu zorlua reaktans denir. Bir kondansatrn alternatif akma kar gsterdii dirence kapasitif reaktans denir. XC ile gsterilir ve birimi dur.

ekil 1.1: Kapasitif devre

Bir bobinin alternatif akma kar gsterdii dirence endktif reaktans denir. XL ile gsterilir ve birimi dur.

ekil 1.2: Endktif devre

1.1.2. DC Devrede Diren, Kondansatr ve Bobin

Bir elektrik devresine gerilim uygulandnda, alcdan akm gemektedir. Geen akm snrlayan etken ise alcnn direncidir. Bu yaklama gre, elektrik akmnn geiine kar zorluk gsteren elemanlara diren denir. Elektrik enerjisi diren zerinde sya dnr. Direncin sembol R ya da r, denklemi, R = V/I, birimi ise (ohm)dur. Direnlerin grevleri unlardr: Devreden geen akm snrlayarak ayn deerde tutmak. Devrenin besleme gerilimini blerek, yani klterek baka elemanlarn almasna yardmc olmak. Dk akmla alan devre elemanlarnn ar akma kar korunmasn salamak. Yk (alc) grevi yapmak. Is enerjisi retmek.

Frekans olmayan sinyaller doru akmdr. Dolaysyla bobin DC devrelerde ksa devre zellii gsterir. Kondansatr ise DC devrede ak devre zellii gsterir, yani DC akmn gemesine izin vermez. Bir bobin ya da kondansatre gerilim uyguland ya da uygulanm olan gerilim kesildii zaman devrenin akmnda hemen ykselme veya dme olmaz. Akmn kararl (sabit) hle gelmesi belli bir zaman sonra olur. Geici rejim ad verilen bu olay dorusal deil logaritmik (erisel) zellik tar. Baka bir deyile, zerinden 3 A geirebilen bir bobine akm uygulanr uygulanmaz bu elemandan geen akm annda 3 A olamaz. Bobinin etrafnda olunan manyetik alan geen akma ters ynde bir kuvvet oluturduundan 3 A dzeyine belli bir sre sonra eriilir. Akmn 0 A'den 3 A'e ulamas iin geen sre bobinin indktans (L) deerine bal olarak deiim gsterir.

1.1.3. Devrede Zaman likisini Hesaplama

1.1.3.1. R-L Seri (ndktif zellikli) Devrelerde Zaman Sabitesi Omik diren (R) ile indktif diren (XL) ekil 1.3'te grld gibi seri balanp akm uygulanrsa, devreye seri bal olan ampermetrenin ibresinin aniden maksimum deere kmad grlr. Bunun sebebi, bobinin oluturduu manyetik alann reteten gelen akmn artna kar koymasdr.

ekil 1.3: Seri R-C devresi ve R-L seri devreye uygulanan DC akmn "art" ve "azal" erileri

R ve L ile oluturulan seri bir devreden geen akmn, 5.t zaman sonra maksimum deere ulat, hassas deneyler sonucunda anlalmtr. Buna gre, R-L seri bal devrelerin zaman sabitesi t=L/R ile bulunabilir. rnek 1: 2 ohmluk diren ile 0,2 henrylik bobin seri balanmtr. Devrenin zaman sabitesini bulunuz? zm 1: t=L/R = 0,2/2 = 0,1 saniye Not: Her bobinin mutlaka bir miktar omik direnci vardr. Omik direnci hi olmayan bobine ideal bobin denir. Gerekte ideal bobin yoktur. deale yakn bobin vardr. R-L seri bal devreden geen akmn zamana gre deiim grafii izilecek olursa ekil 1.3 'te verilen logaritmik eriler bulunur. ekil 1.3'teki logaritmik erilerden yararlanlarak e tabanl logaritmik denklem bulunmutur. Uzun hesaplamalar gerektiren e tabanl denklemin nasl kt zerinde durulmadan hesaplamalarda kullanlan forml dorudan verilecektir. arj annda akmn an deeri: i = V/R.(1-e-(R/L).t) ya da, i = V/R.[1-1/e(R/L).t] Verilen denklemde: i: Anahtar kapatldktan sonra akmn maksimum deerine ulamadan nce herhangi bir t anndaki ani deeri, V: Devreye uygulanan gerilim, R: Devredeki direncin deeri, L: Bobinin indktans (henry), e: Neper logaritma taban (2,71828) Dearj annda akmn ani deeri: i = V/R.(e-(R/L).t ) ya da i = V/R(1/e(R/L).t ) 5

rnek 2: ekil 1.3' te verilen devrede R = 2 W, L = 4 H, V = 20 V olduuna gre, R-L seri devrede anahtar kapatldktan 2 s sonra akmn ani deeri nedir? Heaplaynz. zm 2: Devreden geebilecek doru akmn maksimum deeri, Imaks = V/R = 20/2=10 A DC uygulandktan 2 s sonra devreden geen akmn ani deeri, i = V/R.(1-e-(R/L).t) = 20/2(1-1/e(2/4).2) = 10.(1-1/e1) = 10.(1-1/2,7181) i = 10-10/2,718 = 6,32 A rnek 3: ekil 1.3' te verilen devrede akm maksimum deerde akarken S anahtar 2 konumuna alndktan 2 saniye sonra hangi deere der? zm 3: i = V/R.(e-(R/L).t)) = 10.1/e(R/L).t = 10/2,718 = 3,68 A 1.1.3.2. R-C Seri (Kapasitif zellikli) Devrelerde Zaman Sabitesi

ekil 1.4: R-C seri devre ve R-C seri devreye uygulanan DC akmn "art" ve "azal" erileri

Kondansatrn her iki levhasnda eit derecede elektron bulunduu zaman eleman bo olarak nitelenir. Kondansatrn dolmas demek, iki levhadan birinin (+), dierinin (-) yk ile yklenmesidir. Kondansatr bir R direnci zerinden arj olurken, ularndaki gerilimin, U besleme geriliminin% 63,2'sine kmas iin geen zamana bir zaman sabitesi denir. Baka bir deyile, dolu bir kondansatrn ular arasndaki gerilimin, boalma esnasnda ilk gerilim deerinin % 36,8' ine dmesi iin geen zamana bir zaman sabitesi ad verilir. Kondansatrler bir DC kaynana balandnda ampermetrenin ibresi nce yksek bir deer gsterir ve daha sonra 0 A deerine doru iner. ekil 1.4'te verilen devrede anahtar 2 konumuna alnrsa dearj ilemi balayacandan ampermetre ters ynde yksek bir akm deeri gsterir, daha sonra ibre sfr deerine doru der.

Yaplan bu deneylerin elektriksel grafikleri izilecek olursa ekil 2.4' teki logaritmik zellikli eriler bulunur. Erilerden karlan denklemlere gre kondansatrler 5t (tau)luk zaman aralnda dolar ya da boalr. Omik direnci hi olmayan bir kondansatr, ideal kondansatr olarak adlandrlr. Ancak gerekte ideal kondansatr yoktur, ideale yakn kondansatr vardr. nk, arj olurken akma kar hi diren gstermeyen kondansatr yaplamamtr. Yani, kondansatrn balant ayaklarnn ve plakalarn yapld metalin belli bir omik direnci sz konusudur. Herhangi bir kondansatr tek bana retece baland anda hemen dolmaz. Dolma ilemi belli bir sre alr. Bu sre ok ksa olduu iin ihmal edilebilir. Kondansatr ekil 1.4 te grld gibi bir diren zerinden devreye balandnda zaman sabitesi denklemi: t = R.C eklinde bulunur. Kondansatr arj olurken geriliminin belirli bir srede ykseldiini, dearj olurken yine belirli bir srede yksz hle dndn belirtmitik. Bu yaklam nda yaplan deneylerde bulunan doluluk oranlar u ekilde olmaktadr:

rnek 4: ekil 1.4 'te verilen devrede 1000 mFlk kondansatr, 10 kluk diren zerinden arj olmaktadr. a. Kondansatrn zaman sabitesini, b. Kondansatrn tam olarak dolmas iin geen zaman bulunuz. zm 4: a. t = R.C = 10000.0,001 = 10 s b. Kondansatrn dolma zaman = 5.t = 50 s Kondansatrn plakalarnda biriken enerjinin gerilim ve akm deerinin herhangi bir andaki seviyesini bulmada kullanlan denklemler: arj annda akmn ve gerilimin ani deerleri: vc = V.(1-e-t/R.C) ic = V/R.(e-t/R.C) rnek5: Deeri 2 M olan bir diren ile kapasite deeri 2 mF olan bir kondansatr seri balanmve sisteme 200 V uygulanmtr. Buna gre anahtar kapandktan 2 s sonra kondansatr ularndaki gerilim ka volt olur? Bulunuz.

zm5: Vc= V.(1-e-t/R.C)=200.(1-e-2/2.2)=200.(1-e-1/2)=200.[1-(1/e1/2)]=200.[1-(1/ )]= 78,6 V Dearj annda akmn ve gerilimin ani deerleri: vc = V.(e-t/R.C) ve ic = -V/R.(e-t/R.C) rnek 6: Kapasite deeri 1 mF olan bir kondansatre 250 V uygulanarak arj ilemi yaplmtr. Ardndan rete sistemin dna karlarak kondansatr ularna 1 Mluk diren paralel olarak balanmtr. Buna gre dearj ilemi baladktan 2 s sonra kondansatr ularndaki gerilim ka volta iner? Bulunuz. zm 6 : vc = V.(e-t/R.C) = 250.(e-1/1.1) = 250.e-1 = 250.(1/2,718) = 92 V

1.1.4. Seri ve Paralel AC Devrelerde Reaktif Deer ve Empedans Deerlerini Belirleme

Elektrik alclar akma gsterdikleri tepki bakmndan ayr zelliktedir. Bunlar omik, indktif ve kapasitif alclardr. AC ile beslenen devrelerde omik direnler tek bana olabilecei gibi diren ile bobin, diren ile kondansatr ya da diren, bobin, kondansatrden de oluabilir. rnein AC ile alacak ekilde retilmi motor uygulanan gerilime hem omik diren hem de indktif reaktans gsterir. Alcnn AA kaynaa gsterdii zorluk birden fazla olduu zaman bileke zorluk (e deer zorluk, empedans) kavram karmza kar. Empedans Z ile gsterilir. Birimi dur. Bir R - L, R - C ya da R - L - C devresinde gerilim ve akm biliniyorsa empedans, Z= V / I denklemiyle hesaplanabilir. 1.1.4.1. Seri Bal Devreler 1.1.4.1.1. Seri R-L Devresi ekilde grlen R-L devresine AC bir gerilim uygulandnda empedans, akm, gerilim vb. gibi deerlerin hesaplanmasnda Pisagor teoremi kullanlr.

ekil 1.5: R - L seri devresi ve R - L seri devrenin vektr diyagram

Seri R-L devresinde: Z2 = R2 + XL2 forml ile empedans, VT forml ile de gerilim bulunur.

VR2 + VXL2

R - L seri devrede omik direnten geen akm ile bu eleman zerinde den gerilim arasnda faz fark yoktur. Bobinden geen akm ile bu eleman zerinde den gerilim ise 90 faz farkldr. Byle bir devrenin vektr diyagram izilirken seri devrede akm ortak deiken olduundan x ekseni (yatay eksen) zerinde akmn vektr izilir. Daha sonra diren zerinde den gerilimin vektr akmla ayn fazl, bobin zerinde den gerilimin vektr ise 90 ileri fazl olarak izilir.

ekil 1.6: R-L seri devresinde empedans geni

Devredeki faz fark ise cos j = VR / VT veya cos j = R / Z forml ile bulunur. rnek 7: Direnci 10 , indktans 20 mH (0,02 H) olan bobinin ularna frekans 50 Hz olan AA 12 V uygulanmtr. Buna gre,

ekil 1.7: R-L seri devresi ( rnek 7 )

a. Bobinin (R - L seri devrenin) empedansn (Z), b. Bobinden geen akm (I), c. Diren zerinde den gerilimi (VR) bulunuz. . Bobin zerinde den gerilimi (VXL) bulunuz. d. Devreden geen akm ile gerilim arasndaki faz farkn (g katsaysn) bulunuz. e. Devrenin vektr diyagramn iziniz. a. XL = 2. 3,14.f.L Z2 =R2 +XL2 XL = 2. 3,14.50.0,02 Z2= 102 + 6,282 9 XL = 6,28 Z= 11,8

b. IT = VT / Z c. VR = I.R . VXL = I. XL d. cos j = R / Z ileridedir.

IT = 12 / 11,8 VR = 1,016.10 VXL = 1,01 . 6,28 cos j = 0,84

IT = 1,016 A VR =10,16 V VXL = 6,34 V j = 32,85 Devrenin gerilimi akmdan 32,85

e. Devrenin vektr diyagram ekilde grld gibidir.

ekil 1.8: R - L seri devresi (rnek 1) vektr diyagram

1.1.4.1.2. Seri R - C Devresi Seri R - C devresinin hesaplamalar tpk seri R - L devresinde olduu gibidir. Tek fark vektr diyagramndadr. Baka bir deyile seri R - C devresinde kondansatr zerinde den gerilim akmdan 90 geridedir.

ekil 1.9: R - C seri devre ve R - C seri devrenin vektr diyagram

Seri R-C devresinde: Z2 = R2 + XC2 forml ile empedans, VT forml ile de gerilim bulunur.

VR2 + VXC2

R - C seri devrede direnten geen akm ile bu eleman zerinde den gerilim arasnda faz fark yoktur. Kondansatrden geen akm ile bu eleman zerinde den gerilim ise 90 faz farkldr. Byle bir devrenin vektr diyagram izilirken seri devrede akm ortak deiken olduundan x ekseni (yatay eksen) zerinde akmn vektr izilir. Daha sonra diren 10

zerinde den gerilimin vektr akmla ayn fazl, kondansatr zerinde den gerilimin vektr ise 90 geri fazl olarak izilir.

ekil 1.10: R C seri devresinde empedans geni

Devredeki faz fark ise cos j = VR / VT veya cos j = R / Z forml ile bulunur. rnek 8: Direnci 10 , kapasitesi 220 F olan kondansatrn ularna frekans 50 Hz olan AA 12 V uygulanmtr. Buna gre,

ekil 1.11: R C seri devresi ( rnek 8 )

a. Kondansatrn indktif reaktansn (XC), b. R - C seri devrenin empedansn (Z), c. R - C seri devreden geen akm (IT), . Diren zerinde den gerilimi (VR), d. Kondansatr zerinde den gerilimi (VXC), e. Devreden geen akm ile gerilim arasndaki faz farkn (g kat saysn) bulunuz. f. Devrenin vektr diyagramn iziniz. a. XC = 1/ (2. 3,14.f.C) Z2 =R2 +XC2 b. IT = VT / Z c. VR = I.R XC = 1/ (2. 3,14.50.220.10-6) Z2= 102 + 14,472 IT = 12 / 17,58 VR = 0,68.10 XC = 14,47 Z= 17,58

IT = 0,68 A VR =6,8 V

11

. VXC = I. XC d. cos j = R / Z 55,94 geridedir.

VXC = 0,68 . 17,58 cos j = 0,56

VXC = 11,95 V j = 55,94 Devrenin gerilimi akmdan

e. Devrenin vektr diyagram ekilde grld gibidir:

ekil 1.12: R - L seri devresi (rnek 8) vektr diyagram

1.1.4.1.3. Seri R - L - C Devresi Diren, bobin ve kondansatrden oluan balantda bobinin indktif reaktans ile kondansatrn kapasitif reaktansndan hangisi bykse devrenin zellii ona gre karakteristik arz eder.

ekil 1.13: R - L - C seri devre ve R - L - C seri devrenin vektr diyagramlar

Baka bir deyile, XL > XC ise devre indktif zellik gsterir. Gerilim akmdan j as kadar ileridedir. XC > XL ise devre kapasitif zellik gsterir. Gerilim akmdan j as kadar geridedir. XL = XC ise devre rezonanstadr. Gerilim ile akm arasnda faz fark yoktur. (j = 0). Seri devrede tm elemanlardan ayn deerde akm getiinden vektr diyagram izilirken x eksende akmn vektr yer alr. Diren zerinde den gerilim (VR) akmla ayn fazdadr. Bobin zerinde den gerilim (VXL, VL)akmdan 90 ileridedir.Kondansatr zerinde den gerilim (VXC, VC) akmdan 90 geridedir.

12

XL > XC ise;

ekil 1.14: XL>XC durumu iin empedans geni

VT2 = VR2 + ( VXL VXC )2 forml ile devre gerilimi, Z2 = R2 + (XL XC )2 forml ile de empedans bulunur. Cos j = R /Z ile de faz fark bulunur. rnek 9: ekilde direnci 3 , indktans 0,04 H olan bir bobin kapasite deeri 470 F olan bir kondansatr seri olarak balanmtr. Devreye uygulanan gerilim 50 Hz frekansl ve 12 V tur. Buna gre;

ekil 1.15: R L- C seri devresi ( rnek 9 )

a. Bobinin indktif reaktansn ( XL), b. Kondansatrn kapasitif reaktansn ( XC), c. Devrenin empedansn ( Z ), . Devreden geen akm ( IT ), d. Diren zerinde den gerilimi ( VR ), e. Bobin zerinde den gerilimi (VXL ), f. Kondansatr zerinde den gerilimi (VXC ), g. Devrenin akmyla gerilimi arasndaki faz farkn bulunuz. . Devrenin vektr diyagramn iziniz. zm : a. XL = 2. 3,14.f.L b. XC = 1/ (2. 3,14.f.C) c. Z2 = R2 + (XL XC )2 . IT = VT / Z d. VR = IT .R XL = 2. 3,14.50.0,04 XC = 1/ (2. 3,14.50.470.10-6) Z2 =32 + ( 12,56 6,77 )2 IT = 12 / 6,52 VR =1,84 . 3 13 XL = 12,56 XC = 6,77 Z= 6,52 IT = 1,84 A VR = 5,52 V

e. VXL = IT .XL VR =1,84 . 12,56 f. VXC = IT .XC VR =1,84 . 6,77 g. Cos j = R /Z Cos j = 3 / 6,52 j = 62,61 ( Devrenin gerilimi akmdan 62,61 ileridedir. ) . Devrenin vektr diyagram;

VR = 23,11 V VR = 12,45 V Cos j = 0,46

ekil 1.16: R L- C seri devresi vektr diyagram ( rnek 9 )

1.1.4.2. Paralel Devreler 1.1.4.2.1. Paralel R - L Devresi Paralel bal R - L devresinde her iki alcnn ularnda da ayn gerilim dm oluur. R ve XL'den geen akmlarn toplam ise ana akma eittir.

ekil 1.17: Paralel R L devresi ve devrenin vektr diyagram

Paralel bal devrelerde her iki alcnn zerinde ayn deerde gerilim dm olduundan vektr diyagramnn iziminde "x" eksenine gerilim vektr izilir.

14

Omik alc (R) zerinde oluan gerilimin vektr akmla ayn fazdadr. ndktif alc olan bobinin akmnn vektr ise gerilimden 90 geri olarak izilir.

IT2 = IR2 + IXL2 forml ile devre akm, empedans bulunur.

forml ile devre

rnek 10: ekil 1.18 de verilen, gerilimi 10 V,frekans 100 Hz olan paralel bal devrede diren 5 , bobin 10 mH (0,01 H)'dir. Buna gre,

ekil 1.18: Paralel R L devresi ( rnek 10 )

a. ndktif reaktans deerini (XL), b. Empedans (Z), c. Devre akmn (IT), . Diren zerinden geen akm (IR), d. Bobin zerinden geen akm (IXL), e. Devrenin faz farkn (g kat saysn, cos j deerini) bulunuz. f. Devrenin vektr diyagramn iziniz. zm:

a. XL = 2. 3,14.f.L

XL = 2. 3,14.100.0,01

XL = 6,28

Z = 3,92

c. IT = 2,55 A . IR =V / R IR = 10 / 5 IR = 2 A d. IXL = V / XL IXL =10 / 6,28 IXL = 1,59 A e. cos j = IR / IT cos j = 2 / 2,55 cos j = 0,78 j = 38,73 ( Devre akm gerilimden 38,73 geridedir. ) f. Vektr diyagram ekildeki gibidir. 15

ekil 1.19: Paralel R L vektr diyagram (rnek 10)

1.1.4.2.2. Paralel R-C Devresi

ekil 1.20: Paralel R C devresi ve devrenin vektr diyagram

Paralel bal devrelerde her iki alcnn zerinde ayn deerde gerilim dm olduundan vektr diyagramnn iziminde "x" eksenine gerilim vektr izilir. Omik alc (R) zerinde oluan gerilimin vektr akmla ayn fazdadr. Kapasitif alc olan kondansatr akmnn vektr ise gerilimden 90 ileri olarak izilir.

forml ile devre akm, empedans bulunur.

forml ile de

ekil 1.21: Paralel RL devresinde admitans geni

16

forml ile de faz fark hesaplanr. rnek 11: ekilde verilen paralel bal R C devresinde R = 4 , XC = 6 dur. Devreye uygulanan gerilim 24 V, frekans 50 Hz.dir.

ekil 1.22: Paralel R L devresi ( rnek 11 )

a. Diren zerinden geen akm (IR), b. Kondansatr zerinden geen akm (IXC), c. Devrenin akmn (IT), . Devrenin empedansn (Z), d. Akmla gerilim arasnda oluan faz farkn (cos j) bulunuz. e. Devrenin vektr diyagramn iziniz. zm:

(Devre akm gerilimden 33,9 ileri fazldr. ) e.

ekil 1.23: Paralel R L devresi vektr diyagram (rnek 11)

17

1.1.4.2.3. Paralel R-L-C Devresi R - L - C devresi R-L ve R-C paralel devrelerinin birletirilmi hlidir. Paralel bal alclarn olduu devrelerde tm alclar zerine ayn gerilim dt iin vektr diyagram izilirken x. eksenine gerilim izilir. Akm vektrleri ise gerilime gre olan faz ilikileri dikkate alnarak konumlandrlr.

ekil 1.24: Paralel RL-C devresi

Diren zerinden geen akm gerilimle ayn fazldr. Bobin zerinden geen akm gerilimden 90 geridedir. Kondansatrden geen akm ise gerilimden 90 ileridedir. R-L-C paralel devrede durum sz konusudur. Bunlar, XL > XC, XL < XC ve XL = XC eklindedir. XL > XC durumunda IXL< IXC, XL < XC durumunda IXL > IXC, XL = XC durumunda ise IXL = IXC olur. XL > XC durumunda IXL< IXC,

forml ile akm, forml ile de empedans hesaplanr.

18

ekil 1.25: Paralel RL-C devresi vektr diyagram

ekil 1.26: Paralel R L-C devresinde admitans geni (XL>XC durumunda )

19

ekil 1.27: Paralel RL-C devresinde admitans geni (XC>XL durumunda)

rnek 12: ekli verilen devrede,

ekil 1.28: Paralel RL-C devresi (rnek 12)

a. Diren zerinden geen akm (IR), b. ndktif reaktans zerinden geen akm (IXL), c. Kapasitif reaktans zerinden geen akm (IXC), . Bobinin indktans deerini (L), d. Kondansatrn kapasite deerini (C), e. Devreden geen toplam akm (IT), f. Akmla gerilim arasndaki faz farkn (cos j) bulunuz.

20

Bobinden geen akm gerilimden 63,43 derece geri durumdadr. g. Devrenin vektr diyagram aadaki gibidir:

ekil 1.29: Paralel RL-C devresi vektr diyagram (rnek 12)

1.1.5. Devre Davranlarn Analizde j veya i operatr ile alma

Reaktanslar ifade etmek iin j ifadesini kullanmak mmkndr. Omik direnci olmayan saf indktif bir alcnn sz konusu olduu bir devrede Ohm kanunu, V = I.XL'dir. Saf indktif devrede V gerilimi akmdan 90 ileridedir. Bu durumu karmak saylarla gsterebilmek iin XL'nin nne j konabilir. Bu ilem yapldnda ideal bir bobinin empedans sadece sanal ksmdan meydana gelen bir karmak say olur.

zet olarak saf indktif devrede Ohm kanunu,

21

eklinde yazlabilir. ndktif reaktans j ile gsterilirken kapasitif reaktans -j ile gsterilir.

Sadece omik direnli devrede gerilimle akm arasnda faz fark yoktur. Bu sebeple R deerinin nne j ifadesi konmaz. ZR = R

1.2. Rezonans Devreleri

Seri ya da paralel bal R-L-C devresinde XL = XC olmas durumunda Z = R olur. Bu durum rezonans olarak tanmlanr.

ekil 1.30: Seri rezonans devresi ve frekansreaktans ilikisi

R-L-C devresinde rezonans ann salayabilmek iin: Devreye uygulanan sinyalin frekans deitirilir. Devrede bulunun bobinin ya da kondansatrn deeri deitirilir.

rnein radyolarn tank (yayn seme) devresinde bobinin deeri sabit, kondansatr ayarl tiptedir.

22

Dinlenmek istenilen radyo vericisi frekansn bulmak iin ayarl kondansatrn mili evrilerek kapasite deitirilir. Bu ilem kapasitif reaktans da (XC) deitirir. XC ile XL'nin eit olduu anda tank devresi rezonansa girer ve Z = R olur. Antene gelen ok sayda sinyalin sadece rezonans frekansna eit olan ksmlar tank devresinde yksek gerilim oluturur. Bu gerilim ykselte devresi tarafndan hoparlre gnderilir.

1.2.1. Seri Rezonans

ekilde AA kaynan frekansnn artrlmasyla XL'nin deerinin artt, XC'nin deerinin ise azald grlebilir.

eklindedir. olduundan empedansn deeri frekansa gre deiir.

ekil 1.31: Seri R-L-C devrenin empedansnn frekans ile deiimi

Rezonans frekansndan kk deerlerde XL, XC'den daha kk olduundan toplam reaktans kapasitif zelliktedir. Rezonans frekansndan byk deerlerde ise XL, XC'den daha byk olduundan toplam reaktans indktif zelliktedir. XL = XC annda ise devre omik zellik gsterir. 1.2.1.1. Seri Rezonansta Akm Seri R-L-C devresinde rezonans annda devreden maksimum deerde akm geii olur.

23

ekil 1.32: Seri R-L-C devresinde akmn frekansa gre deiimi

forml ile rezonans akm bulunur. Devre omik zellikte olduundan akm gerilimle ayn fazldr. AA kaynan frekansna gre devre akmnn deiimi ekilde grld gibidir. Rezonans frekansnda devre empedans en kk deerinde olduunda akm en byk deerde olmaktadr. 1.2.1.2. Rezonans Frekansnn Hesab Seri R-L-C devresinde rezonans ann oluturan frekansn denklemi u ekilde karlr:

Denklemde, fr: Rezonans frekans (Hz), L: Bobinin indktans (H), C: Kondansatrn kapasitesi (F)dir. 1.2.1.3. Seri Rezonansta Gerilimler Seri R-L-C devresinde rezonans annda Z=R olduundan Rnin zerindeki gerilim uygulanan gerilime eit olur. VR=VT 24

Rezonans annda XL = XC olduu iin bobin ve kondansatr ularndaki gerilimler de birbirine eittir. VXL = VXC Devre rezonans anndayken bobin ve kondansatr reaktanslar direnten daha byk deerde ise L ve C gerilimleri devreye uygulanan gerilimden daha byk olur. rnek 13: Seri R-L-C devresinde R = 30 , L= 0,20 H, C = 1 F (1.10-6 F) dr. Devreye 356,06 Hz frekans olan 12 V.luk bir gerilim uygulanmtr. a. Devre akmn (IT) bulunuz. b. Rezonans annda devre elemanlar zerinde den gerilimlerin (VR, VXL, VXC) deerlerini bulunuz. zm:

Devrenin hesaplamalar ve vektr diyagram aadaki ekillerde verilmitir.

25

ekil 1.33: Paralel R L-C devresi ve vektr diyagram ( rnek 13 )

1.2.1.4. Rezonansta Bobin ve Kondansatrde Depo Edilen Enerjiler Bobin ve kondansatrde depo edilen enerjiler u formller yardmyla hesaplanr.

Rezonans annda bobin ve kondansatrn zerindeki enerjiler birbirine eittir. WL = WC L de depo edilen enerjinin tm zaman iinde Cye aktarlr. Ardndan Cde depolanan enerji tekrar Lye aktarlr. Bu ilem srekli olarak gerekleir. Rezonans annda enerji alverii L ile C arasnda olmaktadr. Baka bir deyile rezonans annda L ve C kaynaktan bir akm ekmez.

