MUSTAFA KEMAL NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS MAKNE MHENDSL ANABLM DALI

TAHRBATSIZ MUAYENE YNTEMLER VE UYGULAMA ALANLARI

CEM SEM

YKSEK LSANS TEZ

Antakya / HATAY OCAK 2011

MUSTAFA KEMAL NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

TAHRBATSIZ MUAYENE YNTEMLER VE UYGULAMA ALANLARI

CEM SEM YKSEKLSANS TEZ MAKNE MHENDSL ANABLM DALI

Prof. Dr. Grel AM danmanlnda hazrlanan bu tez 31 / 01 / 2011 tarihinde aadaki jri yeleri tarafndan oybirlii ile kabul edilmitir.

Prof.Dr.Grel AM Bakan

Yrd.Do.Dr.Seluk MISTIKOLU ye

Prof.Dr.Semir VER ye

Bu tez Enstitmz Makine Mhendislii Anabilim Dalnda hazrlanmtr.

Kod No:

Prof. Dr. Necat ACA Enstit Mdr

Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baska kaynaktan yaplan bildirislerin, izelge, sekil ve fotoraflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir

NDEKLER Sayfa ZET I ABSTRACT ......... II SMGELER VE KISALTMALAR DZN III ZELGELER DZN ....VI EKLLER DZN . V 1. GR .. 1 2. NCEK ALIMALAR ... 2 2.1. Dnyada Tahribatsz Muayenenin Geliimi ... 2 2.2. Trkiyede Tahribatsz Muayenenin Geliimi . 3 3. MATERYAL VE YNTEM . 4 3.1 Materyal ..4 3.1.1. Tahribatsz Muayenenin nemi ve Yntemleri ...... 4 3.2 Yntem 5 3.2.1. Gzle Muayene ( VT ) 5 3.2.2. Penetrant Muayenesi ( PT ) 6 3.2.2.1 Muayenenin Yapl ... 6 3.2.2.1.1. n Temizlik . 6 3.2.2.1.2. Penetrasyon Aamas ... 7 3.2.2.1.3. Ara Temizlik 7 3.2.2.1.4. Gelitirme ............. 7 3.2.2.1.5. Deerlendirme .......... 8 3.2.2.2. Flor Il Penetrant ile Muayene Prensibi 8 3.2.3. Manyetik Parack Testi ( MT ) 9 3.2.3.1. Mknatslama .. 11 3.2.3.2. Boyundurukla Mknatslama ..11 3.2.3.3. inden Akm Geen Kablo ile Mknatslama .. 11 3.2.3.4. Para inden Akm Geirerek Mknatslama 12 3.2.4. Radyografik Muayene ( RT ) ... 13 3.2.4.1. Inm Kaynaklar ............14 3.2.4.1.1. Avantajlar .. 14

3.2.4.1.2. Dezavantajlar 14 3.2.4.2. X Inm Tpleri 3.2.4.3. Hzlandrma Gerilimi (Kv) Inm Kalitesi 14 14

3.2.4.4. Tp Akm ( Inm Miktar ) 15 3.2.4.5. Odak . 15 3.2.4.6. k Penceresi ... ...15 3.2.4.7. Muayene Dzenlemeleri ...16 3.2.4.8. Grnt Kalite Belirteleri .........16 3.2.4.9. Markalama ..............17 3.2.4.10. Filmler ve Banyo lemleri ..17 3.2.4.11. Radyoskopi ...18 3.2.4.12. Mikro Odakl Tpler .... ....19 3.2.5. Ultrasonik Muayene ( UT ) ...20 3.2.5.1. Ultrasonik Muayenenin Prensibi 20 3.2.5.2. Ultrasonik Muayene ile Kalnlk lm ...21 3.2.5.3. Katmer (Laminasyon) Muayenesi ...22 3.2.5.4. Kaynak Dikii Muayenesi ...22 3.2.5.5. Tespit Edilebilen Sreksizlikler ..24 3.2.6. Girdap Akmlar Muayenesi (ET) ..25 3.2.6.1. Kaynak Dikii Muayenesi ...26 3.2.7. Szdrmazlk Testi ( LT ) .. 27 3.2.7.1. Szdrmazlk Test Tipleri . 28 3.2.8. Replika Testi ( Rep T ) .. 28

3.2.9. Tahribatsz Sertlik Muayenesi ( HT ) .. 29 3.2.10. Tahribatsz Muayene Teknolojisinde Son Gelimeler .. 29 3.2.10.1. Akustik Emisyon ..30 3.2.10.1.1. AE Oluumu ve Alglanmas ..31 3.2.10.1.2. Dier Test Yntemleri ile Kyaslama .32 3.2.10.2. Phased Array .33 3.2.10.2.1. Phased Arrayin Avantajlar ...33 3.2.10.2.2. zel Uygulama Alanlar .34 3.2.10.2.3. Tipik Uygulamalar 34 3.2.10.3. TOFD (Time of Flight Diffraction) ..35

3.2.10.3.1 TOFD Avantajlar 35 3.2.10.3.2 Tipik Uygulamalar.. 36 3.2.11. Tahribatsz Muayene Personelinin Kalifikasyonu ve Sertifikalandrlmas...37 3.2.11.1. Avrupa Uygulamalar 38 3.2.11.1.1. EN 473 39 3.2.11.2. Amerika Birleik Devletleri Uygulamalar ...41 3.11.2.1. SNT-TC-1A Uygulamas ..41 3.2.12. Tahribatsz Muayene ile lgili nemli Standartlar 44 4. ARATIRMA BULGULARI VE TARTIMA .. 45 4.1. Tahribatsz Muayene Yntemlerinde Ekonomiklik . 45 4.1.1. Yzey Kusurlarnn Belirlenmesi iin Metotlar .. 45 4.1.2. Kusurlarnn Belirlenmesi iin Metotlar 46 4.2. Tahribatsz Muayene Yntemlerinin Maliyet Bilanolar 48 4.3. Tahribatsz Muayene Yntemlerinde ki Eitim Maliyeti Bilanolar 48 5. SONU VE NERLER . 50 KAYNAKLAR 51 TEEKKR 53 ZGEM . 54

ZET

TAHRBATSIZ MUAYENE YNTEMLER VE UYGULAMA ALANLARI Kaynak almalarnda kalite teminin garantilenmesi iin bir veya gerektiinde daha ok tahribatsz muayene metodunun kullanlmas arttr. Kaynak gzetim sorumlusu iin en nemli metot gerektirdii hazrlk bakmndan Gzle muayenedir. D sreksizliklerinin erken zamanda tespit edilmesi hzl geri dn salar ve hata nedenlerinin abuk giderilmesini temin eder. Her eyden nce ok dk d sreksizliklerin tespit edilebilirliinin arttrlmas iin Penetrant muayenesi ve Manyetik parackla muayene kullanlabilir. Penetrant muayenesinin aksine manyetik parackla muayene iin sreksizliin yzeye almas gerekmez, ayrca ince kaplamalara da izin verilebilir. Manyetik parackla muayene sadece ferromanyetik malzemelere uygulanabilir. sreksizlikler Radyografik muayene ile malzeme kalnl 40 mm yi gemedii srece ok iyi grntlenebilir. Radyografik muayene aln kaynaklar iin ok uygun olmakla birlikte bindirme kaynaklar iin o kadar iyi deildir. zellikle kaln levhalarda ki T birletirmeleri kural olarak radyografik muayeneye uygun deildir. yonlatrc nmla allrken ilgili kurallara uymak arttr. Ultrasonik muayene i ksmnda ki sreksizliklerin (tercihen dzlemsel) tespiti iin bir baka metottur. Uygulama kalnl 8 mm den balar ve ok byk kalnlklara da uygulanabilir. Radyografik muayenenin aksine ultrasonik muayene ile hatann grnts elde edilmez, saptanan belirtiler daha sonra deerlendirilir. Ancak bu belirtilerden hatann derinlii anlalabilir. Bu nedenle ultrasonik muayene katmer ve teras atlaklar gibi dzlemsel sreksizliklerin tespiti iin uygundur. Girdap akmlar ile kaynak dikilerinin muayenesi sadece snrl bir seviyede yaplabilir, nk kaynak yzeyinin przll sinyal deerlendirmesinin gletirecek grltl sinyalleri yaratr ve hacimsel bir muayene yapmak mmkn deildir.

2011, 54 Sayfa Anahtar Kelimeler: Tahribatsz muayene, sreksizlikler, gzle muayene, kaynak dikii, teras atlaklar, ferromanyetik

II

ABSTRACT NON-DESTRUCTIVE TESTS AND APPLICATIONS AREA Using one or, if necessary, more non-destructive test methods is essential for ensuring quality in welded structures. The most important method for the welding supervisor is visual inspection in terms of required preparations. Identifying external discontinuities at an early time provides a fast return and assures fast resolving of the reasons of the errors. Penetrant testing and inspection with magnetic particle testing can be firstly used for increasing identification of extremely low external discontinuities. Contrary to the penetrant testing, the discontinuity does not have to spread out to the surface as the case in the inspection with magnetic particle testing, and also thin coatings can be allowed. Inspection with magnetic particle testing can only be applied to ferromagnetic materials. Internal discontinuities can be monitored with radiographic testing unless the material thickness exceeds 40 mm. Radiographic inspection is very convenient for butt-welding but not so good for lap-welding. Especially T joints in the thick plates are not convenient for radiographic inspection in principle. It is essential to obey the relevant rules while working with ionizing radiation. Ultrasonic Testing is another method for identifying the discontinuities (preferrable planar) in the internal part. Application thickness starts from 8 mm, and can be applied to very large thicknesses. Contrary to radiographic inspection, the errors image is not obtained with ultrasonic inspection, the detected indications are evaluated afterwards. Depth of the error can only be identified with these indications. ultrasonic testing is therefore convenient for identifying planar discontinuities like layer and terrace cracks.. Eddy current testing and welding seams can only be conducted at a limited level because roughness of the welding surface creates loud signals making the signal evaluation difficult, and it is not possible to inspect volumetrically.

2011, 54 Pages

Key Words: Non-destructive test , discontinuities, visual test, welding seams, terrace cracks, ferromagnetic

III

SMGELER VE KISALTMALAR DZN ASNT AC AE BAM DB DSY DC DGZfP EA EFNDT EN ET HT HRB HRC HB HV ISO IEC KOSGEB Amerikan Tahribatsz Muayene Cemiyeti Alternating current Akustik emisyon Alman Federal Malzeme Aratrma ve Test Enstits Desibel Disk eklinde yanstclar Direct current Alman Tahribatsz Muayene Cemiyeti Avrupa Akreditasyon Birlii Avrupa Tahribatsz Muayene Federasyonu European Norms Girdap akmlar muayenesi Tahribatsz sertlik testi Rockwell sertlik testi Rockwell C sertlik testi Brinnell sertlik testi Vickers sertlik testi International Organization for Standardization The International Electrotechnical Commission Kk ve Orta lekli letmeleri Gelitirme ve Destekleme Bakanl LT MT NDT NEE ODT PT POD Szdrmazlk testi Manyetik parack muayenesi Non-Destructive Test Nkleer Enerji Enstits Orta Dou Teknik niversitesi Penetrant muayenesi Possible of Detection

IV

RT Rep T SEGEM TM TM-PSM TMMOB TAEK TOFD TSE TRKAK TBTAK UT UV UGETAM

Radyografik muayene Replika testi Sigortaclk Eitim Merkezi Tahribatsz Muayene Tahribatsz Muayene-Personel Sertifikalandrma Merkezi Trk mhendis ve mimar odalar birlii Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Time of Flight Diffraction Trk Standartlar Enstits Trk Akreditasyon Kurumu Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu Ultrasonik muayene Ultraviyole stanbul Uygulamal Gaz Ve Enerji Teknolojileri Aratrma Mhendislik Sanayi Ticaret A.

