YENER OCAK NZAMININ BOZULUU

Dr. MUSTAFA AKDA

lmi Yardmc

ok eskidenberi "Ocan nizam nasl bozuldu,, diye bir mesele vardr; Osmanl mparatorluunun sarslmakta olduu hissolunduundanberi de bu sualin cevab aranp durmutur. Fakat bu gne kadar bu mevzuun makl bir izah yaplmamtr. Tarihi Ali'denberi, btn ileri srlen fikirler, aa yukar birbirinin ayndr. Yenieri tekiltnn Osmanl mparatorluundaki roln pek mbalaalandran Avrupal mellifler Ocan bozulmas konusunda Osmanl melliflerinden pek ayrlmamlardr 1 . Onun iun, burada onlarn sy lediklerini ayrca kayda lzum kalmadan, bu hususta ileri srlen fikir lerin bir hulsasn vermek kfidir. Umumiyetle kabul olduuna gre, Kapukulu tekiltnn temel kanunu, Trk-Mslman halkn bu messeseye alnmasnn yasaklna dayanyordu. Hristiyan ocuklar, Acemi Oca denen bir mektepte mslman dinini benimsedikten ve kuvvetli bir Trk terbiyesi aldk tan sonra, ok sadk ve disiplinli bir asker oluyorlar, giriilen harplerde, Devlete byk zaferler salyorlard. Kanun Sleyman ve ondan evvel ki padiahlarn dirayetleri ve ordunun banda bizzat harbe gitmeleri, bu yenieri ocann intizamn muhafaza etmiti. Bu devirlerde Ocaa yabanc girmesine katiyen msaade olunmazd 2 . 1575'de Padiah olmu bulunan III. Murad devrine kadar Yenieri ca'nn bu esas nizam devam etmitir 3 . Fakat, Yenierileri sevmiyen bu padiah, ehzadesi Mehmed iin yaptrd dn esnasnda, houna giden bir takm in sanlar, mkfat olarak Ocaa aldrd; ite bu hdise ile Ocan nizam ve kanunlar hemen bozuluverdi 4 . Bir defa Ocaa "yabanc,, -yani Trk halk- girdikten sonra, disiplin de kalmad. Yenierilerin bekr kalma lar lzm iken, XVI. yzyl ortalarndanberi, aralarnda evlenmeler de balamt. Ocak mensuplarnn ticaret ve sanatla uramya atlmalar, mes'seseyi bsbtn intizamndan kard. Bunun neticesi olarak, talimle de uramaz oldular ve harp kudretleri de dt. te son se nelere kadar meselenin izah ekli byle idi. Trk yazarlar tarafndan Osmanl tarihi yeni bir metot ile tetkik olunmaya baladndanderi, son olarak, sayn Prof. smail Hakk
1 2 3 4

Cl. Huart, Encyclopede de l'Islam, Janissaires maddesi. Ayn Ali'nin Kavanin risalesi ve Kobey risalesine bakn. . H. Uzunlarl, Kapukulu tekilt, I. S. 482 1. H. Uzunarl, ayni eser, S. 477.

292

MUSTAFA AKDA

Uzunarl, bu meseleyi yeni batan ele alarak tetkik etmi ve iki cilt halinde bin sahifeye yaklaan "Osmanl Devleti Tekilatndan Kapukullar,, adnda mhim bir eser karmtr. Bibliyografyasndan ve hele ariv vesikalarndan, stadn bu esere ne kadar emek sarfettii kolayca anla lr. Fakat, yukarda ksaca zetini verdiimiz fikirler Uzunarl tara fndan da, adeta hi dokunulmadan kaydedilmitir. imdiye kadar kimsenin bir trl izah edemedii "Ocak nizamnn bozuluu,, meselesini biz burada, kat surette halledecek deiliz. Ne bu makalenin kadrosu ve ne de buna ayrdmz zaman bu ie yetmez. Yalnz, burada yapacamz i, daha ok meselenin nasl ele alnmas lzm geldiini dnmek Ve elimizdeki mspet delillere dayanarak imdiye kadar ileri srlen fikirlerin esasszln meydana koymaktan ibaret kalacaktr. Gerek sayn Uzunarl'nn ve gerek ondan evvelkilerin eserlerinin bizde brakt bir tesir udur ki, bunlar mparatorluun sratli tek mln itima messeselerinin mkemmeliyetine bir sebep olarak al mlardr. Yani, ksa bir zamanda muhtelif milletleri idaresine alarak kararl bir rejim yaratabilen bir devletin itima messeselerinin ok mkemmel olaca tabiidir. Byle bir hipotezi kabul ettikten sonra, devlet messeselerinin bozulmasnn tarihini aratrrken, XVI. yzyln ortalarndan geriye gitmiye lzum yoktur. mparatorluun inhitatn hazrlyan olaylar, bu yzyln sn yarsndan itibaren cereyana balamtr. Gene bu mellifler, Ocak kanunlarn tesbite alrken, mesel XV. yzyldaki bir noksan XVII. yzyldaki cari usullerle veya kanun kaytlariyle ikmale alarak, sanki eskiden noksansz bir kanun konmu da, tarih vesikalarn ve kaynaklarn kifayetsizlii yznden bugn bu bilinemiyormu gibi bir zihniyetin tesirinde kalyorlar 5 . Bu yzden messesenin tekml ve gerileme safhalarn ve bunlarn sebeplerini meydna karmak zorlayor. Btn sosyal messeselerin birbirleriyle olan mnasebetlerini ve tekmllerinde yekdierlerine olan tesirlerini dnmeden, her bir m esseseyi tek bana ve srf kendi kanunlarna dayanarak izah eylemiye almak bizi yanl neticelere gtrecei aktadr. Mesel, sayn Uzunarl, Kapukulu tekiltn devletin yalnz dier messeselerinden deil, hatt geni ordu tekiltndan da tecrit ederek izaha alt iin, bu bakmdan, birok meseleleri ya kapal brakm veyahut hi dokunmamtr. . imdi, biz burada, sayn profesrn mphem brakt ve belki de lzumsuz sayarak tetkiki faydasz grd taraflar ve bu yoldaki grlerimizi bildireceiz.
5

Mesel baknz: . H. Uzunarl, ayn eser, s. 328.

YENER OCAK NZAMININ BOZULUU

293

Bilindii gibi, mparatorluun XV. yzyldan nceki zamanlar hayli karanlktr. Osmanl kaynaklar umumiyetle Fatih devrinden az evvel veya az sonralarnda yazlmlardr. Halbuki, Yenieri Oca bu zaman dan yzyldan fazla bir eskilikte olduundan dolay, bunlarn kayt larna yzde yz doru denemez. Hele mkemmel bir Ocak Kanunu'ndan ise hi bahsetmiyorlar. Ta ilk zamanlardan itibaren, her sonraki mellif bir evvelkisinin kanun diye kaydettiklerini tamamlyarak, bu suretle muhtelif kanunnameler meydana gelmitir. Herhangi bir Padiah tarafndan konmu tam bir kanun da yoktur. Esasen ilk zamanlarda messesenin basitlii dolaysiyle, bunu tabii bulmak lzmdr. Sayn Uzunarl'nn vesikalar arasna ald nmunelerden de anlald gibi, bir meselede tereddde dld veya mevcut gelenee aykr bir i yapld zaman, her Padiah byle me selelere ait birtakm hkm ve fermanlar kararak "kanunnameme kayd olunsun,, demek suretiyle tedenberi kalm bir deti kanunlatrm veya mevcut kanunun yetmedii meselelerde yeni hkmler koymutur. Ayrca bunlara ait verilen ilk numunelerin dahi hayli sonraki tarihlere ait olduu grlmektedir 6 . Gerek birer ahs tarafndan kaleme alnan kanunnameler ve gerek se zaman zaman, padiahlarca birer meseleye ait olmak zere karlan hkmler, bize, Yenieri Oca'nn ana prensiplerini ihtiva eden bir ka nunun var olmu bulunduunu kabul ettirebilir mi? phesiz buna hemen evet denemez. Esasen, en ince teferruatna kadar bir kanunun var olup olmad, varsa buna riayet olunmas, zarureti ancak XVI. yzyln son larndan itibaren duyulmya balanmtr. nk devlet iddetli sarsn tlar geiriyordu. Mazinin parlakl, dnen insanlar, ister istemez,, kendi zamanlarndaki cari usullerle eskileri mukayeseye sevketmi, tabii olarak, meydana gelen deimeler birer "bid'at,, saylm ve eski kanun larn ihyas istenmitir. Osmanl mellifleri iinde XVII. yzyln ortala rna kadar gelenlerden yalnz Ktip elebi itima tekml zaruretini kavram grnyor 7. Bunlar sz etmekle unu sylemek istiyoruz ki, batan XVI. yzyln sonlarna kadar geen yzyl devamnca, hangi devirde hangi ka nun, ne gibi suret ve sebeplerle kondu ve ayn kanun ne zaman hkm den derek, yerine yenisi geldi, bu aka bilinmiyor. Mesel, Ocan temeli saylan, Trk-Mslman ahalinin yenieri olmas yasa acaba ne zaman ortaya kmtr? Daha bata, byle bir hkm konmu mu idi? Yoksa bu sonradan m ortaya kt? Sonradan ise, bunu hkmdar siyas bir gaye ile mi, yoksa kendilerinde kuvvetli bir Ocak uuru uyanm olan yenierilerin zorlamalariyle mi kabul etti ? XVI. yzylda, Trk ahali arasnda grdmz Ocaa
6 7

. H. Uzunarl, ayn eser s. 86 ve devam. Ktip elebi, Dstur-l-amel li islahilhalel, s. 132.