26

1.2.1.5. Seicilik ve Bant Genilii (BG, band width, BW) ekil 1.33 te verilen akmn frekansa gre olan deiimi ekil 1.34te yeniden izilmitir. Eride grld gibi akm en yksek deerini rezonans frekansnda almaktadr. Yine rezonans frekansnn yaknlarnda akm maksimum deere ok yakndr. Bu sayede rezonans devresi yalnzca rezonans frekansn deil, bunun yaknnda bulunan frekans bandn da semektedir denir. Bu bandn alt ve st kesim freanslar f1 ve f2 olarak ekil 1.34te gsterilmitir. Bu eriden faydalanlarak bant genilii (BG, band with, BW) eitlii, BG = Df = f2 f1 ile bulunur.

ekil 1.33: Bant genilii

f1 ve f2 frekanslar, devreye rezonans annda verilen gcn yarsnn verildii gteki frekanslardr. Bu sebeple f1 ve f2ye yar g frekanslar denir. Seri R-L-C devresinde yar g noktalar yle bulunur:

Seri rezonans devresinde bant geniliiyle Q arasnda yle bir iliki vardr:

Buradan Q kat says byk olan devrelerin seiciliinin daha iyi olduu anlalr. Bu sebeple Qya devrenin iyilik kat says ya da kalite kat says da denir.

27

ekil 1.34: a. Seiilii iyi bir devrenin frekansa gre akmnn deiim erisi b. Seicilii kt (az, dk) olan bir devrenin frekansa gre akmnn deiim erisi

1.2.2. Paralel Rezonans

ekil 1.35: Paralel R-L-C devresi ve rezonanstaki vektr diyagram

Eer devrede XL = XC rezonans durumu salanmsa seri rezonansta olduu gibi devre empedans yine, Z = R olur. Buna bal olarak devre akm da IT = VT / R ile hesaplanr. Paralel R - L - C devresi rezonansa girdiinde devreden geen akm direncin geirdii kadardr. 28

Rezonansta XL = XC olduundan bunlardan geen akmlar 180 faz farkl yani birbirine zttr. XL ve XC den geen akmlarn vektriyel toplam sfr (0) a eittir. Devrede rezonans frekans ;

Denklemde, fr: Rezonans frekans (Hz), L: Bobinin indktans (H), C: Kondansatrn kapasitesi (F)dir. rnek: ekil 1.35 te verilen devrede V = 10 V, R = 15 k (15000 ) L = 0,1 H ve C = 0,03 F (0,03.10-6 F).dr. a. Devrenin rezonans frekansn (fr) bulunuz. b. Rezonans annda XL ve XC deerlerini bulunuz. c. Rezonans annda L ve Cden geen akmlar (IXL, IXC) bulunuz. . Devreden geen toplam akm (IT) bulunuz. zm :

. Rezonans annda devre akm, direncin akmna eit olacandan,

olarak bulunur.

29

1.2.2.1. Paralel R - L - C Devresinde Frekansla Empedans ve Akmn Deiimi (Frekans Cevab) Paralel R - L - C devresinin empedans rezonans annda Z = R olup en byk deerdedir. Rezonans frekansnn altndaki ve stndeki frekanslarda ise empedans ekil 1.35 te grld gibi klmektedir. Devrenin akm da frekansa bal olarak rezonans annda ekil 1.35 te grld gibi en kk deerindedir.

ekil 1.35: Paralel R-L-C devresinde frekann deiimine bal olarak empedans ve akmn deiim erileri

1.2.2.2. Rezonansta Paralel R - L - C Devresinin Q Katsays Rezonans annda devre akmyla gerilim ayn fazldr. Paralel rezonansta akm ykseltme katsays,

eklinde yazlabilir. Buna gre yksek direnli (ya da dk reaktansl) paralel devrenin Q katsays yksek olup seicilii daha yksektir. Bu, seri rezonans devresindeki durumun tersidir. (Seri rezonans devresinde Q = XL / R idi.) Paralel rezonans devresinin bant genilii denklemi, seri rezonans devresinde olduu gibidir.

30

1.3. Rezonans Devrelerinin Uygulamalar ve Sorun Giderme

1.3.1. AC ve DC Devrelerde Arza Tehisi in Gerilim Tahmini
Rezonans annda kondansatr ve bobin zerindeki gerilim kaynak geriliminden fazladr. Rezonans halindeki devrelerde bu gerilim art tipiktir ve reaktif elemann deerlerinin R deerinden 10-100 misli daha byk olmas halinde olduka yksek deerlerdedir. rnek: Bir seri devrede L endktr , 1 F byklnde bir kondansatr ve 10 luk bir diren bulunmaktadr. a) Devrenin 1 Khzde rezonansa girmesi iin gerekli L deerini bulun. b ) 10 V bir gerilim uygulanmas durumunda I akmn ve her bir eleman zerindeki gerilim dmn hesaplaynz. zm:

1.3.2. Empedans Uygunlatrma in Gerekenler ve Empedans Uygunlatrma

Uygulamada empedans uygunlatrma iin, transformatr kuplaj kullanlr. Sabit bir gerilim iin primer akmdaki bir deime, sekonder empedansta bir deiime yol aar. Primer empedans; ZP = EP / IP dir. Primer empedans ile sekonder empedans arasnda yle bir iliki vardr. ZS=n2.ZS dir. Burada ZS ykle birlikte sekonder ksmnn empedansdr. yi bir transformatrde yke oranla sekonder empedans kktr ve primer empedans Zp= n2.RL olarak verilir. Burada Zp yansma empedansdr. rnek: Bir ses frekans transformatrnn yk 10 ve primer yansma empedans da 10 k dur. 15 k k empedansna sahip bir ykseltecin empedans elemesini salamak iin transformatre ne kadarlk bir yk balanmaldr?

31

zm: Zp= n2 .RL RL2 = ZP / n2

n2 = Zp / RL Zp = 10000 / 10 RL2 = 15000/1000

Zp = 1000 RL2 = 15

ekil 1.36: Empedans uygunlatrma devresi

1.3.3. Alak Geiren, Yksek Geiren, Band Geiren ve Bant Durduran G Kayna Filtreleri
Diren, bobin ve kondansatr gibi pasif devre elemanlar kullanlarak frekans filtreleri retilebilir. Filtreler kullanlarak bir devrenin kndan alnan sinyallerin yksek, dk ya da belli aralktaki deerleri bastrlabilir. 1.3.3.1. R-C Tipi Dk Frekansl Sinyalleri Geiren Pasif Filtre Devresi ekil 1.37 de verilen R - C tipi pasif filtre devresi alak frekansl sinyalleri ka ulatrrken, yksek frekansl sinyallerin ka ulamasn engeller.

ekil 1.37: R-C tipi dk (alak) frekansl sinyalleri geiren pasif filtre (szge) devresi

Baka bir deyile bu devre yksek frekansl sinyalleri zayflatm olur. Giri gerilimi ile k gerilimi arasnda aadaki gibi bir iliki vardr.

32

1.3.3.2. R-C Tipi Yksek Frekansl Sinyalleri Geiren Pasif Filtre Devresi ekil 1.38de verilen R-C tipi pasif filtre devresi yksek frekansl sinyalleri ka gnderir. Alak frekansl olanlar ise bastrr. Yksek frekansl sinyalleri geiren pasif tip RC filtre devresinin giriine uygulanan V1 gerilimi, kondansatr reaktans (XC) ve diren (R) zerinde blnr.

ekil 1.38: R-C tipi yksek frekansl sinyalleri geiren pasif filtre (szge) devresi

Giri gerilimi ile k gerilimi arasnda aadaki gibi bir iliki vardr:

1.3.3.3. R-Cli Yksek Frekansl Sinyalleri Geiren Pasif Filtre Devresinin Kesim Frekans

forml ile yksek geiren filtrenin kesim ( cut off) frekans bulunur. 1.3.3.4. R-L Tipi Alak Frekansl Sinyalleri Geiren Pasif Filtre Devresi R ve C kullanlarak yaplan pasif filtreler R ve L kullanlarak da yaplabilir.

33

ekil 1.39: R-L tipi alak frekansl sinyalleri geiren pasif filtre (szge) devresi

kesim frekans ise;

forml ile bulunur. 1.3.3.5. R-L Tipi Yksek Frekansl Sinyalleri Geiren Pasif Filtre Devresi

ekil 1.40: R-L tipi yksek frekansl sinyalleri geiren pasif filtre (szge) devresi

R ve Lden oluan, yksek frekanslar ka aktaran pasif filtre devresinin kesim (cutoff) frekans denklemiyle hesaplanr. 34

1.3.3.6. L-C Tipi Alak Frekansl Sinyalleri Geiren Pasif Filtre Devresi Devrede alak frekansl sinyaller bobin zerinden kolayca geer. Ancak C den geemeyip ka gider. Yksek frekansl sinyaller ise bobinden geemez.

ekil 1.41: L-C tipi alak frekansl sinyalleri geiren pasif filtre devresi

1.3.3.7. L-C Tipi Yksek Frekansl Sinyalleri Geiren Pasif Filtre Devresi Devrede alak frekansl sinyaller kondansatrden geemez. Yksek frekansl sinyaller ise geer.

ekil 1.41: L-C tipi yksek frekansl sinyalleri geiren pasif filtre devresi

35

1.3.4. Belirli Uygulamalar in Seri veya Paralel Rezonans Devresinin zel eitlerini Seme
1.3.4.1. Rezonans Filtreleri Diren, kondansatr ve bobin gibi pasif devre elemanlar kullanlarak alak ya da yksek frekanslar geiren filtre devreleri yapmak mmkndr. Rezonans devreleri kullanlarak belli bir aralktaki frekanslara sahip sinyallerin geirilmesi ya da engellenmesi (bastrlmas, bloke edilmesi) mmkndr. 1.3.4.1.1. Bant Geiren Filtreler

ekil 1.42: Bant geiren filtreler

ekil 1.42de devresi, ekil 10-bde ise rezonans anndaki e deeri verilen ema belirli bir frekans aralna sahip sinyalleri geirir. Devrede L ve Cye seri bal olarak gsterilen RL bobinin i direncidir. RL direnci ka bal olan R1den ok kktr. (RL << R1 ) Bu sebeple RL direnci ihmal edilebilir (yok saylabilir).

ekil 1.43: Bant geiren szgeler (filtreler) bant genilii

36

Rezonans hlinde, Z = RL olacandan devrenin toplam direnci ve toplam akm yle yazlr:

RT = R1 + RL , IT = V1 / RT
ekil 1.42de giri geriliminin frekansnn deiimine bal olarak k geriliminin deerini gsteren eri verilmitir. Bu eri incelenecek olursa, k gerilimi f1 ve f2 kesim frekanslar arasndaki bantta yksek deerdedir. Bu aralk filtre devresinin geirme banddr. rnek 14: ekil 1.42deki devrede L = 1 mH (0,001 H), C = 4,7 F (4,7.10-6 F), RL = 0,1 , R1 = 22 dur. a. Rezonansa girme frekansn (fr) bulunuz. b. Q kat saysn bulunuz. c. Bant geniliini (BG) bulunuz. . Geirdii frekans bandn bulunuz. zm:

37

Bu sonulara gre filtre devresinin geirdii frekans band 536,01 Hz ile 4109,37 Hz arasdr. 1.3.4.2. Bant Geirmeyen Filtreler ekil 1.44te de verilen filtre devreleri belirli bir frekans aralna sahip sinyalleri geirmezler. ekil 14-adaki devrede k gerilimi (V2) seri L - C devresinin ularnda grlr. Rezonans bandnda bu devrenin empedans R1 den ok kk olacandan V2 gerilimi V1 geriliminden ok kk olur. Rezonans band dnda ise,V2, gerilimi V1 gerilimine yaklar. Bu sayede frekans rezonans band ierisinde kalan gerilimler ka aktarlmam olur.

ekil 1.44: Bant geirmeyen filtreler

ekil 1.44 teki devrede ise rezonans bandnda paralel L - C devresinin empedans R1 e gre ok byk olacandan, V2 gerilimi V1 geriliminden ok kk kalr. Rezonans bandnn dnda ise yine V2 gerilimi V1 gerilimine yaklar. ekil 1.45 te bant geirmeyen filtre devrelerinin elektriksel karakteristik erisi verilmitir.

ekil 1.45: Bant geirmeyen filtreler bant genilii

38

1.3.5. Transmisyon Hatlarnn Rezonans Devreleri ve Frekans Ynlendiriciler ile Balants

Kaynak ile yk arasna bir eleman ya da devre balandnda, iaretin belli oranda zayflamas sz konusu. Bu zayflama idealde geirme bandnda sfr, ancak pratikte sfrdan farkl. Rezonans devresinin iarette sebep olduu minimum kayp, araya girme kayb olarak tanmlanmakta ve dB olarak ifade edilmekte. ekil 1.46 da araya girme kaybnn tanm verilmekte. Kaynak ile yk arasnda rezonans devresi yok ve var iken hesaplanan/llen k gerilimleri, srasyla Vy1 ve Vy2 ise, araya girme kayb bu ikisinin oran olarak AGK=20 log10 (Vy1/Vy2) eklinde tanmlanmakta. Vy1 gerilimi Vy2 geriliminden her zaman byk ya da eit olacana gre, bu ekilde tanmlanan AGK 0 dB ile -? arasnda olacaktr.

ekil 1.46: Transmisyon hatlarnn rezonans devreleri ve frekans ynlendiriciler ile balants

DC iaretleri iin endktans KD, yksek frekanslara doru ise AD etkisi gsterir. Tersine, kondansatr DC ve alak frekanslarda AD yksek frekanslarda ise KD etkisi gsterir. Bu durumda kaynak ile yk arasna seri balanacak bir endktans alak geiren filtre (AGF) gibi davranrken, seri kondansatr yksek geiren filtre (YGF) gibi davranr ve DC iareti szer. Bu elemanlarn seri yerine paralel balanmas etkileri tersine evirir; yani paralel endktans YGF, paralel kondansatr ise AGF etkisi yapar. Benzer ekilde, seri kola seri balanan endktans ve kondansatr (rezonans devresi) bant geiren filtre (BGF) etkisi yaparken, seri kola paralel balanan endktans ve kondansatr ifti ise bant sndren filtre (BSF) grevi grr.

1.3.6. Transmisyon Hatlarnn Rezonans Devrelerinde Bir Eleman Gibi Kullanlmas

Seri ve paralel rezonans devrelerinin kaynak ile yk arasna balanmas ekil 1.47 de gsterildii gibi gereklemekte. Soldaki seri rezonans devresi giri ile k arasnda rezonans frekansnda iaretin yke aktarlmas istendiinde, sadaki paralel rezonans devresi ise iaretler szlmek istendiinde kullanlmakta. rnein; kaynak 50 Hz frekansl ebeke iareti olsun. ebekenin, dorusal olmayan ykler sebebiyle oluan harmonikleri (100 Hz, 150 Hz, 200 Hz, 250 Hz, ...) sadaki devrede paralel kola yerletirilecek ve her biri bir harmonik frekansnda rezonansa gelecek ekilde elemanlara sahip farkl rezonans devreleri ile szlebilir.

39

Bir devrede gerilim blme devreye basit empedans eklemeyle gereklenmekte. ekil 1.47 de sadaki devreyi ele alalm. Paralel bal LC ifti zerinden alnan k gerilimi ile giri (kaynak) gerilimi oran (XLC paralel koldaki LC elemanlarnn empedans olmak zere)

ekil 1.47: Transmisyon hatlarnn rezonans devrelerinde bir eleman gibi kullanlmas

eklinde hesaplanmakta. Gerilim transfer fonksiyonu denen bu oran, eleman deerleri ve frekans cinsinden dB olarak

Rezonans devrelerinde Q ykl ve yksz olmak zere farkl ekillerde tanmlanr. Yukarda (1) denklemiyle verilen tanm gerek devreye ait olduundan, ykl durumdaki Q tanmdr. Rezonans devresinin ykl Q deeri, kaynak ve yk direnleri ile eleman Q'larna baldr. Endktans kalite faktr, endktans deerinin seri kolundaki kayp direncine oran olarak tanmlanmakta. Benzer tanm, kondansatr iin de geerli, ancak bu kez seri kayp diren yerine kondansatr e deer seri diren kullanlmaktadr. Bunun sebebi; kondansatrn e deerinde hem seri hem de paralel kayp direnleri bulunmasdr.

40

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar
Rezonans devrelerini tanmak

neriler
Seri ve paralel devrelerde reaktans ve empedans hesaplamalar anlatlr. Rezonans koulu anlatlr. Kkl ve sl ilemlerin yapl hatrlatlr. Aktif filtreler ve almas anlatlr. Frekans band ile alma anlatlr.

Rezonans hesab yapmak

Rezonans devresinin arzasn gidermek

41

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular cevaplayarak faaliyette kazandnz bilgi ve becerileri lnz.

A. FAALYET LME SORULARI

Aadaki sorularn cevaplarn doru veya yanl olarak deerlendiriniz. 1. (.) Bobinler ve kondansatrler kaynak durumundaki AC retecinin frekansna gre deien bir diren gsterir. Bu zorlua empedans denir. 2. (.)Kondansatr bir R direnci zerinden arj olurken, ularndaki gerilimin, U besleme geriliminin % 63,2'sine kmas iin geen zamana bir zaman sabitesi denir. 3. (.)Alcnn AA kaynaa gsterdii zorluk birden fazla olduu zaman bileke zorlua reaktans ad verilir. 4. (.)Saf indktif devrede V gerilimi akmdan 90 ileridedir. 5. (.)XL = XC annda ise devre omik zellik gsterir. 6. (.) Q katsays byk olan devrelerin seicilii daha ktdr. 7. (.)Paralel R - L - C devresinin empedans rezonans annda Z = R olup en byk deerdedir. 8. (.)Rezonans annda kondansatr ve bobin zerindeki gerilim kaynak geriliminden fazladr. 9. (.)Uygulamada empedans uygunlatrma iin ,transformatr kuplaj kullanlr. 10. (.)Filtreler kullanlarak bir devrenin kndan alnan sinyallerin yksek, dk ya da belli aralktaki deerleri bastrlamaz.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili renme faaliyetlerini tekrarlaynz.

42

B. UYGULAMALI TEST
Bir arkadanzla birlikte yaptnz uygulamay deerlendirme leine gre deerlendirerek, eksik veya hatal grdnz davranlar tamamlama yoluna gidiniz.

DEERLENDRME LE DEERLENDRME LTLER

Reaktans ve empedans kavramlarn tanmlayabildiniz mi ? RLC devrelerinde akm, gerilim, faz genini izebildiniz mi ? Rezonans etkileyen faktrleri anladnz m? Kalite faktr ile bant genilii arasndaki ilikiyi anladnz m? Empedans uygunlatrma ilemini anladnz m ? Bir filtrenin karakteristik erisini yorumlayabildiniz mi ? DZENL VE KURALLARA UYGUN ALIMA Meslee uygun kyafet (nlk) giydiniz mi? alma alann ve aletleri tertipli-dzenli kullandnz m? Zaman iyi kullandnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.

43

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2

AMA
Temel elektronik devreleri bilecek ve bunlarn arzalarn giderebileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Dorultma devreleri, ykselteler,osillatrler ve modlasyon haknda bilgi toplaynz. Lojik devreler hakknda bilgi toplaynz.

Aratrma ilemleri iin internet ortamnda aratrma yapmanz, elektronik kitaplarn okumanz ve teknik servislerinden n bilgi almanz gerekmektedir.

2. TEMEL ELEKTRONK DEVRELER

2.1. Dorultmalar ve G Kaynaklar
Elektronik devrelerin birounun almas iin tek ynl olarak dolaan (DC, DA) akma gerek vardr. Bu blmde doru akm reten devreler incelenecektir. Uygulamada DC retelerine, dorultma, dorultucu, adaptr, g kayna, redresr gibi adlar verilmektedir.

2.1.1. ACyi DCye Dntren Devreler (Redresrler)

Elektronik cihazlarn ounluu DC ile alr. Konutlarda ise AC 220 V'luk gerilim vardr. DC gerilim, pil, ak, dinamo gibi aralardan baka dorultmalarla da elde edilebilir.

ekil 2.1: G kaynann blok diyagram

44

G kaynaklar, transformatr, dorultucu (AC/DC dntrc), 1. filtre, reglatr (gerilim sabitleyici) ve 2. filtre devrelerinin birleiminden oluur. ekil 2.1 de AC'yi DC'ye eviren g kaynaklarnn blok emas verilmitir. AC/DC dntrme ileminde tek ynl olarak akm geiren kristal diyotlar (1N4001, 1N4002, 1N5400 vb. gibi) kullanlr. Diyotlar AC'yi DC'ye evirebilir. Ancak bu DC istenilen ekilde dzgn deildir. Filtre devreleri diyotlarn kndaki salnml DC'yi filtre ederek dzgnletirmeye yarar. Uygulamada filtre devresi olarak kondansatr ve ok bobinleri kullanlr. Regle devreleri kararl ve dzgn bir DC gerilim oluturur. Uygulamada kullanlan regleli g kaynaklarnda regle edici olarak zener diyotlu ya da reglatr entegreli devreler karmza kar. 2.1.1.1. Bir Diyotlu Yarm Dalga Dorultma Devresi AC'yi DC'ye eviren tek diyotlu devredir. Yarm dalga dorultma devresinde k sinyali tam dzgn olmaz. Bir diyotlu yarm dalga dorultma devresinin almasn anlayabilmek iin baz hatrlatmalar yapmamz gerekiyor. yle ki; bilindii zere trafolarn knda zamana gre yn ve iddeti srekli olarak deien dalgal bir akm vardr. Yani AC sinyalin ak yn saniyede 100 kez deimektedir. Trafonun kndaki deiken akm, pozitif ve negatif olmak zere iki alternanstan olumutur. Diyotlar tek ynl olarak akm geirdiinden trafonun kndaki sinyalin yalnzca pozitif alternanslar alcya ulaabilmektedir.

ekil 2.2: Bir diyotlu yarm dalga dorultma devresi

Bu temel bilgilerden hareket ederek yarm dalga dorultma devresinin almasn u ekilde ifade edebiliriz: ekil 2.2 de verilen devrede grld gibi trafonun st ucundaki (A noktas) sinyalin polaritesi pozitif olduunda diyottan ve alc zerinden akm geer.

45

Trafonun st ucundaki sinyalin polaritesi negatif olduunda ise diyot akm geirmez (kesimde kalr). Sonuta alcdan tek ynl akm geii olur. Alcya seri olarak DC akm lebilen bir ampermetre balanacak olursa 2. orta ulu trafolu tam dalga dorultma devresi AC'nin her iki alternansnn da alcdan tek ynl akarak gemesini salayan devredir. Bu tip bir devrenin kurulabilmesi iin orta ulu trafoya gerek vardr. 2.1.1.2. Tam Dalga Dorultma Yapan Devreler 2.1.1.2.1. Orta Ulu Trafolu Tam Dalga Dorultma Devresinin alma lkesi ekil 2.3 te verilen devrede grld gibi trafonun st ucunda (A noktas) pozitif polariteli sinyal olutuunda D1 diyodu ve alc zerinden akm geii olur. Trafonun alt ucunda (B noktas) pozitif polariteli sinyal olutuunda ise D2 diyodu ve alc zerinden akm geii olur.

ekil 2.3: Orta ulu trafolu tam dalga dorultma devresi

Grld zere diyotlar sayesinde alc zerinden hep ayn ynl akm gemektedir. Ve bu da DC akmdr. 2.1.1.2.2. Kpr Tipi Tam Dalga Dorultma Devresi AC'yi en iyi ekilde DC'ye dntren devredir. Her trl elektronik cihazn besleme katnda karmza kar.

ekil 2.4: Kpr tipi tam dalga dorultma devresi

46

Kpr diyotlu tam dalga dorultma devresinin alma ilkesi: ekil 2.4 te verilen devrede grld gibi trafonun sekonder sarmnn st ucunun (A noktas) polaritesi pozitif olduunda D1 ve D3 diyotlar iletime geerek Ry zerinden akm dolar. Trafonun sekonder sarmnn alt ucunun (B noktas) polaritesi pozitif olduunda ise D2 ve D4 diyotlar iletime geerek Ry zerinden akm dolar.

2.1.2. Dorultma Devrelerinden Alnan DC'yi Tam Doru Akm Hline Getirici Filtreler
Dorultma devrelerinde trafonun kna balanan diyotlarla iki ynl olarak dolaan akm tek ynl hle getirilir. Ancak diyotlar akm tam olarak dorultamaz. Yani elde edilen DC dalgaldr (nabazanldr, deiken doru akmdr). Bu da alclarn dzgn almasn engeller. te, k tam doru akm hline getirebilmek iin kondansatr ya da bobinler kullanlarak filtre devreleri yaplmtr. Zamana gre yn deimeyen, ancak deeri deien akma denir. Yarm ve tam dalga dorultmalarn filtresiz k sinyallerine nabazanl DC, ondlasyonlu DC gibi adlar da verilir. ekil 2.5 te deiken doru akma ilikin rneklere yer verilmitir.

ekil 2.5: Deiken doru akma ilikin rnekler

2.1.2.1. Dorultmalarda Kullanlan Filtre eitleri 2.1.2.1.1. Kondansatrl Filtre Dorultma devresinin kna paralel bal olan kondansatr k sinyalini filtre ederek dzgnletirir. ekil 2.6 da grld gibi diyottan geen pozitif alternans maksimum deere doru ykselirken kondansatr (C) arj olur. Alternans sfr (0) deerine doru inerken ise C1, zerindeki yk (akm) alcya (Ry) verir. Dolaysyla alcdan geen doru akmn biimi (ekli) daha dzgn olur. Osilaskopla yaplacak gzlemde bu durum grlebilir.

47

ekil 2.6: Kondansatrl filtre

Filtre olarak kullanlan kondansatrn kapasite deeri byk olursa ktan alnan DC daha dzgn olur. Dorultma devrelerinde alcnn ektii akm gz nne alnarak 47038.000 F aras kapasiteye sahip, elektrolitik tip kondansatrler kullanlr. Pratikte, 1 A k verebilen bir dorultma devresinin kna 1000-2200 F'lk kondansatr balanmaktadr. Yani, kullanlacak kondansatrn kapasite deeri alcnn ektii akma baldr. Filtre olarak kullanlan kondansatrn k gerilimini ykseltmesinin sebebi, kondansatrler ACnin maksimum deerine arj olur. ACnin maksimum deeri etkin deerden % 41 fazla olduundan, dorultmacn kndaki DC, giriteki AC gerilimden yaklak % 41 orannda daha yksek olur. Devrenin kna yk balannca gerilimdeki bu ykselme der. rnein 12 V k verebilen bir trafo kullanlarak tam dalga dorultma devresi yaplrsa, devrenin kna alc bal deilken yaplan lmde voltmetre 16-17 V'luk bir deer gsterir. nk, 12 V'luk AC'nin maksimum deeri Vmaks = Vetkin.1,41 = 16,92 V'tur. 2.1.2.1.2. Bobinli Filtre Bobinler, zerlerinden geen dalgal akmlarn deimelerine (salnm yapmasna) kar koyar. ekil 2.7 de grld gibi diyotlarn kna balanan bobin, dalgal (titreimli) olan DC sinyalin azalp oalmasn belli oranda nleyerek ka bal olan alcdan daha dzgn akmn gemesini salar. Bobinin filtreleme (szme) ilemini yapma ekli:

ekil 2.7: Bobinli filtre

48

Bobinlere deiken zellikli akm uygulandnda sarglarn etrafnda bir manyetik alan oluur. Bu alan, kendisini oluturan etkiye (akma) kar koyar. Yani ykselen giri akmn bastrr. Uygulanan akm kesilince ise bobin etrafndaki alann aniden sfr deerine doru azalmas sebebiyle bobinde bir gerilim (EMK) oluur. Bu EMK, ebekenin geriliminde ykseltme etkisi yapar. Yani, diyodun knda bulunan dalgal (salnml) akm sfrdan itibaren ykselirken bobin bunu bastrmaya alr. Akm tepe deerinden sfra doru inerken ise bobin bir EMK oluturarak alcya giden gerilimi ykseltmeye alr. Szge olarak kullanlan bobinler (ok bobini), ince elik saclarn ya da ferritten yaplm nvelerin zerine sarlm izoleli iletkenlerden oluur. Bobinde kullanlan iletkenin kesiti ve sarm says devrenin akmna bal olarak deiir. 2.1.2.1.3. Bobin ve Kondansatrl (L-C) Filtre

ekil 2.8: Bobin ve kondansatrl (L-C) szge

Bobin ve kondansatr ekil 2.8 de grld gibi bir arada kullanldnda ktan alnan DC daha dzgn olur. Filtre devresindeki bobin ktaki titreim (salnm) orann biraz drr. Daha sonra kondansatr dolup boalarak alcya giden akmn ok dzgn hle gelmesini salar. 2.1.2.1.4. Kondansatr Bobin Kondansatrl (CLC, tipi) Filtre

En iyi szge devresidir. Hassas yapl ve kaliteli devrelerin knn filtre edilmesinde kullanlr. Diyotlarn kndan gelen dalgal (salnml) akm, CLC'den oluan szge devresinden geerken etkiye maruz kalarak dzgn bir akma dnr. CLC filtrenin alma ilkesi

49

ekil 2.9: Kondansatr bobin kondansatrl (CLC,

tipi) filtre

ekil 2.9 da grld gibi devrenin giriine gelen salnml DC, C1 tarafndan biraz dzgnletirilir. Ardndan bobin, kendine has zelliinden dolay, ykselmek isteyen sinyalleri bastrrken, alalmak isteyen sinyalleri ise ykseltir. Bobinden sonraki noktada DC zellikli sinyaller olduka dzelmi bir hle gelir. kta bulunan C2, sinyallerin filtreleme ilemini bir kez daha yaparak elde edilen DC'nin tam dzgn hle gelmesini salar.