VT YAD

Gzle muayene Yandan alm delikler

ZELGELER DZN Sayfa Tablo 1.1. Tahribatsz muayene deneylerinin makine mhendislii endstrisinde uygulama alanlar.. Tablo 3.4.1. Radyografi de tespit edilebilen sreksizliklerin filmdeki grnt ekilleri.. Tablo 3.10.6. TOFD muayene teknik zellik tablosu .. Tablo 3.11.1. EN 473 e gre tahribatsz muayene yntemlerinde en az eitim sresi... 39 19 36 1

Tablo 3.11.2. EN 473 e gre belgelendirme iin gereken en az tecrbe sresi. 40 Tablo 3.11.3. SNT-TC-1A ya gre seviye 1 ve 2 iin en az eitim ve tecrbe sresi . Tablo 4.1. Tablo 4.2. Tablo 4.3. Yzey kusurlarnn belirlenmesi iin metotlar .. kusurlarnn belirlenmesi iin metotlar Belirli scaklk ve basn altnda alan malzemelerin tahribatsz muayene yntemlerinin seimi ... 47 Tablo 4.4. Tahribatsz Muayene yntemlerinin uygulama maliyetleri asndan kyaslanmas 48 Tablo 4.5. Tablo 4.6. Seviye 1 Tahribatsz muayene personeli eitim cretleri ... 49 Seviye 2 Tahribatsz muayene personeli eitim cretleri 49 42 46 46

VI

EKLLER DZN Sayfa ekil 3.2.1. NDT uygulamalarndan nce gzle muayenenin yaplmas .. ekil 3.2.2. n Temizlik ... ekil 3.2.3. Penetrasyon ekil 3.2.4. Ara Temizlik .. ekil 3.2.5. Gelitirme ... ekil 3.2.6. Deerlendirme ekil 3.2.7. Florl penetrantla muayene yaplan malzemenin incelenmesi . ekil 3.3.1. Manyetik alan izgileri .. 5 6 7 7 7 8 8 9

ekil 3.3.2. Manyetik parack ynteminin ematik grnm 10 ekil 3.3.3. Metalik malzemelerin manyetik davran . 11 ekil 3.3.4. Manyetik parack yntemleri 12 ekil 3.4.1. Radyografik muayenenin alma prensibi . 15 ekil 3.4.2. Radyografide grnt kalite belirtecinin grnm .. 17 ekil 3.4.3. Film banyo dzeneinden grnm . 18 ekil 3.4.4. Radyoskopi ynteminin ematik grnm .. 18 ekil 3.5.1. Ultrasonik muayene ynteminin alma prensibi . 20 ekil 3.5.2. Ultrasonik kalnlk lm cihaz 21 ekil 3.5.3. Al bir probun temel yaps . 22 ekil 3.5.4. ncelenen para zerindeki prob konumuna gre yansma ekilleri. 23 ekil 3.5.5. Ultrasonik muayenede kullanlan eitli kalibrasyon bloklar .. ekil 3.6.1. Girdap akmlarnda etkileim ekil 3.6.2. Girdap akmlar ile muayene . ekil 3.6.3. Bir girdap akmla muayene cihaznn grnm .. 24 25 26 27

ekil 3.9.1. Tahribatsz sertlik lm cihaz . 29 ekil 3.10.1. AE oluumu ve alglanmas .. ekil 3.10.2. Akustik Emisyonun yaplndan grnm .. ekil 3.10.3. Phased Array ultrasonik muayene yntemiyle Malzeme Muayenesi. ekil 3.10.4. Ultrasonik muayene ile Phased Array arasnda ki tarama fark ekil 3.10.5. TOFD muayene ynteminin uygulan 33 34 35 31 32

1. GR Tahribatsz malzeme muayene, kalite kontroln en nemli bir blm olup, retimin tamamlayc son ksmdr. Tahribatsz muayene, incelenen malzemelere herhangi bir zarar vermeden muayene edilerek, dinamik ve statik yaplar hakknda bilgi edinilen muayene yntemlerinin tmne verilen addr. Tahribatsz muayene yntemi ile malzemeler imalat esnasnda veya belli bir sre kullandktan sonra rnein, korozyon veya anma gibi nedenlerden dolay oluan atlak, iyap da meydana gelen boluk, kesit azalmas vb. hatalarn tespiti gerekletirilir. Bu ilemlerde, malzemelerden herhangi bir numune alma ihtiyac yoktur. Testler dorudan i paras zerinde yaplr ve bylece paralarn % 100 muayenesi gerekletirilebilir. Tahribatsz muayene deneylerinin makine mhendislii

endstrisinde uygulama alanlar Tablo 1.1.de sunulmutur (ahintrk, N. 2010). Tablo 1.1. Tahribatsz muayene deneylerinin makine mhendislii endstrisinde uygulama alanlar (ahintrk, N. 2010 Tahribatsz muayene yntemlerinin nemi, stanbul). Uygulama Alan levi Malzemelerin yapsal deerlendirilmesi, retim ve montaj yntemlerinin karlatrlmas ve bulgularn deerlendirilmesi. Uygulama rnekleri Metallerin i yaplarnn ve yorulma belirtilerinin incelenmesi, kaynak dikilerinde atlaklarn tespiti.

Aratrma ve Gelitirme

retim yntemi Radyografik ve ultrasonik retim Yntemi deikenlerinin belirlenmesi yntemle kalnlk lme ve Kontrol ve kontrolnn salanmas. imalat parametrelerinin tespiti. Kusurlu paralarn ve anormalliklerin tespiti, retim montaj kusurlarnn, yerlerinin ve ynteminin deerlendirilmesi. Zayf yapma, kaynaklarda atlama, metallerde homojen olmayan gzenekler ve malzeme hatalarnn belirlenmesi. Depolarda ve borularda korozyonun ve yerinin tespiti, eitli aralarda erken uyar sistemleri.

Kalite Kontrol

Kullanm sresince anma Servis Sresince ve anormalliklerin erken Deerlendirme belirlenmesi.

2. NCEK ALIMALAR 2.1. Dnyada Tahribatsz Muayenenin Geliimi Tahribatsz muayenelerin en eskilerinden biri olan radyografi metodunun tarihesi 1895 senesinde x-nlarnn Wilhelm Conrad Roentgen tarafndan kefedilmesine kadar dayanr. Balangta x-nlar genellikle tbbi radyografide kullanlmtr. Radyografiyi 1930 ylnda ilk defa Amerikan donanmas kaynak dikilerinin kontrolnde bir endstriyel tahribatsz muayene metodu olarak tanmtr. kinci dnya harbinden sonra gamma nlarnn ve takriben 1960 senelerinden sonra da ntronlarn kullanlmaya balanmas ile endstriyel radyografinin snrlar ok genilemitir. Ultrasonik dalgalarn malzeme ii hatalarn tespitinde kullanlmas ilk defa 1931 ylnda bir alman patenti ile balamtr. lk ticari cihazlar 1940 senelerinde endstriye yaylmaya balamtr. Elektroniin geliimi bu tekniin pratik bir muayene metodu olarak gelimesine byk katks olmutur. imdi ise tahribatsz muayenenin temel metotlarndan biri haline gelmitir. Girdap akmlar metodunun temelleri Michael Faradayn 1831 ne srd elektromanyetik kuramna dayanr ama temel prensip 1879lar da Huhgese dayanmaktadr. Bunun bir tahribatsz muayene metodu olarak gelitirilmesi iin ilk teebbsler ise 2. dnya sava ncesi senelerde nkleer ve uak sanayisinin gelimesiyle yaplmtr. Endstriyel muayene metodu olarak tannp yerlemesi takriben 1950 senesinden sonradr. Manyetizma, maddelerin baz maddeleri kendine ekebilme zelliidir. Bu zellii bir mineral stnde ilk fark eden eski yunanllar olmutur. 1920nin balarnda William Hoke metaller zerindeki atlaklarn renkli manyetik paracklarla tespit olunabileceini kefetmitir. Penetrant muayenesi ise batan beri sayla gelen metotlarn en eskisidir. Dkmlerde ve kaynaklarda grlmeyen atlaklarn ya veya sulandrlm kire ile slatlarak gzle grnr hale getirilmesi geen asrdan beri bilinen ve uygulanan bir muayene metodudur. Metot bir takm gelimelerle bugne kadar gelmitir (Anonim, 2011 Tahribatsz muayenenin dnyadaki geliimi http://www.xyeze.com/).

2.2. Trkiyede Tahribatsz Muayenenin Geliimi Trkiyede tahribatsz muayene alannda eitim faaliyetleri, 1960l ve 1970li yllarda arlkl olarak kaynak dikilerinin muayenesi konusunda Sigortaclk Eitim Merkezi (SEGEM), Oerlikon gibi kurum ve kurulularda seminerler eklinde balatlmtr. Bu faaliyetler, kurulularn varlklar, ilgi alanlar ve kurululardaki uzmanlarn kiisel abalaryla snrl kalmtr. lkemizde, tahribatsz muayene alannda uzun soluklu ve dzenli eitim faaliyetleri 1980lerin ikinci yarsndan itibaren grlmektedir. Bu alandaki boluu gren TMMOBMetalrji Mhendisleri Odas ubat 1987de, Tahribatsz Muayene Komisyonunu kurulmutur. Ayn yl eitli kurululara gnderilen anket formlaryla bu alandaki eitim ve cihaz durumu tespiti yaplm ve eitim faaliyetleri balatlmtr. 1988de Alman ve Trk hkmetleri arasndaki proje anlamasna bal olarak Orta Dou Teknik niversitesi (ODT) de bir Kaynak Teknolojisi ve Tahribatsz Muayene Aratrma Merkezi kurulmas ve sistemli olarak personel eitim ve sertifikalandrma almalarna balanmtr. Bu tarihten itibaren Tahribatsz Muayene Komisyonu ve ODT Kaynak Teknolojisi ve Tahribatsz Muayene Merkezi, Alman Tahribatsz Muayene Cemiyeti (DGZfP) ve Alman Federal Malzeme Aratrma ve Test Enstits (BAM) ile ibirlii halinde tahribatsz muayene eitim, vasflandrma snavlar ve

sertifikalandrma faaliyetlerini sistematik ve uzun dnemli bir program erevesinde balatlmtr. Ayn yl, bu faaliyetlerden ayr olarak, Trkiye Atom Enerjisi Kurumunda (TAEK) ve iki yl sonra da T-Nkleer Enerji Enstitsnde (NEE) tahribatsz muayene eitimleri balatlmtr. 1990 1995 yllar arasnda Kk ve Orta lekli letmeleri Gelitirme ve Destekleme Bakanl (KOSGEB) teknisyenler iin eitli eitim seminerleri gerekletirilmitir. Tahribatsz Muayene Komisyonu, lke sanayinin ihtiyac olan uluslararas standartlarda eitilmi, vasflandrlm ve sertifikalandrlm elemanlar

yetitirmeyi ve Trk Tahribatsz Muayene Cemiyetinin kurulmasn hedef alarak, 1992 ylnda yeniden yaplandrlmtr ve eitim, vasflandrma-sertifikalandrma, teknik kurallar ve endstri ile ilikiler alma gruplar kurulmutur. Temmuz 1993den itibaren komisyonun eitim, vasflandrma ve sertifikalandrma sistemi EN 473e uygun hale getirilmitir.