294

MUSTAFA

AKDA

girmek hususundaki arzu ilk kuruluta da var mdr? Ocan douuna kadar hemen tamamiyle mill olan sosyal bnye, bu yeni messeseyi nasl karlad ? Siyas reaksiyonlar meydana gelmi midir ? Mevcut tarih tetkikleri henz yukardaki suallere cevap verecek malzemeleri ve ilm eserleri meydana getirmi durumda olmad iin, bunlara ait en ufak tahmin dahi mmkn olmadndan, imdi, biz gene Kanun Sleyman'n lm sralarndaki Ocak tekiltn esas alarak, bunun XVII. yzyln ortalarna kadar ne gibi tarih zaruretlerle dei tiini aratracaz. Evvel Ocak kanunlarna aykr olarak Trk - Mslman ahalinin ne zaman ve ne yolla toplu halde yenierilie alndklarn aratralm: bir defa, sarayda Trk unsurun hi bir zaman eksik olmadna ve hatta Trklerle devirmeden yetienler arasnda mcadeleler de kt na gre, az ok, her zaman Trkler ocaa dahil olmular demektir. Fakat bunun da ocan devirmelik karakterine, hi olmazsa Kanun Sleyman'n son yllarna kadar, bir tesir yapmad meydandadr. Fakat XVI. yzyln ortalarna gelindii zaman, Devletin bnye sinde hissolunmaya balayan sarsnt, Ocan geleneini ykacak sos yal milleri hazrlam bulunuyordu. Bir taraftan Devlet ordusunun esas ve onda dokuzu demek olan Timar tekilt kmekte ve top rakl sipahiler isyana hazrlanmakta idiler 8 . Dier taraftan, Anadolu'da ifti halkn mhim bir ksm ziraat brakarak, ya levent olup soy guncu bir grupa dahil oluyar, veyahut ehre gidiyordu. Bu sra larda Anadolu leventlerinin ne kadar ok olduunu anlamak iin, bun larn soygunculuk etmek zere er, beer gruplar halinde Selanik ve Filibe taraflarna kadar gittiklerini sylemek yetiir 9. Kendilerine vazife verilmedii iin medreselerde ylp kalm olan softalar (yani medrese talebesi) yirmier otuzar kiilik blkler halinde dolayorlard. Anadolu'da sosyal sknt kendini 1553 de gsterdi, timarllarn bata bulunduu gayrmemnunlar ehzade Mustafa ile Aksaray'daki or duyu basacak iken, hdise nlendi ve ehzade de yokedildi. Timarl sipahilerin memnuniyetsizlii devam ediyordu. Nahcivan seferinde bu hallerini Padiaha gsterdile 10 . Padiah, Amasya'ya gelip Rumeli Tmarllarna izin verdii esnada, Rumeli taraflarnda timar erbab, Levent ve Medrese talebesi ile birleerek, gene isyan ettiler. Balarnda, ehzade Mustafa olduunu iddia eden biri vard. Bu isyan da kolayca kapand. Fakat her tarafta sipahiler softalar himaye ediyorlar, balarna levent topluyarak ekiyalkta bulunuyorlard. Nihayet, 1559 da Osmanl i tarihinin sayl hadiselerinden birisi meydana geldi: Selim ile kardei Bayezid arasnda, taht yznden,
8 9

Timar Rejiminin Bozulu adl makalemiz, bu Derginin C. III, say 4 'ndedir. Celli syanlarnn balamas ad ile kacak eserimizde bunlara ait bilgi var., 10 Selnik Tarihi, s. 79.

YENER OCAK NZAMININ BOZULUU

295

anlamazlk kt. Osmanl vakanvislerince pek basit bir vaka, ka defa emsali gemi ehzade kavgalarndan birisi olarak kaydedilen bu hdise, yukarda tablosunu izdiimiz duruma gelmi Anadolu'da olduundan dolay, devletin ordu ve idare tekilt ve Anadolu halknn hkmet karsndaki durumu bakmlarndan bir dnm noktasdr. nemi imdiye kadar anlalamadndan henz tetkik edilmemi bulunan bu hadiseyi ksaca kaydedelim. Bayezid'in Kanun'ye isyan etmesindeki sarayn i sebeplerini sylemiye lzum yoktur. Fakat Anadolu'da, Ankara, Amasya gibi ehirlerin ileri gelenlerinin, Kanun'ye kar, Bayezid'i tutmalar hayli enteresandr. Fakat, bu ehir muhitlerinin hareketlerine ait fazla birey bilemiyoruz. Sipahilerle leventlere gelince, bunlarn zaten isyana hazr olduklarn sylemitik. Bayezid isyana karar verdii zaman, taraf taraf, btn Anadolu'nun ileri gelen sipahileri, hemen harekete geerek, ehzadeye bir ordu kurmuya koyuldular. Bu ordu "Yevml ordusu,, adn almt. Te kiltlar Yenieri tekiltnn ayn idi. Zabitlerin hepsi timarl sipahiler dendi. Yevml yazldnda resm elbise merasimle giyiliyordu. Bayezid, Padiah olunca denmek zere, halktan para ve hayvanat da topla mt. Yevml'ler ulufe alyorlard ve harp sonunda Yenieri olacaklard. Anadolu halknn kapukulu olmak hususundaki arzusunu ok eyi anlam olan Padiah, olu Selim'e de, Bayezid gibi, yevml ordusu kurmasn tavsiye etti. Bunun zerine Selim dahi, kapukulluu vaadi ile, byk bir kuvvet toplad 12. stanbul'da tel vard. Kanun harbin kazanlacandan midli deildi. Onun iin kendi de skdar'a gemiti. Nihayet, Konya'da olan kanl harbi Bayezid kaybedince, btn as sipahiler yanlarndaki levent blkleriyle, dalara ekildiler. As ehzadenin Amasya'dan geri gelmesiyle, yeni bir ayaklanma olmak ihtimali mevcuttu. Bu korku Bayezid ran'a gittikten sonra kalmad. te bu tesirledir ki, devletin btn asker kuvvetleri, Anado lu'nun mhim noktalarnda, uzun zaman hazr bekledi. Bayezid hadisesinin kapanmas mmkn olmakla beraber, devlet zerinde meydana getirdii tesir, byk deimelere sebep oldu : Birka ehzadenin birden, Anadolu'da valilik etmeleri detine son verildi. Bununla timar erbabnn isyana vesiyle bulmalar nlenmek isteniyordu. Bundan daha mhim olarak, yasak veya korucu ad ile Anadolu'nun her tarafnda Yenieri gruplar yerletirilmiti 13 . Hem timar erbabnn isyanlarnn uzamas ve hem de III., Murad devrinde ran seferlerine balanmas Yenierilerin Anadolu'da yerleip kalmalarna yardm etmiti. Artk vilyetlerde emniyet, timarllardan alnp, ocakllara teslim edilmi bulunuyordu.
12 13

kacak eserimizde tafsilt vardr. kacak eserimizde tafsilt var.

296

MUSTAFA

AKDA

u olaylardan, gerek yenierilik ve gerek timar iin, mhim.netice ler domutur : XVI. yzyl'n ortalarna kadar devletin askeri kuvvetinin onda dokuzu nisbetinde olan timar messesesi artk bozulmya bala m ; yzyln sonunda ise, byk Celli isyanlar bunu, btn btn hzlandrmt. Koubey, kendi zamannda, timarl sipahilerin mevcudunu, 7 ile 8 bin arasnda tahmin ediyordu 14. Buna kar, Kapukulu miktar muntazam bir art ile, yarm yzyl gibi ksa bir zamanda elli bini am bulunmakta idi. Hele Kanun'nin lmnden takriben .85 sene sonra, yani Tarhuncu zamannda, Kapukulu mevcudu yzbine km bulunmakta idi 1 5 ; bir yzyldan az bir zamanda, evvelce onda dokuz olarak kebul ettiimiz timarl sipahi Kapukulu nisbetinin ters dnd n gryoruz. Yani, toprakl sipahi mevcudu Kapukullarnn onda biri derecesine dmt. ' u halde, umarn tarih bir zaruretle kmesinden hasl olan boluu doldurmak mecburiyeti altnda adetleri bu kadar artan kapukullarnn eski devirme kanunu ile devam ettirilmeleri mmkn m idi? Ocak bir ka bin kii iken, be senede bir temin olunan bir miktar hristiyan ocuu yerine, imdi her sene ocak kadrosu iin on bine yakn bir eksii tamamlamak gibi ne maddeten ve ne de manen mmkn olmyan bir vaziyet hasl olmutu. Grlyor ki, stad Uzunarl'nn, eskilere uya rak, aynen kabul ettii " yabanc alnmas suretiyle ocan disiplininin bozulmu olmas hadisesi III. Murad zamannda deil, en aa Kanun' nin son yllarndan balyor ve ahslarn keyf bir hareketi olmayp, tamamiyle zarur bir olay olarak grnyor. Kapukulu tekilt devletin esas kuvveti haline geldikten sonra, bir mslman devleti olan Osmanl mparatorluunun daim ordusunun yz bin kiilik gayri trk bir unsurla kurulamyaca realitesi ile, Anadolu timarl ve leventlerinin yukarda geen vaziyetleri bir araya gelmi ve Devirme kanunu byle bir zor altnda yklmtr. Bahusus XVI. yzyl mhtedisi XIV. yzyldakinden ok farkl idi 1 6 . Bundan sonra ocan eski disiplin ve intizamnn nasl bozulduu nu aratracaz. Ocan kurulmu olduu devrin iktisad artlariyle XVI. yzyln sonundaki artlar, baz malm rakamlara dayanarak karlatralm : Osmanl devleti, ilk kuruluu anlarnda, sefere gtrd Trklere ve sonra kurduu asker tekiltn mensuplarna, adam bana iki akelik bir gndelii kfi grmt. Bunlar bu para ile geiniyorlar myd ? Bunun mmkn olup olmadn anlamak iin, mehur arap seyyah bn Batuta'nn Anadolu'daki hayat artlarna ait verdii baz rakamlar
Koubey risalesi, s. 24. . H. Uzunarl, ayn eser, s. 615. 16 Yenierilerin ilerinden ounun mslmanl samim olarak kabul etmedik lerine ait birok deliller vardr. Bu hadiseyi garpliler de kabul ediyor: Rambaud, Hist. Generale, IV, p. 759.
15 14