2.1.3. DC G Kaynaklarnda Kullanlan Reglatr Devreleri

Deiik deerlerde akmlar eken devrelerden oluan elektronik cihazlardaki akm deiiklii, aygt besleyen g kaynann k geriliminde deiiklik yapar. Hlbuki g kaynaklarnn k geriliminin sabit kalmas istenir. te bu sakncay gidermek iin reglel g kaynaklar yaplarak, deiken akmlara kar k geriliminin sabit kalmas salanmaktadr. Hassas yapda olan elektronik cihazlara sabit deerli DC salamak iin eitli tiplerde regle devreleri gelitirilmitir. 2.1.3.1. Zener Diyotlu Basit Paralel Reglatrler ekil 2.10 da verilen basit paralel reglatr devresinde giri gerilimi 15 V olmasna karn k gerilimi 9,1 V olmaktadr. Devrede kullanlan zener diyot 12 V olur ise k 12 V olmaktadr. Yani, giri gerilimi deise bile, k hep sabit kalmaktadr.

ekil 2.10: Zener diyotlu basit paralel reglatr

Devrede zener diyodu ar akma kar korumak iin kullanlan R direncinin deeri: R = (Vgiri-Vzenerdiyot)/Iz [:] denklemiyle hesaplanr. 50

2.1.3.2. Transistr ve Zener Diyotlu Seri Reglatrler Seri reglatr devreleri NPN ya da PNP transistr kullanlarak yaplabilir.

ekil 2.11: Transistr ve zener diyotlu seri reglatr

ekil 2.11 de verilen NPN transistrl devrede kullanlan n diren (R) zener diyodu ve transistrn beyzini ar akma kar korur. Girie DC uygulannca, zener diyot zerinde sabit bir gerilim oluur. Bu gerilim, transistrn beyz ucunu tetikler. Tetiklenen transistr ise iletime geerek ka bal alcy besler. Giri gerilimi deise bile zener diyot sayesinde k ayn kalr. Bu tip devrelerde transistr alcya seri baldr. k ular ksa devre edilirse devreden ar akm geer ve transistr bozulur. 2.1.3.3. Transistrl Paralel (nt) Reglatrler ekil 2.11de verilen devreye uygulanan giri gerilimi ykselince k da ykselir. Bu da alcya paralel bal olan transistrn beyz ucuna bal zener diyodu iletime sokarak transistrn iletime gemesine sebep olur. letken olan transistr art utan eksi uca doru belli bir akm geirir. Transistrn aseye doru ilave bir akm geirmesi R direncinden geen akm artrc etki yapar. R'den geen akmn artmas bu elemann zerinde den gerilimi ykseltir. R'nn zerinde den gerilimin artmas ka bal olan alcda den gerilimin azalmasna yol aar. Bu sayede alcya yksek gerilim gitmesi nlenmi olur. Paralel reglatr devreleri k gerilimini ok hassas olarak sabit tutamadndan uygulamada pek tercih edilmez.

2.1.4. Transistrl Regleli DC G Kaynaklaryla lgili Uygulanm Devreler

2.1.4.1. 12 V Sabit kl Seri Regleli G Kayna Devresi ekil 2.12' de verilen devrede trafo ACyi drr, diyotlar dorultur, kondansatr filtre eder, R, zener diyodu ve transistrn beyz ucunu ar akma kar korur, zener diyot sabit bir gerilim oluturur, transistr zener diyottan ald sabit polarma gerilimiyle iletime geerek alcy besler. Devrede 12 V'luk zener diyot ve silisyum transistr kullanld iin k gerilimi 11,4 - 12 V olur. 0,6 V'luk gerilim transistrn B-E ular arasnda der. 51

ekil 2.12: 12 V sabit kl seri regleli g kayna devresi

Not: k ular ksa devre olursa transistr bozulur. 2.1.4.2. 0-12 V Ayarl kl Darlington Balantl DC G Kayna ekil 2.12 de grlen devre amatr almalar iin ok iyi sonu vermektedir. Trafo 10 W'lk olursa k akm 1 A'ya yakn olmaktadr. ekil 2.12 de 0-12 V ayarl g kayna devresinde bulunan elemanlarnn grevleri: Trafo AC'yi drr. Diyotlar AC'yi DC'ye evirir. C1 kondansatr salnml sinyalleri filtre eder. R zener diyodu ve T1 transistrn beyzini ar akma kar korur. Zener 12 V'luk sabit bir gerilim oluturur. Pot zener diyottan ald 12 V'luk gerilimi blerek T1 transistrnn beyzine verir. T1 transistr iletime geerek T2 transistrn srer. T2 iletime getiinde ise alcya akm gitmeye balar.

2.1.5. Entegre Gerilim Reglatrleri

DC g kayna devrelerinde montaj kolayl salamak iin bir ok elektronik devre eleman (zener diyot, transistr, diren vb.) bir gvde iinde birletirilerek DC reglatr entegreleri yaplmtr. G kaynaklarnda ebeke gerilimi transformatr ile drlr, diyotlarla dorultulur, filtrelerle dzgnletirilir. Daha sonra reglatr entegreleriyle sabitletirilerek alclar beslenir. Reglatr entegresi eitleri:

52

2.1.5.1. Pozitif kl Gerilim Reglatrleri

ekil 2.13: Pozitif (+) kl gerilim reglatrleri

aseye gre pozitif DC verir. Uygulamada yaygn olarak kullanlan tipler, 78XX, TDD16XX serisi eklinde olup 2-24 V aras k veren modelleri yaygndr. 78XX serisi reglatr entegrelerinin k akmlar eitli deerlerde (100 mA, 500 mA, 1 A, 2 A... gibi) olurken, TDD16XX serisi entegrelerin k akm 500 mAdir. 78XX serisi pozitif kl reglatr entegrelerinin eitli tiplerinin zellikleri *78MXX serisi reglatrlerin k akm 0,5 A'dir. eitleri: 78M05 (5V), 78M06, 78M08, 78M09, 78M10, 78M12, 78M15, 78M18, 78M24 *78XX serisi reglatrlerin k akm 1 A'dir. eitleri: 7805, 7806, 7808, 7809, 7810, 7812, 7815, 7818, 7824 Reglatr entegrelerinin sabit akm kayna olarak kullanlmas

ekil 2.14: Reglatr entegrelerinin sabit akm kayna olarak kullanlmas

53

78XX serisi gerilim reglatrleri sabit akm veren eleman olarak da kullanlabilir. Bunu yapabilmek iin entegrenin kna seri olarak diren eklenir. Elemann asesi ise eksi uca deil, entegreye seri olarak balanan direncin kna balanr. rnein, 7805 adl reglatr entegresinin ase ucu ekil 2.14 te grld gibi 50 ohm' luk seri diren ile birlikte pozitif ka balanacak olursa k akm, Ik = V/R = 5/50 = 0,1 A = 100 mA olur. Not: Sabit akm kl devrelerin kullanm alanlarndan birisi pil arj devreleridir. 2.1.5.2. Negatif kl Gerilim Reglatrleri

ekil 2.15: Negatif (-) kl gerilim reglatrleri

78XX serisinin aynsdr. Sadece k gerilimi aseye gre negatif olur. Yaygn olarak kullanlan eitleri: 7905, 7906, 7908, 7909, 7912, 7915, 7918, 7924'tr. 2.1.5.3. Kademeli k Veren Reglatr Entegreli Devreler Reglatr entegrelerinde aseye giden uca balanan zener diyot, dorultma diyodu ya da direnlerle devrenin k gerilimi deitirilebilir. LM317T entegreli, kademeli kl DC g kayna ekil 2.16da LM317T reglatr entegreli kademeli g kayna devresinde k geriliminin deeri, Vk = Vref.(1 + R2/R1) + IADJ.R2 [V] denklemiyle bulunabilir. Denklemde, R2: RA...RE, Vref = 1,25 V, IADJ = 50-100 A'dir. 2.1.5.4. Ayarl k Veren Reglatr Entegreli Devreler Bu tip reglatr entegreleriyle k gerilimi geni bir snr iinde ayarlanabilmektedir. ekil 2.16 da LM317T'li 1,2-37 V ayarl kl g kayna devresi verilmitir.

54

ekil 2.16: Ayarl k veren reglatr entegreli devreler

LM317T kodlu reglatr entegresi 1 A k akm ve 1,2-37 V aras ayarl, regleli k gerilimi verebilmektedir. Ayrca bu reglatr entegresinin iinde ksa devre korumas da vardr. Entegrenin giriine uygulanabilecek gerilim, 5 ile 37 V arasnda deiebilir. LM317T reglatr entegresiyle yaplan ayarl g kayna devresinde k geriliminin deeri, Vk = Vref.(1 + R2/R1 ) + IADJ.R2 [V] denklemiyle bulunur. Denklemde, Vref = 1,25 V, IADJ = 50-100 A'dir.

rnek: R1 = 240 :, R2 = 2,4 k: olduunda k ka volt olur? zm: Vk = 1,25 . (1 + 2400 / 240) + 0,0001 . 2400 = 13,75 . 0,24 = 13,99 V

2.1.6. Gerilim Katlayclar (oklayclar)

Gerilim katlayclar, girie uygulanan AC sinyali ka katlayarak yanstan ve bu gerilimi DCye dntren devrelerdir. Katlayc devrelerinde kullanlan diyot ve kondansatrler ucuz olduundan ve transformatre gre az yer kapladndan tercih edilir. Ancak diyot ve kondansatrlerle yaplan katlayclarn k akm azdr. Televizyon, bilgisayar ekran gibi elektronik aygtlarda gereken yksek gerilimi elde etmek iin gerilim katlayclar kullanlr. Bu aygtlarda kullanlan katlayclar pratikte kaskad olarak adlandrlr. Gerilim katlayc eitleri unlardr: 2.1.6.1. Tam Dalga Gerilim kileyiciler ekil 2.17 de verilen devrede alternatif akmn birinci alternansnn polaritesi emada gsterildii gibi iaretlenirse, D1 diyodu doru polarmal olduundan iletime geerek C1 kondansatrn trafonun sekonder sarg geriliminin tepe (maks) deerine arj eder. D1 diyodu iletimdeyken, D2 diyodu ters polarmal olduundan kesimde (yaltmda) kalr.

55

ekil 2.17: Tam dalga gerilim ikileyiciler

kinci alternansta trafonun kndaki polariteler (1-2) yer deitirir. Bu durumda D1 diyodu yaltmda kalrken, D2 diyodu uygun polaritede olduundan iletime geerek C2 kondansatrn sekonder geriliminin tepe deerine arj eder. C1 kondansatr sekonder sargnn AC geriliminin pozitif alternansyla, C2 kondansatr ise negatif alternans ile arj olmu durumdadr. C1 ve C2 kondansatrleri birbirine seri bal pil gibi olduklarndan, devrenin knda giri geriliminin iki kat deerde bir DC gerilim oluur. Bu tip devrenin pratik bir kullanm u olabilir: Elde var olan AC 6 V kl bir trafonun gerilimi ikileyici ile DC 12 V yaplabilir. Ancak, gerilim artarken ktan alnabilecek akmn da % 50 orannda azalaca unutulmamaldr. 2.1.6.2. Gerilim leyiciler

ekil 2.18: Gerilim leyiciler

Devrede sekonder geriliminin birinci alternansnn polaritesi ekil 2.18 de gsterildii gibi iaretlenirse, D1 diyodu ters polarmal olduundan yaltmda kalrken, D2 ve D3 diyotlar iletime geerek C1 ve C2 kondansatrlerini arj eder. Sekonder geriliminin ikinci alternansnda polariteler (+, -) yer deitireceinden, C1 kondansatr, sekonder geriliminin bu alternansyla seri duruma geer. D1 diyodu iletimde olacandan, C3 kondansatr C1 kondansatr ve sekonder geriliminin toplamna (Usekonder+UC1) arj olur. C2 ve C3 kondansatrleri seri bal iki pil gibidir. C3'n zerindeki gerilim C2'nin zerindeki gerilimden iki kat daha yksek olduundan ka bal alc zerinde giri geriliminin kat byklkte DC gerilim grlr. 56

2.1.6.3. Gerilim n'leyiciler Gerilim katlayc devrelerinde kondansatr ve diyot saysn uygun gerilimli ve uygun kapasiteli olmak kouluyla ne kadar artrrsak ktan o kadar yksek gerilim elde edebiliriz.

ekil 2.18: Gerilim n'leyiciler

Bu sebeple okluu ifade edebilmek iin gerilim n'leyici kavram kullanlr. rnein gerilimi 8 kat ykseltmek istersek devrede uygun gerilimli 8 adet kondansatr ve 8 adet diyot kullanmamz gerekir. Aslnda gerilim n'leyici devreleri gerilim ikileyici devrelerinin arka arkaya balanmasyla oluturulmaktadr. ekil 2.18 de verilen emada C1 kondansatr Vgiri gerilimi deerine arj olurken, bundan sonraki btn kondansatrler 2.Ugiri deerine arj olmaktadr. Devrede C2, C4, C6, C8 kondansatrlerinde bulunan 2.Vgiri deerindeki voltajlar toplanacak olursa kn 8.Vgiri deerinde olduu grlr.

2.2. Amplifikatrler (Ykselteler)

2.2.1. Ykseltelerde alma Snflar
Bir transistordan ykselte olarak yararlanabilmek iin u temel balant eklinden biri uygulanr: Emiteri ortak balantl ykselte Beyzi ortak balantl ykselte Kolektr ortak balantl ykselte

57

Bir transistorden gerektii ekilde yararlanabilmek iin alma artlarndaki zelliklerini daha yakndan tanmak gerekir. Bir devrede kullanlacak transistrn doru seilmesi ok nemlidir. rnek: Devre, deiik frekansta ve deiik scaklk ortamnda kullanlacak olabilir. Ses frekansnda kullanlacak bir ykselte olduu gibi yksek frekanslar da (radyo frekans) kullanlacak bir ykselte de olabilir. Deiik akm, gerilim ve g kazanc salanmas istenebilir. Byle deiik devrelerde kullanlacak transistrn de o yapya uygun olan belirli zelliklere sahip olmas gerekir. Uygulamaya dnk olarak, kullanlma yerine gre deiik yapdaki ykselteleri yle snflandrabiliriz: A snf gerilim ykselteci Faz tersleyiciler G ykselteleri A snf ykselte B snf (push pull) ykselte AB snf ykselte Simetrik ykselte C snf ykselte

Darlington balantl ykselte

2.2.2. Bir Amplifikatr Devresinin dB Kazancnn Hesab

Eer artarda bal birka ykselte kullanlyorsa, yani kaskat bir balant varsa bu ykseltelerin toplam kazanc, her bir ykseltecin kazancnn arpmna eittir. Bu kural; gerilim, akm ve g kazanlarnn hepsi iin de geerlidir. rnein: Art arda bal ykselte kat bulunsun. Bunlarn gerilim kazanlar, KV1, KV2, KV3 olsun. Toplam gerilim kazanc: KVT = KV1*KV2*KV3 olur. Bilindii gibi, KV = V / Vg idi. Kaskat balantda, bir sonraki katn giri gerilimi bir nceki katn k gerilimi olmaktadr. Tek veya ok katl bir ses frekans ykselteci dnlsn. Bu ykseltete nemli olan, ses frekansndaki iaretin kuvvetlendirilmesidir. Bu iarete ait AC gerilim, akm ve g kazanlar vardr. Kazancn bir mutlak deeri bir de as sz konusudur: rnein, bir AC gerilim: v=Vm*sinw.t Burada, w.t=2pft olup, asal hz (faz deiimini) gstermektedir. eklinde gsterilir.

ok katl (kaskat) ykseltelerde, her taraftaki faz deiimi toplandndan asal deiim deeri bymektedir. Yerine gre bu deiimin nemi byk olacandan dikkate almak gerekir. 58

Buna gre; Mutlak deerce: |KVT|=|KV1|*|KV2|*|KV3|* Asal deerce: JVT(W)=JV1(W)+JV2(W)+JV2(W)+....... Ayn yazlm ekli, akm kazanc (KT) ve g kazanc (KGT) iinde uygulanabilecektir. Eer kazanlar Desibel (dB) cinsinden yazlmak istenirse yle olacaktr: Gerilim iin: NVT(dB) = 20 log KVT = 20 log (KV1*KV2*KV3) = 20 log KV1+20 log KV2+20 log KV3 = NV1+NV2+NV3 (dB) Akm iin: NT(dB)=20 log KT = N1+N2+N3 (dB) G iin: NPT(dB)=10 log KPT = 10 log KP1+10 log KP2+10 log KP3 = NP1+NP2+NP3 (dB)

2.2.3. Transistrl Ykseltelerde DC ile Polarma Yntemleri

Kk genlikli (zayf) elektrik sinyallerini glendirmek iin kullanlan devrelere ykselte denir. Mikrofon, anten, teyp okuyucu kafas, pikap inesi vb.den gelen zayf sinyaller transistrl ya da entegreli ykseltelerle glendirilir. Ykselte, mikrofon, teyp kafas vb. elemanlardan gelen elektrik sinyallerini bytyorsa bu tip devrelere anfi (amplifikatr) ad verilir. Ses sinyallerini ykselten devreler n ykselte, src, g kat gibi devrelerden oluur. n ykselte (preamplifikatr) kat mikrofon, teyp kafas gibi elemanlardan gelen mikrovolt ile milivolt dzeyindeki zayf sinyalleri genlik (gerilim) bakmndan ykselterek src katna verir. Src kat bu sinyalleri bir miktar daha ykselterek g katna gnderir. Bu blmde, transistrlerle yaplan ses frekans (20 Hz - 20 kHz aras frekanslara sahip sinyaller) ykselte devrelerinin yaps, zellikleri ve almas hakknda temel bilgiler verilecektir. Polarma (n gerilimleme, kutuplama), yar iletkenlerden yaplm devre elemanlarnn istenilen noktada almas iin gereken DC gerilim anlamna gelmektedir. rnein silisyumdan yaplm 1N4001 kodlu dorultma diyodunun iletime geirilebilmesi iin en az 0,5-0,7 voltluk polarma geriliminin uygulanmas gerekmektedir. Ayn ekilde ykselte devrelerinde kullanlan transistrlerin beyz ular, direnler kullanlarak DC ile polarlr. Devrede kullanlan transistrn polarma akm ve geriliminin deeri devrenin alma zelliine gre deiir.

59

Transistrl devrelerde polarma ilemi eitli biimlerde yaplr. Her yntemin kendine gre zellikleri vardr. Dengeleme, almaya hazr hle getirme anlamna gelen polarma ilemi, ykseltecin giriine AC zellikli sinyal uygulanmadan nce DC besleme kullanlarak transistrn istenilen noktada altrlmas amacyla yaplr. Girie AC zellikli sinyaller uygulanmadan nce ykselte devresinin ektii akmlara bota alma, sknet akmlar ad verilir. Transistrler scakla duyarl bir elemandr. Ortam scaklnn ar deiimi, transistrn b akm kazanc, VBE gerilimi ve IC akmnn deimesine sebep olur. Yani devrenin dengesi bozulur. Transistrl ykselte devrelerinde DC polarma yntemleri: 2.2.3.1. Basit (Sabit Seri) Polarma

ekil 2.19: Basit (sabit, seri) polarma

Uygulanmas kolay bir polarma eididir. Ykseltete kullanlan transistrn beyz ucunu beslemede kullanlan RB direnci VCC kaynana seri olarak balandndan devre seri polarma olarak da adlandrlr. Basit polarmal devrenin alma noktas scaklk artlarnda ar derecede deimektedir. O sebeple basit polarmal ykselteler, oda scaklnda, dk kolektr akm ve gerilimine sahip basit (hassas olmayan, amatr amal) devrelerde kullanlr. ekil 2.19 da verilen devrede grld gibi beyz ucuna balanm olan diren transistrn giriine DC akm salar. RB zerinden beyze gelen akmn deerine gre C ucundan E ucuna belli bir akm geii olur. Beyze uygulanan akm ayn zamanda transistrn C ucundaki gerilimin (VC) deimesini de salar. B ucuna DC akm verilmedii zaman ise C-E aras diren ok yksek olur. Bundan dolay devreye uygulanan UCC geriliminin tamam C-E arasnda der. rnein VCC = 12 V ise, VC gerilimi de 12 V olur. Beyz (B) ucuna verilen akm arttka C-E aras diren azalacandan VC gerilimi dmeye balar. 60

2.2.3.2. Transistrn Emiter Ayana Diren ve Kondansatr Bal Basit Polarma (Emiteri Dengelenmi Polarma) ekil 2.20de grld gibi, kolektr akmnn kararlln salamak iin emiter ayana seri bir diren eklenir. Bu diren RB direnci zerinden gelen DC akmlarn ar artmasna kar geri besleme yapar. Yani beyz akmnn fazla artmasn engeller. RE direncine paralel bal CE kondansatr AC zellikli akmlar RE'den deil kendi zerinden geirerek ykselte kazancn ve alma noktasn sabit tutmaya yarar. CEye dekuplaj (by-pass) kondansatr ad verilir. Devre alrken kolektr akm artacak olursa emitere bal olan REnin zerinde den gerilim de artar. Oluan gerilim otomatik olarak beyzden gelen akm azaltr. Buna negatif geri besleme denir.

ekil 2.20: Emiteri dengelenmi polarma

2.2.3.3. Otomatik (Geri Beslemeli) Polarma ekil 2.21 de verilen devrede bulunan RB direnci beyz polarma akmn ve DC negatif geri beslemeyi salar. Yksek deerli giri sinyallerinde beyz akm ve buna bal olarak kolektr akm artar. Kolektr akmnn artmas RC ularndaki gerilimi artrrken transistrn C-E ular arasndaki gerilimin (VC) dmesine sebep olur. UC gerilimi dnce ise Bye giden DC polarma akm otomatik olarak azalm olur. Giri sinyali azaldnda IC akm azalr, VC gerilimi ykselir ve beyze giden DC polarma akm da eski seviyesine doru artar. Beyz akmnn artmas kolektr akmn otomatik olarak bir miktar artrr. VC gerilimi alma noktasna yakn bir yere ykselir. Bylece ykselen ve alalan giri sinyallerinde devre kararlln kendi kendine ayarlar. Bu polarma yntemi giri sinyalinin zayf olduu, kazancn sabit tutulmak istendii basit ykselte devrelerinde kullanlr. 61

ekil 2.21: Otomatik (geri beslemeli) polarma

2.2.3.4. deal (Tam Kararl, Birleik) Polarma En ok kullanlan polarma biimidir. Beyz polarmas gerilim blc iki direnle salanr. Devrede kullanlan RB1'e polarma direnci, RB2'ye ise stabilizasyon (kararllk) direnci denir.

ekil 2.22: deal (tam kararl birleik) polarma

Emiterdeki RE direncine paralel bal CE kondansatr dekuplaj (AC zellikli sinyalleri aseye aktarc) grevi yapar.

2.2.4. Transistrl Ykseltelerin Balant ekillerine Gre Snflandrlmas

Transistrler deiik biimde balanarak eitli zelliklere sahip ykselteler yaplabilmektedir. imdi bu devreleri inceleyelim. 62

2.2.4.1. Ortak Emiterli (CE Tipi) Ykselteler Uygulamada kullanlan ykseltelerin yaklak % 90' emiteri ortak bal tiptedir. Bu tip devre oluturulurken direnlerin deerleri yle hesaplanr ki girie sinyal gelmezken transistrn kolektr ayann aseye gre olan geriliminin (VC), VCC geriliminin yars deerde (VC = VCC/2) olmas salanr.

ekil 2.23: Transistrn statik karakteristiklerini tanmlamak zere kurulan ykselte devresi

Ortak emiterlibal ykseltelerin baz teknik zellikleri: Giri empedanslar orta (500 W-10000 W) deerdedir. k empedanslar byktr (10000 W-50000 W). Gerilim kazanlar yksektir. Akm kazanlar 1'den byktr. G kazanlar ok yksektir. Faz evirme (evirme, inverting) yapar. Yani giri sinyali ile k sinyali arasnda 180'lik faz fark vardr.

2.2.4.2. Ortak Beyzli (CB Tipi) Ykselteler ekil 2.24 te grld gibi giri sinyali pozitif olduunda transistr kesime doru gider. Transistrn C-E ular arasndaki diren arttndan kolektr ucundaki gerilim (sinyal) pozitif ynde ykselir. Giri sinyali negatif olduunda transistrn iletkenlii artar. k sinyali negatif ynde azalr.

63

ekil 2.24: Ortak beyzli ykselte devresi

Ortak beyzli ykseltelerin baz teknik zellikleri: Giri empedanslar ok kktr (200 W-500 W). k empedanslar yksektir (50 kW-1,5 MW). Gerilim kazanlar yksektir. Orta derecede g kazanlar vardr. Akm kazanlar 1'den kktr. st frekans snr yksektir. O sebeple yksek frekansl devrelerde bu tip balant ok kullanlr. Faz evirme (evirme) yapmaz.

2.2.4.3. Ortak Kolektrl (CC Tipi) Ykselteler Devrede transistrn kolektr ucu CC kondansatr ile AC bakmdan aseye balanmtr. CC'ye dekuplaj ya da by-pass (artma) kondansatr ad verilir. ekil 2.25 te verilen kolektr ase ykselte devresinde giri sinyalinin pozitif alternansnda IB akm artar. IB akmnn artmas IC ve IE akmlarn ykseltir. RE zerinde oluan gerilim pozitif ynde ykselir. Giri sinyalinin negatif alternansnda IB akm azalr. IB akmnn azalmas IC ve IE akmlarn drr. RE zerinde oluan gerilim negatif ynde der. Ykseltete k sinyali emiterden alndndan bu ykseltelere emiter izleyici de denir. Ortak kolektr ykseltelerin baz teknik zellikleri: Giri empedanslar byktr (5kW-1,5 MW). k empedanslar kktr (10 W-500 W). Gerilim kazanlar 1'den biraz kktr (0,9 dolaynda).

64

ekil 2.25: Ortak kollektrl ykselte devresi

Faz evirme yapmaz. Yksek empedansl k olan bir devreyi dk empedans girii olan bir devreye balamak iin (yani empedans uygunlatrc olarak) kullanlr.

2.2.5. Ykselteleri Olumsuz Etkileyen Grlt Kaynaklar

ekil 2.26: Gerilim blcl rnek ykselte devresi

D manyetik alanlarn yaratt grltler: Floresan lamba, motor vb. gibi indktif zellikli alclarn oluturduu grltler (parazitik sinyaller), n ykselte giriine ulaacak olursa, bunlar n ykselte tarafndan bytlr. Sonuta hoparlrden kula rahatsz eden czrtlar duyulur. D manyetik alanlarn oluturduu grltler ekil 2.26 da grld gibi, girie balanan elemanlarn irtibatlarnn blendajl (rgl) kablo ile yaplmasyla biraz nlenebilir.