3. MATERYAL VE YNTEM

3.1 Materyal 3.1.1. Tahribatsz Muayenenin nemi ve Yntemleri Tahribatsz test yntemleri mamul malzemeler zerinde yaygn olarak uygulanmaktadr. Tahribatsz oluu ve tahribatl yntemlere gre daha hzl olmas bu test yntemlerinin hemen hemen her sahada yaygn olarak kullanlmalarn salamtr. Tahribatsz Test Metotlar iki ana temel zerinde oturmaktadr. Bu iki temelden bir nfuziyet dieri ise alglama fonksiyonudur. Alglama fonksiyonu nfuz ediciden ald bilgileri test operatrnn alglayaca belirtiler haline getirmek, nfuziyet fonksiyonu ise nfuz edici elemann test malzemesi iine giricilii ve fiziksel sreksizlii alglama elemanna aktarmaktr. Radyografide alglayc radyografi filmi, nfuz edici ise radyasyondur. Radyografi filmine kimyasal ilem uygulanmasndan sonra belirtiler test operatrnn incelemesi iin gzle alglanr belirtiler oluturmaktadr. Tahribatsz muayene yntemleri yaklak dokuz ana daldan olumaktadr (Gr, H. 2004). 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Radyografik muayene ............................... RT Ultrasonik muayene ................................... UT Manyetik parack muayenesi ................... MT Sv penetrant muayenesi .......................... PT Girdap akmlar muayenesi ....................... ET Gzle muayene ......................................... VT Szdrmazlk testi ....................................... LT Replika testi ............................................... Rep T Tahribatsz sertlik testi ............................... HT

3.2 Yntem 3.2.1. Gzle Muayene ( VT ) Gzle muayene, kaynak yzeyinin dikkatlice incelenmesidir ve kaynak dikii muayenesinde en nemli yeri tutar. Bu metot mmkn olan durumlarda kaynan her iki tarafnda da uygulanmaldr. Bu metodun uygulan esas olarak kaynak gzetmeninin ii olup, bir kaynan kalitesi hakknda ilk izlenimi verir. Kural olarak, kaynak tamamlandktan sonra yaplmaldr (ekil 3.1.). Her ne kadar i hatalar grlmese de gzle muayene sonularna gre bir kaynan kabul edilmemesi sz konusu olabilir. Kaynak yzeyinin iyi olmas da her zaman kaynak kalitesinin yksek olduu anlamna gelmez. Yine de d hatta belirtilerinin erken tespiti, imalat prosesinde hzl bir geri beslemesi bilgisi salar. malat srasnda bilinen veya bilinmeyen kusurlar gzden kaar ve para galvanizleme, boyama, montaj vb. ilemlerine tabi tutulup teslim edilirse nemli bir tamir masraf ortaya kabilir. Tamir gerektiren bir kaynan zerinde yanma oluklar, kaynak sramalar ve ark yanklar gibi kusurlar da gzleniyorsa byle bir imalat yapan yer hakknda olumlu izlenimler beklenemez. elik malzemeler iin genellikle EN ISO 5817, alminyum iin EN 30042 kullanlabilir. Kabul kriterleri, kaynak yaplan yerlerdeki gzle muayene uzmanlarca uygulanmaldr.

ekil 3.2.1. NDT uygulamalarndan nce gzle muayenenin yaplmas (Anonim, 2008 Dizayn Kalite Mhendislik arivleri, stanbul)

Gzle muayenede en nemli husus iyi aydnlatmadr. Bir atlyedeki k artlar yeterli olmaz ise rnein bir el feneri ile ilave aydnlatma gerekir. EN 970 standard en az 350 lks (lx) ( lx : aydnlk iddeti birimi ) aydnlatma iddeti talep eder ancak aydnlatma iddetinin 500 1000 lx arasnda olmas tavsiye edilmektedir. zellikle kk kaynak hacimlerinde grmeyi iyiletirmek iin bir byte (EN 970e gre 5 X) veya bir stereo mikroskop kullanlmaldr. Ulalamayan blgeler iin ayna veya endoskop kullanm nerilir. Gzle muayene kapsamnda kaynan geometrik lleri, konumlandrma, kaynak dikii kalnl uygun yardmc donanmla kontrol edilmelidir. Gzle muayenede, yzey mutlaka kuru, yasz, metalik parlaklkta ve mkemmel bir ekilde ulalabilir ve muayene yzeyine en az 30 bakma as ile incelenmelidir. Kayt iin fotoraflama, video kayd veya replika alma teknii kullanlabilir (Anonim, 2008 Dizayn Kalite Mhendislik Hizmetleri, stanbul). 3.2.2. Penetrant Muayenesi ( PT ) Penetrant Muayenesi yzeye ak sreksizliklerinin tespiti iin dier tahribatsz muayene metotlarna kyasla ucuz ve basit bir yntemdir. Penetrant muayenesinin prensibi, penetrant maddesinin kullanlan gelitirici zerinde oluturduu gl kontrast etkisi ile ok kk hatalarn bym ve kolay ayrt edilebilir grntler oluturmasna dayanr. Ancak belirtinin bykl ile ekli hatann gerek bykl ve ekli ile orantl olmak durumunda deildir (Sweeny, M. 2000 Penetrant Testing and applications, Ireland). 3.2.2.1. Muayenenin Yapl 3.2.2.1.1. n Temizlik

Kir, ya, apak ve su temizlenir. Olas hata oluma zamanna gre yzeyde ki kaplama vb. temizlenmeli ve n temizlik metodunun etkinlii referans bloklarla ispatlanmaldr (ekil 3.2.1.). ekil 3.2.2. n Temizlik

3.2.2.1.2. Penetrasyon Aamas Yzeyi iyi slatan bir penetrant svs istenen ekilde (fra, daldrma, pskrtme, vb.) muayene yzeyine uygulanr. Penetrant malzemesi kullanlacak gelitirici ile gl bir grsel kontrast oluturmaldr (ekil 3.2.2.). Bu gl bir renk kontrast ile ( krmz / beyaz ) veya parlaklk kontrast ile (flor l penetrant) ile veya bunlarn birleimi ile salanabilir. Penetrasyon sresi 5- 60 dakikadr. ekil 3.2.3. Penetrasyon

3.2.2.1.3. Ara Temizlik Muayene yzeyinde ki penetrantn fazlas belirtilen ara temizlik maddesi ile temizlenir (ekil 3.2.3.). Genellikle ara temizleyici olarak przl kaynak yzeylerin de su, dzgn yzeylerde ise zc ile nemlendirilmi havsz kt-bez kullanlr.

zcnn yzeye dorudan pskrtlmesine izin verilmez. Daha sonra yzey silinerek, hava fleyerek veya dikkatlice starak (maks 50 C) kurutulur. ekil 3.2.4. Ara Temizlik

3.2.2.1.4. Gelitirme Emici zellikte ve penetrantla grsel kontrast oluturan bir madde ince bir film tabakas halinde yzeye kaplanr. Bu madde genellikle bir sv iinde sspansiyon (aslt) halinde sprey kutularla uygulanr. Penetrantn sreksizlikler iinde kalan ksm yzeydeki gelitirici tarafndan emilerek yzeye kar

sreksizlikten daha byk boyutlarda bir belirti oluturur (ekil 3.2.4.). ekil 3.2.5. Gelitirme

3.2.2.1.5. Deerlendirme Gelitirme sresi sonunda muayene yzeyi incelenir (ekil 3.2.5.). EN 571-1e gre en dk aydnlatma iddeti 500 lx olmaldr. Deerlendirme ilgili kurallara gre yaplr. Deerlendirmede

sreksizliin ekli ve bykl deil belirtinin gelitirme sresi sonundaki bykl esas alnr. ekil 3.2.6. Deerlendirme 3.2.2.2. Flor Il Penetrant ile Muayene Prensibi Gzle grlemeyen ultraviyole (UV) nmnn, k spektrumu iinde gzle grlebilir hale evrilmesiyle ilave bir kontrast salanr. Bunun sonucunda flor ma yapan yerler evreye gre daha aydnlk olarak parldar ve gerekte olduundan daha byk grnr (ekil 3.2.6.). Penetrant muayenesi sonucunun baarl olmas pek ok etkene baldr. Bu nedenle penetrant muayenesi yksek duyarlkl olsa bile muayene sistemlerinin (n temizleyici + penetrant + ara temizleyici + gelitirici ) ve bunlarn kullanm ekillerinin kurallara uygun olarak ve dzenli bir ekilde kontrol arttr. Bylece seilen bir penetrant sisteminin zel artlar altnda kullanmnn (souk hava, scak hava, kirlenme) uygunluu anlalabilir (Anonim, 2000).

ekil 3.2.7. Flor l penetrantla muayene yaplan malzemenin incelenmesi (Anonim, 2000 Flor l penetrant http://www.yilbak.com/ )

3.2.3. Manyetik Parack Testi ( MT ) Manyetik parack metodu ferromanyetik malzemelerde yzey ve yzeye yakn blgelerdeki sreksizliklerin tespitinde kullanlr. Manyetik parack testi prensip olarak, malzeme srekliliindeki bir deiimle sapan manyetik alan izgilerinin esasna dayanr (ekil 3.3.1.). Uygunsuzluk bir manyetik alan sznts oluturur. Manyetik parack muayenesi iki manyetizasyon metodundan

olumaktadr. Birincisi ift prob kullanan direkt manyetizasyon metodu, dieri ise yoke ve bobin kullanan endirekt manyetizasyon metodudur. Direkt manyetizasyon metodunda normalde doru akm (DC) veya alternatif akm (AC) kullanlmaktadr.

A
a) yzeysel,

B
b) yzey alt

ekil 3.3.1. Manyetik alan izgileri (Anonim, 2003 Manyetik alan izgi ve karakteristikleri, Ankara)

Yzeye yakn yerlerde bulunan sreksizliklerin tespiti, manyetizasyon metodu, akmn tipi, manyetik aknn younluu ve yn, muayenesi yaplacak parann veya kaynan malzeme zelliklerine baldr. Kaynak boyunca manyetik alan hazr hale geldii zaman, muayenesi yaplacak yzeye demir tozlar serpilir ve manyetik parack muayenesi uygulanr. Fazla tozlarn temizlenmesinden sonra, sreksizliin sznt blgesinde hapsolmu demir tozu paracklar tespit edilebilir dzensizliin yerini, boyutunu ve eklini ortaya karr. Bu belirtiler genellikle ortamdaki demir tozlar manyetik kuvvet hatlarnn alttaki kaynak yzeyine uyumuna karlk olarak keskin grnl izgilerle ayrt

10

edilebilirler. Manyetikletirme ilemi, paradan elektrik akm veya dorudan manyetik ak geilerek gerekletirilir. Ferromanyetik malzemeler bu manyetik akya hi bir diren gstermezler aksine bu manyetik aknn gemesine katkda bulunurlar ekil 3.3.2.den de grlecei gibi eer manyetik alan ierisinde hata varsa, hatadaki boluk alan izgilerini engelleyecek ve saptracaktr. Bu durum hata zerinde youn bir kaak akm oluturur ve kaak akmn bykl hatann boyutu ile doru orantldr. Bnyesinde hata bulunan bir malzeme yzeyine manyetik alan uygulanm durumunda, yzeye ferromanyetik tozlar serpilirse bu tozlar hatalarn bulunduu blgelerde oluan kaak aklar tarafnda ekilerek bu sreksizlikler zerinde toplanarak kaak aknn geii iin kpr olutururlar. Bylece, mevcut sreksizliklerin yerleri tespit edilmi olunur. Manyetik parack ynteminin ematik uygulann gstermektedir (ekil 3.3.2.).

ekil 3.3.2. Manyetik parack ynteminin ematik grnm (Anonim, 2000) Bu yntem ferromanyetik olmayan malzemelere uygulanamaz. Ayrca Sreksizlik uygulanan manyetik alan ynne uygun ada konumlanmam durumda ise belirlenemez. Byk paralar iin ok yksek mknatslama akmlar gerekebilir. Muayene yzeyinin ok przl olmas sonucu olumsuz etkiler. Muayene yzeyinde boya veya kaplama varsa bunun kalnl muayene sonucunu dorudan etkiler. Manyetik tozlar kuru ise un grnmnde toz eklindedir. Tozlar, kullanldklar yere gre ya ve kuru olarak iki tiptedir. Ayrca, bu tozlar kullanlacaklar zemin ile kontrast oluturacak renkte veya floresans ierikli olarak seilirler. Bu yntemle para zerinden geirilen akm ynne paralel veya oluan manyetik alana dik olan

11

en az 10 m derinliinde, en az 1 m geniliinde ve 0,2 mm boyundaki yzeysel ve yzeyin en fazla 40 m altndaki hatalar belirlenebilir (Skc, M. 1999 ).