YENER OCAK NZAMININ BOZULUU

297

ele alacaz. bn Batuta bu sralarda, mesel Bolu'da, semiz bir koyu nun yarsnn iki dirheme alndn, gene iki dirhem ile on kiinin bir gnde yiyebilecei kadar ekmek almak mmkn olduunu, meyvenin daha ucuz olduunu, zahirenin ise hepsinden aa fiyatta bulunduunu sylyor 1 7 . Eldeki malmata gre, o zamanki ake bir dirhem gm parann % 32,5 na msavidir. Semiz bir koyunun yarsn 15 kilo ola rak kabul edelim ; bunun fiyat 6 Osmanl akesine msavi demektir ki, 1939 rayicine gre, bir akeyi 10 kuru olarak kabul edersek, bugnk para ile etin kilosu 4 kurua geliyordu 18. Ayn hesapla ekmek de 5 kurua gelir. Bir yenieri gnde iki ake, yani 20 kuru aldna gre, ekmein srf o seneye ait pahall hari olarak, geinmek imkn fazlasiyle mevcuttur. 1487 'de bir koyun 30 ake, yani 300 kuru idi, buna gre et bir akeden aa satlamaz. Bu srada buday daha ucuzlamtr ; takriben bir akeye kilo olup, bugne gre, bir kilo ekmek 3 kurua gelir. 1510 narhnda, Kayseri'de, yan okkas 4, unun batman 2 ake olduuna gre, bir kilo ya, bugnk hesaba gre 30, ve bir kilo ekmek bir kurutan bile aa idi. Et, yukardaki gibi pahal kalmt. Ketenin arn 25 kurua satlyordu. Bu sralarda bir ii 3 ake kaza nyordu ki, 30 kuru demektir. Bir yenieri, ortalama, 5 ake ulufe aldna gre, yukardaki fiatlar bir pahalla almettir. 1547'de ilerlemi bir pahallk yoktur; bir ii 4 ake yevmiye alyordu, 1582 den itibaren, mhim bir fiyat ykselmesi balamtr. Bu yl da Ankara ehrinde narh yledir: yan okkas 10 ake; koyun eti bir akeye 150 dirhem; ekmein 900 dirhemi bir ake; sabun 10 ake idi. Bugnki rayice gre yan kilosu 80, etin kilosu 23, ekmein ki losu 3 kurutu. Bu srada, gene bu ehirde, inaatlarda bir rgat, yani, ii yevmiyesi 6 ake idi. Bir yenieri ortalama 7 ake ulufe alyordu, ki ii 60 ve yenieri 70 kuru kazanyor, demektir. 1590 da, akenin ayar yar yarya drlm olduundan, altnn resm fiyat 60 dan 120 ye, kuruunki de 40 dan 80 akeye karld. Bu vaziyet zerine fiatlar da ykseldi. Bu srada, gene Ankara'da, narh yle idi: Ekmein 200 dirhemi 1 ake, yan okkas 15 ake, koyun eti 6 ake, bir arn bez 5 ake idi. Bu gne gre, ekmein kilosu 15 kuru, yanki 145, etinki 55 kurua gelir; bir arn bez de 50 kurudur. 1595 den itibaren, byk Cell syanlar balam olduunda, yukardaki pahallk anormal bir surette ykseldiinden baka, btn kyllerin harekete itirak etmeleri yznden, iddetli bir ktlk da bu vaziyete katld. 1610 ylna kadar bu hal devam etti. Ekmek bugn k rayice gre, 25 ile 32 kurutan aa dmedi. Mesel 1607 de 100
bn-Batuta Seyyahatnmesi (Trke tercmesi), c. 1,'s. 351, Dr. Osman Turan, XIII. yzyldaki bir dirhem gm paray bugne nazaran 50 kuru farzediyor: Seluk kervansaraylar. Belleten, say 36,
18 17

298

MUSTAFA

AKDA

dirhem ekmek bir ake (kilo 32 kuru), sade yan okkas 40 ake (kilo 320 kr.) idi. Sicillerdeki kaydlara gre, ayrca, yzde 10 ile 30 arasnda da bir ihtikr vard. u pahall akenin dmesinden sanmamaldr. Geri, halk ara snda kuru resm fiyatn iki misline, yani 160 akeye ve altnda 120 den 240 akeye frlamt. Fakat, kadlar narhlar daima resm ake rayicine gre takdir ediyorlard. Ayn senelerde, Kayseri piyasalarnda hemen daima, altun ve kuru kullanld halde, pahallk Ankara'dan da fazla idi. Mesel ayn karklk senelerinde, budayn kilesi (yani 16 okkas) bir kuru ile 4 kuru arasnda inip kmtr ki, kuruun resm rayici 80 olduuna gre, bir okka buday 5 ile 20 ake arasnda inip km demektir. Bugne gre, ekmein kilosu 30 ile 120 kuru arasnda deimi olur ki, bu da misli grlmedik bir ktl ifade eder 20 . Gerek Ankara'da ve gerek Kayseri'de, hatta btn Ana dolu'da, bu mthi pahalla gre, ii gndelikleri, 1582 ye nazaran, 15S0 da, 10 akeye kt; ktlk ve pahallk devrinde de ayn kald. Bir yenieri de 9 ake ulufe alyordu 21 . Bu verdiimiz rakamlardan hakik fiyat ykselmesinin derecesini anlamak ve ulufe alanlarn bundan ettikleri zarar gstermek iin, ak e rayicinin ne kadar dtn sylyelim: bni Batuta devrinde, Osmanl akesinin bir gm dirheme nisbeti 13/40 idi 2 2 . Buna gre, 2 ake alan bir yenieri 65/100 dirhem gm alyordu. 1510'da bir dirhem gm drt akeye satldna baklnca, akenin gm nisbeti % 25 olduu grlr. Bu tarihte, ortalama, bir ulufe 4 ake olduuna gre ele geen gm miktar % 35 artm de mektir. XVI. yzyln son yarsnda akenin gm nisbeti % 20 idi. Bu srada orta bir ulufe 7 ake idi ve bir yenieri 1,4 dirhem gm al yordu. 1585'de akenin gm nisbeti % 12,5 a indirildi. Orta ulfeliye 8 ake verilmekte idi. Bu bir mikdar dirhem gm demektir. Nihayet 1595 de, 1 dirhem gmten 9,5 ake kesildiinden, 9 akeli bir yeni eriye bir dirhemden az eksik bir gm veriliyordu. Grlyor ki, ilk yenieriye verilen gme nazaran XVI. yzyln sonundaki bir yenierinin ald gm fazlal ancak % 25 dir. Halbuki, ilk yeni eri bir akeye iki buuk kilo et alabiliyordu. 1582'deki bir yenieri ise ayn ake ile ancak 375 gram et alabilmekte idi. Btn maddelerin bu ekilde ykselileri dnlrse, mesel I. Murad devrine nazaran, III. Murad devrinde, her eyin en az on misli pahaya kalkt grlr. Eer yenierilerin ulufeleri de bu ykselie uysa idi, en az ulufe alan bir ocaklnn 20 ake ulufe almas icap edecekti.
20 Bu ktlk ve pahallk yalnz ve stanbul gibi ehirlerin iaesi pek de hazrlyoruz. 21 . H. Uzunarl, ayn eser, 22 . H. Uzunarl, ayn eser,

iki ehirde deil, btn A n a d o l u ' d a km; Bursa zor olmutu: Bu hususu ayrca bir makale halin s. 413. S. 404.