65

DC bileenlerin oluturduu grltler: DC beyz polarma gerilimi sabit deilse, k sinyalinin genlii srekli olarak azalr ya da oalr. Bu ise k sinyalinin distorsiyonlu olmasna sebep olur. DC bileenlerin oluturduu grltler (parazitik sinyaller), besleme ucu ile ase arasna kondansatr balanarak giderilir. Kondansatrler AC sinyallere kar iletken olduundan DC besleme gerilimine karan AC zellikli sinyaller kondansatr tarafndan aseye aktarlr. Yklenmeden dolay oluan grltler: n ykseltece giri yk olarak balanan mikrofon, teyp kafas, pikap kristali vb. gibi elemanlarn her birinin empedanslar birbirinden farkldr. Eer giri yk empedansyla n ykseltecin giri empedans uygun deilse, k sinyalinde distorsiyon (bozulma, ekil deitirme) olur. Yklenmeden dolay ortaya kan grltleri yok etmek iin giri yknn empedansyla n ykseltecin giri empedansnn eit olmas salanr. Geri besleme sinyallerinden dolay oluan grltler: Ykseltelerde giri sinyaline bal olarak IB akm deiir. IB'nin deimesi ise IC ve IE akmlarn deitirir. Ykselte devresinde transistrn emiter ayanda RE direnci bal ise, IE akmndan dolay RE zerinde VRE gerilimi der. Beyz akmnn geiini zorlatracak ynde olan URE gerilimi, IB akm zerinde azaltc etki yapar. Buna negatif geri besleme ad verilir.

RE zerinde oluan VRE geriliminin IB akmn azaltmas IC ve IE akmlarnn da azalmasna sebep olur. IE'nin azalmas RE zerinde oluan VRE geriliminin de azalmasna yol aar. VRE azalnca IB akm tekrar eski dzeyine doru ykselmeye balar. Sonu olarak; RE direnci zerinde oluan VRE gerilimi, IB akmnn ar derecede deime gstermesini engelleyici rol stlenir. RE direncinin AC zellikli sinyaller karsnda grev yapmasn engellemek iin bu elemana paralel olarak kondansatr balanr. Bu sayede, dirence gelen AC zellikli sinyaller kondansatr tarafndan aseye aktarlr. Dirence paralel olarak balanan kondansatre dekuplaj kondansatr ad verilir.

2.2.6. Ykselte Arzalar

ekil 2.26 da verilen ykselte devresine eklenmi olan diyotlar sayesinde BD137 transistrnn beyzine uygulanan polarma geriliminde 0,6+0,6 = 1,2 voltluk ykselme olur. BD137'nin polarma geriliminin ykselmesi bu elemann beyzinden geen akm ykseltir ve T2 transistrnn C-E ular arasndan geen akm artar. Bu akmn 4,7 V'luk R5 direncinde oluturduu gerilim sebebiyle 56 kW'luk diren zerinden polarma alan BC237 iletime geer. BC237 iletime geince BD138 PNP transistr (-) polarma alarak srlr. Grld zere devreye eklenen iki diyot g transistrlerinin akmlarn artrmaktadr. Yaplan bu ilem, devrenin AB tipi almasn salar. Devrenin AB tipinde almas distorsiyonlar (cross over, gei bozulmas) nler.

66

2.3. Osilatrler
Osilatr ayarland frekansta ya da sabit bir frekansta srekli sinyal k veren devrelere denir. Pek ok tr olan osilatrler yaplarna gre ve rettikleri k dalga ekillerine gre isimlendirilir. rnein, Hartley, Colpitts gibi sins dalga osilatrleri ya da kare dalga osilatr, gen dalga osilatr ya da RC osilatr, Wien Bridge (Viyana kprs) gibi. Negatif geri beslemede ktaki sinyalin bir ksmn "ters" evirip tekrar ykseltecin giriine balanr. Sonuta daha az k seviyesi ama daha az grlt ve daha fazla band genilii elde edilir. Pozitif geri beslemede ise kn bir ksm bu kez, girile ayn fazda yani giriteki sinyali destekleyecek ynde verilir. Bu ekildeki bir devrenin kndan srekli bir grlt elde edilir. Yani kta her trl sinyal vardr. Eer bir osilatr yapmak istersek devrenin kna bir "rezonans devresi" koyup bu sinyallerden bir tanesi dar alr, dierlerini yok ederiz. Elde ettiimiz bu tek frekansn bir ksmn pozitif geri besleme olarak ykseltecin giriine baladmzda bir osilatr elde ederiz. Devrede kullandmz rezonans devresi bir bobin ve bir kondansatrden (LC) olumaktadr. Bu tr osilatrlere LC osilatr denir. LC osilatrlerin de trleri vardr. imdi bunlarn ok kullanlanlarn tek tek inceleyelim. Aada en ok kullanlan osilatrn zelliklerini gsteren ekil grlmektedir.

ekil 2.27: Osilatr devreleri

Yukardaki ekillerden de anlalaca gibi Colpitts osilatr geri beslemesini kapasitif bir gerilim blcden almaktadr. Hartley osilatr geri beslemesini endktif bir gerilim blcden almaktadr. Amstrong osilatr ise geri beslemesini ana sarm zerine sarlm birka turluk baka bir sarmdan almaktadr. Amstrong osilatrdeki bu yap aslnda bir trafodur.

2.3.1. LC Osilatrleri
RC osilatrlerle elde edilemeyen yksek frekansl sinyaller (osilasyonlar) LC osilatrlerle elde edilir. LC osilatrlerle MHz seviyesinde yksek frekansl sinsoidal sinyaller elde edilir. Paralel bobin ve kondansatrden oluan devreye TANK DEVRES ad verilir.

67

2.3.1.1. Volan Etkisi ve Hazrlanmas

ekil 2.28: Volan etkisi

ekil 2.27de LC osilatrnn ekli ve dalga boyu grlmektedir. Balangta V kta herhangi bir akm k yoktur ve Cdeki yk 0 volttur. Vk, ak devre gerilimine (Vcc) eittir. Devreye akm verildiinde C zerindeki gerilim Vcc olur. Vk,-Vc+Vcc=0Va eittir. C bobin zerinden boalr. L indktr boyunca akan akm, indktrn sarglar evresinde manyetik alan retir; bu manyetik alan bir kar elektromotor kuvveti retir, bu kuvvet de akmdaki deiiklie kar koyar. ndktr, Cnin boalma hzn kontrol eder. C tamamen boald zaman Vk=Vcc olur ve akm ak durur. L evresindeki manyetik alan sfra iner, bu da L zerindeki gerilim polaritesini tersine evirir; bu durumda Cyi Vcc gerilimi ile ancak bu kez ncekine oranla ters polariteye sahip bir gerilimle ykleyen bir akm ak meydana getirir. LCnin boalma hzn kontrol eder. Manyetik alan tamamen sfra indiinde C tamamen yklendiinde akm bir kez daha durur. C yine L zerinden ama bu sefer ters ynde boalr. Yukarda anlatlan sre srekli tekrar edilerek kta kesintisiz sinsoidal bir dalga biimi retir. Eer salnmlarn srekli bir ekilde devam etmesi isteniyorsa devreye periyodik aralklarla akm verilmesi gerekir. Bu alma ekline volan etkisi ad verilir.

En ok kullanlan tipleri hartley ve colpitts osilatrleridir. 2.3.1.2. Colpitts Osilatr Aadaki ekilde transistrl bir colpitts osilatr devresi grlmektedir.

68

ekil 2.29: Colpits osilatr

2.3.1.3. Hartley Osilatr Hartley osilatr eklindeki bir devrede LCnin tipik balants aadaki gibidir.

ekil 2.30: Sade Hartley osilatr

Transistrl hartley osilatr devresinde LC devresi DC ya da AC balants olarak kolektr zerinde yer alr, geri besleme bobinin orta ucundan alnarak transistrn emitrne balanarak salanr. Aada tipik bir Hartley osilatr devresi grlmektedir.

ekil 2.31: Hartley osilatr devresi

69

Devrenin rezonans, devredeki bobinin Q faktr ile yani tel kalnl ile deiir. Kaln telli bobinlerde yani yksek Q faktrne sahip bobinlerde;

forml ile hesaplanr. Yksek frekansl devrelerde dorudan bu forml kullanabilirsiniz. nce telli ve dk frekanslarda alacak osilatrlerde ise Q faktr genellikle dk olur. Bu tr osilatrlerde ise;

forml kullanlr. Devrenin almas u ekildedir: Devredeki direnler transistrn alma noktasnn yk dorusu zerinde ortalarda olacak ekilde almas iin seilir. Bir baka seim ise, rezonans devresindeki C kondansatr hari Cc ve Cl kondansatrleridir. Cl kondansatr RE emitr kondansatrne baldr. Devrenin alt frekansta (osilatr ayarl ise alaca en dk frekansta) REnin 1/10 u kadar empedans gsterecek kadar seilir.

Kolektre bal Cc kondansatrnn empedans ise ayn ekilde Rc direncinin 1/10 kadar olarak seilir. Bu deerler en az deerler olup, daha az deerde seilmesinin bir sakncas yoktur.

"Devremizde Rc direnci kullanlmayp LC devresi direk kolektr devresi zerine takl olursa, o zaman Cc kondansatrnn empedans L bobinin alt en yksek frekanstaki empedansnn en az 1/10 kadar olarak seilir." 70

Devredeki LCnin yaklak empedans ise;

ile bulunur. Buradaki r bobinin DC i direncidir. Bu formle biraz dikkat edelim. Varsayalm bobin ideal iletkenden yaplm olsun. Yani direnci sfr olsun. O zaman Z sonsuz olur. Paralel rezonans devrelerinde de rezonans frekansnda e deer empedans ok yksek, ideal tel ile yaplrsa sonsuz olur. Gereklere dnecek olursak, dk frekans devrelerinde mesela 1Khz de alan bu tip bir osilatrde kullanlacak bobinin L deeri ok fazla olacaktr. Buna karn az yer kaplamas iin ince bir bobin telinden sarlacaktr. Bu sebeple bu ekildeki dk frekans osilatrlerin k empedans da kk olacaktr. Yksek frekans devrelerinde daha kaln tel kullanmak mmkndr. Bundan dolay k empedanslar da daha yksek olacaktr. 2.3.1.4. Amstrong Osilatr Armstrong osilatr eklindeki bir devrede LCnin tipik balants ekil 2.31deki gibidir.

ekil 2.32: Sade Armstrong osilatr

Transistrl armstrong osilatr devresinde LC devresi DC ya da AC balants olarak kolektr zerinde yer alr, geri besleme bobinin nc bir bobin olarak dier iki sarmn arasnda yer alr. Devrenin rezonans frekansn L1 ve C1 belirler. Devredeki bobin gurubunun ekline baklnca farkl sarmn gl kolaylkla anlalr. Bu sebeple armstrong osilatrler yapm zor olan osilatrlerdir. Buradaki zorluk sadece bobinin dier iki osilatre daha karmak olmasndan kaynaklanmaktadr. emitrne balanarak salanr. Aada tipik bir armstrong osilatr devresi grlmektedir.

71

ekil 2.33: Armstrong osilatr

LC devreli osilatrleri genel olarak zetlersek; Bir osilatr ana bileene sahiptir. Bunlar; ykselte, rezonansl (tuned) yk ve geri besleme. Osilatrde rezonans frekansn devredeki LC yk belirler. Geri besleme LC yknden alnan ve bir voltaj blcs ile yaplr. Osilatrler iin trl geri besleme yaplr. Bunlar; Colpitts, hartley ve armstrong trleridir. Hepsi de pozitif geri besleme salar. Bir osilatrn almaya balamas iin dardan herhangi bir mdahale gerekmez. Kendiliinden almaya balar.

2.3.1.5. Kristal Osilatrler Bir osilatr, bir alc ya da verici sabit bir frekansta alacaksa yani alt frekansta az da olsa bir deiiklik olmayacaksa o zaman devredeki osilatrn kristalli olmas en iyi yntemdir. Kristal osilatrn ana paras olan piezoelektrik kristal ounlukla kuvars madeninden yaplr. Kuvars; eitli byklklerde kesilerek, yontularak eitli frekanslar iin retilir. Osilatr iin retilmi bir kuvars yuvarlak vitamin haplarna ya da kk dikdrtgen prizmaya benzer. Bir kuvars kristaline basn uygularsak iki kenar arasnda bir gerilim oluturur. Kuvars benzeri maddelerle yaplm akmaklar buna bir rnektir. Tersi biimde bir kuvars kristaline DC gerilim uygularsak bu kez de burkulur. Tersi bir gerilim uygularsak dier ynde burkulur. AC bir gerilim uygularsak, uygulanan AC gerilimin frekansnda her iki yne burkulur yani titreir. Uygulanan AC geriliminin frekans, kristalin bir kesim zellii olan rezonans frekansnda ise o zaman en byk titreim elde edilir.

72

ekil 2.34: Kristal sembol

Yukardaki paragrafta anlatld gibi kristalin hareketleri mekaniktir. Bu mekanik hareketi salayan kristalin elektriksel modeli ekil 2.35te grlmektedir.

ekil 2.35: Kristal devresi

Bu eklin sol taraf seri bir rezonans devresidir. Bu ksm kristalin hibir balant ucu olmayan halini temsil eder. Devredeki Cj kondansatr, kristalin balant elektrotlar ve elektrotlar elektronik devreye balayan balant telleri arasndaki kapasiteyi temsil eder. Piezoelektrik kristallerin Q deerleri ok yksek olur, tipik bir deer olarak 5000 diyebiliriz. eklin sol tarafna dnecek olursak, L ve C kristalin rezonans frekansdr ve kesim ekli ile bykl ile belirlenir. R direnci ise kristalin mekanik salnmna yapt direnmedir. R direnci ihmal edilirse seri ksmn rezonans frekans;

eklin sandaki seri rezonans devresine paralel Cj kondansatrn deeri seri rezonans ksmndaki kondansatrden ok byktr. Bir rnek verecek olursak, tipik bir kristalde C=0,025pf Cj=3,5pf gibi. Bu durumda kristalin paralel devre olarak rezonans frekans;

73

Paralel rezonansta oluan frekans, seri rezonansta oluan frekanstan biraz daha yksektir. Tipik olarak seri rezonans frekans paralel rezonans frekansnn 0,9 daha ddr. Kristali paralel rezonansta altrmann bir avantaj vardr. Cj kondansatr kristalin balantlar ile ilgili olduu iin kristale dardan ayarl bir kondansatr takarak (trimer kondansatr) frekans ok az aa ya da yukar ekmek mmkndr. Bu deiim ok fazla olmamak koulu ile ince ayar iin oka kullanlr. Kristal, bir ktleye sahiptir. Bu sebeple snd ya da souduu zaman hacmi dolaysyla frekans deiir. Bu deiim az olmasna ramen hassas devrelerde istenmez. Isya bal frekans kaymasn nlemek iin kristaller sabit sda altrlr. Sabit s, iinde kristal ve termostatl stc bulunan kk frnlarla (crystal owen) salanr. Aada eitli kristal osilatr devrelerine deinilmitir.

ekil 2.36: Kristalli miller devresi

ekil 2.36daki devrede kristal paralel rezonans devresi olarak altrlr. Bu durumda kristal ok yksek empedans gsterecektir. FET transistrn aka tarafndaki L C kristal frekansna yakn bir deere ayarlanr.

74

ekil 2.37: Transistrl Kristal osilatr devresi

ekil 2.37deki devrede kristal seri rezonans devresi olarak alr. Dikkat edilirse kristal devrede geri besleme eleman olarak kullanlmaktadr. Kristal rezonans frekansnda minimum empedans gsterecek ve maksimum geri besleme yapacaktr. Devrenin dier malzemelerden olabilecek kararsz durumlar osilatrn alma frekansn etkilemeyecektir. C1 kondansatr byk deerli rnein 10nF gibi seilir. RFC ise byk deerli ok turlu bir bobin olup osilatrn frekansna yksek empedans gstererek besleme kaynandan ksa devre olmasn engeller.

ekil 2.38: Op-amp kristal devresi

Dk frekanslarda kristal osilatrlere bir rnek olarak ekil 2.38deki ilemsel ykselteli devreyi verebiliriz. Bu devrede de kristal seri rezonans olarak kullanlr. ktaki diyotlar k sinyalini krparak kare dalga eklini almasn salar. Devre knda kare dalga olmas istenmezse diyotlar taklmamaldr.

75

Overtone Piezoelektrik Kristal

Bir kristal osilatrn kesim biimi, kristalin alma frekans ile dorudan ilikilidir. Bundan dolay kristaller iki tr kesilerek retilir. Birincisi ana frekans reten kristaller. Bu tr kristaller genel olarak en ok 50Mhzye kadar yaplr. kincisi ise ana frekansnn zerinde alan kristaller (over tone). Over tone kristaller en az 50Mhz ya da daha zeri frekansta alacak ekilde retilir. Over tone kristaller, ana frekansta alan bir kristalin kalnlndan daha fazla kalnla sahiptir. rnein 20Mhzde alan bir kristal 1mm kalnlnda olsun. 30Mhz overton alan bir kristal en ve boyu sabit kalmak zere 3mm kalnla sahiptir. Yksek frekansta alan ana frekansa sahip kristal retilmemektedir. Bunun sebebi, kristalin kalnlnn ok incelmesinden oluan retim glkleridir. Bu kristallerin bir zellii de ana frekansn hep tek kat (3, 5 gibi) frekans retmeleridir. Overtone kristallerin dezvantaj olarak; osilatr devrelerinde ana frekans bastrmak iin filtreler gerektirir. Ayrca daha dk Q deerlerine sahiplerdir.

2.3.2. RC Osilatrler
knda sinsoidal sinyal reten osilatrler, alak frekanslardan (birka hertz), yksek frekanslara (109 Hz) kadar sinyal retir. Alak frekans osilatr tiplerinde frekans tespit edici devre iin diren ve kondansatrler kullanlyorsa bu tip osilatrlere "RC OSLATRLER" ad verilir. RC osilatrler, 20 Hz - 20KHz arasndaki ses frekans sahasnda geni uygulama alanna sahiptir.

ekil 2.39: RC osilatrn blok diyagram

ekil 2.39da blok diyagramda RC osilatrn blok diyagram gsterilmitir. Blok diyagramda R-C devresi hem pozitif geri beslemeyi, hem de frekans tespit edici devreyi salar. 76

Blok diyagramdaki ykselte devresi, emiteri ortak ykselte devresi olduu iin A noktasndaki kolektr sinyali ile beyz (base) zerindeki sinyal 180 faz farkldr. Sinyal, C1 zerinden R1 zerine (B noktas) uygulandnda bir faz kaydrma meydana gelir. (Yaklak 60) Faz kayma meydana geldii iin genlikte de bir miktar azalma olur. B noktasndaki sinyal C2 zerinden R2 'ye uygulanr. Bylece, yaklak 120 'lik bir faz kayma meydana gelir ve genlikte de azalma olur. C noktasndaki sinyal C3 zerinden R3 'e uygulanrken (D noktas) 180 faz kaydrmaya maruz kalr. 3 adet RC devresinin her biri 60 faz kaydrp toplam 180 'lik faz kaydrmaya sebep olmutur. D noktasndaki sinyal, transistrn beyzine uygulanan pozitif geri besleme sinyalidir. 2.3.2.1. Transistrl Faz Kaymal RC Osilatr

ekil 2.40: Transistrl faz kaymal RC osilatr

ekil 2.40ta grlen transistrl R-C osilatr devresinde ykselte 2N2222A NPN tipi bir transistrle, emiteri ortak balant olarak tertiplenmitir. Emiteri ortak ykselte devresinin beyzi ile kolektr arasnda 180 faz fark vardr. Bu devrenin osilasyon yapabilmesi iin k Vo gerilimini 180 faz kaydrlarak girie yani beyze pozitif geri beslenmesi gereklidir. ekil 2.39taki devrede; * C1-R1, C2-R2, C3-RB2: Faz evirici devre ve frekans tespit edici tertip, * RB1 ve RB2: Beyz polarmasn salayan voltaj blc direnler, * RE-CE: emiter direnci ve by-pass kondansatr, * RC: geri besleme genlik kontroln salayan kolektr yk direnci, * 2N2222A: NPN tipi, ykselte transistrdr.

77

C1-R1; birinci R-C devresini, C2-R2; ikinci R-C devresini ve C3-RB2 nc R-C devresini oluturur. NPN tipi transistrn kolektrnden alnan geri besleme sinyali 180 faz kaydrlarak tekrar transistrn beyzine tatbik edilmektedir. Burada her bir R-C devresi 60 lik faz kaydrmaya sebep olmaktadr. Her bir R-C osilatr devresinde 3 adet R-C devresine ihtiya yoktur. Toplam faz kaydrmann 180 ye ulamas yeterlidir. Emiteri ortak ykselte devresinin beyzi ile kolektr arasnda 180 faz fark olduuna gre kolektr sinyali 180 evrilerek ve pozitif geri besleme olarak transistrn beyzine geri verilir. Transistrl RC osilatr devresinin Vo k sinyalinin frekans ve genlii geri besleme hattndaki diren ve kondansatrlerin deerlerine baldr. Her bir R-C devresinin 60 faz kaydrmas istenirse R1 = R2 = RB2 = Rgr olmaldr. Burada Rgr, emiteri ortak ykseltecin giri empedansdr. Transistrl R-C devresinin osilatr frekans; f = 1 / [2.R.C.6 + 4(Rc / R)] formlyle bulunur. Burada R ve C deeri, frekans tespit edici tertipteki diren ve kondansatr deeri, Rc ise kolektr yk direncidir. Osilasyon genlii ise RC osilatrde kullanlan ykselte devresinin kazancna baldr.

ekil 2.41: Transistrl RC osilatrn EWB programnda uygulanmas

ekil 2.41de gsterilen uygulamada, frekans tespit edici tertipte R = 10 K, C = 10 nF seilmitir. Devrenin kndan alnan sinyalin frekansn formlle bulursak; 78

f = 1 / [2.R.C.6 + 4(Rc / R)] = 1 / [6,28.10.103.10.10-96 + 4(5,5.103 / 10.103)] f = 1 / [ 6,28.10-4 8,2 ] = 1 / [ 1,8.10-3 ] = 555,55 Hz olarak bulunur. Sinyalin bir periyodunun yatayda kaplad yatay kare says 1,8 karedir. Osilaskobun Time / div konumunun gsterdii deer 1 ms olduuna gre sinyalin periyodu, T = Yatay Kare Says x Time / div T = 1,8 x 1 ms = 1,8 ms'dir. Sinyalin frekans ise; f = 1 / T = 1 / 1,8.103 = 555,55 Hz 'dir. Formlle bulunan sinyalin frekans ile osilaskop zerindeki sinyalin frekans birbirine eit kmtr. 2.3.2.2. OP-AMP 'l Faz Kaymal RC Osilatr

ekil 2.42: OP-AMP'l faz kaymal R-C osilatr

Yaygn olarak kullanlan 741 ve 747 gibi OP-AMP entegreleri osilatr devrelerinde de kullanlr. ekil 2.42de gsterilen OP-AMP devresi inverting ykselte yapsnda olup, 3 adet R-C frekans tespit edici tertipten meydana gelmitir. Rf direnci OP-AMP 'n kapal evrim kazancn belirleyen geri besleme direnci, R1 direnci ise giri direncidir. Bu devrede de transistrl osilatrde olduu gibi her bir RC 'den oluan frekans tespit edici tertibi 60lik faz kaymasna sebep olur. Devrede 3 adet R-C 'den oluan tertip mevcut olduuna gre 3 x 60 = 180lik faz kaymasna sebep olur. Burada nemli olan toplam faz kaymasnn 180 olmasdr. 79

OP-AMP 'l faz kaymal RC osilatrn alma frekans; f = 1 / [2.R.C.6 forml ile hasaplanr.Devrenin osilasyon (salnm) yapabilmesi iin devre kazancnn 29 'dan byk olmas gerekir. Bundan dolaydr ki [Rf >= 29 R1] olacak ekilde seilmelidir. 2.3.2.2. OP-AMP 'l Wien Kpr Osilatr ekil 2.43te grld gibi R1 - C1 'den seri, R2-C2 'den oluan paralel R-C devreleri Wien kpr osilatrn oluturur. Devrede ykselte olarak OP-AMP kullanlmtr. Frekans belirleyen elemanlar ise R3 ve R4 'tr. k sinyali, belli oranda OP-AMP 'n faz evirmeyen (+) giriine R1 - C1 elemanlar ile geri beslenmektedir. OP-AMP 'n alma frekansnda R1 - C1, R2 - C2 'den oluan kpr devresi maximum geri beslemeyi yapmakta ve bu frekansta faz as sfr olmaktadr.

ekil2.43: OP-AMP 'l wien kpr osilatr

Devrede R3 - R4 ve OP-AMP 'tan oluan ksm ykselteci, R1 - C1 ile R2 - C2 'den oluan ksm Wien kpr devresini yani frekans tespit edici tertibi meydana getirir. ktan alnan sinsiodal sinyalin frekans veya devrenin alma frekans; f = 1 / [2R1.C1.R2.C2] forml ile bulunur. Eer devrede R1 = R2 = R ve C1 = C2 = C olarak seilirse forml; f = 1 / 2RC olur. Ayrca, devrenin istenen frekansta osilasyon yapmas ve yeterli evrim kazancn salayabilmesi iin ( R3 / R4 ) >= 2 olmaldr.

2.3.3. Frekans Birletiricinin (Frekans Sentezleyici ) almas

Sentezlemek, paralamak ya da eleri birletirerek bir btn oluturmak demektir. Frekans sentezleyici; az sayda sabit frekans kaynaklarn toplamak, karmak, arpmak ve blmek yoluyla k frekans retmek zere kullanlr. Basit bir biimde ifade etmek gerekirse, frekans sentezleyici, kristal kontroll deiken frekansl bir retetir. Bir sentezleyicinin iki amac vardr:

80

Sentezleyici, ok az sayda kaynaktan olabildiince ok sayda frekans retmeli ve her frekans dier tm frekanslar kadar kesin ve kararl olmaldr. deal frekans sentezleyici, tek kristalli bir osilatrden yzlerce, hata binlerce farkl frekans retebilir. Bir frekans sentezleyici, her frekans tek bir referans ya da ana osilatr frekans ile e zamanl olacak ekilde, ayn anda birden fazla k frekans retebilir. Frekans sentezleyiciler u alanlarda yaygn olarak kullanlmaktadr: Ses ve RF sinyalleri reteleri, tulu arama, uzaktan kumandal birimler ve ok kanall iletiim sistemleri. Temel olarak, frekans sentezi gerekletirmenin iki yntemi vardr: Dorudan ve dolayl. Dorudan frekans sentezinde, iki ya da daha ok kristal kontroll osilatrn klar kartrlarak ya da tek kristalli bir osilatrn k frekans blnerek / katlanarak ok sayda k frekans retilir. Dolayl frekans sentezinde, ok sayda k frekans retmek zer, geri besleme kontroll bir blc/katlayc (rnein bir PLL) kullanlr. Dolayl frekans sentezi daha yavatr ve grltye daha yatkndr; buna karlk, dorudan senteze oranla daha ucuzdur, daha az sayda ve daha az karmak filtreler gerektirir.

2.4. Modlasyon
Alak frekansl bilgi sinyallerinin, yksek frekansl tayc sinyaller zene bindirilip uzak mesafelere gnderilmesi ilemine MODLASYON denir. Alak frekansl bilgi sinyalleri tek bana uzak mesafelere gidemez. Yksek frekansl sinyaller ise az bir gle uzak mesafelere gidebilir. Bu sebeple, tayc sinyaller hamal olarak kullanlr ve alak frekansl bilgi sinyalleri vericide modlasyon ilemine tabi tutularak, tayc zerine bindirilir. Modlasyon ilemini gerekletirmek iin iki sinyale ihtiya vardr: BLG SNYAL ve TAIYICI SNYAL dir. Alak frekansl bilgi sinyaline; modle eden, modle edici, modlasyon sinyali, gnderilecek sinyal, alak frekansl (AF) sinyal ad da verilir. Yksek frekansl tayc sinyaline; modle edilen, RF (Radyo Frekans) sinyali, hamal sinyal de denilebilir. Modlasyon ileminde modle eden sinyal bilgi sinyali, modlasyona urayan veya modle edilen sinyal ise tayc sinyalidir. Modlasyona Neden htiya Duyulur? Alak frekansl sinyaller dorudan doruya elektromanyetik dalgalar eklinde yaynlanmaz. Aada sralanan maddelerden dolay alak frekansl sinyaller, yksek frekansl tayc sinyaller zerine bindirilir. 81

Alak frekansl bilgi sinyallerinin enerjileri uzak mesafelere gidecek kadar fazla deildir. Haberleme iin gerekli yayn mesafesini salamak iin bilgi sinyali, tayc zerine bindirilir. Eer bir vericide modlasyon ilemi gerekletirilmeseydi yani bilgi sinyali, tayc zerine bindirilmeseydi bu vericinin kullanaca anten boyu ok uzun olurdu. 20 Hz - 20 KHz ses frekans bandnda alan bir verici anteninin fiziki uzunluu ok byk olurdu. Vericinin anten boyunu ksaltmak iin modlasyon ilemi gerekletirilir yani bilgi sinyalleri tayc zerine bindirilerek uzak mesafelere gnderilir. 3- 20 Hz - 20 KHz. lik ses frekans bandnn dar oluu sebebiyle bu frekans bandna yerletirilecek istasyon adedi snrldr. Bu frekans bandnda altrlacak herhangi bir vericinin bant genilii 5 - 10 KHz arasnda olaca iin, ses frekans bandnda birbirini etkilemeden alacak verici istasyon adedi birka taneyi geemeyecektir.