A a) Manyetik olmayan malzeme,

B b) Manyetik malzeme

ekil 3.3.3. Metalik malzemelerin manyetik davran (Anonim, 2000) 3.2.3.1 Mknatslama Muayene parasnn mknatslanmas iin temel prensip sz konusudur. 3.2.3.1.1. Boyundurukla Mknatslama Kaynakl birletirmelerin muayenesi iin boyundurukla mknatslama en kullanl tekniktir. Elektromknatsn kutuplar muayene yzeyine manyetik alan devresi tamamlanacak ekilde yerletirilir ve bylece manyetik aknn d yzeyden akmas salanr (ekil 3.3.4.a.). Dorultular, alan izgilerine dik olan sreksizlikler en iyi ekilde grntlenebilir. 3.2.3.1.2 inden Akm Geen Kablo ile Mknatslama Muayene paras sabit bir sarm iine sarma demesi gerekmeksizin konur veya izoleli bir iletken kablo ile etraf sarlr. letkenden geen elektrik akm iletkenin etrafnda halka eklinde bir manyetik alan yaratr (ekil 3.3.4.b.). Bu da muayene paras iinde ayn ynde bir manyetik ak oluturur. Bu dzenlemede ki muayene paras, elektromknats iinde ki demir ekirdek ile ayn durumdadr. Bu durumda dorultular akm ynne paralel olan hatalar grntlenir.

12

3.2.3.1.3 Para inden Akm Geirerek Mknatslama Muayene parasndan manyetik alan veya ak geirmek yerine elektrik akm geirilebilir. Paradan geen elektrik akm ynne dik ynde, yani temas noktalar olan kutuplar birletiren izgiye dik ynde bir manyetik alan oluur. Bu durumda dorultular akm ynne paralel olan hatalar grntlenir. Bu tekniin uygulannda zellikle temas ularnn yzeye temas srasnda zellikle yzeye konurken ve kaldrlrken ark yanklar olumamasna dikkat edilmelidir. Uygulanan manyetik ak yn hatalarn tespit edilebilirliliini nemli lde etkiler. Bu nedenle manyetik alan yn beklenen hata ynlerine daima dik olacak ekilde ayarlanmaldr. Hatalar iin belirli bir yn beklentisi yoksa kaynak ekseni ile 45 yapacak ekilde dnml olarak mknatslama yaplmaldr (ekil 3.3.4.c.).

a) Elektro bobin ile manyetikletirme, b) Enine manyetikletirme, c) Hareketli elektrot kullanm ekil 3.3.4. Manyetik parack yntemleri (Anonim, 2003 Manyetik Alan izgi ve karakteristikleri, Ankara)

13

3.2.4. Radyografik Muayene ( RT ) Kaynak kalitesinin temini almalarnda radyografik muayenenin zel bir yeri vardr. Bunun nedenleri aadaki ekilde sralanabilir;

Kalntlar ve iz dm resimleri elde edilir. Bylece sreksizliklerin uzunluk ve genilik gibi llebilir boyutlar izin verilebilen hata byklkleri ile ilgili kurallara gre karlatrlabilir.

Btn muayene sonularnn dokmantasyonu iin son derece uygun bir metottur. Pek ok yapnn muayenesi srasnda (kprler, boru hatlar vb.) ekilen filmlerle malzemenin kullanm mr boyunca izlenmesi mmkndr.

Deerlendirme sreci muayene srecinden bamszdr, yani mterinin muayene srasnda bulunmas gerekmez. Uzman tartmasnda avantajl bir durumdur.

Muayenenin doruluu ve gvenirlilii ekilen radyograflardan anlalabilir. Kontrol edilebilen bir kaynaktan kan belli nm iddeti ve miktardaki

nm (X veya gama nm) muayene parasna nfuz eder, malzemenin iinde farkl oranlarda zayflamaya urar ve bu ekilde elde edilen bilgiler muayene blgesinin arkasna yerletirilmi grntleme ortamna aktarlr. X- veya Gama nlar dorusal ilerledikleri iin grntleme ortamnda (r. film, ekran, video kamera) btn sreksizliklerin (kalntlar, entikler vb.) glge resmi oluur. Boluk tr sreksizlikler (gzenekler, atlaklar, cruf kalntlar vb.) bulunduklar ksmda malzeme kalnlnda azalmaya neden olurlar, bu da bu blgelerde nmn zayflamasnn daha az olmasn salar. Inm iddeti fotoraflkta k iddetine karlk gelir evrelerine gre daha yksektir, bu da film zerinde bu ksmlara karlk gelen yerlerin daha fazla kararmasna neden olur. Bylece hatann dorudan izdm elde edilmi olur (Gr ve Doyum, 2002).

14

3.2.4.1. Inm Kaynaklar Radyoaktif izotoplar, rnein Ir 192, Co 60, Se 75, srekli olarak bozunumuna urarlar bylece zamanla aktiviteleri azalr rnein Ir 192nin yar mr 74 gndr. Bu nedenle izotoplar her zaman tehlike kaynadr ve kullanmlar ile tanmalar srasnda zel bir zen ve dikkat gsterilmelidir. 3.2.4.1.1. Avantajlar Kktrler. Elektrik ve su balants gerektirmez. Ulalmas zor noktalara bile yerletirilebilir. Xnlarna gre nfuziyet kapasiteleri daha yksektir. Boru hatlarnda borular boaltlmakszn muayene yapma imkan salar.

3.2.4.1.2 Dezavantajlar Yksek nlama enerjisi nedeniyle konstrat dktr. Bu nedenle EN 1435 standardna gre Ir 192 sadece 20 mm kalnlklarda kullanlabilir. Aktivite srekli azalr. Inlama enerjisi ayarlanamaz. Gvenlik iin yksek nlemler alnmas gerekir.

3.2.4.2. X Inm Tpleri Inm hzlandrlm elektronlarn bir tungsten anoda arptrlmasyla oluur. yonlatrc nm X n tplerinde retilmesi aadaki parametrelere baldr. 3.2.4.3. Hzlandrma gerilimi (Kv) nm kalitesi Gerilim, retilen nmn nfuziyet kapasitesini belirler. Enerjinin

ayarlanabilir olmas sayesinde yeterli kontrastn salanmasn garantilenir. EN 1435 standardna gre maksimum snr enerjisi kavram ile uygun nlama enerjisi belirlenir.

15

3.2.4.4. Tp Akm ( Inm miktar ) Bu parametre dorudan retilen nmn miktarn belirler ve filmin kararmas iin gerekli nlama yani pozlama sresinin hesabnda kullanlr. Tp akmnn st snr kapasitesi, anottaki odan snma ve buna bal olarak soutulmas ile belirlenir. 3.2.4.5. Odak Burada radyoaktif nmn enerji dnm sz konusudur. Odak byklnn grnt kalitesi zerinde belirleyici etkisi vardr ve nm kayna ile muayene paras arasndaki minimum mesafenin bulunmasnda kullanlr. Bu nedenle olabildiince kk odak boyutu istenir. 3.2.4.6. k Penceresi k penceresi vakumlanm X-n tpnde retilen nmn dar kt penceredir. yonlatrc malzeme iinde zayflatlr ancak dier taraftan iyi bir kontrast elde edebilmek iin nmn belli bir kalitede olmas gerekir.

ekil 3.4.1. Radyografik muayenenin alma prensibi (Doyum, B. 2002 Radyografinin temelleri, Ankara)

16

3.2.4.7. Muayene Dzenlemeleri Hepsi iin ortak noktas her iki taraftan da ulalabilir olmas zorunluluu olan pek ok ekim dzenlemesi vardr. Gereken durumlarda bunun iin n grlm ekiller vardr. Muayene parasnn bir tarafnda en azndan 500-1000 mm uzunluunda bir mesafe, dier tarafnda ise sadece 75 mm geniliinde bir film yerletirilebilecek ve sabitlenecek kadar mesafe olmaldr. Kaynak dikilerinin muayene edilebilirlii daha dorusu muayene masraf ounlukla ulalabilirlilie ve muayene zamann doru seilmesi muayene artlarn ve buna bal masraflar nemli lde belirler. Kavisli kaynaklarda nlamann esas olarak i taraftan yaplmas n grlr, bu demektir ki nm kaynann i kavis tarafna yerletirilmesi durumunda muayene daha iyi sonu verir. Merkezi nlama yapmak mmkn deilse kaynan tamamnn muayenesi iin farkl bak alar kullanlabilir. Boru ap 100 mmden az ise boru kaynann st ve alt ksmlar ayn anda deerlendirilebilir. Inmn ekseni alt ve st kaynak dikileri yan yana ayn film zerinde grntlenecek ekilde bir ayla ynlendirilir. ok kk apl borularda bu grnt iin nlama asnn ok fazla olmas gerekebilir bu durumda grntde arplma nedeniyle bozulma fazla olur. Bu tr borular dik nlanabilir. Tamir gerektiren belirtiler olmas durumunda belirtinin yerinin tam olarak belirlenmesi bu boyutlu bir boruda ok nemli olmadndan btn kaynak deitirilir. Ke kaynaklarnn muayenesinde, muayene blgesindeki kalnlk deiimi ok fazla olduundan radyografik muayene ok uygun deildir. Bu durum zellikle kaln levhalarn kaynatld elik konstrksiyonlar iin sz konusudur. Kk hatalar tespit edilemez. Ergime hatalarnn tespiti buradaki nlama dorultularnda zaten mmkn deildir. Benzer problem Tbalantlar iin de vardr (Anonim, 2004). 3.2.4.8. Grnt Kalite Belirteleri Btn dier tahribatsz muayene metotlarnn aksine muayene sonucundan (radyografi filmi) muayenenin uygunluunu anlamak mmkndr. Bunun iin mmkn olan durumlarda nm kayna tarafna kaynak dikii zerinde, mmkn

17

olamayan durumlarda da film tarafna konabilir. Grnt kalite belirteleri konur ve filmde grntlenir (ekil 3.4.2.). Grnt kalite belirteci bir plastik folyo iine yerletirilmi farkl kalnlklarda tellerden oluur. Ayrca tel malzemesi, muayene parasnn malzemesiyle ayn olmak zorundadr nk filmde ki younluk fark kalnlk farkndan kaynaklanmaktadr. Bylece bir filmde grlebilen tel numaras da nlanan kalnla gre belirlenir. Filmde yksek bir tel numaras grlyorsa filmin o kadar kaliteli olduunu gsterir (Anonim, 2001).

ekil 3.4.2. Radyografide grnt kalite belirtecinin grnm (Anonim, 2001).

3.2.4.9 Markalama Daha sonra belli blgelere ait belli testlerinin snflanabilmesi iin sourma zellii yksek malzemelerden imal edilmi rakamlar ve harfler muayene paras zerine filmde grlebilecek ekilde yerletirilir. Markalama srasnda kullanlan harflerin/markalarn birbirlerinden ok farkl kelere konmas, daha sonradan filmin kesilerek farkl markal filmler gibi ayrlmas iin uygundur.