YENER OCAK NZAMININ

BOZULUU

299

Grlyor ki, yenieriliin ilk kuruluunda konmu olan prensipleri ve tekilt, tbi olduu disiplin kaidelerini muhafazaya imkn brakmyan mhim sosyal ve ekonomik miller meydana gelmitir. Devlet ise her zaman messeseyi bozulmaktan kurtarmaya alm olarak gr nyor. Ocaa devirmelerden gayri kimseyi almamak hususundaki gayret, maalarndan hari olarak trl adlarla para, elbise ve erzak yardmlar bunun bir delilidir. Ocan nasl bozulduunu hadiseler ve tarih sebepleriyle tespit ettikten sonra, imdi bu halin Anadolu iin arzettii neme iaret edeceiz. Bilindii gibi, bu tarihe kadar Anadolu'nun tek asayi organ san cak beyleriyle onlarn tayin ettikleri ve hemen hepsi timar erbabndan olan subalar idiler, icabnda intizam temin iin, sancak beyleri timar erbabn dahi kullanrlard. Mahkemelere mcrimleri tutup getiren de gene beylerin adamlaryd. Crm ve cinayet resmi dolaysiyle, beyler ve adamlar bu devlerinden mhim gelir temin ediyorlard. Fakat memlekete yasaklarn konmasiyle, beylerin bu devleri ve do laysiyle gelirleri, fiilen yasaklara geti. Bata, srf Bayezid taraftar olan s timar erbabnn yeniden toplanarak bir tehlike yaratmalarna meydan vermemek iin konmu olan yasaklar, yava yava, btn syi ilerini ellerine aldklar gibi, mahkemelere dahi mcrimleri onlarn getirmesi det oldu. Uzunarl'nn anlattna gre, Kulluk denen bu yasaklk esnasnda yenierilere bulunduklar yerin halknn bir mkdar para vermeleri lzm geliyordu 23 . Fakat stadn "Kazalarda yenieri serdar bulunmas kanundu,, hkmn nereden aldn kestiremedik 2 4 . Uzunarl stadmz kazalardaki yasaklarn syi ve intizam muhafaza vazifeleri olduunu yazmaktadr 25, Halbuki ayn vazifelerin, dorudan doruya, sancak beylerine ve onlarn subalarna ait olduu btn kanunnamelerde sarihe tayin olunmutur. Hatta, yukarda sy lediimiz gibi, yasaklarn kanunsuz olarak sancak beylerine ait olan bir selhiyeti ellerine almalar ikyetlere bile sebep olmutur. Ankara Sancak beyinin ve Anadolu Beylerbeyinin, birlikte olarak, stanbul'a bu hususu ikyet etmeleri zerine, kendilerine yollanan hkmde yasakln syi ve nizam umuru ile hi bir alkas olmad ve ancak vaktiyle "ehli fesaddan hfz,, iin konulmu olduu ve artk lzum kalmamakla yasakln kamilen kaldrlm olduu bildirilmitir26. Srf umum bir ayaklanmaya kar konulan yasaklar hakkndaki ikyetler zerine daha bir ok defa "ref'olunmalar,, emrolunmu ise de, Cell isyanlarnn balamas zerine, buna muvaffak olunamamtr. Bylece,
23 24 25 26

. H. Uzunarl, ayn eser, s. 177. . H. Uzunarl, ayn eser, s. 327. . H. Uzunarl, ayn eser, s. 324. Ankara Etnografya Mzesi, Ankara Mahkeme sicilleri, No, 2, s. 1-32.

300

MUSTAFA

AKDA

haslarna mhim bir gelir alarak hesap olunan crm ve cinayet ve buna benzer resimleri yasak namndaki yenierilerin zaptna gemi olan sancak beyleri, III. Murad'n birok fermanlarna ramen, yasakln kaldrlamadn grerek kasaba ve ehirlere suba, voyvoda, hatta kendileri sefere giderken, yerlerine kaymakam olarak yenieri veya Alt - Blk halkndan olanlar tayin etmiye baladlar. Bu suretle, Anadolu'nun btn idaresi fiilen ocak halkna gemi oldu. Mamafi sancak beylerine deil, kendi serdarlarna tbi olan bu yenieri - su ba slardan beyler memnun olmad gibi, stanbul Yenieri aas da her ikyette "ocak halknn suba olmasna, ocan rzas yoktur,, diye emirler verip duruyordu 27 . Anadolu'ya yenierilerin yaylmalar yalnz yasaklar yoluyla de ildir. Her snf kapukullar ehirlere, kasabalara ve kylere kadar so kularak yerlemiler, ift-ubuk sahibi olarak, iftlikler kurmulardr ve bunlarn askerlik sanatlar dolaysiyle, gerek vergi tahsilini ve gerek vilyetlerin sivil idaresini ok zorlatrdklar anlalm, fakat bir trl bunun nne geilememitir28. Anadolu'ya, Kanun devrinde, yenierilerden baka Alt-Blk hal k da yaylm bulunmakta idi. Baz emarelere nazaran, sipahilerin Anadolu ierilerine dalmalar yenierilerden evveldir. Mesel, daha 1552'de Kayseri mahkemesine, suba Hasan adndaki zaim ikyette bulunarak, birka kiiyi gecenin yarsnda yakalayp getirmek istedi inde, kap sipahilerin odalarna sndklarn ve onlarn da bunlar vermiyerek subann adamlarn yaraladklarn ikyet etmiti 29 . Ana dolu'daki yerlemeleri ve halk ile mnasebetleri bakmndan, Alt-Blk halk ile yenieriler arasnda mhim bir fark vardr. Yenieriler, yasak ad ile kylere kadar girip, btn syi ilerini ellerine almalarna ve kasabalarn polisi bulunmalarna, mahkemelerin muhzrlk ilerini gr melerine kar, sipahiler, daha ok, byk ehirlerde toplu ve blk halinde tam bir askeri birlik gibi yayorlard. Balarnda kethuda-yerleri bulunmakta idi. Alt-Blk'ten hangisine bal iseler, onun bayran aarak geziyorlard. Sipahi, yenieri vesair kapukulu snflarnn vilyetlere dalarak, ky ve kasabalarda yerleme ve hatta ml-mlk sahibi olmak imkn larn bulmalar, Anadolu'nun itima "ehresinde bir baka deiiklik daha yapmtr ki, o d a on binlerce insanlarn, kapukulu elbise ve silh larn giyerek, bu yolla ekyalk etmeleri ve syi memurlar ve vergi tahsil memurlarna kar kulluk iddias ile asker imtiyazdan istifade
A n k a r a E t n o g r a f y a Mzesi, Kayseri er'iye sicilleri, sene 1019-1020, kayd t a r i h i : evail cemaziyl-evvei 1020. 28 Bu s r a l a r d a yenieri mevcudu 50 bini am b u l u n d u u n d a n , eskiden olduu gibi, btn ocak halkn stanbul'da t o p l a m a y a imkn yoktu. 29 A n k a r a Etnografya Mzesi, K a y s e r i er'iye : sicilleri N o . 7, 19 rebileyvel 959 tarihli kayd.
27

YENER OCAK NZAMININ BOZULUU

301

etmiye almalardr. Hatta bu hal mahkemelerin de iini ok zorlatryordu. II. Selim devrinden itibaren, bir yzyla yakn bir zaman sonra, kapukulu iddia ederek ky ve kasabalarn huzurunu karan bu insan larn miktarn Koubey, kendi zamannda, 200 bin olarak tahmin etmektedir 3 0 . 1559'dan itibaren, yasakclktan faydalanarak btn Anadolu'nun asayiini ellerine geiren ve bu yolla beylere ait mhim gelirleri zapteden yenierilerin, ayn srada gelien ve 1595'den itibaren de, bir insan tufan eklinde btn Anadolu'yu altst eden Celli isyanlarnn devam srasnda hayret edilecek derecede pasif bir durumlar vardr. Halbuki Alt-Blk sipahileri, byk Anadolu hadiselerinin balca rol oynyan unsurlarndan birisidirler; yirmier otuzar atl gruplar halinde, bayraklar kaldrarak ve baz kere, yirmi otuz blk bir arada, be alt yzkiilik bir kuvvet tekili ile, rasgele yere baskn yapp durmulardr. Hele sipahi olanl iddiasiyle bayrak kaldrp, balarna birer blk toplyanlar Anadolu'nun her tarafnda grlyordu. Ksaca sylersek, vaziyet udur ki, XIV. yzyln bandaki ekonomik ve sosyal artlara gre kurulmu olan kapukulu tekiltnn esas olan devirme usul, Kanun'nin son yllarndan itibaren bozulmuya balam, buna ramen, timar rejiminin gittike kmekte olduunu gren Devlet gene Kapukulu kadrolarn mtemadiyen arttrarak, mazide yzde doksan toprakl sipahilerden kurulmu olan ordusunu bu sefer de yzde doksan ulfeli kullardan tekile balamtr. Askerlere ilk zamanda balanan ulufe, zamann rayicine ve artan pahallla gre ykseltilemediinden, Kapukulu saf askerlik vasfn kaybederek, iaesini salamak zaruretiyle, ayrca i de tutmuya balamtr. Timar rejimi vilyetlerin iktisad ve idar tekil tnn temeli idiinden, bu messesenin yerine Kapukulluunun geme siyle, halk ile devletin mnasebetleri deimiye balam ve Anadolu'da yukarda saydmz durumlar meydana kmtr. Daha sonralar iin bir ey syliyemez isek de, hi olmazsa Lle devrine kadar u vaziyetin mevcudiyetini kabul edebiliriz. 1559'da Bayezid'e uyan timar erbabnn yaratt tehlike karsnda Anadolu'ya yerletirilen yasak postalar, III. Murad'n bir ok teeb bslerine ramen, geri kaldnlamyarak, deta vilyetlerin birer syi ve nizm organ haline gelmilerdir. Bu hal uzun ran harplerinin ve Cell isyanlarnn yarattklar zorluklar altnda 1623 ylna kadar devam etmitir. II. Osman'n katlinden sonra Abaza Mehmet Paa'nn isyan ve memleketin sair taraflarnda, yenierilere kar hasl olan ayaklanmalardan faydalanan Alt-Blk halk, Anadolu'da nfuzu yenierilerden kendi ellerine geirmiler, gene ismen idareciler beyler olmakla beraber, Kprller devrine kadar sipahiler nfuzlarn muhafaza etmilerdir. Bu arada sekban Ve sarca adnda yeni bir snf,
30

Koubey risalesi, s. 7 ve 14.