Bu anlatlan sakncalar sebebiyle modlasyon ilemi gerekletirilir. Bilgi sinyallerinin, tayc sinyal zerine bindirilmesiyle; bilgi sinyalleri uzak mesafelere gnderilebilir, vericilerin kulland anten boylar ksalr, RF (radyo frekans) band iine ok sayda verici istasyonu birbirini etkilemeden uzak mesafe ile telsiz haberlemesi salanr. Radyo frekans band 20 KHz den 30000 MHz e kadar olan frekanslar kapsar.

2.4.1. Modlasyon eitleri

Modlasyon ilemi sonunda tayc sinyalinin genlii, frekans ve faz deiiklie urar. Genel anlamda 3 tip modlasyon mevcuttur: Genlik Modlasyonu (G-M): Tayc sinyal genliinin, bilgi sinyalinin frekans ve genliine bal olarak deitirilmesidir. Frekans Modlasyonu (F-M) : Tayc sinyal frekansnn, bilgi sinyalinin frekans ve genliine bal olarak deitirilmesidir. Faz Modlasyonu (P-M) : Tayc sinyal faznn, bilgi sinyalinin frekans ve genliine bal olarak deitirilmesidir. Endirekt F-M olarak da bilinir.

2.4.1.1. Genlik Modlasyonu Genlik modlasyonu ksaca A-M (Amplitude Modulation) diye gsterilir. Bu modlasyonun genel aklamas; bir iaretin genliinin, bir dier iaretin deimelerine uygun olarak deitirilmesidir. Tayc dalgann genlii, vericiden gnderdiimiz ses frekansl dalgann ekline uygun olarak deitirilir. Yani tayc dalga, ses frekansl dalga tarafndan modle edilir. Genel olarak tayc dalgann frekans, modle eden iaretin frekansndan byktr. Genlik modlasyonunu daha iyi anlamak iin ekil 2.45e bakalm. eklin en stnde yksek frekansl tayc dalga, ortasnda ise ses frekansl iaret, yani modle eden dalga 82

grlmektedir. Modle edici dalgann, tayc dalga genliini kendi dalga ekline uygun olarak deitirmesi sonucunda meydana gelen modleli dalga en altta grlmektedir. ekilden de anlalaca zere modleli dalga, hem tayc dalgann, hem de modle eden dalgann karakterini tamaktadr.

ekil 2.45: Genlik modlasyonu

ekil 2.45te ekillere dikkat edilirse tayc dalgann genliinin sabit olduu grlr. Modleli dalgann elde ediliinde, AF iaretinin tayc dalgaya etkisi, modlasyon derinlii denilen bir oran ile llr. Modlasyon derinlii; yzde olarak AF osilasyonlarnn genliinin tayc dalga geriliine orandr. Modlasyon derinliine M, AF osilasyonlarnn genliine Eaf, tayc dalga genliine Ert dersek, yukardaki ifade,

M=

Eaf . 100% Erf

eklinde formle edilebilir. Bir rnekle bunu aklayalm: Tayc dalgann genlii 20 v olsun, AF osilasyonlarnn genlii de 7 v. se;

M=

7 . 100% = 35% 20 olarak bulunur.

ekil 2.46ta M nin birka deeri iin modleli dalga ekilleri izilmitir.

ekil 2.46: Modlasyon derinlii farkl dalga ekilleri

83

a da M=25%, b de M=50%, c de M=100% dr. Modleli dalga farkl frekansn birlemesinden oluur. Bu frekanslar: Tayc dalgann kendi frekans Modle eden iaret frekans ile tayc dalga frekanslarnn toplamna eit olan frekans Modle eden iaret frekans ile tayc dalga frekanslarnn farkna eit olan frekans

Bunu bir rnekle aklayalm: Tayc frekans 100 KHz, modle eden iaret frekans da 5 KHz olsun. Modleli dalga, yukardaki aklamaya gre 100 KHz, 100 + 5 = 105 KHz; 100 - 5 = 95 KHz olmak zere bu osilasyonu kapsayacaktr. ekil 2.46ta bir tek AF iareti ile modlasyonun oluu aklanmtr. Radyoevinde, bir orkestrann ald parann yaynlandn dnelim. Orkestrann birok alg aleti ayn anda fakat farkl frekansl sesler karmaktadr. Bunlarn yayn sz konusu olduuna gre, radyo yaynnda bir tek AF iaretinin deil; ayn anda birok AF iaretlerinin yani bir frekans bandnn modlasyonunu dnmek daha doru olacaktr. Tayc dalga ayn anda btn bu AF iaretleri tarafndan modle edilecek demektir. Bu zellik yeni bir deyimle karlamamza sebep olacaktr. O da bir radyo vericisinin yayn yapt frekans bandn belirten radyo yayn band veya radyo yayn kanaldr. Bu kanal veya bant milletleraras anlamalarla standardize edilmi ve Amerika da 10 KHz, Avrupada ise 9 KHz olarak saptanmtr. O halde bir radyo yayn istasyonunun 9 KHzlik band iinde yayn yapabilmesi iin yukardaki aklamamza dayanarak o istasyonun tayc frekansnn sanda ve solunda 4,5 KHzlik bantlarn meydana gelmesi gerektiini syleyebiliriz. Bunu bir rnek ile aklarsak, stanbul Radyosunun tayc frekans 701 KHz dir. Bu taycy 4,5 KHz lik bir bant ile modle edersek: 701 - 4,5 = 696,5 KHz ile 701 + 4,5 = 705,5 KHz arasnda 9 KHz lik bir bant elde ederiz. Burada elde edilen 9 KHz geniliindeki band aslnda 701 KHz frekansnn sanda ve solunda olmak zere; 696,5 KHz ile 701 KHz arasndaki ve 701 KHz ile 705,5 KHz arasndaki (4,5 KHz geniliindeki) iki yan banttan meydana gelmitir.

84

ekil 2.47: stanbul Radyosu yayn band

Bu durum ekil 2.47de grlmektedir. imdi stanbul Radyosunun sanda ve solunda bulunabilecek baka radyolarn tayc frekanslarnn 701 KHz den en az 9 KHz farkl olmas gerektiini kolaylkla syleyebiliriz. Yani stanbul Radyosuna en yakn istasyonlarn yayn frekanslar 701 + 9 = 710 KHz, 701 - 9 = 692 KHz olabilir. Bu frekanslarn 692 KHz den byk veya 710 KHz den kk olmalar halinde istasyon yaynlarnn birbirine karaca apaktr. 2.4.1.2. Frekans Modlasyonu Haberleme tekniinde ok kullanlan modlasyon tiplerinden biri de ksaca F-M ile gsterilen frekans modlasyonudur. Modlasyonun esas tayc dalgann frekansnn modle eden dalga frekansna gre deitirilmesidir. Bu sebeple tayc dalgann genlii sabit kalacaktr. Dalga ekilleri ekil 2.48 de F-M modleli dalga ile birlikte gsterilmitir. Burada tayc frekansnn ana frekanstan saa ve sola deime miktar modle eden dalgann genliine baldr.

ekil 2.48: Frekans modlasyonu

85

Bu durum ekil 2.48de daha ak grlmektedir. phesiz frekans modlasyonunda da tayc frekansndaki frekans alt ve st snrlar belirlenerek bir bant tayin edilir. Bu snrlar tayc frekansn her iki ynnde 75 KHz den byk olamaz. Dolaysyla yayn band 150 KHz lik bir bant olacaktr. Ancak emniyetli bir yayn iin bandn her iki ucunda 25 KHz lik emniyet pay kabul edildiinden bir yayn istasyonuna ayrlan bant 200 KHz olmaktadr. Frekans modlasyonu iin modlasyon yzdesi standart 75 KHz e gre saptanr. rnein; 100% modlasyon 75 KHz lik sapmay, 33,3 % modlasyon 25 KHz lik sapmay belirtir. Frekans modlasyonunda nemli olan bir tanm da modlasyon kat says veya modlasyon indeksidir.

M =

Frekans kaymas mod lasyon frekans

rnein; 75 KHz lik bir modlasyon band iin modlasyon frekans 15 KHz ise M= 5 bulunur.

ekil 2.49: Modle edilen dalgaya gre modle edici dalgann deiimi

86

2.4.1.3. Faz ve Pals Modlasyonu 2.4.1.3.1. Faz Modlasyonu Tayc sinyal faznn, bilgi sinyal genlik ve frekansna bal olarak deitirilmesidir. Frekans modlasyonuna ok benzer. Bir taycnn frekans deitirildiinde faz, faz deitirildiinde de frekans deiir. Bundan dolay F-M ile P-M birbirine benzer. Modle edici sinyale uygun olarak dorudan deitirilen, taycnn frekans olursa F-M, modle edici sinyale uygun olarak dorudan deitirilen taycnn fazysa P-M meydana gelir. Direkt F-M, endirekt P-M; direkt P-M ise endirekt F-M dir. ekil 2.50de hem F-M, hem de P-M sinyal ekilleri gsterilmitir. (b) eklindeki modle edici (bilgi) sinyalin ilk trevi (d) eklinde olduu gibi kosins dalgasdr. Yani, sinsn trevi kosins sinyalidir. Bu sinyal, sins sinyalinden 90 ileridedir. (d) eklindeki trevi alnm bilgi sinyalinin (-) alternanslarnda taycnn frekans artar, (+) alternanslarnda ise taycnn frekans azalr. zetle; bilgi sinyalinin (-) alternansnda, taycnn faz artar. Fazn artmas demek, tarad a miktarnn fazlalamas ve tayc sinyalinin ayn periyodu daha ksa srede tamamlamas demektir. Bu da frekansn artmasdr.

ekil 2.50: a)Tayc sinyal b)Bilgi sinyali c) Frekans modlasyonlu sinyal d) Bilgi sinyalinin trevi e) Faz modlasyonlu sinyal

Bilgi sinyalinin (+) alternansnda, taycnn faz azalr. Fazn azalmas demek, tarad a miktarnn azalmas ve tayc sinyalinin ayn periyodu daha uzun srede tamamlamas demektir. Bu da frekansn azalmas demektir. 87

ekil 2.51: Faz modleli sinyalin elde edilmesi

Faz modleli sinyalin elde edilmesi iin ekil 2.51de blok diyagramda grld gibi bilgi sinyali trev alc devreye oradan da F-M modlatre uygulanr. F-M modlatrn kndan P-M elde edilir. F-M de frekans sapmas sz konusu iken P-M de faz sapmas sz konusudur. 2.4.1.3.2. Pals Modlasyonu Pals (darbe) modlasyonunda kullanlan tayc dalga sinsoidal; sinyal olmayp, tekrarlanan darbelerden oluur. Burada bilgi tamas, akm veya gerilim darbeleri ile gerekleir. Pals modlasyonu; darbe genlik modlasyonu (PAM), darbe genilik modlasyonu (PWM), darbe konumu modlasyonu (PPM) olmak zere 3 eittir. Bu darbe modlasyonlar ekil 2.52de grlmektedir.

ekil 2.52: Darbe modlasyonlar

88

Darbe genlik modlasyonunda (PAM); sabit genilii, sabit konumlu bir darbenin genlii, analog sinyalin genliine uygun olarak deitirilir. Darbe konumu modlasyonunda (PPM) sabit genilikli darbenin konumu, nceden belirlenmi bir zaman blmesi iinde analog sinyalin genliiyle orantl olarak deitirilir. Darbe genilik modlasyonunda (PWM) ise darbe genilii, analog sinyalin genlii ile orantl olarak deiir. Bir de bunlardan farkl olarak saysal haberlemede darbe kod modlasyonu (PCM) vardr. Bunda, analog sinyal rneklenir ve iletim iin sabit uzunlukta, seri binary (ikili) sayya dntrlr. Binary say, analog sinyalin genliine uygun olarak deiir. Darbe kod modlasyonu (PCM), darbe modlasyonu teknikleri arasnda tek saysal (dijital) iletim tekniidir. PCM de, darbeler sabit uzunlukta ve sabit genliktedir. PCM de bilgi iareti, rnek deerler kullanlarak yeniden bilgi iaretinin elde edilebilecei bir hzla rneklenir. rnekleme (sampling), gnderilecek olan bilgi sinyalinden periyodik olarak rnek alnp, ilenmesi ve rneklerin gnderilmesi ilemidir. Daha sonra, rnek deerler kuantalanr, yani her rnek deere nceden belirlenmi seviyelerden bu deere en yakn olanyla bir yaklatrma yaplr. Daha sonra, her rnek deer ya da buna karlk gelen kuantalama seviyesi bir binary kod szc ile kodlanr. Buna gre rnek deerler dizisi, bir binary kod szc dizisi ile gsterilir. Sonuta elde edilen 0-1 dizisi bir darbe dizisine dntrlr. 1 darbeyi, 0 ise darbe yokluunu gsterir.

ekil 2.53: Kuantalanm rnek deerler ve PCM dalga ekli

ekil 2.53te grld gibi +8 Volt deerleri arasnda deiim bilgi sinyali uygun bir hzla rneklenir ve her rnek deer 8 dzeyden birisine kuantalanr. Kuantalama dzeyleri 1, 3, 5, 7 dir. Her rnekleme annda rnek deer en yakn dzeye kuantalanr. rnein, (-8, -4) aralndaki bir rnek deer olan 7 ye kuantalanr. (-6, -4) aralndaki bir rnek deer ise -5 e kuantalanr ve byle devam eder. Kuantalama seviyeleri -7, -5, -3, -1, +1, +3, 89

+5, +7 dir ve bunlar, 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 olarak numaralanr. Bu yolla, rnek deerler ve rnek deere en yakn kuantalama dzeyini gsteren 0 ile 7 arasndaki saylar arasnda bir iliki kurulmu olur. Daha sonra, kuantalama seviyesini gsteren say bir binary (ikilik) kod kelimesiyle kodlanr. Tablo 2.1 de saylar ve kodlar grlmektedir. Ancak retilecek kod szcnn olabilecek en ksa uzunlukta olmas istenir. Bu rnekte 8 seviye (2) olduundan bunlar bitlik ikilik say ile gsterilebilir. Kuantalama seviyelerine karlk gelen saylar ile bunlarn kodlanaca ikilik saylar Tablo 2.1de gsterilmitir. Say 0 1 2 3 Binary Kod Szc 000 001 010 011 Say 4 5 6 7 Binary Kod Szc 100 101 110 111

Tablo 2.1: 0 7 aras saylar ve bunlara karlk gelen binary kodlar

Bylece her rnek deer bir ikilik szckle kodlanr. kilik dizi eklindeki bu bilgi, daha sonra bir darbe ve darbe yokluu dalga ekline dntrlr ve PCM (Pals Kod Modlasyonu) elde edilir.

2.4.2. Demodlasyon
Genlik modlasyon daha ncede sylediim gibi taycsnn bastrlm biimde yolland ya da yan bantlarndan herhangi birinin yolland gibi alt sistemlere de sahiptir. Her modlasyon tekniinden hemen sonra demodlasyon tekniini de anlatacam. Standart GM bildiiniz gibi tayc sinyalin genliini ve iki yan band da ieren bir sistemdir.

ekil 2.54: Demodlasyon

90

ekil 2.54e dikkatlice baktmza mesaj iaretinin yan bantlarn her iki tarafnda da olduu ya da alttaki eklin alt ya da st tarafnda mesaj iaretinin ayns olduunu grrz. Yalnz alt ya da st yan bant demek, alttaki eklin alt ya da st taraf demek deildir. Bu konuya dikkat ediniz. Mesaj iaretinin nasl geri alnacan anlamak iin ikinci ekli kullanacaz. Sinyalin her iki tarafnda da mesaj iareti olduu iin, sinyalin bir taraf bizim iin yeterlidir (yani pozitif ya da negatif tarafndan bir tanesi). Genellikle pozitif taraf kullanlr, zel bir sebebi olmayp alc devrenin toplam tasarm ile ilgilidir. rnein otomatik kazan kontrol (AGC) gibi. Sinyalin sadece st tarafn almak iin basit bir yarm dalga dorultucusuna benzer bir devre kullanacaz. Bu devreye zarf dedektr denilmektedir.

ekil 2.55: Zarf dedektr

Bu sinyalin iinde tayc sinyal hl durmaktadr ve bizim hibir iimize yaramamaktadr. Tayc sinyalin frekans ok yksek olduu iin de zaten duyulmayacaktr. Duyulan ksm alak frekansl mesaj iareti olacaktr. Sinyalin iinde hem alak, hem de yksek frekans olduu iin bu sinyali basit bir alak geiren filtreden geirirsek toplam sinyalden geriye sadece duyulabilir ksm kalacaktr.

ekil 2.56: Zarf dedektr

Demodlasyon bu kadar basit bir yntemle yaplmaktadr. imdi biraz detaya girelim. Alak geiren filtrenin yaps ok nemlidir. Devredeki C kondansatr byk tutulursa yksek frekanslara sahip mesaj iareti iin iyi sonu dk frekanslara sahip mesaj iareti iinde kt sonu alnacaktr. Yani tekrar elde edilen mesaj iaretinde bozulmalar olacaktr. C kondansatrn kk tutarsak mesaj iaretinde ters ynde bir bozulma olacaktr. Yani geni frekans spektruma sahip mesaj iaretlerinde bozulma mutlaka olacaktr. Aadaki ekil bu duruma ait rneklerdir.

91

ekil 2.57: Mesaj iareti

ekil 2.57de, C kondansatrnn byk bir deerde olduu zamanki k mesaj iareti grlmektedir.

ekil 2.58: Mesaj iareti

ekil 2.58de, C kondansatrnn kk bir deerde olduu zamanki k mesaj iareti grlmektedir. Mesaj iaretinde bu bozulma baz durumlarda rahatlkla gz ard edilebilir. rnein sadece konuma ieren haberlemelerde hi nemi yoktur. Yeter ki konuan kiinin ne dedii dinleyen tarafndan anlalsn. rnek olarak, GM telsiz konumalar ya da sadece haberleri okuyan spikerin sesi gibi. Fakat baz durumlarda bozulmann oran nem kazanr. En basit olarak, mzik dinlerken geree en yakn ses her zaman tercih edilir. unu hibir zaman unutmayn ki herhangi bir yntemle modle edilen mesaj iareti hibir zaman %100 saflkla tekrar elde edilemez. Geree ne kadar yaklalrsa o kadar iyi olur. Fakat bu iyiletirmeler ok kolay olmamakta sonu olarak masraf demektir. Daha nceleri de dediim gibi, sonu olarak ne elde etmek istiyorsak ona gre modlasyon ve demodlasyon sistemleri kullanmak zorundayz.

2.4.3. Faz Kilitlemeli evrimin ( PLL ) alma Tarz ve Uygulamalar

Faz kilitlemeli dng; elektronik iletiimde, modlasyon, demodlasyon ve frekans retimi iin olduka yaygn bir biimde kullanlmaktadr. Faz kilitlemeli dngler ilk kez 1932 ylnda, radyo sinyallerinin e zamanl alglanmasnda kullanlmtr. Ancak karmak yaplar ve yksek maliyetleri sebebiyle, uzun yllar PLLlerin kullanmndan kanlmtr. Byk lekli entegrasyonun (LSI) kullanma girmesiyle, faz kilitlemeli dngler daha az yer kaplar duruma gelmi, daha kolay kullanlr ve daha gvenilir bir nitelik kazanmlardr. Bu sebeple faz kilitlemeli dngler, tm dnyada birok uygulamann temel elerinden biri durumuna gelmitir.

92

2.4.3.1. PLLnin Temel alma Esaslar Temel olarak PLL, geri beslenen sinyalin gerilim deil, frekans olduu bir kapal dng geri besleme kontrol sistemidir. Temel faz kilitlemeli dng u elerden oluur: Faz dedektr, gerilim kontroll osilatr (VCO), alak geiren filtre, ilemsel ykselte. Bir girii ve bir k vardr. kn bir ksm faz dedektrne geri beslenir. PLLnin grevi VCOnun frekans ve giri sinyali arasndaki faz farkyla orantl k voltaj oluturmaktr. Aada balca PLL elemanlarnn grevleri aklanmaktadr: Faz dedektr: Giri sinyali ile VCO sinyalinin fazn karlatrr. k, bu iki sinyal arasndaki faz farkyla orantl DC bir voltajdr. Alak geiren filtre: PLLnin birok dinamik karakteristiini bu filtre belirler. Mesela dngnn hangi frekans deerlerinde alaca ve faz kilitlemesi yapacan belirler. Ayrca dngnn giri frekans deiimlerine ne kadar hzla cevap vereceini de belirler. Ykselte: VCO ve giri frekans arasndaki faz farkndan dolay oluan DC ofset voltajn ykseltir. Ykselte, PLLnin hassasiyetini de arttrr. VCO: k frekans DC voltajla kontrol edilen bir osilatrdr.

2.4.3.2. PLLnin alma Durumlar tr alma durumundan sz edilebilir: 2.4.3.2.1. Serbest alma Eer giri sinyalinin frekans ile VCOnun frekans birbirinden ok farkl ise serbest alma sz konusudur. Bu almada faz dedektr, VCOya geri beslenen bir DC k voltajna sahiptir. Bu voltaja hata voltaj da denir. 2.4.3.2.2. Yakalama Eer giri ve VCOnun frekanslar birbirine yeterince yakn ise yakalama ilemi balar ve kilitleme oluncaya kadar devam eder. 2.4.3.3. Kilitleme veya zleme Giri frekans ile VCO frekans ayn olduu andaki alma kilitleme olarak adlandrlr. Bu anda, VCO sinyalinin faz ile giri sinyalinin faz arasnda bir fark vardr. Bu faz fark, doru VCO frekans oluturmak iin, hata sinyali oluturur. PLL kilitlendikten sonra giri frekansnn belli bir deiim aralnda kilitli kalr. Kilitleme ve yakalama aral dardan balanacak diren ve kapasitelerin deerlerine baldr.

93

rnek 1-1: Bir PLL devresindeki VCOnun serbest alma frekans 10 MHzdir. Giri frekans 10 MHzin etrafnda 50 KHz arasnda deitiinde VCO frekans deimemektedir. VCO serbest almaya girmeden nce, giri iaretini 10 MHz etrafnda 200 KHz aralnda takip etmektedir. PLLnin kilitleme ve yakalama snrlarn belirleyiniz. zm: Yakalama ilemi, VCO iaretinin serbest alma frekansnn 50 KHzden daha fazla uzaklat zaman gerekleir. Toplam dalgalanma aral; 50 KHz 2 = 100 KHz dir. Yakalama ileminden sonra giri iaretinin; 200 KHz 2 = 400 KHz lik dalgalanma aralnda VCO, giri iaretini takip eder.

2.5. Anahtarlama Devreleri

2.5.1. Lojik Kap Entegrelerinin Yapld Malzemeye Gre Snflandrlmas
2.5.1.1. RDL (Diren-Diyot Mant) Diyot ve diren kullanlarak yaplm entegre trdr. a. RDL AND (VE) kapsnn yaps ekil 2.59da grld gibi A ve B girileri 1 olduunda led yanar, yani k 1 olur. b. RDL OR (VEYA) kapsnn yaps ekil 2.59da grld gibi A ve B girilerinden herhangi birisi 1 olduunda led yanar, yani k 1 olur.

ekil 2.59: RDL ile AND ve OR kaplar

2.5.1.2. RTL (Diren-Transistr Mant) Diren ve transistr kullanlarak yaplm entegre trdr. Bu tip entegreler, 3-3,6 V gerilimle alr. Kodlanmas 700 ve 900'l saylarla balar. 700 ile kodlanm RTL entegreler 0 ile 70 C arasnda alabilir. 900'le kodlanm RTL entegreler ise -55 C ile +120 C aras scaklklarda alabilir. rnein; 703, 0 C ile 70 C arasnda alabilen 3 girili bir OR (VEYA) kap entegresidir. 903 ise, -55 C ile +120 C aras scaklklarda alabilen 3 girili bir OR (VEYA) kap entegresidir. ekil 2.60ta OR, NOR, AND, NAND

94

ve NOT lojik kaplarnn diren ve transistr kullanlarak yaplm emalar ve doruluk izelgeleri grlmektedir.

ekil 2.60: RTL mant ile yaplan eitli kaplar

2.5.1.3. DTL (Diyot - Transistr Mant) DTL tipi lojik entegreler, 830 ve 930 saylaryla kodlanmtr. 830 ile kodlanm DTL entegreler 0 ile 70 C arasnda, 930'la kodlanm DTL entegreler ise -55 C ile +120 C aras scaklklarda alabilir. ekil 2.61de DTL serisi NAND kaps verilmitir.

ekil 2.61: DTL mant ile NAND kaps

95

2.5.1.4. HTL (Yksek Eikli lojik, Yksek Grlt Baklna Sahip lojik) HTL serisi entegreler basit olarak DTL NAND kap devresinde D3 diyodu yerine zener diyot balanarak elde edilir. 660 olarak kodlanan bu entegrelerin alma gerilimi 15 V'tur. Endstride eitli elektromekanik (kontaktr, rle vb.) aygtlarn kontrol devrelerinde kullanlacak mantk devrelerinin, ortamda mevcut elektriksel grltden (manyetik alan) en az etkilenmeleri iin, grlt emniyet paylarnn byk olmas gerekir. Bu uygulama iin gelitirilmi olan entegre grubu HTL ailesidir.

ekil 2.62: HTL mant ile NAND kaps

2.5.1.5. TTL (Transistr-Transistr Mant) Gnmzde en yaygn kullanlan dijital entegre grubudur. TTL ailesinin besleme gerilimi + 5 V'tur. 0,25 V'luk gerilim deiimi almay olumsuz etkilemez. TTL serisi entegrelerin giriine uygulanan gerilim 0 ile 0,8 V arasnda olduunda kap girii bu deeri 0 olarak alglar. Kapnn giriine gelen gerilimin deeri 2 ile 5 V aras bir deerde ise entegre bunu 1 olarak alglar. TTL ailesi endstriyel ve asker amal olmak zere iki modelde retilir. Endstriyel amal TTL kaplar 74xx ile asker amal TTL kaplar ise 54xx ile kodlanmtr. 74xx serisi TTL entegreler 0 ile 70 C arasnda alabilirken, 54xx serisi TTL entegreler -55 C ile +125 C aras scaklklarda alabilir. 2.5.1.6. ECL (Emiter Kupljl Mantk) ECL ailesi ok yksek hz istenen dijital devrelerde kullanlr. ECL ailesi hzldr; ancak g harcamalar ve grlt bakl bakmndan dier ailelere oranlara en kt olan entegre grubudur.