3.2.4.10 Filmler ve Banyo lemleri Radyografide kullanlan filmler daima ilgili muayene standartlar veya talimatlarnda nerilen film sistem snfna uygun olmaldr. Bu filmlerin hangi film sistem snfna ait olduu film retici tarafndan belirtilir. Film banyo ilemleri elde veya otomatik makinelerde yaplabilir (ekil 3.4.3.). Grnt kalitesi zerinde nemli bir etkisi vardr. Ayrca, banyo edilmi filmlerin saklanabilirliini de etkiler.

18

ekil 3.4.3. Film banyo dzeneinden grnm. (Anonim 2010, ODT KTTMM Radyografi Eitim Merkezi, Ankara) 3.2.4.11. Radyoskopi Bu tekniklerde kullanlan cihazlarda grntleme ortam olarak ounlukla zel bir video kameras kullanlr (ekil 3.4.4.). Bu nedenle ekrandaki grntnn deerlendirilmesi real time olarak annda yaplabilir ve muayene srasnda hareket ettirilebilir. Bylece fazla masraf yaplmakszn farkl ynlerde muayene mmkn olur. Bu almalarda grntnn elektronik olarak iyiletirilmesi de mmkndr. Dokmantasyon gereken durumlarda; lgili blgenin filmi ekilebilir Ekrandaki grnt baslabilir. Video grnts elde edilebilir.

ekil 3.4.4. Radyoskopi ynteminin ematik grnm (Anonim, 2010 ODT KTTMM Radyografi Eitim Merkezi Arivi, Ankara)

19

3.2.4.12 Mikro odakl tpler Bilindii gibi radyografik muayenede muayene parasnn i grntsnn iz dm, bir grntleme ortamna aktarlr. Normal bir nm kayna (Xn tp ) yerine noktasal bir nm kayna kullanlrsa optik olarak gerekli dzenlemeler yapldnda grntleme ortamnda grntnn 60 kata kadar bir bytlmesi salanabilir. Bu cihazlarn yaps ve kullanm aa yukar radyoskopi cihazlarna benzer ancak mekanik olarak daha yksek hassasiyet gerektirir. Ayrma kapasitesinin yksek oluu deerlendirmeyi de kolaylatrr, bununla birlikte ou kalite standardnda tanmlanm izin verilebilir hata bykl 0,1 mm den daha byktr, bylece nm kaynaklarnda aranan artlar salanmak ve minimum pozlama mesafesine uymak artlar ile uygulanan normal rntgen metotlar ile de grntlenebilir (Tablo 3.4.1.) (Anonim, 2010 ). Tablo 3.4.1. Radyografi de tespit edilebilen sreksizliklerin filmdeki grnt ekilleri (Anonim, 2010 ODTU KTM Kaynak Mhendislii Ders Notlar, Ankara) Hata Tipi atlaklar Gzenekler Kat kalntlar Tungsten kalntlar Yetersiz ergime Yetersiz nfuziyet Yanma oluklar, entikler Bitirme krateri Filmdeki Grnts Koyu izgiler Etraflarna gre daha koyu Etraflarna gre daha koyu Ak renkli noktalar Koyu izgiler Koyu izgiler, keskin kenarlar Koyu dar bantlar Koyu yuvarlak leke

Ar kapak dolgusu / Kkte Ak renkli blgeler, damla halinde ki Sarkma Yetersiz kapak dolgusu Sarkmalarn keskin snrlar vardr Koyu renkli blgeler, esas metalden daha koyu ise kritik Kaynak sramalar Ak renkli noktalar

20

3.2.5. Ultrasonik Muayene ( UT ) Ultrasonik muayene, zellikle kalnl 20 mm zerindeki paralarda ve birletirme formu HV / DHV dikilerin kaynanda bulunan i hatalarn tespitinde ve radyografik muayenenin uygulanmad veya uygulanmasnn anlaml olmad durumlarda kullanlr. Ayrca, levhalardaki ve tamamlanm konstrksiyonlardaki sreksizliklerinin, konumlar nedeniyle baka trl tespiti mmkn olmad durumlarda (katmer, teras atlaklar vb.) uygulanr. Pratik uygulamada kaynaklarn muayenesinde Darbe / Yank teknii kullanlr (Anonim, 2010). 3.2.5.1. Ultrasonik Muayenenin Prensibi Ultrasonik dalgalar (f = 0,14 10 Mhz) probta ksa darbeler ekilde ters piezoelektrik etki ile retilir ve malzemeye girii salanr. Ses dalgalar malzemede bir arka duvar ile karlanca yansrlar. Yank o anda pasif durumdaki proba ulatnda tekrar elektrik sinyaline dnr ve ultrasonik muayene cihazna iletilir (ekil 3.5.1.). Sinyalin iddetine gre uu zaman ekseninde bir belirti oluturur. Aadaki resimde arka duvar yanks ekrann sanda grlmektedir. Bu yanknn balang darbesine ekranda ki sol sinyal mesafe et kalnlna karlk gelmektedir. Ekranda arka duvardan beklenen yank konumundan nce, yani bu yanknn solunda kalan bir yank grlmesi durumunda malzeme iinde bir sreksizlik olduu anlalr.

ekil 6 . Ultrasonik muayene ynteminin alma pirensibi

ekil 3.5.1. Ultrasonik muayene ynteminin alma prensibi (Anonim, 2010 Destructive Testing and Applications www.ndt-ed.org/AboutNDT/aboutndt.htm)

21

Grlen yanknn iddeti esas olarak yansyan sesin ne kadarnn proba geldiine baldr. Kk yanstclar ve sesin gl bir ekilde salmasna neden olan sreksizlikler (gzenekler) bu nedenle zor tespit edilir. Basit geometrili paralarda sesin dz gnderildii durumlarda arka duvar yanksndaki zayflama ile ve ilave bir hasta yanks olmakszn hata tespiti mmkndr. Arka duvar yank ykseklii belli bir deerin (% ekran ykseklii ) altna dtnde bir hatann varlndan sz edilebilir (Zafer, K. 2001). 3.2.5.2. Ultrasonik Muayene ile Kalnlk lm Daha nce akland gibi yank sinyalinin ekrandaki konumu ses mesafesine karlk gelir. Bu sayede cihazn uygun bir mesafeye kalibre edilmesiyle ekrandan kalnln (balang darbesi ile arka duvar arasndaki mesafe) dorudan olmas mmkn olur. Ekran grntsnde gsterildii gibi balang darbesinin byk bir genilii vardr ve bu nedenle muayene yzeyinin hemen altndaki blgeyi iine alr, bu blgedeki yanklar grlemezler. Bu nedenle muayene yzeyinin hemen altndaki blgeyi iine alr, bu blgedeki yanklar grlemezler. Bu nedenle ok ince malzemelerin muayenesinde TR-Probu ad verilen zel problar kullanlr (ekil 3.5.2.). Bu problarda birbirinden tamamen bamsz iki sistem ayn gvde iine monte edilmitir. Bir prob sadece gnderici olarak alr, dier prob ise sadece gelen sinyalleri karlar. Bunun iin problarn birbirlerine gre kk bir a ile (at as) yerletirilmesi nerilir. Alc sistem sadece gelen sinyalleri ald, gnderici de alcdan tamamen ayr olduu iin ekranda bir balang darbesi grlmez. Piyasada sadece kalnlk lm yapan zel cihazlar vardr (Anonim, 2000).

ekil 3.5.2. Ultrasonik kalnlk lm cihaz (Anonim, 2000)

22

3.2.5.3 Katmer (Laminasyon) Muayenesi Katmer muayenesi iin sistematik olarak kalnlk lm taramas yaplr. Kalnlk deerinin daha dk lld ve bu sonucun yan yana pek ok lm noktalarnda tekrarland durumda, ekranda grntlenen derinlikte byk dzlemsel bir sreksizlik (katmer veya teras atla) olduu anlalr. Bu sreksizliin snrlar probun muayene yzeyinde gezdirilmesi ile belirlenir. Katmer muayenesi iin rnein EN 10160 kullanlabilir. stenen kalite snflar konusunda taraftar arasnda anlama salanmaldr (Uur, S. 2005). 3.2.5.4. Kaynak Dikii Muayenesi Kural olarak dzgn olmayan kaynak dikii yzeylerinin normal probla muayenesi yaplmaz. Bu nedenle kaynak dikilerinin muayenesi ounlukla al problarla yaplr (ekil 3.5.3.).

ekil 3.5.3. Al bir probun temel yaps ( Anonim, 2010 Promprylad ltd. ti ultrasonik muayene eitim merkezi, Kiev ) Al bir probun ematik yaps, kristal dntrc bir takoz zerine eik olarak yaptrlmtr, bylece ses demeti kaynan yanndan malzeme iine eik olarak girer ve bu sayede btn sreksizliklere dorudan veya indirekt ulalabilir. Probun kaynak eksenine dik olarak kaydrlmas ile kaynak boyuna dik ynde tamamen test edilebilir. Ses hzlarnn farkl malzemelerde fark nedeniyle elik malzemelerde maksimum giri as 70 alminyum malzemelerde ise 65 dir.

23

Aln kaynaklarnn yannda Bindirme kaynaklar Tam nfuziyetli T birletirmeleri Boru kaynaklarnn ultrasonik muayenesinde ise et kalnlklar 8 mm den fazla olmak art ile muayene edilebilir. Ke kaynaklarnn ultrasonik muayenesi ise ok zordur. Bir hatann tespit edilebilirlii gelen ses dalgann ne kadarn proba geri gnderdiine bal olduundan farkl geli alar (r. 45 ve 70 ) ile ilave taramalar yaplmaldr (ekil 3.5.4.). Bylece kt konumlanm yanstclarn tespit edilememe problemi alr. Yan cidarda kaynamama hatalarnn tespiti iin geli as 90 olan bir prob tercih edilebilir.

ekil 3.5.4. ncelenen para zerindeki prob konumuna gre yansma ekilleri ( Mutlu, M. 2004 Ultrasonik muayenede prob alar, Bursa ) Ultrasonik muayene ile hatann dorudan bir grnts elde edilmez, bunun iin muayene sonular ilenmelidir. Bu nedenle ounlukla iinde tanmlanm hatalar bulunan referans bloklar kullanlmas gerekir (ekil 3.5.5.). Pratik uygulamada ekranda grlen belirti bykl ile gerek hata bykl arasnda DGS izelgesi veya karlatrma erisi ile bir iliki oluturulur. Muayene parasndaki hatalardan alnan yanklarla karlatrma yapabilmek iin yandan

24

alm delikler (YAD), entikler ve dz tabanl delikler veya dier adyla disk eklinde yanstclar (DSY) referans olarak kullanlabilir. Ultrasonik muayene ile yank ykseklii deerlendirmesinin yan sra yanstcnn nispeten doru konumlandrmasn yapmak ta mmkndr. Bilindii gibi ekrandan yanstcnn ses mesafesi belirlenmektedir. Kullanlan probun as da bilindiinde yanstcnn derinlii ve probtan yatay ynde ne kadar uzakta olduu da hesaplanabilir. Bugn kullanlan saysal ultrasonik muayene cihazlar bu ilemleri otomatik olarak yapmaktadr (Doyum, B. 2002).

ekil 3.5.5. Ultrasonik muayenede kullanlan eitli kalibrasyon bloklar (Kzltun, C. 2003 Ultraonik muayenedeki kalibrasyon bloklar, stanbul) 3.2.5.5. Tespit edilebilen sreksizlikler Hatalarn tespit edilebilirlikleri esas olarak bunlarn ekillerine ve konumlarna baldr. Genel ses dalgasnn ok fazla salmasna neden olan trdeki sreksizliklerden sadece dk enerjili bir yansma proba ulalabilir. Bu nedenle ekranda grntnn belirtisi gerekteki hata byklne gre ok kk bir belirti olabilir. Yzeyi ok przl olan btn kresel kalntlar da bu ekilde belirtilere yol aar. artlar uygun olduunda aada ki hatalar tespit edilebilir (Anonim, 2002).