302

MUSTAFA AKDA

beylerin maiyyet askerleri halinden meydana km ve gittike kuvvet lenerek, blkbalarnn ve ba blkbalarnn kumandasnda sarca ve sekban blkleri, beylere ulufe mukabilinde, sefer iin lzumlu kuvveti tekil etmilerdir 31 . Grlyor ki, Kapukulluu messesesinin bozulmas yle kendi tekilt iinde mcerred bir ekilde mutalea etmekle anlalr bir olay deildir ve devletin btn dier messese leriyle ilgisinin gz nnde tutulmas zarurdir.

VESKALAR Vesika : 1 (Mh. Def.: 58 Sahife : 14) 19 Receb 993 Vilyeti Karaman'da vki olan kadlara hkm ki, Hal vilyeti Karaman'dan atl ve tonlu ve yarar yoldala msellah ve mkemmel yarar yiitler yazup bu defa seferi hmyunumda asakiri mansureme serdar tayin olunan dsturu ekrem ilel hir Vezir-i zam Osman Paa edamallahu tel icllihu yanna getirp hizmette ve yoldalkda bulunmak iin vilyeti Karaman'n airet beylerinden mefahir-l-emasil-vel-akran Hindi (?) oullar Ahmet ve Mahmut ve Ali ve eyhullah olu brahim ve Koca Bey ve Hoca Bey olu ve Kavikli olu brahim ve Dervi Mehmet ve Kad zade brahim yarar oca erleri olman marnileyh Hidayi (Hindi ?) olu Ahmet yeniden yazlacak yiitlere serdar ve Kad zade brahim ktip nasbolunup gnderilmi lerdir ; taht - kazanuzda vaki olan kasabalarda ve pazarlarda ve mecma nas olan mahallerde nida ettirip dirlikden ve ulufe ve timardan seflu olan atl ve tonlu yarar msellah yiitler marn ileyhin airet beylerinin yanlarna varup isimlerini defter edp serdarlariyle seferi hmayunuma bile gelmelerini emredp b yrdm ki . . . vardukda bu babda her birinz bizzat mukay yet olup bu seferi hmyunumu kasabalarda ve pazarlarda ve mecma nas olan yerlerde mahallerde muttasl nida ettirp anun gibi seferden sefalu eer sipahi zadeler ve eer kapum kullar oullar ve eer dirliksiz garip yiitlerdr ulufe murad eden lere ulufe ve timar rica edenlerin hizmetkrlu yarar yiitlerine iptidadan beer bin ve yalunuz atlu yarar yiitlere iptidadan er bin ake timar verilp her biri muradlar zere zeamet olman serdar nasbolunan marnileyh Hindi Olu yanna ce'm olup isimlerini defter ettirp bervehi istical marnileyh ile maan kup seferi hmayunuma gelp marnileyh Veziriazama mlaki olup vecih ve mnasip grd
31

Yukarda ad geen makalemizde izahat vardr.

YENER OCAK NZAMININ BOZULUU

303

zere hizmette ve yoldalkda bulunup envai yz aklklar tahsil etmee sy ve ihtimam eyliyesiz inallahteal zuhura gelen yolda lklar mukabelesinde eer mezkr airet beylerine ve eer yazup getirdikleri yarar yiitlere melhuzlarndan ziyade envai riayetler olunmak mukarrerdir ana gre her birine istimaletler verp seferi hmynuma gitmee rabet eyliyesiz anun gibi yeniden yazlan gnll yiitlere on adamna bir yararn blkba tayin eyleyp yazlan neferat muhkem zapt ettirp eer yazlurken memleketlerinde ve eer yollarda seferi hmynuma gelrleriken reaya ve berayadan bir ferde teaddi ve tecavz ettirmeyp onat vehile zapt ve syanet eyliyeler yle ki sonradan zulm ve teaddileri olduu istima' olunacak olursa serdarlarndan ve blkbalarndan talep olunup muateb olma lar mukarrerdir ona gre mukayyed olup muhkem zaptedp kimseye teadd ve tecavz ettirmiyesiz. (Bir sureti Karaman Beylerbeisine Bir sureti Zlkadriye Beylerbeisine) Vesika: 2 (Mh. 55, s. 30, Sene 992 - 993 Zilkade 992) Erzurum beylerbeyine hkm ki: Mtakaddemden zeamet ve tmar ve yenieri gedi vesair gedk yarar kullarma ve ocak oullarna ve ellerinde emri erif olanlara tevcih olunagelmi iken olugelene ve emri erifime muhalif ekbir kullarna ve ekbir efaatiyle ve aka kuvvetiyle mstahak olmayanlara verildii ve cihat dahi sulehdan kraate kadir mstehak olanlara verilmeyip efaat ve aka kuvvetiyle mstehak olmayanlara verildii istim olundu imdi minbadi kanunu kadim ve emri erifime mugayir evzan suduruna rzai erifim yoktur buyurdum ki... vardkta bu babda bizzat mukayyet olup taht hkmetinde olan meraya ve kuzzta vesair sahibi arz olanlara mektup ve adam gnderip tenbih ve te'kit eyliyesin ki minb'ad kanunu kadime muhalif ve emri erifime mugayir vehi meruh zere mstahaklar variken eer zeamet ve timardr ve yenieri ve gayri gedklerdir ve kale dizdarlklardr Celp ve ahz sebebiyle gayri mstahaka arz etmiyeler bdettenbih emri erifime muhalif mstahak olmyanlara dirlik tevcih eden hkkm azli ebet olmak mukarrerdir ana gre dikkat ve ihtimam, eyliyeler ve zeamet ile mteferrika olanlara yzbinden ve dergh muallam avularna ellibinden ziyade zeamet verilmiye rzy erifim yoktur sen ki beylerbeyisin bu bapta bizzat mukayyet olup ferman olunandan ziyade emri erifime mugayir vermekten hazer eyliyesin vesair cihat sahipleri her mstehaka feragat etmek istedikte feragati mucibince arz

304

MUSTAFA AKDA

olunmal oldukta fariin beratn arz ile bir keseye koyup mhrleyip sddei saadetime gnderesin ki sonradan feragat etmedim deyu nizaa mecal kalmya ve sddei saadetime gnderilen arzlar da tarih yazdrasn tarihi yazlmayan arz makbul olmaz, ona gre ihtimam eyliyesin ye Tat ve Arap ve epni taifesine dirlik verilmek memnu iken eyaletinizde olan kale dizdar ve hisar erenleri epni ye Laz ve Sartlu ve sair dirlik verilmek memnu olanlardan almala kale muhafazasnda olmayup ekser eyyam hari klada olduklar i'lm olundu bu babda dahi mukayyet olup kanunu kadime mugayir i olmaa rzay erifim yoktur vilyeti mezbure mukaddema anlarn elinden fetholunup alnm iken tekrar anlara sipari olamak caiz deildir ve Erzurum ve sair Erzuruma tbi olan bycek kaleler matakaddemden kapum yenierilerinden ihtiyar olanlara verilegelmi iken hl hariten baz kimesnelere verilmek ile kalenin zaptna mukayyet olmayup yat ve yara ve sair levazm kl zayi olup bu hususta dahi kanunu kadim zere dergh muallm yenierilerinden mstahak olanlara verilen taht eyaletinde olan gnl l gedikleri ve gayri ulfeli gedikler mahll oldukta kanunu kadim zere yarar ve msellah Rum yiitlerinden mstahak olanlara arzoluna ve epni ve Laz ve Sartlu taifesine vesair dirlik verilmek memnu olan lara tevcih etmiyesin ve bu emri erifimi eyaletinizde olan hkkma ilm edp muhkem tenbih eyliyesin ki minba'd mazmunu hmayunu ile amel edp ana mugayir i etmiyeler muhalefet edenler azli eed ile konulmayup enva'i tab ve ikab olunur ana gre mukayyet olup dakika fevt etmiyeler ve ulfelu gediklerden elli gedk mahlul olmayn ca sddei saadetime arzetmiyesin seferi ahar oldukta elli gedk mahlul olup kimlerin gedii mahlul olup ve ne sebep ile mahlul olmu tur mufassal yazup her birini defter eyleyp mhrleyp alt ayda bir sddei saadetime irsal eyleyesin. (Suretleri: am, Halep, Badad, Kuds, Trabulusam, Diyarbekir, Budin, Tamavar, Rum, Zlkadriye, Karaman, Anadolu) Vesika : 3 (Mh. Def 61, s. 115 5 Muharrem 995) (Btn Beylerbeyliklerine) Anadolu Beylerbeisine hkm ki Bundan akdem sddei saadetimde Blkden ve Dergh Muallam yenierilerinden ye yaya balktan zeamete kup mlzemet zere hayli kimesne cem olup ziyade muzahama eyledikleri ecilden den zea metleri memaliki mahrusemde olan beylerbeiler tevcih etmeyup asitanei saadetime arzeyleyp sddei saadetimde mlzemet zere olan kullarma tevcih olunmak fermanm olup ol babda merhum ve mafurleh ceddim Sultan Sleyman tbe serahu Nahcvan'dan avdet edp Amasya'da kladkda ahkm erife verildii hl sddei saadetimde