96

ECL grubu entegrelerin bir dier zellii ise OR ve NOR fonksiyonlarn ayn anda gerekletirebilmesidir. Yani bu tip kap entegrelerinde iki k ucu bulunur. ekil 2.63te OR ve NOR k veren kapnn ECL devresi ve sembol verilmitir. ECL serisi entegrelerin retimi 1962 ylndan balamtr. O zamandan bu yana ECL entegre yapmnda eitli gelimeler olmu ve bu gelimeler sonucunda 4 ana ECL alt grubu ortaya kmtr.

ekil 2.63: ECL mant ile yaplan kaplar

2.5.1.7. CMOS (Tamamlamal Metal Oksit Yar letken Mant) Bu grup, 1970'li yllarn banda bulunmutur. Yapm teknii asndan dier gruplardan farkldr. CMOS grubu iin MOS yapm teknii kullanlmtr. MOS, alan etkili transistr (JFET) retiminde kullanlan bir teknolojidir. JFET'ler G ularna uygulanan gerilime gre D-S ular arasndaki kanal daraltp genileterek akm kontrol yapar.

ekil 2.64: CMOS mant ile yaplan kaplar

97

MOS teknolojisiyle retilmi entegreler dierlerine gre daha az yer kaplamaktadr. MOSFET transistrler ekil 2.64te grld gibi, azaltan ve oaltan kanall olmak zere iki tipte yaplr. Bu elemanlarda G ucu silisyum oksit ve silisyum nitrat adl iki ince tabakayla yar iletkenden yaltlmtr. Bu sayede G ucu hi akm ekmez Yani bu elemanlar gerilim kontrolldr. CMOS tipi entegrelerin retimi, TTL entegrelerinin retiminden daha basittir. Ayrca bu serideki entegreler TTL'den daha ucuzdur. 2.5.1.8. I2L (Entegre Enjeksiyonlu Mantk) En son bulunan lojik kap ailesidir. Daha ok byk lekli (LSI) entegrelerde kullanlr. Baz kk farklar olmasna ramen alma ilkesi RTL ailesine ok benzer. I2L Ailesininin RTL'den Farkl Ynleri Kollektr direnci yerine PNP transistr kullanlmtr. Beyz ucunda diren yoktur. ok kolektrl transistrler kullanlmtr.

ekil 2.65: I2L mant ile yaplan kaplar

ekil 2.65te I2L ailesinde kaplarn yapl basit olarak gsterilmitir. Devrede 1,5 V'luk besleme gerilimine bal T1 transistr beyz devresini oluturur. T2 transistr klar iin birden ok kolektre sahiptir. I2L ailesi ile karmak dijital fonksiyonlar iin bir yonga (chip) zerine daha ok devre yerletirilmesi mmkndr.

2.5.2. Multivibratrler
Bilgileri ka aktarrken klardan birisini lojik 1, tekini lojik 0 yapan devrelere multivibratr (MV) denir. Multivibratrler; bilgi saklamada, sayclarda, kare (ya da dikdrtgen) dalga retelerinde vb. yerlerde yaygn olarak kullanlr. Multivibratr devreleri ilk nceleri tamamen transistrlerle yaplyordu ancak gnmzde entegrelerle yaplmaktadr. Multivibratr devresi eitleri unlardr: 98

2.5.2.1. Kararsz (Serbest alan) Multivibratr lk anda T2'nin iletken olduunu varsayalm. Bu durumda L2 alrken, C2, T2 transistr zerinden eksi (-) alp ters olarak; C1 ise, T2nin beyzi zerinden doru olarak arj olmaya balar. Bir sre sonra dolan C2, T1i iletime sokar. T1 iletime geince doru arj olan C1'in akm T2yi hzlca kesime sokar.

ekil 2.66: Kararsz multivibratr

ekil 2.67: Kararsz multivibratr devresi ve dalga ekilleri

T1in iletime gemesi L1i altrr. L1 alrken biraz nce boalan C1 bu kez ters, C2 ise doru polariteli olarak dolmaya balar. C1 dolunca T2yi srer. C2 zerinde birikmi olan elektrik yk ise T1'i kesime sokar. Devre bu ekilde almasn srdrr. Ledlerin yanma sresi R2, R3 ya da C1, C2nin deerleri deitirilerek ayarlanabilir. 99

zetlersek, kararsz (Astable) multivibratrlerde T1 ve T2 transistrleri diren ve kondansatr ikilisiyle srekli olarak iletim kesime sokulduundan devre klar srekli konum deitirir. Bu tip devreler alabilmek iin, herhangi bir tetikleme palsine gerek duymaz. Devrenin Q ve klarna osilaskop balanacak olursa kare dalga eklinde sinyaller grlr. 2.5.2.2. Kararl (Stable) Multivibratrler 2.5.2.2.1. Tek Kararl Multivibratr Bu tip, devreler, alcy belli bir sre altrabilmektedir. Yani tek kararl (monostable) devrelerde ka bal alcnn alma sresi geici bir durum arz etmektedir. Baka bir deyile bu devreler, uygulanan tetikleme palsinden sonra belirli bir sre devam eden tek pals retir.

ekil 2.68: Tek kararl multivibratr

ekil 2.68de verilen devreye DC uygulannca ilk anda T2 transistr iletken olur, L yanar. R6 direnci zerinde oluan gerilimin geri besleme etkisiyle T1 iletime geemez. T2 iletimdeyken C kondansatr T2'nin B-E eklemi zerinden geen akmla arj olur. Bir sre sonra butona baslrsa T1 iletime geer. C'de biriken elektrik yknn akm T2'nin B-E eklemini ters ynde polarize eder ve T2 kesime gider. C bir sre sonra boalacandan T2 tekrar iletime geer. 2.5.2.2.2. ki Kararl Multivibratr ki kararl (bistable) tip multivibratrlerde transistrlerden biri kesimdeyken dieri doyumda beklemektedir. Dardan giri (S ve R) ularna tetikleme sinyali uygulandnda ise devredeki transistrler konum deitirmektedir. ekil 2.69da verilen devrede S'ye baslnca T1 kesime gider. Q noktasnda oluan yksek deerli polarma gerilimi, T2'yi tetiklemeye balar ve L2 yanar. T2 iletimdeyken noktasnn gerilimi azaldndan T1 kesinlikle iletime geemez. R'ye baslrsa T2 kesime gider. Noktasnda oluan yksek deerli polarma gerilimi T1'i tetikler ve L1 yanar. 100

ekil 2.69: ki kararl multivibratr

Bu devrede iki transistrn de ayn anda iletime gemesi mmkn deildir. Yani devrenin Q ve noktalarnda iki durum vardr. Bunlar: 1 ve 0 bilgilerini saklayan noktalar olarak tanmlanr. Not: Devrede L1 ve L2 lambalarnn yerine 1 kW'luk direnler balanabilir.

2.5.3. eitli Multivibratr Devresi rnekleri

2.5.3.1. NAND Kapl Kararsz Multivibratr

ekil 2.70: NAND kapl kararsz multivibratr

ekil 2.70de verilen devrede iki yollu anahtar 1 konumundayken kta kare dalga oluumu balar. Anahtar 0 konumuna alnnca kta sinyal olumaz. Devrede kullanlan kondansatrn deerine bal olarak k sinyalinin frekans deiir. rnein C 100 pF olarak seilirse k sinyalinin frekans yaklak 5 MHz olur. Kondansatr 10 mF olursa devre 70 Hz'lik bir sinyal retir. 2.5.3.2. 555 Entegreli Multivibratrler 555 Entegresinin Baz zellikleri Hem tek kararl hem de kare dalga reteci (osilatr) gibi alan, birka mikrosaniyeden birka saate kadar geni zaman geciktirmesi yapabilen entegredir.

101

555'lerin alma gerilimi DC 4,5-16 V arasnda olabilir ve k ucu 300 miliampere kadar akm verebilir. Entegrenin kendi i harcamas ise yaklak 10 mA'dir. 555 entegresi 8 ya da 14 bacakl olarak retilir. Ancak yaygn olan 8 bacakl olandr. ki adet 555in birletirilmesiyle ise 556 entegresi yaplmtr.

ekil 2.71: 555 entegresi

555 entegresinin iinde komparatr (karlatrc, kyaslayc), RS flip flop devresi, bufer (tampon) ve boaltc (dearj) niteleri vardr. ekil 2.71e baknz. 555 entegresi iki trl alr: Kararsz multivibratr Tek kararl multivibratr

2.5.3.2.1. 555 Entegreli Kararsz Multivibratr

ekil 2.72: 555 entegreli kararsz multivibratr

102

ekil 2.72de verilen devre 555'e dardan balanan diren ve kondansatrn deerine bal olarak 3 numaral k ucunda srekli olarak deien bir sinyal retir. Kare dalga biiminde olan k sinyali kullanlarak birok devre tasarlanabilir. En basit olarak, ka bir led balanrsa, belli aralklarla yanp snen flar devresi yaplm olur. ekil 2.72de verilen devrenin kndan alnan sinyalin frekans denklemiyle bulunur. 2.5.3.2.2. 555 Entegreli Tek Kararl Multivibratr

ekil 2.73: 555 entegreli tek kararl multivibratr

ekil 2.73de verilen devrede B butonuna ksa sre baslrsa 555'in 2 numaral ayana 0 V (lojik 0) uygulanm olur. Bunun sonucunda 3 numaral kn gerilim deeri maksimum olur ve alc alr. C kondansatrnn gerilimi belli bir seviyeye ulatnda entegrenin k tekrar 0 V olur. 2.5.3.2.3. Kristal Kontroll Kararsz Multivibratr

ekil 2.74: Kristal kontroll kararsz multivibratr

retilen kare dalgann frekans hassasiyetinin ok nemli olduu devrelerde kristal kontroll osilatrler kullanlr. ekil 2.74te kristal kontroll osilatr devresi verilmitir.

103

2.5.3.2.4. CMOS 4049 NOT Kapl Kararsz Multivibratr

ekil 2.75: CMOS 4049 NOT kapl kararsz multivibratr

ekil 2.73te verilen devre CMOS serisi kaplarla kurulduu iin ktaki kare dalgann tepeden tepeye gerilim deeri, entegreye uygulanan besleme gerilimine eit deerde olur.

2.5.4. Bellek Uygulamalar

Dijital elektronikte bilgiyi saklayabilmek iin; flip flop, RAM, ROM, EPROM, EEPROM, manyetik bant, disket, CD-ROM, sabit disk, DVD-ROM gibi elemanlar kullanlr. Bellek dzeneklerinin yaygnlamas 1980'li yllarn sonlarnda hzlanmtr. Bu sayede otomasyon sistemleri klm ve ok byk hacimli bilgi saklama, retim sistemleri gelitirilmitir. 2.5.4.1. Bellek Devrelerinde Ad Geen Temel Kavramlar a. Bit: 1 ya da 0 olan ikilik (binary) saydr. b. Bellek hcresi: Tek bir biti saklamada kullanlan devre (flip-flop vb.). c. Bayt: Sekiz bitten oluan gruptur. . Bellek kelimesi: Baytlardan ya da bitlerden oluan grup. Kelime bykl 4 ile 64 bit arasnda deiebilir. d. Kapasite: Belirli bir bellek elemanna ka bit saklanacan belirler. Bunu daha iyi aklamak iin rnek verilirse, bir bellein 4096x20 kapasitesi olduu sylendiinde ne anlalr? Bu bellein kapasitesi 81920 bittir. lk say (4096) kelime saysn, ikinci say (20) her kelimedeki bit saysn, yani kelime bykln belirtir. Bellek kapasitesi belirtilirken, 1 K deeri 1024 biti gsterir. Ve buna 1 kilobit denir. 4 K x 20 olarak verilen saklama kapasitesi gerekte 4096x20 bellektir. rnek: 2 K x 8 olarak belirtilen yar iletken bellekte ka kelime saklanabilir? Kelime bykl nedir? Bu bellek ka bit saklar? zm: 2 K = 2x1024 = 2048 kelime saklanr. Her kelime 8 bittir (bir bayt). 2048x8 = 16384 bit saklar. 104

e. Adres: Bellekte bulunan bir kelimenin yerini belirleyen saydr. Bellekte saklanan her kelimenin tek bir adresi vardr. Adresler genellikle on altlk (heksadesimal) saylarla ifade edilir. f. Okuma ilemi (read): Belirli bellek blgesinde (adres) sakl olan veriyi alp baka bir yere (kaydediciye) aktarma ilemidir. Oku ilemine, bellekteki verinin getirilmesi sebebiyle al getir ilemi de denir. CD, sabit disk veya disktende benzer ekilde okuma yaplr. g. Yazma ilemi (write): Belirli bellek blgesine veri yerletirme ilemidir. Buna saklama/depolama ilemi de denilebilir. Bellek blgesine yazlan veri, daha nce orada sakl verinin yerini alr. . Eriim sresi: Bellek elemannn alma hzdr. Baka bir deyile, oku komutu alan bellek ile bellek knda verinin alnmas arasnda geen sredir. Gei sresi tACC ile gsterilir. h. Tamamlama sresi: Okuma ve yazma ilemini tamamlayp, bir sonraki komut iin hazr oluncaya dek geen sredir. . Geici bellek: Elektrik enerjisi uyguland srece bilgi saklayabilen bellektir. Elektrik kesildiinde bellekte saklanan bilgi kaybolur. i. RAM bellek: Dijital bellek elemanlar, besleme gerilimi kesilince tad bilgiyi kaybeden (volatile) ve kaybetmeyen (nonvolatile) olarak ikiye ayrlr.

ekil 2.76: Bir RAM bellek eleman

RAM'ler devrede bilgiyi geici olarak saklar. Bu elemana hem bilgi yazlabilir hem de yazlm bilgi okunabilir. RAM'e uygulanan DC besleme kesilince bilgilerin tm kaybolur. ekil 2.76daki TTL 7489 entegresi 64 bit RAM'dir. Devredeki A0, A1, A2, A3 ular adres girileridir. Bilgi yazma iin D1, D2, D3, D4 ular kullanlr. Bilgi okuma ileminde ise Q1, Q2, Q3 ve Q4 ular kullanlr.

105

Okuma ilemi annda CS lojik 0, WE ucu ise, lojik 1 deerine getirilir. Yazma ilemi srasnda ise CS ve WE ularna lojik 0 uygulanr. Verilen devrede herhangi bir adresteki bilgi okununca kaybolmaz. Ancak yeni bir bilgi yazlnca eski bilgi yok olur. CS ucu lojik 1 seviyesindeyken okuma ve yazma ilemi yaplamaz. TTL 7489 statik yapl bir RAM'dir. Bu tip RAM'lerde bilgiyi tutma ilemi flip floplar tarafndan yaplr. Not: RAM'in saklad bilginin kaybolmas istenmiyorsa entegre, arj olabilen pil ile beslenir. j. ROM (sadece okunur bellek): zerlerine yklenen bilgileri srekli olarak muhafaza eder. ROM'da bulunan bilgiler retici ya da tasarmc tarafndan alcnn istei dorultusunda kaydedilir. Kullancnn ROM'da bulunan bilgileri silme imkn yoktur. Ayrca DC enerjinin kesilmesiyle ROM'da bulunan bilgiler yok olmaz. k. PROM (programlanabilir ROM): Bir kez programlanabilen ROM'lara PROM denir. En basit PROM entegresi diyot ve sigortalar kullanlarak retilir. Kullanc, programlanmam entegreyi zel devreler kullanarak, istedii bilgiyi saklayan eleman hline getirebilir.

ekil 2.77: PROM

ekil 2.77de verilen basit PROM'da 4x4 = 16 bellek hcresi vardr. Sigortalar salamken entegrenin klarnda hep 1 bilgisi grlr. zel programlayc devre ile herhangi bir sigortaya 50 mA dzeyinde bir akm uygulannca bu eleman atk hle gelir. Sigortann atmas RAM knda lojik 0 bilgisinin olumasna yol aar. Akm uygulanarak atk hle getirilen sigortalarn onarlmas mmkn olmadndan yeniden programlama yapmak imknszdr. 106

l. EPROM (Silinebilen ve Programlanabilen ROM) Tekrar programlanabilen PROM'lara EPROM denir. Bu entegrelerin gvdelerinde effaf ( geiren) bir pencere vardr.

ekil 2.78: EPROM

Entegrenin zerindeki pencereden yaklak 15-20 dakika boyunca ultraviyole n uygulanrsa tm bellek hcreleri (flip-floplar) yeniden lojik 1 seviyesine gelir. Yani entegrenin program silinir. m. EEPROM (Elektrikle Silinebilen ve Programlanabilen ROM) Elektriksel olarak srekli silinip yazlabilen eprom'a eeprom denir. Silme ilemi ultraviyole n yerine, elektrik akmyla yaplmaktadr. Bu tip belleklerde, mosfet bellek hcresinin kanal (drain) zerine ince bir oksit blgesi eklenerek, elektriksel olarak silinebilme zellii elde edilmitir. Programlama ileminde, mosfet'in kap (G) ve kanal (S) ular arasna 21 Vluk bir gerilim uygulanarak, kap ularnda bir arj olumas salanr. Gerilim kesilse bile oluan arj devam eder ve bilgi saklanr. Uygulanan gerilimin ters evrilmesi, oluan arjn ortadan kalkmasna ve hcredeki bilginin silinmesine sebep olur. arj ilemi, ok kk bir akm gerektirdiinden eeprom'un programlanmas ve silinmesi entegre devreye balyken yaplabilir. Eeprom belleklerin eprom belleklere gre baz stnlkleri unlardr: Elektriksel olarak silinebilir. Bellek dizisi iindeki blgeler birbirinden bamsz olarak silinip kaydedilebilir. Eprom'da ortalama 30-60 dakika olan bilgileri silme sresi eeprom'da 10 milisaniye dolayndadr.

Intel 2816 bellek entegresi, 2kx8 kapasitede 250 nanosaniye eriim zamanna sahip ilk eeprom'dur. 8264 eeprom'u ise 8kx8 kapasiteye sahiptir.

107

2.5.4.2. Yar iletken Bellek Elemanlarnn Yaps Entegre bellek elemanlar, kelime ad verilen gruplar hlindeki ikili verileri saklar. Kelime, bilgisayarda veri birimi olarak kullanlr. Kelimede bulunacak bitlerin says bilgisayarn tipine gre deiir. rnein; 1K x 4 olarak belirtilen bellek elemannda her kelime 4 bittir ve 1024 kelime vardr. Bu bellek eleman 4096 biti saklayacaktr. 2.5.4.3. Statik RAM Elemanlar Statik bellek genelde FET tipi elemanlarndan meydana gelmektedir. Devrede kondansatrn olmamas, devreye girme (okuma/yazma) sresini azaltr, yani ilemi hzlandrr. Multivibratr benzeri tasarmda direnlerin yerinede FET kullanldndan (ortalama 6) pahaldr ve fazla yer kaplar. Mikroilemcilerde n-bellekler bu tip RAMlerden yaplr. 2.5.4.4. Dinamik RAM'ler Dinamik RAMlerde bir hcre bir transistr ve bir kondansatrden meydana gelir. Kondansatr doluyken zerinde mantksal 1, boken mantksal 0 tutmu olur. Mantksal 1in srekli zerinde tutulabilmesi iin tazeleme gerilimi uygulanmas gerekir. transistrlerdeki sznt akmndan dolay yk zamanla kaybolacandan RAM periyodik (ortalama 2 milisaniye) olarak tazeleme gereilimine tabii tutulmaldr. Bilgisayar sistemlerinde ana bellek dinamik RAMlerden yaplr.

2.6. Kap ve Sayc Devreler

2.6.1. Toplayc karc ve Karlatrclar
kilik saylarla toplama, karma, arpma ve blme gibi aritmetik ilemleri yapan devrelere aritmetik birim denir. Dijital hesap makinesi, bilgisayar vb. gibi aygtlarda esas ilemler toplama ve karmadr. arpma ilemi, tekrarlanan toplama ilemleriyle, blme ilemi ise tekrarlanan karma ilemleriyle yaplr. 2.6.1.1. Toplayc Devreler kilik saylarn toplamasn yapan devrelerdir. kilik saylarn toplanmasnda geerli olan kurallar: 0 + 0 = 0, 0 + 1 = 1, 1 + 0 = 1, 1 + 1 = 10 eklindedir.

Burada dikkat edilmesi gereken tek ilem 1+1 = 10'dur. ki tane 1'i toplayp 1+1 = 2 diye yazamayz. Bu ilem yaplrken 1+1 = 0 elde 1 denir. Elde szc ngilizce'de caryy ile ifade edildiinden lojik devre anlatmlarnda elde deeri C harfiyle gsterilir.

108

2.6.1.1.1. Yarm Toplayc

ekil 2.79: Yarm toplayc

En basit toplayc olan bu devrenin iki giri ve iki k vardr. ekil 2.79da yarm toplaycnn blok emas, lojik kapl devreleri ve doruluk izelgesi verilmitir. 2.6.1.2. Tam Toplayc adet ikilik saynn toplama ilemini yapan devrelere tam toplayc denir. ekil 2.80de tam toplaycnn blok emas, lojik kapl devresi ve doruluk izelgesi verilmitir.

ekil 2.80: Tam toplayc

Tam toplaycda A ve B ular say girileri, C girii ise bir sadaki stundan gelen elde giriidir. Toplama ileminde bazen toplama ilave olarak elde 1 bulunduunu biliyoruz. te bu C girii bir sadaki stundan gelebilecek olan elde saysn alr. Devrenin iki adet k vardr. klardan biri toplam k dieri ise elde k olur. Yarm toplayc iki ikili saynn en sadaki basamaklarn toplayabilir. Tam toplayc ise sadan gelebilecek eldeleri de alabilecei iin herhangi bir basmakta bulunan saylar toplayabilir. 2.6.1.3. Paralel Toplayc ki ikilik saynn btn basamaklarnn toplanp sonucun elde edilebilmesi iin tam toplayclarla yaplan devredir. ekil 2.81de drt bitlik iki ikilik sayy toplayabilen 4 bit paralel toplaycnn blok emas verilmitir.

109

ekil 2.81: Paralel toplayc

rnek: 1001 ve 1001 saylarn toplayabilen paralel toplayc devresini iziniz ve sonucu bulunuz.

ekil 2.82: Paralel toplayc

2.6.2. karc Devreler

Lojik devrelerde yarm ve tam olmak zere iki adet karc devresi kullanlr. Yarm karc iki bit saynn, tam karc ise bit saynn karma ileminin yaplmasnda kullanlr. 2.6.2.1. Yarm karc ki adet tek basamakl ikilik saynn karma ilemini yapan devrelere yarm karc denir. kilik saylarn karmasnda geerli olan kurallar: 0-0 = 0, 1 - 0 = 1, 1 - 1 = 0, 0 - 1= 1 eklindedir.

ekil 2.83: Yarm karc

lemlerde grld gibi 0'dan 1karlrken bir soldaki stundan 1 alnarak ilem yaplan stuna 2 olarak aktarlr. Bu sebeple fark 1, dn 1 olur. ekil 2.83te bir bitlik iki ikilik sayy karan devrenin blok emas, lojik kapl karma devresi ve doruluk izelgesi verilmitir.

110

2.6.2.2. Tam karc Bu devre iki yarm karc ve bir or kapsnn birleiminden oluur. ekil 2.84te tam karcnn blok emas, lojik kapl tam karc devresi ve doruluk izelgesi verilmitir.

ekil 2.84: Tam karc (full subtractor)

2.6.3. Karlatrclar (Comparator)

Girilerdeki iki saydan hangisinin byk, hangisinin kk ya da eit olup olmadn belirleyen devrelere karlatrc denir. 2.6.3.1. ki Bitlik Karlatrc ekil 2.85te verilen lojik devre A, B girilerine gelen ikili saylarn karlatrmasn yapar. Devrede A, B'ye eit ise EX-NOR kapsnn k 1 olur. A = 1, B = 0 olduunda A>B k 1 olur. A = 0, B = 1 olduunda ise A<B k 1 olur.

ekil 2.85: ki bitlik karlatrc

2.6.3.2. Drt Bitlik Karlatrc Drt bitlik iki ikilik saynn karlatrlmasnda kullanlan entegre 7485'tir. Bu eleman 8 giriine uygulanan iki farkl 4 bitlik ikilik saynn karlatrma ilemini yapabilir. ekil 2.86da verilen deney balant emas uygulanacak olursa girie gelen saylarn durumuna gre klardaki ledlerden sadece birisi yanar.

111

ekil 2.86: Drt bitlik karlatrc

rnein A ile gsterilen girilere 1100 ve B ile gsterilen girilere 0101 bilgisi geldiinde A>B olduundan A>B kndaki led yanar.

2.6.4. Sayc Uygulamalar ve Sayc Modunu Belirleme

stenilen deere kadar sayp sfr deerine dnen sayclara programlanabilir sayc denir. rnein, 3 FF'den oluan bir yukar sayc 000 deerinden balar, 111 deerine kadar sekiz farkl say k retip yeniden 000 deerine dner. Bu tip bir devreye mod 8 sayc ad verilir. 3 FF'li yukar sayc devresinin 101 deerinden sonra 000 deerini gstermesini istediimiz zaman mod 6 olarak alan bir sayc yapm oluruz. Mod 6 sayc devresi altnda, 000,001, 010, 011, 100, 101 olmak zere alt eit say k retir. Sayc devrelerini programl hle getirmek iin FF'lerin clear (silme) ularna lojik 0 bilgisi uygulanr.

ekil 2.87: Mod 6 sayc devresi

ekil 2.87de verilen mod 6 sayc devresi 110 bilgisini rettii an, nand kapsnn knda 0 bilgisi oluur. Bu bilgi tm FF'lerin clear girilerine uygulanm olacandan sayc devresi 110'u kta gsteremeden 000 konumuna dner.

112

ekil 2.88: Mod 10 sayc devresi

ekil 2.88de verilen drt FF'li devre ise 0000'dan 1001 deerine kadar saydktan sonra yine 0000 deerine dner. Saycnn knda 10 deiik say grld iin buna mod 10 sayc ad verilir. Devre knda 1010 deeri olutuu anda nand kaps tm FF'lerin clear (silme) girilerine 0 bilgisi gnderir ve devre en baa dner.

ekil 2.89: Modlu sayc devresi

Modlu sayclarn tasarmnn yapl anlald zaman istenilen deere kadar sayan sayc devrelerinin retimi yaplabilir. rnein;0'dan 59'a kadar sayan bir devre yaplmak istenirse ekil 2.89da blok ema uygulanr. 0-59 aras sayma yapan devre 1 Hz'lik bir kare dalgayla tetiklenecek olursa dijital saat devresinin saniye ksm elde edilmi olur. ekil 2.87 de devrede sadaki sayc 0-9 arasnda sayma yapmaktadr. Sadaki sayc 9'dan sonra tekrar 0 deerine geerken solundaki 0-5 aras sayan saycy tetikler. Bylece sadaki sayc her 9 saysn gsterdiinde soldaki sayc bir basamak ilerler. Soldaki sayc 5 (101) durumundan 6 (110) durumuna geerken her iki sayc da 0 durumuna gelir.

2.6.5. BCD Sayclar

Asenkron sayclar kullanlan FF saysna bal olarak tm klar 1 olana dek sayar ve yeniden 0'a dner. Programlanabilir sayclar ise istenilen bir deerden 0'a dnebilir. Tm klar 1 olduktan sonra 0 deerine dnen sayclar ikilik sayc olarak adlandrlr. 0'dan balayp 9 deerine kadar sayan devrelere ise BCD sayc ad verilir. Uygulamada kullanlan sayc devrelerinde birden ok FF ieren entegre kullanr.

113

ekil 2.90: BCD sayc devresi

rnein; 7490 entegresi 0-9 sayc devrelerinde kullanlmak zere retilmitir. Bu eleman ekil 2.90da grld gibi BCD sayc olarak kullanlaca zaman tetikleme sinyali 14 numaral ayaa uygulanmal, 1 ile 12 numaral ular birletirilmeli ve 2, 3, 6, 7 numaral ular lojik 0'a balanmaldr. ekil 2.90da devrenin sayma hz; 555 entegresine bal R1, R2 ve C'nin deeri deitirilerek ayarlanabilir. ekil 2.91de verilen devre ise 0 ile 999 arasnda yukar sayma yapar. Devrede en soldaki display, 7447 ve 7490 iptal edilirse 0-99 sayc yaplm olur.

ekil 2.91: Modlu sayc devresi

114

Belirli Bir Deerden Balayan Asenkron Yukar Sayclar (n Kurmal Sayclar)

Ayarlandklar deerden saymaya balayan devrelere n kurmal sayc denir. ekil 2.92de verilen devrede A, B, C, D ularna bir say girilmedii zaman devre 0000 deerinden 1111 deerine kadar sayma yapar. Devrede B, C girilerine 1, A ve D girilerine 0 uygulandnda sayc 6'dan saymaya balar ve 15'ten tekrar 6'ya dner.

ekil 2.92: Belirli bir deerden balayan asenkron yukar sayc devresi

115

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar
Temel elektronik devreleri tanmak

neriler
Dorultmalar, ykselteler, modlasyon ve osilatrler anlatlr. Temel elektronik devrelerinde karlalabilecek arzalar anlatlr.