25

- atlaklar - Byk gzenekler, gzenek guruplar - Ergime hatalar - Yetersiz nfuziyet 3.2.6. Girdap akmlar muayenesi (ET)

- entikler - Esas metaldeki katmer vb - Teras atlaklar

ET, kk elektrik dalgalarnn bir malzemeye indklenmesi ve malzeme homojensizliinin bu akmlarn aknda herhangi bir deiikliin zerindeki bir probun iindeki bobin (coil) tarafndan cihazdaki elektronik ilem ve prezentasyonla tespit edildii elektromanyetik bir tahribatsz muayene metodu olarak tanmlanabilir. Bu yntemin kaynaklardaki sreksizliklerin yzey ve baz durumlarda yzeye yakn i bnyesindeki muayenesi birok uygulamadan sadece birisidir. Girdap akmlar teknikleri ayrca malzemenin iletkenlii, tane boyutu, sertlii, kalnl ve farkl bileimdeki malzemelerin mikro yaplar, manyetik geirgenlii, sl ilem ve kaplamalarn kalnln etkilemeden farkl malzemelerin muayenesinde baarl bir ekilde uygulanmaktadr. Girdap akmlar muayenelerinde, alternatif akm kaynaa yakn bir yerde prob iindeki bobin den geirilir. Bobinde deien akm malzemede alternatif bir manyetik alan oluturur (ekil 3.6.1). Kaynaktaki deien manyetik alan malzemede elektrik alan veya girdap akmlar oluturur. Prob iindeki test bobini veya baz durumlarda ayr hzlandrc bir bobin elektronik ekilde alan etkilemesi iindeki deiimleri belirlemek iin kullanlr. Kaynaktaki sreksizlikler girdap akmlarnn manyetik alann ve ynn deitirmekte olup bu sayede test sinyali ile sreksizliin tespiti mmkn olmaktadr. Girdap akmlar testi esas olarak ince cidarl aln kaynakl balantl borularda kullanlr. Girdap akmlar dairesel ynde ilerledikleri iin, boyuna sreksizlikler girdap akmlar akndaki en belirgin deiime neden olurlar.

ekil 3.6.1. Girdap akmlarnda etkileim (Anonim, 2009).

26

Bu ekilde a- bir alternatif akm bobini ve i parasn, b- uyarlan bobinde oluan deiken manyetik alann malzeme yzeyinde dairesel girdap akmlarnn oluturulmasn, c- bobinde oluan manyetik alan ile etkileime girerek bu manyetik alana zt ynde ikinci bir manyetik alan oluumunu gstermektedir. Test parasnda girdap akmlarnn olutuu blgede bir sreksizlik var ise, test malzemesi ve sreksizlik arasndaki elektrik direnci farkndan dolay akmlar farkl bir yrnge izlemek durumunda kalacaktr (ekil 3.6.2.). Bu farkllk bobin (prob) tarafndan alglanarak sreksizlik deerlendirilir (Yaykn, E. 2009).

a) Bobin,

b) Bobinde manyetik alan oluumu,

c) Manyetik alan para etkileimi

ekil 3.6.2. Girdap akmlar ile muayene (Anonymous, 2008)

3.2.6.1. Kaynak Dikii Muayenesi Her ne kadar grlt sinyalleri ile farkl fazlar nedeni ile hasta sinyallerini ayrt etmek mmkn olsa da dzenlenmi kaynak yzeyleri kural olarak deerlendirilebilir hata belirtisi elde etmeyi engeller. Dzenlenmi, ilenmi kaynak yzeylerinde ergime noksanlklar, atlaklar, yetersiz nfuziyet vb. hata tespit edilebilir. Yzeyden aada kalan hacimsel hatalar iin ok byk problar kullanlmas gerekir, ancak bunlarn hassasiyetleri de kk deiimleri tespit edemeyecek kadar kk olur (ekil 3.6.3.). stelik bulunan bir hatann snflandrlmas mmkn olmadndan bu hatann kabul / ret kriterinin uygulanmas iin zerinde ayrca allmas gerekir. Kaynak dikiinin gvenilir bir ekilde genel bir muayenesi iin zerinde anlalm bir alma ekli yoktur. Sadece otomatik olarak kaynatlan spiral

27

kaynakl ve boyuna kaynakl borularda kullanlabilmektedir. Geni lde dzgn muayene yzeylerinde grlt sinyalleri belirti tespit hassasiyetini ok azaltmaz.

ekil 3.6.3. Bir girdap akmla muayene cihaznn grnm: a) cihaz, b) eitliproblar (Metin, M. 2007 Dekra girdap akmla muayene eitimi ders notlar, stanbul)

3.2.7. Szdrmazlk Testi ( LT ) Kaynak balantlarndaki szdrmazlk testleri, eer sreksizlikler kaynak boyunca yaylp uzad ve de sv veya gaz kaybyla sonulanan bir durum olursa bunu belirlemek iin kullanlrlar. Bu testler kaynaklarn basnla ve gzle muayenesi gibi basit ilemlerden elektronik ekipmanlarn kullanmyla szntlarn bulunmasn salayan sofistike ve karmak metotlara kadar uzanr. En basit szdrmazlk muayenelerinden biri bir kabn veya boru sisteminin i basncn atmosferik basncn zerine ykseltmek ve kaynaklarn sznt kant iin muayene edilmesidir. Su, ya, hava veya yanc olmayan gazlar basnlama ilemi iin kullanlabilir. Szdrmazlk testi uygulanmadan nce tm kaynaklar ve yzeyler bitmi ve hazr halde olmaldr. Doal olarak su en ok kullanlan maddedir. Hazr olarak bulunabilir ve dk maliyete sahiptir. Nispeten ok kk szntlarn bulgular doldurma ve muayene ncesi suyun kabn dn slatmasna bal olarak gzden karlr. Muayene ortamna kk miktarlarda suda znebilir floresans boyalarn eklenmesiyle ve ultraviyole kla kabn d yzeylerinin muayenesi genellikle metodun hassasln arttrmak iin kullanlr. Suyu kullanan sv szdrmazlk testi

28

genellikle basnl kaplarn standart hidrostatik basn testi deildir. Basnl kaplarn dizayn kodlarnda hidrostatik basn testinden sonra yaplmas istenir ve basn iletme basncnn 1,5 kat kadardr. Hava veya asal gazlar kullanld zaman, szntlar kabarck olarak kabn dnda sabun filmin zerinde oluurlar veya basnl kabn kaan hava veya gazdaki kabarcklar tespit etmek amacyla bir sv havuza daldrlmas sonucu bulunurlar. Bu srada da tm kaynak dikileri ve balant noktalar kontrol edilir (Anonim, 2002).

3.2.7.1. Szdrmazlk Test Tipleri Basn altnda olan sv ile yaplan testler. Basn altnda olan hava veya gaz ile yaplan testler. Vakum kutular ile olan szdrmazlk testleri. Ultrasonik metot ile olan szdrmazlk testleri.

3.2.8. Replika Testi ( Rep T ) Replika teknii, basnl ekipmanlarn srnmeye maruz kalm yksek scaklkl blgelerinin (gerilme ylmasnn ve scakln fazla olduu yerler) muayenesinde uygulanr. Temel dokmanlar replikann tahribatsz olduu

kansndadr ve replika tekniinin uygulanmasndaki pratik deneyimlere uygulanm dokmanter almalara dayanmaktadr. Replika muayenesi srnmeye maruz kalm ekipmanlarn kalan mrlerini deerlendiren nitelikli iyi bir tahribatsz muayene metodudur. Prensipte, replika teknii mobil talama ve parlatma cihazlaryla bir yzeyin mikro yap kesiti olarak hazrlanmasndan ibarettir. Daha sonra yaplan yzey dalama ilemi metalografik yapda taneleri, snrlar, karbrleri, anmalar ve oluumlar arasndaki mikro yapsal farkllklar

belirginletirir. Detayl bir laboratuar analizi ve muayene iin bir dkmanter hazrlamak, hazrlanan yzeyden mikroyapsal bir kt yani replika almakla mmkndr (Anonim, 2003).

29

3.2.9. Tahribatsz Sertlik Muayenesi ( HT ) Kaynak birletirmesinde sertlik ana metalin ve kaynak dolgu metalinin bileiminden etkilenir. Kaynak prosesinin metalrjik etkileri; metalin souk ilenmesi, sl ilem, dolgu metali ve dier birok faktrleri ierir. Deneyimler sertlik art limitlerini; ana metalin, sdan etkilenmi blgelerin ve kaynak metalinin genellikle de alaml eliklerin sertliklerinin deerleriyle snrlamtr. Eer ok sertlemi ise, iletme artlar iin yeterli uzamaya sahip olmayacaklar, korozyon direnleri zayflayabilecek veya dier bir faktr olarak sertleme snrlamas getirilebilecektir. Tahribatsz sertlik testi cihaz ileri teknoloji rn bir cihazdr. Bu cihaz kolay ve hzl kullanlacak alanlardaki sertlik testi iin bir seenek olarak gelitirilmitir. Sertlik testi cihaz iki farkl fiziksel metodu birletirmektedir, bunlar tek bir birleik operasyonel kavramda olan statik ve dinamik geri tepmedir. eitli yndeki lmler test sonucunun doruluunu etkilememektedir. Dinamik test cihazlar kantlanm geleneini saha test almalarndaki kolayl ile

srdrmektedir. Sadece tesir/arpma impact cihaznn kullanlmas ve sertlik deerinin okunmas yeterlidir. Cihaz, her yerde ve her ynde; yatay veya tepe/st pozisyonlarda her hangi bir kstlama olmakszn ve test blgesinde iz yapmadan lm yapabilir. Sertlik lmleri uluslararas sertlik lm birimlerine uygun olarak Rockwell B (HRB), Rockwell C (HRC), Brinell (HB) ve Vickers (HV) cinsinden sertlik lmleri yaplabilmektedir (ekil 12.1.). Mevcut portatif sertlik lm cihazlar ile ve malzemenin her trl geometrik ekline uygun aparatlar ile sertlik lmleri uygulanmaktadr (Anonim, 2009).

ekil 3.9.1. Tahribatsz sertlik lm cihaz (Anonim, 2004).

30

3.2.10 Tahribatsz Muayene Teknolojisinde Son Gelimeler 3.2.10.1. Akustik Emisyon ( AE ) Akustik Emisyon (AE), gerilme altndaki malzemelerde bir ya da daha ok yerel kaynan hzla enerji salarak geici elastik dalgalar rettii olaylar ve bu ekilde oluan geici elastik dalgalar olarak tanmlanr. Btn kat malzemeler belli bir elastiklie sahiptir; d kuvvetler altnda genleirler veya sktrlrlar, kuvvet ortadan kalktnda ise bir yay gibi geri gelirler. Kuvvet ve dolaysyla elastik deformasyon ne kadar fazla ise elastik enerji o kadar fazla olacaktr. Eer elastik limit alrsa krlma veya atlama olur. Bu, gevrek malzemelerde hemen, dier malzemelerde belli bir plastik deformasyon sonras meydana gelir. Eer elastik olarak genlemi malzemede boluk, inklzyon vb. bir hata varsa atlamalar yksek derecede streslenen bu noktalarda oluarak hzl bir dislokasyonla malzeme enerjisini atarak gever. te elastik enerjinin hzla serbest braklmasna Akustik emisyon olay denir. Akustik bir elastik dalga retir, malzemede yaylan bu dalga uygun sensrlerle tespit edilebilir ve analiz edilebilir. Gerilme altndaki malzemelerden aa kan akustik emisyonun fark edilmesi, aslnda yeni bir gzlem deildir. Maden ocaklarndaki destek ve payandalarn kard gcrtlardan, yakn felaketlerin ilk habercisi olarak yzyllar boyunca yararlanlmtr. Kalay bklrse ikizlenme meydana gelir ve bu srada yaynlanan atlama sesi "kalay l" olarak bilinir. Bir para kdn yrtlmasnda, tahta veya cam krlmasnda ses aa kar. Btn bu rneklerde sesler, kulak tarafndan duyulabilecek genliktedir ve frekanslar da iitilebilir ses spektrumu iindedir. Modern akustik emisyon aratrma almalar, daha ziyade malzemelerden ultrasonik, kulan iitemeyecei

mertebedeki, frekanslarda yaylan seslerle ilgilidir. Kabaca frekans aral 100 KHz ile 40 MHz olup, ou almalar belli bir frekans band, rnein metallerde 100 KHz - 1.2 MHz band aralnda yrtlr. Bu tr ultrasonik sinyallerin genlii genellikle ok dk olduundan 100 desibel (dB) mertebesinde kazanlar gereklidir (Anonim, 2009).