YENER OCAK NZAMININ BOZULUU

305

mahfuz olan defatirde mestur bulunup ve bilfiil blkden ve yayabalkdan ve yenierilerden zeamete km kimesneler ziyade kesret zere olup sddei saadetimde muzahama etmein ferman sabk mucebince yirmi bin ve yirmi binden ziyade mahll vaki olan zeametleri tevcih eylemeyp sddei saadetime arzeylemek emredp buyurdun ki... vusul buldukta beylerbeyliine mteallik sancaklarda yirmi bin ve yir mi binden ziyade mahlul vki olan zeametleri minba'd sen paralamayup ve kimesneye tevcih eylemeyp ferman erifim zere sddei saa detime arzeyliyesin ki sddei saadetimde blkten ve yayabalktan ve yenierilikden ve gayri kullarmdan zeamet emrolunanlara tevcih olunup tedri ile muzahamalar defoluna hususu mezbur mhimdir ih mal ve msaheleden begayet ihtiyat zere olasn yle ki emri erifime muhalif yirmi bin ve yirmi binden yukar bir zeamet tevcih olunup tezkiresi verile tezkiresi kabul olmayup muatep olman mukarrerdir ana gre emri erifimin icrasnda dakika fevt eylemiyesin diye emri e rif verildi. Vesika: 4 (Mh: Def. 94, s. 143; Sene: 996.) Krehir Beine ve Kadsna hkm: Sabka Halep beylerbeisi olan Maksut ve Tebriz kads olan Se yit erefettin ve Krehir Naibi Ali mektup gnderip marnileyh Diyarbekir canibine giderken reaya ve beraya gelp bu caniplerde otuz krk levendat durmayup ky basup msaf ir ve tccar taifesinden rast geldiklerini kati ve emval ve esbablarn yama ve talan ederler deyu ekva eylediklerinde Krehir Kazasna tabi zkii nam kariyeye varldkda ehli kariye otuz krk nefer levendat obamz basup ehl iyalimize yapuup esbabmz yama ettiler deyu feryat ettiklerinde mezburlar salvermen sabah ne mekule kimesneler idiin tafahhus edelim deyu tenbih olunup sabah oldukta etraf kariyelerden drt yz kimesne yarak ve yasak ile cemolup mezburlan tutmak istedikle rinde tarafeynden alaylar balanup azim hadiseler ve nice katli nefse bais olunmak mahede olunman mezburlara adam gnderp cenk ve cidalden feragat eylen bu ettiiniz zulm ve hayf nedir bize geliniz deyu cevap olundukda serdarlar olan Timur bin Mehmet ve Sleyman avu bin Veled gelp vilyeti yama edersiz elinizde emriniz mi var dr deyu sual olundukda Bozok canibine varup suhte krmaa ahzade Hazretleri tarafndan memuruz deyu cevap eylediklerinde emirleri talep olundukda sabka ahzade Hazretleri tarafndan berat sureti ibraz edp ve bu esnada vilyet subas Mehmet gelp mezburlar iun inganeler Ovasna urayup vfir adam katledp esbablarn yama etti ler el'an atlar biledir mezburlar inkr etmeyp anlar bizim ile cenk
A. . D. T. C. F. Dergisi F. 20

306

MUSTAFA AKDA

eylediler tfenkler ve yaraklarile (bayraklar ile) alay balayup mezbur Timur ahzade mteferrikas ve mezbur Sleyman Lalann avubasdr deyu cevab verdiklerinde yn vilyet vki hali arzediver deyu tazarru' eylediklerin bildirmein byrdm ki... vusul buldukda mezkur Timur ile Sleyman ele getirp dahi bu husus arzolunduu olup bir vehile fesat ve enaatleri sabit ve zahir olur ise hapsedp sabit olan mevad defter edp arzeyliyesin ve ellerinde anun gibi emir suretleri var ise bile gnderein. Vesika: 5 ( Numarasz Mh. Def. Sene: 999 Ramazan ) Rum Beylerbeisine ve Sivas Kadsna: Sen ki Mrimiransn Sddei Saadetime mektup gnderp Eyaleti Rum'un zuama ve sipah vesair yn ve reayadan cem'i gafir sana gelp nefsi Sivas ve nevahisinde sakin olan dergh muallm yenierileri ve Blk Halk reayann tapu ile mutasarrf olduklar yerlerini cebren ellerinden alup kendler ziraat ettirp ve kend yerlerin reayaya imeci tarikiyle cebren kzlerin alup harmanlarn tayup bu sebep ile rea yann harmanlar vaktiyle kalkmayup ka kalmala buday ve arpa lar vesair mahsulleri yamurdan ihelk olup zuama ve erbab timara ve mriye ve evkafa ve reayaya kll noksan mrettep olup ve ehir de sakin olanlarn kimisi tabbah ve kimisi kasap ve hattap olup eh re gelen zahairi cebren aldklarndan gayr narhdan ziyade muradlar zere biy' edp ve bazlarn kadimden istimal ve intifa edegeldikleri sularn kendlere alp anlara . vermeyp ve baz ekya yenieri ve kapum halk suretine girp reayaya envai teaddi ettikleri ecilden yeni eri zaptna bir yayaba ve Blk Halkna ilerinden bir ihtiyar kimesne tayin olunmak ricasna arzettin ecilden sen ki mirimiransn hilaf er'i erif kimesniye zulm ve teaddi ettirmeyp edenleri men' etmek emredp buyurdum ki... vardukda bu babda onat vehile mukayyed olup anun gibi dergh muallm yenierilerinden ve Blk Halkn dan reayaya ve gayriye vk olan zulm ve teddilerinden bir defa er'le faslolmu olmayup zerinden onbe yl mrur etmiyen hususlarn hasmlar muvacehesinde er'le hak zere tefti ve tafahhus eyleyp zerlerine sabit olan hukuku ba'dessbt hkmedp ahverdikten sonra minba'd reaya ve berayaya zulm ve teaddi ettirmeyp men ve def eyliyesin emri erifime muhalefet eyliyenleri isim ve resimleriyle ve blkleriyle yazup arzeyliyesin ki dirlikleri alnup haklarndan geline. Vesika: 6 (Ay. Def. 68, s. 205) Erzurum Beylerbeisine ve Erzurum kadsna:

YENER OCAK NZAMININ BOZULUU

307

Bundan akdem kasabai Erzurum Dergh Muallam yenierileriyle ehir halknn mabeynlerinde husumet olmala ehir ehalisinden baz hilaf er'i erif yenieri odalarn basup kapularn paralayup esvablarn yama ve talan eyleyp kll teaddi eyledikleri ilm olunmala payei serri lma ilm olundukda er'i erife ve emri hmynuma mu gayir ol vehile zulm ve teaddi edenler kimlerdir yoklanup ele getirilp dahi husema muvacehesinde ahvalleri inkn vehile dikkat ve ihtimamla tefti olunup yenieri kullarmn ne mkdar esbablar garet ve hasaret olunmu ise ol kadar tahsil olunup eshabma bittemam alverdikten sonra bu fesad edenler ka nefer kimesne ise celbolunup arzolunmasn emredp ve yenierilerin garet olunan esbablan ne mkdar ise defter olunup ol defterin bir sureti Reislkttabm imzasiyle mmzi size gnderilp.. varcak imkn vehile mukayyed olup ve gnderilen esbab defterine nazar edp hak zere tafahhus edip gresin ilm olun duu zere yenieri kullarmn odalar baslup kapular paralanup esbab lan garet ve hasaret olunmu ise gnderilen defter mucebince ol mkdar esbab kimler alm ise yerl yerinden tefti edp her kimde bulunur ise bikusur teslim eyleyp eshabna alveresin defterde mestur olan esbabdan kimesnede asla nesne kodurmayup zuhura getrdp sahiplerine verdiresin bu makule fesat ve enaatlara sebep olanlar kimler ise alelesami defter edp ele getrdp dahi kalede salbedp sihhat zere yazup arzedesin zikrolunan yenieri kullarmn esbablar hususunda imkn vehile mukayyed olup ihmal ve tekslden hazer edesin sonra zrn makbul olmaz ol ehli fesada olcak ukubet size eda olunur ona gre mukayyed olasn ikdam ve ihtimam edesin deyu yazlmtr. Vesika: 7 Mh. Def. 69, s. 171; Sene: 1000-1001 Amasya ve Havza kadlarna hkm: Amasya sancakbei Mehmet dme izzehu ile senki havza kadssn dergh muallma mektup gnderp kasabai Havza'da suba olan Hasan ile Kebir nam kariye halk mahkemeye gelp kariyer mezbure sipahisi Kurdun anigir Yahya ile timar hususunda nizlar olup Vekilleri olan Mehmet nam yenieri ve skender nam kimesneler mabeynlerinde olan niza defi iun Beylerbei tarafndan brahim nam kimesneyi mbair alup birka yenieri ve bir nice kfiri yenieri ekline koyup camian yirmi be nefer atlu ile kariyelerini basup mezbur Kurdu mecruh edp mal ve menalimizi garet ve ehl iyal ve bakire kzlarmz ekp ve iki ( . . . ? ) ve on alt bin akemizi ekp alup ve mezbur Hasan subay hapsedp yirmi bin nakid akesini ve bir gm eerlerini alup envai zulm ve teaddi etmekle cuma namaz klnmayup bu kadar zulm ve teaddi mezburan yenieri Mehmet ve skender tahrikiyle olmutur deyu tazallm eylediklerinden gayr nice