Temel elektronik arzasn gidermek

devrelerinin

116

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular cevaplayarak faaliyette kazandnz bilgi ve becerileri lnz.

A. FAALYET LME SORULARI

Aadaki sorularn cevaplarn doru veya yanl olarak deerlendiriniz. 1. (.) Regle devreleri kararl ve dzgn bir DC gerilim oluturur. 2. (.) k tam doru akm hline getirebilmek iin direnler kullanlarak filtre devreleri yaplmtr. 3. (.) Eer art arda bal birka ykselte kullanlyorsa, yani kaskat bir balant varsa bu ykseltelerin toplam kazanc, her bir ykseltecin kazancnn arpmna eittir. 4. (.) Kk genlikli (zayf) elektrik sinyallerini glendirmek iin kullanlan devrelere osilatr denir. 5. (.) Polarma (n gerilimleme, kutuplama), yar iletkenlerden yaplm devre elemanlarnn istenilen noktada almas iin gereken DC gerilim anlamna gelmektedir. 6. (.)DC beyz polarma gerilimi sabit deilse, k sinyalinin genlii srekli olarak azalr ya da oalr. Bu ise k sinyalinin distorsiyonlu olmasna sebep olur. 7. (.)Ykselte ayarland frekansta ya da sabit bir frekansta srekli k veren devrelere denir. 8. (.) Frekans sentezleyici; az sayda sabit frekans kaynaklarn toplamak, karmak, arpmak ve blmek yoluyla k frekans retmek zere kullanlr. 9. (.) Alak frekansl bilgi sinyallerinin, yksek frekansl tayc sinyaller zerine bindirilip uzak mesafelere gnderilmesi ilemine DEMODLASYON denir. 10. (.) Faz dedektr: Giri sinyali ile VCO sinyalinin fazn karlatrr. 11. (.) TTL ailesinin besleme gerilimi + 5 V'tur. 12. (.) Multivibratrler; bilgi saklamada, sayclarda, kare dalga retelerinde vb. yaygn olarak kullanlr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili renme faaliyetlerini tekrarlaynz. 117

B. UYGULAMALI TEST
Bir arkadanzla birlikte yaptnz uygulamay deerlendirme leine gre deerlendirerek, eksik veya hatal grdnz davranlar tamamlama yoluna gidiniz.

DEERLENDRME LE DEERLENDRME LTLER

LEM BASAMAKLARI Dorultma devreleri arasndaki farklar anladnz m? Filtre devrelerinin eitlerini anladnz m? Osilasyon ilemini anladnz m? Modlasyon ve demodlasyonun nasl yapdn anladnz m? Deiik kap devrelerinin k durumlarn anladnz n? Aritmetik mantk kaplarnn kullanmn anladnz m? DZENL VE KURALLARA UYGUN ALIMA Meslee uygun kyafet (nlk) giydiniz mi? alma alann ve aletleri tertipli-dzenli kullandnz m? Zaman iyi kullandnz m? EVET HAYIR

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.

118

RENME FAALYET-3 RENME FAALYET-3

AMA
Pals devreleri kullanarak arzalarn giderebilceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Pals teknikleri ve pals retme yntemleri hakknda bilgi edininiz. Dalga ekillendirici devreler hakknda bilgi toplaynz.

Aratrma ilemleri iin internet ortamnda aratrma yapmanz; elektronik kitaplarn okumanz ve teknik servislerinden n bilgi almanz gerekmektedir.

3. PALS DEVRELER
3.1. Pals Teknikleri
Enerjinin naklinde palsn (darbenin) kullanlmas elektrikli muhabere cihazlarnn icad edilmelerinin ilk gnlerine kadar gider. lk olarak pals teknii mors kodu adyla tannan nokta-izgi seklinde telgraf muhaberesinde kullanld. Daha sonra gelierek telsizlerde uzun ve ksa palslar radyo frekans enerji iin modlasyon zarflan meydana getirdiler. Bu tip modlasyonlarda telsiz vericisi ksa bir zaman periyodu iin alr ve uzun zaman periyodu iin almaz durumdadr.

ekil 3.1: Pals sinyalleri

zellikle yksek bir k gcnn elde edilmesi ok zor olan mikrodalga frekanslarnda pals modlasyon sistemi ok nemli bir yer igal eder. Ksa bir sre alan ya da uzun bir sre almayan bir verici, her durumda uzun sre alan bir vericiden daha az gce gerek gsterir. Gnderme ilerinde palslar eitli ekilde kullanlr. Bunlardan en nemlisi PALS GENLK MODLASYONU'dur (PAM). Bu sistemde ses iareti birok ufak paralara ayrlr. Bundan sonra her ufak para ayr bir darbe olarak gnderilir. Her darbenin genlii parann genlii ile orantldr. Verici bir genlik modlasyonlu palslar gnderir. Alcda bu palslar orjinal iareti yeniden meydan getirmek zere kullanlr. Bu sistem hareketli resim 119

sisteminin aynsdr. Hareketli resim kameras bir seri resim alr ve bu resimler uygun bir sratle ekran zerine yanstlrsa resimdeki cisimler hareket eder gibi grlr. Ayn ekilde palsn tekrarlama srati, gzn resimleri hareketli grmesi gibi kulakta sesi devaml olarak duyar.

ekil 3.2: Gnderme ilerinde palslerin kullanm

3.1.1. Palsin Tarifi

Bir pals, gerilim veya akmn ksa zamanda ani olarak deimesi eklinde tarif edilir. rnein; telgraf hattnda anahtar (maniple) normal olarak ak durumdadr ve hatta akm yoktur. Maniple kapandndan hatta akm uygulanr ve akm aniden belirli deere ykselir. Dana sonra maniple alnca akm tekrar sfr olur. Akmn bulunduu zaman peryodu pals olarak adlanr.

3.1.2. Ykselme Zaman

Maniple kapandnda akm aniden telgraf hattnda son deerine ykselemez. Akmn son genliine ulaabilmesi iin belirli bir zaman peryoduna ihtiya vardr. Bu zaman peryodu YKSELME ZAMANI (tr) olarak adlandrlr. ekil 3.3te grld gibi pals, t = O iken ykselmeye balar ve t = 15 iken azami genliine ular. Dolaysyla ykselme zaman 15 saniyedir.

ekil 3.3: Palsin ykselme zaman

Gerek fiziki devrelerde, pals balangta yava yava ykselmeye balar ve sonra ekil 3.3 te grld gibi aniden azami deerine doru artar. 120

ekil 3.4: Palsin ykselme zaman

Bu tip paklarda ykselme zaman, tepe geriliminin % 10'undan % 90'na kadar gerilim ykselmesi iin geen zaman olarak tarif edilir. Altta ve stteki yuvarlak ksm ykselme zamanna katlmaz.

3.1.3. Devam Sresi

Akm azami deerine vardktan sonra pals sresine eit bir zaman periyodu iin bu azami deerinde bir deiiklik olmaz. Pals devam sresi td ik gsterilir. ekil 3.5 te pals sresi 7 saniyedir. Devam sresi ykselme zamannn sonunda balar ve dme zamannn banda sona erer.

ekil 3.5: Pals zaman peryodu

3.1.4. Dme Zaman

Anahtar aldktan sonra akm sfra der. Bu ilem aniden olmaz. Fakat dme zaman olarak bilinen belirli bir periyoda ihtiya vardr. Dme zaman tf, kesin olarak tayin edilemez ve azami deerin % 90 ile % 10'u arasndaki zaman olarak kabul edilebilir. ekil 3.5 te grld gibi dme zaman 13 11 = 2 saniyedir.

3.1.5. Pals Peryodu

Eer palslar ekil 3.6da grld gibi periyodik olarak meydana gelirse iki ilave karakteristikten daha bahsedilir.

121

ekil 3.6: Pals periyodu

Bunlardan biri pals peryodu (prt) (pals tekrarlanma zaman) tp'dir. Pals peryodu palstaki bir noktadan, takip eden palstaki ayn noktaya karlk olan nokta arasndaki geen zamandr. rnein, birinci palsn ykselme zamannn % 50'sinden sonra gelen palsn ykselme zamannn % 50' sine kadar geen zaman gibi. Bir palsn peryodu; ykselme zamann, devam sresini, alalma zamann, n iki pals arasndaki aral kapsar.

3.1.6. Tekrarlama Derecesi

kinci karakteristii pals tekrarlama derecesi (prr-pulse review ratio) veya pals tekrarlama frekans (prf-pulse review frequency) dr. Pals tekrarlama derecesi l saniyede 1000 pals meydana gelmise pals tekrarlama derecesi 1000'dir. Veya cps (saniyede saykldr). Pals tekrarlama derecesi 1/prt'ye eittir veya ters olarak pals peryodu 1/prfye eittir.

3.1.7. Pals eklinin nemi

eitli Pals Parametreleri: Burada tipik uygulama incelenecektir: Telgraf iin, pals mddeti ok nemlidir. Zira telgraf esas nokta ve izgilerin kesin olarak ayrlmasna dayanr. Radarlarda; gnderilen ve yansyan iaret arasndaki zaman aralnn deeri orantldr. Zira bu zaman mesafe cinsinden radar ile hedef arasdaki uzakln hesaplanmasnda esastr. Bu zaman aral gnderilen palsn ykselme zamannn balangc ile alnan palsn ykselme zaman balangc arasnda llr. Eer alnan pals, gnderilen pals ile ayn abuklukta ykselmezse zaman lmesi doru olmaz ve mesafe yanl kar. rnein; zaman lmesinde yanllk 2 saniye olsa bu zaman aral 328 yardalk bir yanl mesafe lmesine sebep olur. Pals genlik modlasyon sisteminde palsn genlii ok nemli parametredir. Bileenlerin genliinin deimesi bir ses iaretinin distorsiyona uramasna, hatta anlalmaz bir ekil almasna sebep olur.

122

3.1.8. Devrelerin Pals Parametrelerine Etkileri

Palsn ekli nemlidir. Baz devreler, palsn eitli ksmlarna deiik ekilde etki yapar. Bir filtre devresi ykselme ve dme zamanna etki etmez. Ancak devam mddeti zamannda ekli etkiler. Bir baka filtre devresi ykselme ve dme zamann deitirir. Fakat devam mddeti zamann deitirmez. Birok muhabere sistemlerinde pals parametreleri, gnderilen bilgileri etkileyecek ekilde deiebilir. Bir telgraf iaretinde ykselme ve dme zaman artabilir ve iaretin anlalrl kalmaz. letmecinin (operatr) nokta ve izgileri ayrt edebilmesi iin yksek sadakat artlarnn salanmas icap eder. Bunu salamak iin transmisyon hattnn zerindeki iareti distorsiyona uratmayacak zellie sahip olmas gerekir. Azami ykselme ve dme umanlarnn belirli suurlar iinde olmas gerekir. Ykselme zaman, dme zaman balamadan evvel palsn istenen genlie ulamasna kfi gelecek kadar hzla olmaldr. Aksi halde azami deere hibir zaman ulalmaz. Ayn ekilde, dme zaman ikinci pals gelinceye kadar akm sfr edecek kadar ksa olmaldr. Aksi halde pals dier bir palsa karr. Radar sistemlerinde kademe, ykselme zaman belirli deerinde tutulmak suretiyle tam olarak tayin edilebilir. Bir pals genlik modlasyon sisteminde, eer pals genlii deimiyorsa yksek kaliteli ses gndermesi yaplabilir. Gerek radarlarda, gerekse PAM cihazlarnda daha sonra gelen palslarla karmay nlemek zere dme zaman snrlanmaldr. Tad bilgilere bal olarak, pals parametrelerinin hangisi nemli ise ona gre bir devre seilmelidir.

3.1.9. Pals Distorsiyonu

Bir pals, sonsuz miktarda harmonik frekanslardan meydana geldiinden pals distorsiyonu nemli bir faktrdr. Bir pals hibir distorsiyona uramadan geirmek iin sonsuz bant geniliine ihtiya vardr. Byle bir devrenin gerekletirilmesi imknsz olduundan bir miktar distorsiyona msaade edilmesi ve bu palslarn, cihazn kullanlmasnda faydal olan ksmlarn sabit tutulmak zere distorsiyonlarn snrlamak icap eder. Sonu olarak, pals gndermesi iin kullanlan devreler palsn bilgileri tayan belirli hayati ksmlarn iyi ekilde gndermesi gerekir. Uygulamada iyi ykselme zaman karakteristiine sahip devreler, genlii snrlayan devreler, mddeti kontrol eden eitli devreler mevcuttur.

123

3.2. Pals Devreleri eitleri

Pals devreleri 7 'ye ayrlr: Diferansiyel Devreleri ntegral Devreleri Kilitleme Devreleri Krpc Devreler Miller Devreleri Boot Strobe Devreleri Schmitt Trigger Devreleri OP-AMP 'l Schmitt Trigger Devreleri

3.2.1. Diferansiyel Devreleri

ekil 3.7: Trev alc devre

ekil 3.8: Integral alc devre

Diferansiyel (trev alc) devre ekil 3.7 'de grld gibi seri R-C 'den oluur. Devrenin grevi ise, giriine uygulanan sinyalin trevini almaktr. Diferansiyel devrede k R 'den, integral alcda ekil 3.8 'de grld gibi C 'den alnr. Diferansiyel devre seri R-L devresinden olumu olsayd, k L zerinden alnacakt. ekil 3.7 'deki gibi seri R-C devresinin zaman sabitesi T = R.C 'dir. Bir kondansatr, kendisine uygulanan voltajn; 1 T zamannda % 63 'ne 2 T zamannda % 86,3 'ne 3 T zamannda % 94,9 'una 4 T zamannda % 98,1 'ine 5 T zamannda % 99,3 'ne arj olur. rnein; R = 1 K, C = 1F olan seri bir R-C devresinin zaman sabitesi T = 1. 103.1.10-6 = 1 ms 'dir. Byle bir devreye 100 Volt 'luk bir gerilim uygulandn varsayalm. 1 ms sonra kondansatr zerindeki voltaj 63 V 'tur. Burada 1 ms, l T 'tur. 2 ms sonra kondansatr zerindeki voltaj 86,3 Volt 'tur. Burada 2 ms, 2 T 'tur. 3 ms sonra kondansatr zerindeki voltaj 94,9 Volt 'tur. 4 ms sonra 98,1 Volt, 5 ms sonra 99,3 Volt 'tur. Buradan anlalaca gibi bir kondansatr, ancak 5 T sresince, kendisine uygulanan kaynak voltajnn tamamna arj olur (% 99,3 ' yaklak % 100 alrsak). 124

ekil 3.9 (a): Trev alc devre

ekil 3.9 (b): Trev alc devrenin dalga ekilleri

ekil 3.9.(a) 'daki gibi Vm genlikli kare dalgay devrenin giriine uygulayalm. Kare dalgann (+) alternasnda, ilk anda kondansatr zerindeki gerilim sfr olduu iin diren zerindeki gerilim VR = Vm olur. Daha sonra, kondansatr 5 T saniye sonra (T = zaman sabitesi) kare dalgann maximum seviyesine, Vm deerine arj olacaktr. nk bir kondansatr, uygulanan voltajn tamamna ancak 5 T sresinde arj olabilir. Dolaysyla, kondansatr arj olduka, diren zerindeki gerilim azalp, sfra decektir. Kare dalga sfr volta inerken, ilk anda Vm deerine arj olan kondansatr zerindeki gerilim, -Vm olarak diren zerinde grlr. nk kondansatr, kare dalgaya arj olurken, sol ucu (+) sa ucu da (-) olarak kutuplanr. Daha sonra yine 5 T saniye iinde kondansatr diren zerinden boalaca iin diren zerindeki gerilim sfra decektir. Diren ve kondansatr 125

gerilimlerinin dalga ekilleri ekil 3.9. (b) ve (c) de gsterilmitir. (b) eklinde grld gibi dalga darbeler eklinde olup ad sivriltilmi dalgadr. O halde: * Kare dalgann trevi sivriltilmi dalgadr. * Devre giriine uygulanan sinyalin trevim alabilmesi iin devrenin zaman sabitesi, uygulanan kare dalgann periyodundan ok kk olmaldr. Bir trev alcya uygulanan giri iaretinin frekans fm ise t << 1 / fm olarak seilmelidir, Trev alc devreyi ksaca zetlersek: * Girie kare dalga uygulandnda, ktan sivriltilmi dalga elde edilir. * R-C devrede k R zerinden, R-L devrede ise L zerinden alnr. * Ksa zaman sabitesi kullanlr. Ksa zaman sabitesi formlize edilirse t / T >= 10 elde edilir. Bu formlde; t deeri, girie uygulanan sinyal periyodunun yarsdr. T deeri ise zaman sabitesidir.

3.2.2. ntegral Devreleri

ekil 3.10: ntegral devreleri

ekil 3.11: ntegral alc devrenin giri-k dalga ekilleri

126

ntegral devreleri giriine uygulanan sinyalin integralini alarak kna aktaran devreler olup ekil 3.10 'daki gibi R-C veya R-L devrelerden oluur. R-C devrede k C 'den, R-L devrede ise R 'den alnr. ntegral alc devrelerin almasnda en nemli faktr, trev alclarda olduu gibi T zaman sabitesidir. R - C veya R-L devrenin zaman sabitesi T, uygulanan giri sinyalinin periyodundan olduka byk olmaldr. ekil 3.11 (a) 'daki gibi Vm pozitif tepe deerleri kare dalgann, R-C devresinden oluan integral alc devrenin giriine uygulandn dnelim. Devrenin zaman sabiti kare dalgann periyodundan byk olduu iin kondansatr kare dalgann maximum deerine yarm periyod da arj olamayacaktr. Ancak, Vc gibi bir deere ulaacaktr. Ayn ekilde, kare dalga negatif alternansa getiinde kondansatr tamamen dearj olamayp, -Vc gibi bir deere inecektir. Bu durum bylece periyodik olarak devam ettike ktan gen dalga alnacaktr. Kondansatrn arj olup dearj olmas, devrenin zaman sabitesi dorusal olmaktadr. Kare dalgann integrali, gen dalgadr. ntegral alc devreler uzun zaman sabitesi kullanr.

Uzun zaman sabitesi formlize edilirse: T >= 10.t Burada: t deeri, girie uygulanan sinyal periyodunun yarsdr. T deeri ise zaman sabitesidir. R - C devreleri T = R.C iken R - L devrelerde L / R 'dir.

3.2.3. Kilitleme Devreleri

ekil 3.12: Kilitleyici

Kilitleyici veya kenetleyici (clamper) devreleri, herhangi bir sinyalin en st veya en alt seviyesini sabit bir gerilimde tutar. Pozitif veya negatif kenetleyici olmak zere iki tiptedirler. ekil 3.12 'de pozitif kilitleme devresi grlmektedir. Devrede bir kondansatr, bir diyot ve bir diren bulunmaldr. Ancak, ek bir kayma elde edilmek isteniyorsa, devrede bir DC kaynak kullanlmaldr.

127

ekil 3.13: Pozitif kenetleyiciye giri iaretin uygulanmas

Kenetleyici devrelerde, R ve C 'nin deeri, T = R.C zaman sabiti, kondansatrdeki gerilim, diyodun yaltmda olduu zaman iinde boalmayacak byklkte olmaldr. Analiz sresince kondansatrn 5 T sresince tamamen arj veya dearj olduu kabul edilecektir. Pozitif veya negatif kenetleyicilerin analizlerini anlamak iin, diyodu ksa devreye gtren giri alternansndan balanmaldr. ekil 3.13teki pozitif kenetleyicideki diyodu iletime sokacak giri alternans negatif alternansdr. Her bir alternans V geriliminden olutuu iin, temsilen bir batarya gibi dnlebilir.

ekil 3.14: Giriin (-) ve (+) alternanslar

ekil 3.14'te grld gibi giriin (-) alternansnda devreye -V bataryas, giriin (+) alternansda ise +V bataryas temsilen devrenin giriine uygulanmtr. Giri sinyalinin negatif alternansnda, diyodun anoduna ( + ), katoduna (-) geldii iin diyot iletimde olup, ksa devre gibi dnlebilir. Diyot direnci de ksa devre yapacandan, ksa devre hattan voltaj alnamayaca iin (U = I.R = I.0 = 0 = Volt) k 0 volttur. T = R.C zaman sabite forml, bu durumda ok kktr. nk R direnci, diyodun iletimde olmasyla ksa devre olmutur. Devredeki iletkenlerin direnci de ok kk olduu iin, ok ksa srede kondansatr sol ucu (-), sa ucu (+) kutuplanarak V voltaj deerine arj olur.

128

Giri sinyalinin pozitif alternansnda, diyodun anoduna (-), katoduna (+) geldii iin diyot yaltmda olup, ak devre zellii gsterir. Burada R.C ile belirlenen zaman sabiti T/2 periyodundan ok daha byk 5 T'luk bir dearj sresini meydana getirebilecek deerdedir. Yani kondansatr, diren zerinden ok ksa srede boalmayacaktr. Bir nceki alternansta V deerine arj olan kondansatr ile +V tatbik voltaj seri durumdadr. O halde k voltaj Vo = V+V = 2V olur.

ekil 3.15: Pozitif kenetleyicinin giri-k dalga ekilleri

Pozitif kenetleyici devresinde giriin (+) alternansnda ktan 2V 'luk, (-) alternansnda da 0 Volt alndn gsteren k dalga ekli ekil 3.15te gsterilmitir. Negatif kenetleyici devresinin analize giriin (+) alternansndan balamak zere bir analiz yaplabilir. Pozitif kenetleyicideki diyodun yn ters evrilirse negatif kenetleyici elde edilir. Hariten DC batarya kullanlmayan kenetleyici devrelerde k sinyali sfr referans noktasna kilitlenir veya kenetlenir. Kenetleyici analizlerinde aadaki hususlara dikkat edilmelidir: Analize, her zaman diyodun doru bayaslanaca bir giri alternansndan balanmaldr. Diyodun ksa devre olduu alternansta, kondansatrn hemen arj olaca dnlmelidir. Diyodun ak devre olduu durum ierisinde kondansatrn hemen boalamayaca dnlmelidir. Giri sinyali, tepeden tepeye hangi deerde ise k sinyali de tepeden tepeye ayndr.

129

3.2.4. Krpc Devreler

ekil 3.16: Krpc devre

Giriine uygulanan sinyalin bir blmn krpan devrelere KIRPICI DEVRELER ad verilir. En basit krpc devre ekil 3.16'da grld gibi yarm dalga dorultma eklidir. Diyodun ynne bal olarak giri sinyalinin pozitif veya negatif alternans krplr. Seri ve paralel krpc olmak zere 2 tiptedir. Seri krpclara diyot yke seri, dierinde ise paraleldir.

ekil 3.17: Krpc devre giri-k sinyalleri

ekil 3.16'daki krpc devrenin giriine, ekil 3.17 (a) 'da gsterildii gibi bir kare dalga uygulayalm.

ekil 3.18: Giriin (+) ve (-) alternanslarndaki e deer devreler

Giriin (+) alternansnda, giriin st ucu (+), alt ucu (-) olaca iin diyot iletimdedir. R direnci zerinden alnan k sinyali, giri sinyalinin ayns olacaktr. Giriin (-) alternansnda, diyot yaltmda olacandan diren zerinden herhangi bir sinyal alnmaz. 130

ekil 3.19: Polarmal krpc devresi

ekil 3.19 'da grld gibi, devreye V gibi DC gibi kaynan eklenmesi, krpc devrenin knda belirgin bir etki meydana getirebilir. Byle devrelerde, diyodun iletime geebilmesi iin anodun katoda nazaran daha pozitif olmas gerekir. Yani giri sinyali, V deerini at anda diyot iletime geer.

3.2.5. Miller Devreleri

ekil 3.20: Miller devresi

Miller devreleri, olduka lineer (dorusal) pozitif testere dii dalga retebilen devrelerdir. Baka bir ifadeyle miller devreleri, tarama sinyalinin lineerlii arttrlm testere dii jeneratrdr.

131

ekil 3.20 'deki devrenin Vi giriine uygulanan sinyalin (+) alternansnda devredeki Q1 transistr iletime geer. nk Q1 transistr NPN tipi bir transistor olup, beyzine uygulanan pozitif sinyalde iletime geecektir. Q1 'in beyzindeki sinyal (+) alternansta iken kolektrn 180 faz farkl olan (-) alternans alnr. Kolektrden alnan negatif alternans Q2 transistrn yaltama sokar. Bylece C kondansatr, RC2 kolektr yk direnci zerinden +Vcc tatbik voltajna arj olur. Vi giriine uygulanan sinyalin (-) alternansnda, Q1 transistr yaltma geer ve Q2 transistr RC1 vastasyla beyz polarmas alacandan iletime geer. C kondansatr de RC1 direnci zerinden dearj olur. C kondansatrnn arj ve dearj ile ktan lineerlii arttrlm bir testere dii dalga veya gen dalga elde edilir.

ekil 3.21: Miller devresinin EWB programnda uygulanmas

132

Miller devresinin EWB programnda uygulamasnda, devreye tatbik voltaj Vcc = 12 Volt, kolektr yk direnleri RC1 = RC2 = 8 K, C = 150 nF ve iki adet BC107 tipi transistor seilmitir. Devrenin giriine 1 KHz 'lik bir kare dalga uygulandnda, devrenin kndan bir gen dalga alnmtr. Osilaskobun A kanalna devrenin girii, B kanalna ise devrenin k irtibatlandrlmtr. stteki dalga ekli devrenin giriine uygulanan kare dalgay, alttaki dalga ekli ile devrenin kndan alnan, lineerlii arttrlm bir gen dalgay gsterir.

ekil 3.22: Miller devresinin EWB programnda uygulanmas

RC1 = RC2 = 12 K olarak deitirilmesi durumunda da ekil 3.22 'de osilaskoptaki dalga eklinde grld gibi dzgn ve lineerlii arttrlm bir gen dalga elde edilmitir.

133

3.2.6. Boot Strobe Devreleri

ekil 3.23: Basit boot strobe devresi

Boot Strobe Devreleri, Miller devreleri gibi olduka lineer pozitif testere dii dalga retebilen devrelerdir. ekil 3.23te basit bir testere dii dalga retebilen devre ekli gsterilmitir. Bu devrede Q1 transistr anahtar gibi almaktadr. Girie uygulanan Vi sinyali kare dalga olup genlii, transistr kesim ve doyumda altrabilecek seviyededir. Girie uygulanan kare dalgann (-) alternansnda transistr kesimde olup C kondansatr, Rc direnci zerinden arj olur. Girie uygulanan kare dalgann (+) alternansnda transistr doyuma gider ve C kondansatr, Q1 transistr zerinden dearj olur. Kondansatrn arj ve dearj ile ktan dzgn bir testere dii dalga elde edilir.

ekil 3.24: Basit boot strobe devresinin EWB programnda uygulanmas

134

ekil 3.24'te grld devrenin giriine 1KHz 'lik kare dalga uygulandnda kta dzgn bir gen dalga elde edilmitir. Osilaskopta stteki dalga ekli, girie uygulanan dalga eklini, alttaki gen dalga ise ktan alnan sinyali gsterir.

ekil 3.25: ki transistrle yaplan testere dii jeneratr devresi

ekil 3.25te iki transistrle yaplan boot strobe devresinden, sabit devrede olduu gibi ktan dzgn, lineerlii arttrlm bir gen dalga elde edilmitir.

3.2.7. Schmitt Trigger Devreleri

Schmitt trigger (tetikleyici) devresi, kare dalga reten bir devredir. Dijital elektronikte, kare dalgann nemi byktr. Sequential (ardl) devrelerde kullanlan flip/flop'larn konum deitirmesi iin sayc, kaydedici gibi ok fazla kullanlan devrelere kare dalga uygulanr. Giriine uygulanan kare dalgann ykselen veya alalan kenarlarnda flip/flop konum deitirecektir.