31

3.2.10.1.1. AE Oluumu ve Alglanmas Belirli bir yk altndaki malzemelerde temel AE kaynaklar, atlak balanglar, ikizleme, dislokasyon hareketi, kristal dzlemlerinin kaymas, martensitik faz dnmleri gibi yerel dinamik hareketleri kapsar. Ayrca oksit tabakasnn atlamas gibi eitli yzey etkileri de aktif AE kaynaklarn oluturabilmektedir (ekil 3.10.1.). Dolays ile AE muayene yntemi ile metal ve seramiklerde atlak balangc, yorulma atla ilerlemesi, gerilmeli korozyon atlaklarnn saptanmas, faz dnmleri ve dislokasyon hareketleri gibi eitli olaylar incelenebilir. AE oluumu ve alglanmas ekil 3.10.1.'de ematik olarak gsterilmitir. Uygulanan gerilim sonucu kaynaktaki ani hareket bir gerilim dalgas oluturur. Yapdaki yaylan dalgalar yzeye yerletirilen hassas bir piezoelektirik g eviriciyi uyartr. Malzemeye uygulanan gerilim artarsa bu yaymlardan ok fazla miktarlarda retilecektir. Yzeye ulaan zayf titreimlerin bir veya daha fazla alglayc vastasyla alnp ykseltilerek deerlendirilmesi, AE muayene yntemi olarak adlandrlr.

ekil 3.10.1. AE oluumu ve alglanmas (Anonymous, 2009 )

Baz hallerde, basit olarak sadece ses yaynmn alglayabilen bir AE sistemi yeterli olmakla birlikte, yaynmlar karakterize etmeye ve onlar, orijinleri ile ilikilendirmeye girildiinde daha karmak AE sinyal deerlendirmeleri gerekmektedir.

32

3.2.10.1.2. Dier Test Yntemleri ile Kyaslama Akustik emisyon yntemi, dier tahribatsz muayene yntemlerinden esas itibariyle iki adan farkllk gsterir: Birincisi; sinyal kayna malzemenin kendi iindedir, harici kaynak deildir. Geleneksel tahribatsz muayene yntemlerinde belirli bir enerji tr malzemeye dardan verilerek, bu enerjinin malzeme tarafndan nasl zayflatld gzlenmektedir. ncelenen malzeme her zaman pasif durumdadr. Hlbuki akustik emisyon yntemin de malzemenin pasif durumu ortadan kaldrlmakta, asl enerji malzemeye yk uygulayarak verilmekte ve bu ekilde aktif duruma geirilen akustik emisyon kaynaklar ikincil bir enerji kayna olarak kullanlmaktadr. kinci fark ise; dier metotlar mevcut geometrik sreksizliklerin varln ve eklini belirlerken, akustik emisyon yntemi sreksizliin hareketini alglar. Elektronik ve bilgisayar alannda son yllarda kaydedilen ilerlemeler, kalite, gvenlik ve verimliliin arttrlmasnda vazgeilmez bir ara olarak kullanlan tahribatsz muayene teknolojilerinde de byk gelimelere neden olmaktadr. Akustik emisyon ise bu gelimelerden en byk pay alan bir yntem olmutur. Trk sanayisinde fazla tannmayan ancak olduka geni bir uygulama alan bulunan tahribatsz muayene yntemidir. Bu kontrolde yapya ulam asndan sadece alglayclarn yerletirilmesi yeterli olmaktadr (ekil 3.10.2.). Yerst ve yeralt depolama tanklarnda sznt tespitinde ve korozyon seviyesinin belirlenmesinde AE ok elverili bir ara olacaktr (Sha, T. 2010).

ekil 3.10.2. Akustik Emisyonun yaplndan grnm (Haris, D. ve Dunegan, H.L. Acoustic Emission Testing of Wire Rope Mater Evval 15 pp 79-82, England)

33

3.2.10.2. Phased Array Hali hazrda dnyann en gelimi ultrasonik muayene yntemi olan Phased Array teknolojisiyle ses dalgalar elektronik olarak kontrol edilebilmekte ve A,B,C,D ve S tarama grntleri ile kaynakl veya kaynaksz yaplan 3 boyutlu muayene edilebilmekte ve grntl raporlama yaplabilmektedir (ekil 3.10.3.). Ayrca, Phased Array ultrasonik muayene teknolojisinde de gelinmi en son nokta olan dinamik derinlik odaklanmas ile kesit boyunca maksimum znrlk elde edilebilmektedir (Anonim, 2008).

ekil 3.10.3. Phased Array ultrasonik muayene yntemiyle malzeme muayenesi (Anonim, 2008 Dizayn Kalite Mhendislik arivi, stanbul) 3.2.10.2.1 Phased Arrayin Avantajlar

Ultrasonik muayenede hali hazrda mevcut taramalarn tmnn kullanm (A, B, C, D ve S tarama) ve ses demeti ynnde ve tarama ynnde mesafe kayd ilenmi veri ile boyutlu deerlendirme olana (B, C, D ve S tarama zerinden)

Konvansiyonel ultrasonik muayenedeki operatre bamlln azalmas, yksek ve kesin hata bulma yetenei

Yksek hzl tek eksenli tarama. ki eksenli tarama olana (Raster Scan) Kolay hata boyutlandrma ve geni raporlama zellii. Tek bir prob ile ok al ses dalgas (30 70 aras tm alar) uygulanabilmesi.

Esnek tarama sistemi.

34

Mkemmel ve kesin taranabilirlik Farkl tarama grntleriyle mkemmel raporlama (kesitsel taramalar ile boyutlu raporlama)

Btn muayenenin mesafe kayd ilenmi halde saklanmas ve muayeneden sonra analiz edebilme olana ve geri dnml paraya ihtiya duymadan eski bir muayene tekrar canlandrlabilir sabit analiz verileri.

3.2.10.2.2 zel uygulama alanlar 1. Basnl kaplarn muayenesi 2. T-kaynak muayenesi 3. Boru millerinin muayenesi 4. Trbin kanatlarnda korozyon atlaklar 5. Uak ini takmlarnn muayenesi 6. Komplike geometrili paralarn muayenesi 7. Korozyon haritalandrma . 8. aft ve akslarn muayenesi 9. Nozul kaynaklarnn muayenesi 10. Havaclkta kompozit malzemelerin muayenesi 11. Petrol ve doalgaz boru hatlarnda kaynaklarn on line/of line olarak hzl ve gvenilir bir ekilde muayenesi 3.2.10.2.3 Tipik Uygulamalar Btn normal ultrasonik muayene uygulamalar en son grntleme tarama yntemleri ile (A,B,C,D ve S tarama ) (ekil 3.10.4.).

ekil 3.10.4. Ultrasonik muayene ile Phased Array arasnda ki tarama fark (Anonim 2009)

35

3.2.10.3 TOFD (Time of Flight Diffraction) Ultrasonik muayene teknolojisinde difraksiye boyuna ses dalgalar vastasyla en yksek hassasiyette hata boyutlandrma ve hata tespiti yapabilen bir ultrasonik muayene yntemidir TOFD (Time of Flight Diffraction) (ekil 3.10.5.).

ekil 3.10.5. TOFD muayene ynteminin uygulan (Anonim, 2010) 3.2.10.3.1 TOFD Avantajlar

Yksek kesinlikte ve hassaslkta uygulama (Possible of Detection (POD) Tespit etme olasl)

atlak gibi veya dier artlarda en yksek hassaslk Dier yntemlere gre tespit hznn daha fazla olmas Btn kaynan taranmas sonucunda TOFD grntsnde btn kaynan analiz edebilme ve kayt altna alabilme olana.

Btn kaynak boyunca verinin nmzde olmas ve hali hazrdaki en hassas boyutlandrma yetenei nedeniyle hzl raporlama / hzl ve kesin karar verebilme.

Sabit olarak parametrelerin kayt edilmesi yani 40 mm film sonucunu TOFD da 40 mm kaynak sonucu ile ayn ekilde nmzde grebiliriz.

Taramadan sonra muayene, analiz ve lmlendirmede en hassas ekilde dzlemsel hatalar atlak vb. boyutlandrmas ve konumlarn tespiti.

36

3.2.10.3.2 Tipik Uygulamalar

Serviste ve yapdaki kritik blgelerin uyguland blgelerde. Basnl sistemlerin muayenesi, basnl tank, boru hatt, borulama uygulamalarnda.

Depolama birimleri, tanklar, kreler. Servisten kaynaklanan hatalar ve yapsal hasarlar (yorulma atlaklar, korozyon, erozyon vb.)

Stres/kimyasal bazl mikro atlaklar Korozyon /erozyon profili zellikle kaynak kk erozyonu Kaln duvarl paralar (yaklak 300 mm). Pullanma /laminasyon /ara yzey kusurlar.

Tablo 3.10.6. TOFD muayene teknik zellik tablosu (Anonim, 2010 http://www.epsilon-ndt.com/ stanbul)

37

3.2.11. Tahribatsz Muayene Personelinin Kalifikasyonu ve Sertifikalandrlmas Kaliteli, gvenilir ve rekabet edebilir maliyette retim/imalat iin rnlerin ve retimde kullanlan donanm ve tesislerin muayenesi sz konusudur. Bu erevede tahribatsz muayenenin nemi artmakta, tahribatsz muayene birimlerine nemli grevler ve sorumluluklar dmektedir. Tahribatsz muayene personeli, ilgili tahribatsz muayene metodu iin uluslararas tannrll olan bir sistem erevesinde eitilip belgelendirilmelidir. lkemizde yaygn olarak iki

eitim/belgelendirme sistemi uygulamadadr: 1. Avrupa sistemi: Temel standart EN 473 2. Amerikan Tahribatsz Muayene Cemiyeti (ASNT) lkemizde tahribatsz muayene alannda eitim, vasflandrma ve

sertifikalandrma yapan eitli kurulular mevcuttur. ODT, TSE ve UGETAM EN 473 standardna gre belgelendirme yapmaktadr ve sistemlerinin EN ISO/IEC 17024e uygunluu uluslararas tannrl olan TRKAK (Trk Akreditasyon Kurumu) tarafndan akredite edilerek tescil edilmitir. ODT, Basnl Ekipmanlar Direktifi Ek-I Madde 3.1.3.e gre yetkili olan TV-Austria ve Avusturya Tahribatsz Muayene Cemiyeti ile protokol imzalayarak EN 473e gre verdii belgelerinin bu kurulularca onaylanarak basnl kaplar direktifi kapsamna girmesini salamtr. TSE, Avrupa Birlii tarafndan Basnl Ekipmanlar Direktifi Ek-I Madde 3.1.3 ve 3.1.2 iin onaylanmtr; ayrca TVNord Hamburg Personel Belgelendirme Merkezi ile szlemesi vardr. TAEK ve TEKKON da yaplan eitimler sonrasnda, basnl ekipmanlar Direktifi Ek-I Madde 3.1.3.e gre tahribatsz muayene personeli onay yetkisine sahip TV-Nord aracl ile belgelendirme yaplmaktadr. Benzer ekilde, EN 473 ve Basnl Ekipmanlar Direktifi Ek-I Madde 3.1.3 iin yetkili SECTORCert, NONNDT firmasndaki eitimler sonrasnda belgelendirme yapmaktadr. Bu kriterlerin dnda faaliyet gsteren TBTAK-MAM da da tahribatsz muayene eitimleri verilmektedir. Bunlara ilave olarak, birok firma elemanlarn ASNT SNT-TC-1Aya gre belgelendirme yolunu semektedir. Ancak bu sistemin amacna uygun olarak uygulanmasnda lkemizde sorunlar vardr. ASNT uygulamalarnn daha bilinli