308

MUSTAFA AKDA

mslmnlar ehadet etmilerdir deyu arzedp bu babda Amasya Kad naibinin mektubu ve sureti sicil dahi varit olmala paye eriri lma arzolundukda dirlikleri alnup haklarndan geline deyu ferman5 alanm sadr olup ve zikrolunan husumet Boyalca nam kariye sakini lerinden Hudaverdi Olu Mehmet ve skender Olu Memi ve Bali Olu Mehmet nm kimesneler ile olduu ilm olunman byrdm ki... vusul buldkd zikrolunan ehli fesad hsn tedbir ve tedarikle ele getrp dvay hak edenler ile er'i erife ihzar ve hak zere tefti ve tafahhus edp gresin filvaki bu makule fesat ve enaat eyledikleri er'le ve zahir olursa eshab hukuka bkusur haklarn alverdikten sonra yenieri taifesinden olan aalar mektubiyle varan blkbana teslim edp vesir muhtac arz olanlar ile haklarnda vaki olan mevadn sureti sicilleriyle yazup arzeyliyesin ve muhtac arz olmayan ehli fesadin er'le hakkndan gelesin ki sair ehli fesada mucibi ibret ola ama hini teftide hakk sarihe tabi olup garaz ve taassup ile kendi halinde olanlara dahi ve celp ve ahz sebebi ile ehli fesad himayetten hazer eyliyesin Vesika: 8 (Mh. Def. 71, s. 327; Sene: 1001-1002) Hacbekta ve Krehir kadlarna hkm: Sen ki Hacbekta Kadssn dergh muallma mektup gnderp taht kazanda bz celli zuhur edp mrettep ve msellah yenieri ve sipah elli altm atlu kariye beKariye gezp kuru ve at ve deve cem' edp ve Orta Cell nam kariyeyi basup bir yenieriyi ve Krpe nam zimmiyi katleylediklerinden gayri kariyei mezbure halknn cmle esbab ve erzakn garet edp asla er'i erife itaatleri olmayup muhttasl yanlarna ekiya cem' olup fesat ve enaatleri izdiyad bulmak zeredir deyu dergh muallm avularndan kdvetl - emasil - velakran Hasan avu zidi kadrihu mbaeretiyle zuhur eden ekiya ele getrlp haklarndan gelinmee il erlerine ba ve bu tayin olunmak lzmdr deyu bildirdiin ecilden buyurdumki... vusul buldukda anun gibi taht kazanzda ekiya ve ehli fesad marnileyh avuum mbaeretiyle ve il erleri muavenetiyle hsn tedbir ve tedarikle ele getirp dahi dvay hak edp tayini madde edenler ile beraber edp bir defa er'le faslolmayup onbe yl mrur etmiyen hususlarn hak zere tefti edp vehi meruh zere fesat ve enaatleri sabit ve zahir olanlarn ba'dessbut erbab hukukun haklarn alverdikden sonra kendlerin mahkeme ye celbedp zerlerine sabit olan mevadn sureti sicilleriyle yazup arzeyliyesin muhtac arz olmyanlarn crmlerine gre er'le cezalrp veresin ama bu behane ile umutnen mehayif teftiine emir varid olmu tur deyu kendi hallerinde olanlara hilaf er'i erif dahi ve teaddiden ve ahz ve celp sebebi ile ehli fesada himayet olunmakdan hazer edp caddei hakdan udl etmiyein (1001),

YENER OCAK NZAMININ BOZULUU

309

Vesika: 9 (Mh. Def., 72, s. 358; sene: 1002-1003) Zlkadriye Beyine ve kadlara hkm ki, Ayntap Sancakbei Musa dame izzehu dergh muallma mektup gnderp Drz Hzr demekle Maruf ktattarik iki yz nefer hrsz sekbanlara ba ve bu olup alay bayra kaldrup ayntap kadln da vaki, olan kurr, halknn emval ve tavarlarn temellk ve aret edp nefsi Ayntab'a gelp Mustafa Paa Hanna konup bezazistan halknn vesair ehli hrefin esbablarn yama ve talan edp nefsi ka leyi tfee tutup nice hisar erenlerini mecruh eylediklerinden gayri ehir halkndan on nefer kimesneyi tfenk ile urup katledp envai fesat etmek ile adam gnderilp er'i erife davet olundukda itaati er'etmeyp isyan ve tuyan zere olmala aleti harp ve tfenk ile evi zerine gelp tfenge tutup muhkem cenk edp balar olan Drz Hzr ve avular Otlu Ali ve Murat ve Trabluslu Mehmet ve Ayalu Mehmet nam sekbanlar ele getirilp er'le zerlerine on nefer kimesne katlettikleri sabit ve zahir olup bu ana gelince ettikleri fesat ve ena atlerin nihayeti olmayup izaleleri lzmdr deyu eer bir ka gn dahi haklarndan gelinmiye fesat ve enaatleri gnden gne izdiyad bulup vilyeti atee urup yama ve talan etmeleri mukarrerdir deyu ayan vilyet tazallm etmekle ele getirilmek iun yn vilyet ile zikrolunan hann zerine varldkda hann kapusun kapayup han iinden nice kimesneleri tfenk ile urup helak edp bir gn ve bir gice cenk olup bir ka adamlar mecruh ve biri katlonunup gice oldukda hann divarlarn iinden yarup firar edp Cell olmalar mukarrerdir minba'd sekban taifesi tfenk gtrmeyp bu makule ekya ele getirilp haklarndan gelinmek babnda emri erifim ricasna arzeyled ecilden bu makule ekyann yoldalar dahi her kande ise dergh muallam avularndan kdvetl - emasilvelakran Hzr avu mbaeretiyle ele getirilp dahi vehi meruh zere fesad ve enaatleri sabit ve za hir oldukdan sonra salb ve siyaset olunup at ve esbablar ve yarak lar ve tfenkleri mri iin zapt ettirilmek emredp byrdm k i . . . vardukda bu babda her biriniz mukayyad olup haklarndan gelinen mezburn ekyann yoldalarn dahi marnileyh avuum mbaere tiyle ele getirp haklarndan gelinmek ve at ve yarak ve esbab ve tfenkleri mir iun zaptettirilmekte ihtimam eyleyesin.

DE AUFLSUNG DER JANTSCHAREN - ORGANSATON

von Dr. MUSTAFA AKDA Seit dem Historiker l hat man die Frage zu beantworten gesucht, wie es denn zur Auflsung der Janitscharen - Organisation gekommen sei; aber bisher hat man noch keine stichhaltige Antwort gefunden und wiederholt immer noch die inzwischen berhmt gewordenen Ideen l's und Kou Bey's 1. Auch die europischen Historiker haben noch keine neuartige Erklrung vorgebracht 2 . Seitdem man in den letzten Jahren mit einer neuen Methode und mehr Grndlichkeit die Geschichte des osmanischen Reichas zu untersuchen bgonnen hat, hat Prof. ismail Hakk Uzunarh, der sich mit den staatlichen Institutionen des osmanischen Reiches befasst, sein grosses zweibndiges Werk ber "Osmanl Devleti Tekiltndan Kapukulu . Ocaklar,, herausgebracht 3, in welchem aber wiederum nur die alten Theorien wiederholt sind und nichfs Neues gesagt ist. Ehe wir hier unsere eignen Gesichtspunkte vorbringen, die sich auf Fakten sttzen, wollen wir knapp die bis heute immer wieder vorgebrachte alte Theorie vorfhren : Nach allgemeiner Ansicht hat sich das Janitscharentum nicht nur von seiner Grndung in der Mitte des 14. Jahrhunderts an bis zum Ende der Regierung von Suleiman d. Prchtigen immer vveiter entwikkelt, sondern auch seine ursprngliche Disziplin und seinen Opfergeist beibehalten, und hat dadurch entscheidend dazu beigetragen, dass die Osmanen auf 3 Kontinenten ihr gewaltiges Imperium grnden konnten. Die Unfhigkeit der folgenden Herrscher, die Tatsache, dass sie nicht mehr selbst in den Krieg zogen, das Umsichgreifen von Bestechung bei den Staatsmnnern habe aber dann die Disziplin und Ordnung der Organisation verdorben. Bekanntlich war die Grundlage dieser soldatischen Organisation das "Devirme - Gesetz , wonach gefangene Kinder der Kinder christlicher Untertanen in einer Art Vorschule (Acemi Oca) zu Muselmanen gemacht und nach einem harten Training in trkischem Sinne zu Janitscharen gemacht wurden. Es war streng verboten, dass trkisch - muselmanische Volksangehrige in die Organisation eintraten. Von dem Regierungantritt von Murat III. (1575) an aber vvurden erstmals grssere Mengen von "Yabanclar,, (Fremden), d. h. Trken, aufgenommen und damit hat sich die Institu1 2 3

siehe /. H. Uzunarh: Kapukulu Ocaklar, Band I, S. 477. 9. Encyclopedie de l'Islam , Schlagvvort: Janissaires . Verffentliohung des Trk Tarih Kurumu, Ankara,