135

ekil 3.26: Schmitt trigger devresi

ekil 3.26 'daki devrede Schmitt tetikleyicisinin devresi gsterilmitir. Vi giriinin negatif alternansnda Q1 transistr kesimde, RC1 ve R1 direnleriyle beyz polarmas alan Q2 transistr ise doyumdadr. Bu durumda Vo< Vcc olur. Girie uygulanan sinyal arttrlarak devre elemanlarnn belirleyecei belli bir V1 gibi deere ulatnda ise Q1transistr doyuma, Q2 transistr kesime geer. Dolaysyla Vo = Vcc olur. Bundan sonra giri sinyalinin arttrlmas halinde kta herhangi bir deiiklik grlmez. Bu kez giri gerilimini sfra doru azaltmaya balayalm. Belirli bir V2 gibi bir gerilim deerinde Q1 transistr kesime, Q2 transistr doyuma gider. Bu anda Vo > Vcc olur.

ekil 3.27: Schmitt tetikleyicinin karakteristii

136

Bu ana kadar anlatlanlar ekil 3.27 'de gsterilmitir. Bu karakteristikte V1 ve V2 deerlerinin ayn olmama durumuna "histeresis" ad verilir. Devredeki eleman deerlerinin ayarlanmas suretiyle V1 = V2 yaplabilir. Schmitt tetikleyici devrelerde histeresis nemlidir. yle ki, bir uygulamada DC sinyalin seviyesi belirli bir deeri atnda operatre bir uyar verilmesi istensin. Bu durumda, eer V1 = V2 olursa, iaret zerine binecek grlt, parazit vb. sebebiyle devre titreim eklinde pepee uyar verecektir. Eik deerlerinin farkl olmas, uyar noktas ile uyary kaldrma noktas arasnda belirli bir fark meydana geleceinden byle ufak deiimlerden etkilenmeyecektir.

ekil 3.28. (a): Schmitt trigger devresinin EWB programnda uygulanmas

ekil 3.28 (a) 'daki uygulamada devrenin giriine sinsoidal sinyal uygulanp knda kare dalga elde edilmitir. 137

3.2.7.1. OP-AMP 'l Schmitt Trigger Devreleri

ekil 3.29: Inverting schmitt trigger devresi

OP-AMP ile yaplan schmitt trigger devresi, faz eviren ve faz evirmeyen olmak zere iki eittir. ekil 3.29 'da grld gibi, faz eviren zellikli schmitt trigger devresine giri sinyali, OP-AMP 'n faz eviren (-) giriine uygulanr.

ekil 3.30: Faz eviren schmitt trigger devresinin EWB programnda uygulanmas

138

ekil 3.30 'da grld gibi OP-AMP 'n faz eviren (-) giriine etkin deeri 12 Volt, 60 Hz lik bir sinsoidal sinyal uygulanm olup OP-AMP kndan dzgn bir kare dalga elde edilmitir.

ekil 3.31: Noninverting schmitt trigger devresi

OP-AMP'l schmitt trigger devresinin ikinci eidi ekil 3.31de grld gibi faz evirmeyen yapdaki schmitt trigger devresidir. Burada giri sinyali, OP-AMP 'n faz evirmeyen (+) giriine uygulanr.

ekil 3.32: Faz evirmeyen schmitt trigger devresinin EWB program uygulamas

ekil 3.32 'de grld gibi OP-AMP 'n faz evirmeyen (+) giriine yine 12 Volt (etkin) ve 60 Hz lik bir sinsoidal sinyal uygulanm olup OP-AMP kndan kare dalga elde edilmitir. 139

3.3. Zamanlama ve Zamanlayc Uygulamalar

Bu blmde zamanlayc olarak piyasada bulunabilen dijital entegrelere birka rnek verilecektir.

3.3.1. 5555 Zamanlayc Entegresi

5555 " Osilatrl zaman geciktirici " dir. Adndan da anlalabilecei gibi bu entegrenin dhili bir osilatr vardr. Bu osilatr yardmyla retilen frekans sayclar yardmyla blnr ve kontroll bir monostable multivibratre uygulanr. 5555'in en byk fark programlanabilmesidir. ekil 3.33'te entegre ayak balantlar verilmitir.

ekil 3.33: 5555 zamanlayc entegresi

Burada RTC, CTC ve R8 dhili osilatr iin diren ve kondansatr balant noktalardr. A ve B ise harici tetikleme girileridir. Monostable devresini tetikler. Dhili osilatrde retilen frekans S3, S2, S ve So girilerinden girilen bilgiye gre blnr. stenen gecikme bu sayede salanm olur. Q kndan ise istenen sinyal ekli alnabilir. Yine 4536 entegresi 4 tane programlama ucuna sahip programlanabilir bir zamanlaycdr. Dolaysyla 16 blme modu vardr. 4541 ise iki programlama giriine sahip programlanabilir osilatr zamanlaycdr. Bu entegre ile de maksimum 65536 saysna blme elde etmek mmkndr. Bu entegre tek evrim ilemi yapabilmektedir. Yani bir kez sayma ilemi tamamlandnda otomatik olarak durur. 3.3.1.1. 555 Zamanlayc Entegresi Zamanlayc entegre devreler arasnda en ok kullanlan entegre tipi 555 entegresidir. Bu entegre dk maliyet, yksek frekanslardaki kararll sebebiyle amatr ya da profesyonelce elektronikle ilgilenenlerin en fazla tercih ettii entegredir. Endstriyel alanda kullanm yerleri fazladr. Bunun sebebi entegreye balanan R ve C elemanlarnn deiik deerlerde seilerek zamanlama sresinin kolayca ayarlanmasdr.

140

3.3.1.2. 555 Zamanlayc Entegresi zellikleri + 4.5 V ile + 16 V arasndaki besleme gerilimleriyle alabilir. kndan 200 mA kadar akm ekilebilir. Zamanlama iin kullanldnda bir RC devresi yardmyla sresi s ile dakikalar arasnda deien darbeler elde edilebilir. Zamanlama peryodu besleme gerilimine bal deildir.

ekil 3.34: 555 zamanlayc entegresi

3.3.1.3. almas Devrede 2 ile 6 nulu ular ksa devre edilip buraya ayarl bir gerilim kayna balandnda ve gerilim 0 dan itibaren arttrlmaya balandnda u olaylar olur: Bu gerilim 1/3 Vcc ye ulamadan alt komparatr (Lower) k + Vcc (lojik 1)'dir. Ayn anda st komparatr (Upper) knda da - Vcc (Lojik 0) vardr. Bu durumda flip flop k lojik 0'dr ve entegrenin 3 nulu bacandan elde edilen k lojik 1 olur. Ayarl gerilim 1/3 Vcc'yi geecek ekilde ayarlanrsa dk komparatr k - Vcc'ye gider ve flip flop k eski konumunu muhafaza eder. Ayarl gerilim 2/3 Vcc'yi aar amaz yksek komparatr k deiir ve + Vcc'ye gider. Bu durumda flip flop k lojik 1 olur. k ise lojik 0'a gider. Bu durumda dearj transistr T1 doyuma gider. Ayarl gerilim kayna olarak genellikle kondansatr kullanlr ve dier ucu dearj transistrnn kollektrne yani 7 nulu uca balanr. Transistr doyuma ulatnda C kondansatr bir zaman sabitine bal olarak T1 zerinden dearj olur.

141

Bu boalma esnasnda gerilim 2/3 Vcc'nin altna dtnde yksek komparatr k lojik 0 olur. 1/3 Vcc'nin altma dtnde ise dk komparatr k lojik 1 olur, C kondansatrnn boalmas sona erer. Bu durum srekli devam eder. 3.3.1.4. Bacak Fonksiyonlar 1 nulu bacak (toprak) : Toprak veya ortak utur. 2 nulu bacak (tetikleme): Bu u, alt komparatrn giriidir. Devre kn 1'e kurmak iin kullanlr. 3 nulu bacak (k): k ucudur. 555 in k katndaki (ekil 3.34) Q20, Q24 transistrleri totem pole, Q21, Q22 transistrleri ise darlington baldr ve yksek k seviyesinde besleme geriliminin yaklak 1,7 V altnda k salar. 4 nulu bacak (reset): Bu u, k lojik 0' a. gtrmek iin kullanlr. Bu uca negatif pals verilirse dearj transistr doyuma gider ve k lojik 0 olur. 5 nulu bacak (kontrol voltaj): Bu u, 2/3Vcc deerini salayan voltaj blme noktasna direk eriim salar. 555' in voltaj kontroll almasnda kullanlr. Normal almada grltnn nlenmesi iin yaklak 0.01Flk bir kondansatr yardmyla aseye verilir. 6 nulu bacak (eik): st komparatrn giriidir. Bu utaki gerilim 2/3Vcc ' yi geince kn lojik 0'a gitmesine sebep olur. 7 nulu bacak (dearj): Bu u, Q14 NPN transistrnn kollektrdr. k, dk seviyede iken dk diren; yksek seviyede iken yksek diren gstererek kondansatrn arjn ve dearjn kontrol eder. 8 nulu bacak (besleme): Besle geriliminin uyguland utur. 4,5V ile 16V arasndaki bir besleme gerilimi uygulanabilir.

3.4. Osilatrlerde Frekansn Sabit Tutulmas

Vericilerde frekansn kararl tutulmas, serbest, osilasyonlu bir osilatrn en nemli zelliidir. Bu zellik, uzun zaman ve eitli evre slarnda yksek bir frekans kararll iin bir devre gereksinimidir. Transistrl bir osilatrn frekans kararll; transistor parametrelerinin deimesine, devre elemanlarna ve bilhassa rezonans devresi kapasitesi ile endktansna baldr. Rezonans devresinin yklenmesi ise rezonans frekansn etkiler. Transistorun sebep olduu frekans deiiklikleri besleme gerilimi ve scakla baldr. Gerilim ball Cbc kolektr-beyz kapasitesi deimesine ve gerilim deiikliklerinin ortaya kard kolektr alm ve kolektr gerilimi deiikliklerinden tr eim deiir. Frekansn sabit kalmasn salamak iin en basit yol, besleme geriliminin sabit tutulmasdr. Uygun devreler zener diyotlu veya dier kararl devrelerle yaplabilir. 142

Transistor kapasitelerinin rezonans devresi frekans zerindeki etkisini kk tutmak iin, mmknse transistor snr frekans FT nin istenen osilatr frekansnda 5-10 defa daha yksek seilmelidir. Is ball ksmen alma noktasnn kararl tutulmasyla (byk emiter direnci, sabit beyz polarmas) azaltlr. Dier bir imkn da, rezonans frekans s deiikliindeki kararll verecek benzer bir s katsayl rezonans devresi kapasitesi semektir. Transistorun g kayb mmkn olduunca kk seilmelidir. Bu srada yaltkan yzey s deiiklikleri transistorun i kapasitesine etki eder. Bunun iin transistor tipine gre kolektr akm 3 - 5 miliamper olan transistor seilir. Silisyum transistrlerin stnln hatrlatmakta yarar vardr. Osilatr rezonans devresi zerindeki yklenme etkisini olduunca alak tutmak iin gevek kuplaj yaplr ve mmkn olduunca geri besleme etkisi bulunmayan ayrc (yaltc) hat kullanlr. Bit osilatrn frekans kararll hibir zaman rezonans devresinden daha iyi olamaz. Bu temele dayanarak, rezonans devresi L ve C deki istenen kararllk ayarlanr. Rezonans devresi iyilik kat says ne kadar yksek olursa, frekans kararllda o kadar iyi olur. Bu dnceden hareket ederek endktans ve kapasitanstaki kayplar mmkn olduunca kk tutulur. Normal durumda bobindeki kayp daima olduka byktr ve rezonans devresi iyilik kat says belirlidir. Sorun, bir yandan istenen frekans blgesi iin byk iyilik kat says olan dier yandan da endktans uzun sre sabit kalan bir bobin ekli bulmaktr. UKW Osilatr iin; hava ekirdekli, gm kapl kaln bakr tel veya sarglar seramik gvdeye sarlm bobinler en uygunudur. Gm kapl sarglar deri etkisini azaltr. Ferrit bobinlerin iyilik kat saylar yksektir. Fakat L - deerleri uzun zaman sabit kalmaz. Bunlarn L deerleri an kontrola baldr. Is deiiklikleri, hava ekirdekli bobinlerde, benzer endktans deiiklik seramik gvdeye sarlm bobinler en uygunudur. Gm kapl sarglar deri etki belini s katsayl rezonans devresi kondansatr seilerek ortadan kaldrr. Eer bobin yapay olarak eskitilirse, endktansn sabit kalmas salanr. Bunu salamak iin bobin birka kez 150 C'a kadar stlr. Bu sayede bobin sarglarnda ortaya kan bkme (bklme) gerilimi ortadan kaldrlr. Seramik kondansatrler rezonans devresi kapasitesi olarak kullanlr. Bu kondansatrlerin stnl, olduka kk dereceli s katsaylar olmasdr. En yksek istek iin mika kondansatrler tavsiye olunur. Osilatr frekanslm deitirilmesi gerekir. Buna gre hava aralkl deiken bir kondansatr temel kapasiteye paralel bal bir ksm kondansatrden daha iyi kalitededir. Serbest osiasyonlu osilatrlerle aa yukar osilasyon frekansnda bir frekans kararllna eriilir. Bir osilatrn kararllna yalnz devre balants deil, zellikle mekanik yaps da etki eder. Frekans belirleyen elemanlar d etkilerden korumak iin serbest osilasyonlu osilatr her yandan koruyan ekranl bir metal muhafaza iine monte edilmesi gerekir. ekil 3.35 te anlatlan boyutlaryla bir emiter izleyicili osilatr devresi grlmektedir. Yksek frekansl gerilim kollektrden alnr. Bu gerilimin deeri 47 ohm'da 30 - 50 milivolttur. 143

Yksek bir frekans kararll elde etmek iin, frekans belirleyen eleman olarak osilatrde iyilik kat says yksek olan bir kuartz kristal kullanmak gereklidir.

ekil 3.35: Frekans sabitleme devresi

3.5. Pals Devre Uygulamalar

3.5.1. Op-Ampl Sinyal Jeneratr Devresi (Kare, gen ve Sinsoidal)
ekil 3.36 da verilen devrenin kndan kare, gen ve sinsoidal sinyaller alnabilmektedir. lk 741 kare dalga reten multivibratrdr. kinci 741 kazanc 10 olan integral alcdr. nc 741 kazanc 1 olan integral alcdr. Giriindeki gen dalgay sinsoidal dalgaya yaklatrr. Drdnc 741 ise faz eviren ykselte olup, sinsoidal biimli sinyal retir.

144

ekil 3.36: Op-ampl kare, gen, sinsoidal sinyaller reten sinyal jeneratr devresi

3.5.2. Op-ampl Sinyal Jeneratr Devresi (Kare ve gen)

ekil 3.37 de verilen devrede birinci 741 schmitt tetikleyici, ikinci 741 ise integral alc olarak almaktadr. Devrede bulunan 1 M luk trimpot ile k sinyallerinin frekans ayarlanabilir.

ekil 3.37: Op-ampl kare, gen sinyaller reten sinyal jeneratr devresi

3.5.3. Kristalli Osilatr Devresi

ekil 3.38 de verilen devre kullanlan kristalin frekans deerine gre kararl bir sinsoidal sinyal retir. Kristalin frekans deeri 20 ile 500 kHz arasnda olabilir.

145

ekil 3.38: Kristalli osilatr devresi

3.5.4. Gerilim Kontroll (VCO) Osilatr Devresi

ekil 3.39 da verilen devre girilerine uygulanan 250 mV-50 volt aras DC gerilim deerlerine bal olarak klarnda eitli dalga formlarnda sinyaller retebilir. klarda oluan sinyallerin frekans 700 Hz - 100 kHz arasnda deiir.

ekil 3.39: Gerilim kontroll (VCO) osilatr devresi

146

3.5.5. Kare gen ve Sinsoidal Biimli Sinyaller reten Osilatr Devresi

ekil 3.40ta verilen devrede kullanlan ICL8038 adl entegre farkl biimli sinyal retebilir. Devrenin rettii sinyallerin frekans, distorsiyon (bozulma, krplma) oran ayarl direnlerle deitirilebilir.

ekil 3.40: Kare, gen ve sinsoidal biimli sinyaller reten osilatr devresi

3.5.6. Kare ve gen Biimli Sinyaller reten Osilatr Devresi

ekil 3.41 de verilen devrede kullanlan 566 adl gerilim kontroll osilatr entegresinin rettii sinyallerin frekans R1 ile C1in deerinin deitirilmesi ya da 5 numaral ayaa gelen gerilimin deimesi durumunda farkl frekansta k retir.

ekil 3.41: Kare ve gen biimli sinyaller reten osilatr devresi

147

3.6. Pals Devrelerinde Arza Giderme

Dijital elektronik esasl devrelerin arzasn onarmak iin ok dikkatli, sabrl ve bilinli almak gerekir. Lojik devrelerin alma ilkelerini bilmeden yaplacak alma maliyeti yksek arzalara yol aar.

3.6.1. Arzann Tanm

nceki konularda akland gibi dijital devreler iki temel gruba ayrlr: Bileimsel devreler Ardk devreler

Bileimsel devredeki arza, doruluk tablosuna gre klar kontrol edilerek bulunur. Srasal devrelerin, geri besleme devresi kesilince bileimsel devre oluur. Bu yntem kullanlarak ok karmak arza yerine, daha basit yoldan arza aranr. Devrenin arzas giderildikten sonra mutlaka test edilmesi gerekir. Devre test edilirken yalnz bir kez deil, birok test sinyali gnderilerek devrede oluabilecek hatann kontrol edilmesi gerekir.

3.6.2. Arzann Giderilmesi

Dijital devrelerde iki tr arza oluur: 3.6.2.1. Statik (Sabit) Arzalar Entegrenin bozulmas, balant kopukluu, lehim atla sonucu oluan arzalardr. 3.6.2.2. Dinamik (Geici) Arzalar ok ksa zaman sresince grlen arzadr. Geici olarak ortaya kan bu arzalar bulmak iin bellekli osilaskop, zel l aletleri ve iyi derecede dijital elektronik bilgisine sahip olmak gerekir.

3.6.3. Statik Arzalarn Giderilmesi

Lojik kap entegreleri yerinden sklr, doruluk izelgesine gre girie sinyal uygulanp klar gzlenir. Baskl devre mercek ile kontrol edilir. Besleme geriliminin devreye uygun olup olmad denetlenir. Lehimlerde hata olup olmad incelenir. alma annda ar snan eleman olup olmadna baklr. Plaket zerindeki toz, nem vb. temizlenir. zellikle CMOS serisi entegrelerin direnleri belli bir sre sonra deiir. Bu durumda eleman istenilen standartta almaz. Bu sebeple devredeki CMOS serisi entegreler periyodik olarak yenisiyle deitirilmelidir. 148

3.6.4. Dinamik Arzalarn Giderilmesi

Bileimsel devrelerde kullanlan deiik yaylm gecikmeli entegrelerin girileri konum deitirirken hatal klar olabilir. Bu arzayla karlamamak iin devre retilirken alma hzna uyumlu entegreler seilir. Birbirine yakn, uzun veri hatlarnn akm (hibir elektriksel balant olmamasna karn) elektromanyetik olarak birbirini etkileyebilir (Buna crosstalk da denir). Kablolardan geen akmlarn manyetik alan yoluyla birbirini etkilemesini nlemek iin; blendajl kablo, rgl kablo kullanlabilecei gibi sisteme schmitt tetikleme devresi koyma yntemi de uygulanabilir. Devre elemanlarnn farkl yaylm gecikmeleri ara sra grlen dinamik arzalara yol aar. Bu sebeple benzer yaylm gecikmesine sahip elemanlarla devre kurma yoluna gidilmelidir.

3.6.5. Arza Sebebini Bulma

Dijital devrelerde arzay bulmak bazen kolay bazen de ok gtr. Arzay bulabilmek iin: Devrenin yapt ilem bilinmelidir. Test iin kullanlacak aletler (lojik prob, osilaskop, avometre vb.) dzgn almaldr. Arzaya sebep olan etkenler bilinmelidir.

3.6 6. Arzaya Yol aan Baz Etkenler

Ar scaklk, Besleme geriliminin yanl uygulanmas, Byk elektromanyetik grltler (yldrm, imek, ebekedeki salnmlar vb.), Ar nem ya da su, Fiziksel darbeler, Toz ve dier kimyasal maddeler.

149

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar
Pals devrelerini tanmak.

neriler
Pals teknikleri ve pals elde etme devreleri anlatlr. Pals devreleri yardmyla giderme anlatlr. arza

Pals devrelerinin arzasn gidermek.

150

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular cevaplayarak faaliyette kazandnz bilgi ve becerileri lnz.

A. FAALYET LME SORULARI

Aadaki sorularn cevaplarn doru ve yanl olarak deerlendiriniz. 1. (.) Bir pals, gerilim veya akmn ksa zamanda ani olarak deimesi eklinde tarif edilir. 2. (.) Bir pals hibir distorsiyona uramadan geirmek iin kk bant geniliine ihtiya vardr. 3. (.) Kilitleyici veya kenetleyici devreleri, herhangi bir sinyalin en st veya en alt seviyesini sabit bir gerilimde tutar. 4. (.) Boot strobe devreleri, miller devreler gibi olduka lineer pozitif testere dii dalga retebilen devrelerdir. 5. (.) Zamanlayc entegre devreler arasnda en ok kullanlan entegre tipi 555 entegresidir. 6. (.) Dk bir frekans kararll elde etmek iin, frekans belirleyen eleman olarak osilatrde iyilik kat says yksek olan bir kuartz kristal kullanmak gereklidir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili renme faaliyetlerini tekrarlaynz.

151

B. UYGULAMALI TEST
Bir arkadanzla birlikte yaptnz uygulamay deerlendirme leine gre deerlendirerek, eksik veya hatal grdnz davranlar tamamlama yoluna gidiniz.

DEERLENDRME LE DEERLENDRME LTLER

Pals retme yntemlerini rendiniz mi? Dalga eklendirici devrelerle sins dalgasn ekillendirebildiniz mi ? Zamanlama devrelerini anladnz m? Pals devrelerinde arza giderme ilemini anladnz m? DZENL VE KURALLARA UYGUN ALIMA Meslee uygun kyafet (nlk) giydiniz mi? alma alann ve aletleri tertipli-dzenli kullandnz m? Zaman iyi kullandnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.

152

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

FAALYET LME SORULARI (OBJEKTF TEST)
Aadaki sorularn cevaplarn doru veya yanl olarak deerlendiriniz. 1. (.) Bobinler ve kondansatrler kaynak durumundaki AC retecinin frekansna gre deien bir diren gsterir. Bu zorlua reaktans denir. 2. (.) Kondansatr bir R direnci zerinden arj olurken, ularndaki gerilimin, U besleme geriliminin% 63,2'sine kmas iin geen zamana bir zaman sabitesi denir. 3. (.) Alcnn AA kaynaa gsterdii zorluk birden fazla olduu zaman bileke zorluk (e deer zorluk, empedans) kavram karmza kar. 4. (.) Saf indktif devrede V gerilimi akmdan 90 ileridedir. 5. (.) XL = XC annda ise devre omik zellik gsterir. 6. (.) Buradan Q kat says byk olan devrelerin seiciliinin daha iyi olduu anlalr. 7. (.) Paralel R - L - C devresinin empedans rezonans annda Z = R olup en, byk deerdedir. 8. (.) Rezonans annda kondansatr ve bobin zerindeki gerilim kaynak geriliminden fazladr. 9. (.) Uygulamada empedans uygunlatrma iin transformatr kuplaj kullanlr. 10. (.) Filtreler kullanlarak bir devrenin kndan alnan sinyallerin yksek, dk ya da belli aralktaki deerleri bastrlabilir. 11. (.) Regle devreleri kararl ve dzgn bir DC gerilim oluturur. 12. (.) k tam doru akm hline getirebilmek iin kondansatr ya da bobinler kullanlarak filtre devreleri yaplmtr. 13. (.) Eer art arda bal birka ykselte kullanlyorsa, yani kaskat bir balant varsa bu ykseltelerin toplam kazanc, her bir ykseltecin kazancnn arpmna eittir. 14. (.) Kk genlikli (zayf) elektrik sinyallerini glendirmek iin kullanlan devrelere ykselte denir. 15. (.) Polarma (n gerilimleme, kutuplama), yar iletkenlerden yaplm devre elemanlarnn istenilen noktada almas iin gereken DC gerilim anlamna gelmektedir. 16. (.) DC beyz polarma gerilimi sabit deilse, k sinyalinin genlii srekli olarak azalr ya da oalr. Bu ise k sinyalinin distorsiyonlu olmasna sebep olur. 17. (.) Osilatr ayarland frekansta ya da sabit bir frekansta srekli k veren devrelere denir. 18. (.) Frekans sentezleyici; az sayda sabit frekans kaynaklarn toplamak, karmak, arpmak ve blmek yoluyla k frekans retmek zere kullanlr. 19. (.) Alak frekansl bilgi sinyallerinin, yksek frekansl tayc sinyaller zerine bindirilip uzak mesafelere gnderilmesi ilemine modlasyon denir. 20. (.) Faz Dedektr: Giri sinyali ile VCO sinyalinin fazn karlatrr. 21. (.) TTL ailesinin besleme gerilimi + 5 V'tur. 22. (.) Multivibratrler bilgi saklamada, sayclarda, kare (ya da dikdrtgen) dalga retelerinde vb. yaygn olarak kullanlr. 23. (.) Bir pals, gerilim veya akmn ksa zamanda ani olarak deimesi eklinde tarif edilir. 153

24. (.) Bir pals hibir distorsiyona uramadan geirmek iin sonsuz bant geniliine ihtiya vardr. 25. (.) Kilitleyici veya kenetleyici devreleri, herhangi bir sinyalin en st veya en alt seviyesini sabit bir gerilimde tutar. 26. (.) Boot strobe devreleri, miller devreleri gibi olduka lineer pozitif testere dii dalga retebilen devrelerdir. 27. (.) Zamanlayc entegre devreler arasnda en ok kullanlan entegre tipi 555 entegresidir. 28. (.) Yksek bir frekans kararll elde etmek iin, frekans belirleyen eleman olarak osilatrde iyilik kat says yksek olan bir kuartz kristal kullanmak gereklidir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili renme faaliyetlerini tekrarlaynz.

154

MODL YETERLK LME (PERFORMANS TEST)

Modl ile kazandnz yeterlii aadaki ltlere gre deerlendiriniz.

DEERLENDRME LTLER
Reaktans ve empedans kavramlarn tanmlayabildiniz mi ? RLC devrelerinde akm, gerilim, faz genini izebildiniz mi ? Rezonans etkileyen faktrleri anladnz m? Kalite faktr ile bant genilii arasndaki ilikiyi anladnz m? Empedans uygunlatrma ilemini anladnz m ? Bir filtrenin karakteristik erisini yorumlayabildiniz mi ? Dorultma devreleri arasndaki farklar anladnz m? Filtre devrelerinin eitlerini anladnz m? Osilasyon ilemini anladnz m? Modlasyon ve demodlasyonun nasl yapldn anladnz m? Deiik kap devrelerinin k durumlarn anladnz n? Aritmetik mantk kaplarnn kullanmn anladnz m? Pals retme metotlarn rendiniz mi? Dalga eklendirici devrelerle sins dalgasn eklendirebildiniz mi ? Zamanlama devrelerini anladnz m? Pals devrelerinde arza giderme ilemini anladnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Teorik bilgilerle ilgili sorular doru olarak cevapladktan sonra, yeterlik testi sonucunda tm sorulara evet cevab verdiyseniz bir sonraki modle geiniz. Eer baz sorulara hayr eklinde cevap verdiyseniz eksiklerinizle ilgili blmleri tekrar ederek yeterlik testini yeniden yapnz.

155

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Y D Y D D Y D D D Y

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 D Y D Y D D Y D Y D D D

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 D Y D D D Y

156

MODL DEERLENDRME OBJEKTF TEST CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 D D D Y Y D Y D Y D D Y D Y D D Y D Y D D D D Y D D D Y

157

KAYNAKLAR KAYNAKLAR
KILLEN Harold B, Modern Elektronik, letiim Teknikleri, Ankara, 1994. ZDEMR Ali, Temel Elektronik, stanbul, 2003. HTYAR smail, Endstriyel Elektronik, stanbul, 2000. ZDEMR Ali, Elektroteknik, stanbul, 2003. TAMER Hseyin, Ylmaz SAVA, Zeki ERGELEN, Elektronik1, ANKARA, 1991. ZDEMR Ali, Endstriyel Elektronik, stanbul, 2003. TAMER, Hseyin, Ylmaz SAVA, Zeki ERGELEN, Elektronik2, ANKARA, 1991. KK Serdar, Elektronik, stanbul, 2005. CANDAN Naci, Elektronik 2, stanbul, 2005. ZDEMR Ali, Dijital Elektronik, stanbul, 2002. BAYRAM Harun, Dijital Elektronik, Bursa, 1995.

158