DE

AUFLSUNG DER

JANTSCHAREN - ORGANSATON

311

tion schnell aufgelst. Jetzt konnten Janitscharen auch heiraten, ein Gevverbe betreiben, Bauerngter besitzen. Die Folge davon war, dass das Training nachliess und die Organisation gnzlich ihren Wert als "stehendes Heer verlor. Wir haben bei den ervvhnten Autoren den Eindruck gewonnen, dass sie die Quellen nicht mit der gengenden Kritik betrachtet haben, Einmal hat man die historische Bedeutung des Janitscharentums bertrieben. Den zur Zeit vor Yavuz nur 10000, und am Ende der Regierung von Suleiman d. Prchtigen erst 20000 Mann starken Janitscharenheeren hat man mrchenhafte Fhigkeiten zugemessen, so, dass sie bei ailen grossen Siegen an den weiten Grenzen des grossen Imperiums eine entscheidende Rolle gespielt htten. Ferner hat die Hypothese, die sozialen Institutionen seien whrend der Periode der schnellen politischen Entwicklung des Reiches bis zur Mitte des 16. Jahrhunderts immer noch vorzglich geblieben, die Forscher anscheinend davon abgehalten, bei der Untersuchung solcher Institutionen tiefer zu gehen. Daher kommen die oberflchlichen Urteile, dass die Herrscher vor Selim II. im allgemeinen gut gewesen seien, danach aber Herrscher und Politiker schlecht und unfhig, und darum legt man auch aile Ereignisse nach der Mitte des 16. Jahrh.' s negativ aus. Ausgehend von der Tatsache, dass sich die Janitscharen im Allge meinen aus christlichen, zwangsweise eingezogenen Kindern rekrutierten und ohne zu diskutieren, ob es ein Gesetz gegeben hat, das die Aufnahme trkischer, Muselmanen verbot, wollen wir untersuchen, wann diese Institution sich aufzulsen begann und aus welchen historischen Notwendigkeiten heraus. in der ersten Periode des Reiches basierte seine Militrorganisation auf dem Lehnssystem. Dies blieb von der Grndung des janitscharenordens bis in die Mitte des 16. Jahrhunderts so ; das Sldnerher war nie mehr als 10% des Gesamtheeres. Als man daher in den letzten Jahren Suleiman's bemerkte, dass die Lehns - Organisation am Zusammenbrechen war, machte sich einerhebliche Schwchung der militrischen Schlagkraft des Staates bemerkbar 4 . Da gleichzeitig die Zahl der aus 5 landflcbtigen Reaya stammenden Levent sehr zunahm, konnten sich mit der Regierung unzufriedene Lehnsherren leicht die zum Aufstand notwendigen Krfte besorgen. Das Ergebnis davon waren mehrere Versuche ( 1553, 1555, 1559) von Lehnsherren, den Sultan zu beseitigen 6 . Einen Wendepunkt sovvohl des Lehnssystems wie auch der
siehe raeinen Aufsatz Timar Rejiminin Bozuluu ( Revue de la Faculte de Langues, Ankara, Bd. 3, No. 4, S. 419-431 ; 1945 ). 5 Levent ist in dieser Zeit eine Bezeichnung fr junge Leute, die landflchtig gevvorden sind und zu jeder bezahlten Arbeit bereit waren. 6 ausfhrlich hierbar handelt mein Aufsatz Der Beginn der Celaliden - Aufstnde ( R e v u e de la Faculte de Langues, Ankara, Bd. 4, No. 1, S. 23-50; 1946, mit deutschem Resume).
4

312

MUSTAFA AKDA

Janitscharen-Organisation war der Aufstand von 1599, so sich der Prinz Bayezid gegen seinen Vater uleiman wande. Lehnsleute (Timarli Sipahi) und Levent sammelten sich um den aufstandischen Prinzen und schafften eine unter dem Namen "nationales Heer (yerli ordusu) bekannte Organisation. Ihr Ziel war, Bayezid zum Nachfolger uleiman's zu machen und dadurch selbst Kapukulu (Hofgarde) zu werden. Da es so aussah, als wrde die Partei gevvinnen, die der anatolischen Bevlkerung Janitscharenrang versprche, so sagte auch Prinz Selim, der gegen Bayezid zog, auf Rat seines Vaters, seinen Anhngern Janitscharenrechte zu, und sah sich gezvvungen, vor allem in WestAnatolien Soldaten anzuwerben. Daher kmpften bei Konya auf beiden Seiten vor allem "Yevmli,, (Sldner?) gegeneinander. Als dann 1566 Selim Sultan wurde, wurden, whrend das Heer in Belgrad stand, Tausende von Einheimischen als Janitscharen eingetragen 7. Ein weiteres vvichtiges Ergebnis des Aufstandes von Prinz Bayezid war, dass man in aile Teile Anatoliens Janitscharen - Abteilungen "un ter der Bezeichnung "Yasak,, sandte. Hierdurch wandelte sich einerseits die Janitscharen - Organisation aus einer frheren kaiserlichen Garde in ein Staatsheer um, andererseits aber begann auch eine neue Phase der Beziehungen der anatolischen Bevlkerung zu der Regierun, da ja die osmanisehe Zivil-und die Militrverwaltung ineinandergingen. Dadurch wurde eine Erweiterung der Kaders der Janitscha ren notwendig; wir sehen denn auch, dass innerhalb eines halben Jahrhunderts die Zahl der Kapukullari von 20000 auf 50000 anstieg. im gleichen Maasse nahm die Anzahl der Lehnsleute ab. Bei Beginn des Grossvezirats der Kprl betrug die Zahl der Janitscharen sehon 100000. Man sieht also, dass die Behauptung, zum ersten Male seien unter Murat III. "Fremde,, in die Janitscharen-Organisation aufgenommen, unrichtig ist; dass ferner die Aufhebung des Devirme-Gesetzes (s. o.) kein willkrlicher Entschluss irgendwelcher Personen ist, sondern das Ergebnis einer sozialen Notwendigkeit, da weder materiell noch ideel die Mglichkeit noch betand, das 100000 Mann starke Heer eines kltreli und politisch Trkischen grossen Staates nur aus neubekehrten Nirht-Muselmanen aufzubauen. Wir wollen nun noch kurz auf die Frage eingehen, warum die Disziplin eines ursprnglich kaiserlichen Privatheeres niht mehr aufrechterhalten werden konnte, nachdem diese Institution so gewachsen war. W|r sind der Ansicht, dass es hierfr gengt, die Wirtschaftliche Lage zur Zeit der Grndung der Organisation und zur Zeit des 16. Jahrhunderts miteinander zu vergleihen.
7 Obwohl bei der Schvvertverleihung an Selim II. diese neuen Janitscharen vor dem Sultan aufmarschierten, hat der drt gebrauchte Ausdruclc Sekban Prof. /. H. Uzunarsl irrejjeleitet, indem er sie fr Sekban-Soldaten innerhalb der Janitschrren angesehen hat (S. 379 seines oben zitierten Buchs).

DE AUFLSUNG DER JANTSCHAREN - ORGANSATON

313

Nach Angabe von Ibn Batuta konnte man in der Mitte des 14. Jahrhunderts mit 2 Dirhem Silber ein halbes fettes Schaf kaufen, bezw. mit derselben Summe zehn Personen einen Tag lang ernhren. Nach dem Preisniveau von 1939 entspricht das einem Preis von 4 Kuru fr ein Kilo Fleisch un d 5 Kuru fr ein Kilo Brot. Man konnte also mit tglich 2 Ake, d. h. 20 Kuru, einen unverheirateten Janitscheren vollkommen ausreichend unterhalten. Gegen Ende des 16. Jahrhunderts aber waren smtliche Lehensmittelpreise, auch die des Brots, stark gestiegen und' schliesslich auf das Dreifache angewachsen. Whrend aber die Gold - und Silberpreise so anstiegen, stiegen die JanitscharenGehlter in diesen 2 1/2 Jahrhunderten nur um 20% an. Ein Janitschare der Frhzeit bekam einen Tagelohn von 0,65 Dirhem, und um 1600 nur 0,95. Nach Umrechnung in Ake bekam ein Janitschare der Frh zeit 2 Ake, um 1600 aber 8-9 Ake. im Verhltnis zur allgemeinen Preisteigerung aber htten sie, um das gleiche Lebensnivea aufrechterhalten zu knnen, mindestens 20 Ake bekommen mssen. Es ist nach diesen Statistiken ganz eindeutig, warum die Janitscharen aus rein materiellen Grnden Aufstnde machten und warum sie sich defl Handwerk der der Landvvirtschaft zuwandten.