38

gerekletirilmesine ve bir dzene girmesine katkda bulunmak amacyla lkemizdeki ASNT yelerinin katlmyla 2007de balatlan almalar sonucunda, ASNT-Trkiye Birimi (ASNT-TURK), 2008 sonunda ASNT tarafndan resmen onaylanarak faaliyete gemitir (Gr, H. 2010). 3.2.11.1. Avrupa Uygulamalar Avrupada EN 473 e gre personel belgelendiren kurulularn ISO/IEC 17024 artlarn yerine getirdikleri kendi lkelerinin ulusal Akreditasyon Kurulular tarafndan akredite edilerek gerekletirilir. TRKAK, Avrupa Akreditasyon Birlii (EA) nn tam yesidir ve lkemizde personel belgelendirme kurulularna verdii akreditasyon belgelerinin uluslararas tannrln salayan ok tarafl tanma anlamasn 2008de imzalanmtr. EA-01/08 (Mart 2010, rev.35) dokmanna gre, AB yesi ve aday lkeler arasnda Romanya, Slovenya, Slovakya ve rlanda akreditasyon kurumlarnn personel belgelendirme kurulularna verdii

akreditasyonlarn uluslararas tannrl yoktur. Avrupa Tahribatsz Muayene Federasyonu (EFNDT), farkl lkelerden alnan personel belgelerinin edeerliinin incelenerek karlkl tannmas iin sistem kurma almalarn srdrmektedir. Bu sistemin n koulu, tahribatsz muayene personel belgelendirmesi yapan kuruluun TRKAK gibi uluslararas tannrl olan bir kurulutan akredite olmasdr. Dier taraftan, Avrupa Birliinde 2004te yrrle giren CE iareti teknik mevzuat erevesinde, 97/23/EC Basnl Ekipmanlar Ynetmelii ile ilgili sektrlerde tahribatsz muayene iini ve gzetimini yapan ve onaylayan personelin EN 473 ve bu direktif kapsamnda vasflandrlp belgelendirilmesi ve tannrl olan bir kurulu tarafndan onaylanmas gerekmektedir (Gr, H. 2010).

39

3.2.11.1.1. EN 473 EN 473, tahribatsz muayene personelinin eitli sektrlerde ve yntemlerde 3 seviyede eitim, vasflandrma ve belgelendirme esaslarn belirler (Tablo 3.11.1.). Merkezi sistem ile belgelendirme yaplan bu sistemde belgelendirme iini yapan kurulular, eitim ile vasflandrma/belgelendirme faaliyetini ayrmaldr. Seviye 1, uzman, seviye 2 veya seviye 3 belgeli personelin gzetiminde ve yazl talimatlara gre tehizat kurar; muayeneyi yapar; sonular kaydeder, snflandrr ve rapor hazrlar. Kullanlacak muayene metodu ve tekniinin seiminden, sonularn deerlendirilmesinden sorumlu deildir. Seviye 2, uzman, kullanlacak muayene metodu iin uygun teknii seer; muayene metodunun uygulanmasndaki snrlamalar tanmlar; standart ve artnameleri inceleyip muayene talimatn hazrlar; tehizat kurup ayarlarn dorular; muayeneyi yapar veya ynetir; sonular standart, kod ve artnamelere gre yorumlayp deerlendirir; muayene raporunu dzenler/onaylar. Seviye 3, uzman, muayene tesisinin veya snav merkezinin ve personelinin sorumluluunu tar; muayene talimatlarn/prosedrlerini hazrlar ve onaylar; standard, artname ve kodlar yorumlar; zel muayene metodu, prosedr ve muayene talimatlarn belirler; seviye 1-2 iin belirlenen ileri ynetir. Adaylarn belge alabilmesi iin ilgili yntem ve seviyede belirtilen sre kadar eitim almas, vasflandrma snavn baarmas, tecrbe sresini ve grme artlarn salamas gereklidir. Tablo 3.11.1. EN 473 e gre tahribatsz muayene yntemlerinde en az eitim sresi (Anonim, 2010)
Tahribatsz Muayene Metodu AE (Akustik Emisyon) ET (Girdap Akmlar) A-Temel Bilgi LT (Szdrmazlk Testi) B- Basn Metodu C- zleyici Gaz Metodu MT (Manyetik Parack) PT (Sv Penetrant) RT (Radyografi) UT (Ultrasonik) VT (Gzle Muayene) Seviye 1 (saat) 64 40 8 16 16 16 16 72 64 16 Seviye 2 (saat) 64 40 8 24 32 24 24 80 80 24

40

Tahribatsz muayene belgesi veren kurulu, ISO/IEC 17024deki artlar salayarak akredite olmaldr. Snavlar, belgelendirme kuruluu tarafndan dorudan veya yetkili vasflandrma kurulular araclyla oluturulan, onaylanan ve izlenen snav merkezlerinde yaplmaldr. Snav yapan kii, eitim verdii veya kendisiyle ayn irkette alan bir adayn snavnda, tek bana grev alamaz. Belgelendirme iin adayn, ilgili vasflandrma snavn baaryla

tamamlamas ve eitim, ilgili tecrbeyi ve belirtilen grme artlarn yerine getirmesi gereklidir. Btn artlar yerine getiren adaya, bir belge ve/veya czdan tipi kart verilir. Geerlilik sresi, en fazla be yldr. lk geerlilik sresinin tamamlanmasndan sonra ve sonraki her on ylda belge, belirli artlarn yerine getirilmesi kouluyla, be yllk bir sre iin, belgelendirme kuruluunca yenilenebilir. Endstriyel tecrbe, vasflandrma snavndaki baardan nce veya sonra kazanlabilir. Snav sonrasnda deneyimin kazanlmas durumunda, snav sonularnn geerlilii bir yldr. Yazl kantlar, iveren tarafndan onaylanmal ve belgelendirme kuruluu veya yetkili vasflandrma kurulularna sunulmaldr. Belgelendirme ncesi kazanlmas gereken en az tecrbe sreleri (Tablo 3.11.2.)de verilmektedir. Aday, yetkili biri tarafndan belirlenmi yeterli derecede grme artlarna sahip olduunu gsteren kantlar da sunmaldr. Grme yeterliliinin kontrol en az ylda bir kez yaplmaldr (Gr, H. 2010 ). Tablo 3.11.2 EN 473 e gre belgelendirme iin gereken en az tecrbe sresi (Anonim, 2010)
Tahribatsz Muayene Metodu AE (Akustik Emisyon) ET (Girdap Akmlar) A-Temel Bilgi LT (Szdrmazlk Testi) B- Basn Metodu C- zleyici Gaz Metodu MT (Manyetik Parack) PT (Sv Penetrant) RT (Radyografi) UT (Ultrasonik) VT (Gzle Muayene) Seviye 1 (ay) 3 3 3 3 3 1 1 3 3 1 Seviye 2 (ay) 9 9 9 9 9 3 3 9 9 3

41

3.2.11.2 Amerika Birleik Devletleri Uygulamalar

Amerikan Tahribatsz Muayene Cemiyeti (ASNT)nin iverenlerin kullanm iin hazrlad SNT-TC- 1A Uygulama Tavsiyesi nin yan sra ASNTnin kendi ynettii programlar (ASNT ve ACCP) mevcuttur. ASNT veya ASNTnin yetkilendirdii bir kuruluun dzenledii snavlar, iverenlerin dzenledii snavlardan farkldr. ASNT tarafndan snava tabi olup belgelendirilenler ASNT belgeli (ASNT Seviye 3) olarak adlandrlrlar. ASNT Merkezi Belgelendirme Programna gre belgelendirilenler ise ACCP Seviye 3 veya ACCP Profesyonel Seviye 3 olarak anlrlar.

3.2.11.2.1. SNT-TC-1A Uygulamas ASNTnin 12 tahribatsz muayene metodunda (Gzle muayene, Ultrasonik, Radyografi, Sv Penetrant, Manyetik Parack, Manyetik Kaak Ak, Akustik Emisyon, Elektromanyetik, Lazer Metotlar, Szdrmazlk, Ntron Radyografisi, Termografi/Infrared Titreim Analizleri) iveren tarafndan yaplacak

vasflandrma/belgelendirme iin uygulama tavsiyelerini ieren dokmandr. lk olarak 1982de yaymlanan bu dokmann 2006 revizyonu kullanmdadr. ASNT tarafndan yetkilendirilmeyen bir kurulu veya szlemeli bir uzman veya iveren tarafndan yaplan snav sonucunda belge alanlar SNT-TC-1Aya gre

belgelendirilmitir. Bu tip belge ASNT belgesi olmayp, sadece o kuruluta geerli bir belgedir ve Seviye 1, Seviye 2 veya Seviye 3 olarak adlandrlr. SNT-TC-1Aya gre temel vasflandrma seviyesi vardr. veren zel grev ve sorumluluklar iin gerektiinde bu vasflandrma seviyelerini alt blmlere ayrabilir. Eitim, vasflandrma ve sertifikalandrma ilemleri devam ederken aday, belgeli bir personelle birlikte almaldr; tek bana herhangi bir muayene, snflandrma, raporlama ve yorumlama yapamaz. Seviye 1 belgeli personel, Seviye 2 veya 3 personelin yazl talimat, ynetimi ve denetimi dorultusunda belirli bir muayeneyi gerekletirebilecek bilgi ve tecrbeye sahip olmaldr. Muayene cihazn kullanabilmeli, kalibrasyon yapabilmeli ve sonular deerlendirebilmelidir.

42

Seviye 2 belgeli personel, standart, kod ve/veya artnamelere gre, muayeneyi organize edebilecek, muayeneyi gerekletirebilecek ve sonular rapor edebilecek bilgi ve tecrbeye sahip olmaldr. Vasflandrld metotla ilgili kapsam ve snrlamalar bilir. Aday ve Seviye 1 personele rehberlik ve iba eitimlerini yapma sorumluluunu tar. Seviye 3 belgeli personel, kuruluun tahribatsz muayene ile ilgili tm ilerini (standart, kod ve artnameleri malzeme, imalat yntemi, retim teknolojisi erevesinde yorumlayarak uygulanacak muayene yntem ve tekniini, kabul/red kriterlerini belirlemek; muayene prosedrlerini, eitim talimat ve prosedrlerini hazrlayp onaylamak) ynetebilecek bilgi ve tecrbeye sahip olmaldr. Dier tahribatsz muayene metotlar hakknda SNT-TC-1A uygulamalarnda iverenin zel gereksinimlerini karlamak zere hazrlanm yazl prosedr esas alnr. Bu prosedr, muayene edilecek paralarn kod, standart, spesifikasyon ve prosedrlere gre kabul edilebilirliinin tayininde her belgelendirme seviyesi iin sorumluluklar aklamal; eitim, tecrbe ve snav artlarn tanmlamal ve iveren tarafndan grevlendirilen Seviye 3 uzman tarafndan kontrol edilerek onaylanmaldr. Personel, belgelendirilecei metoda, seviyeye, muayene edilecek rnlere ve ANSI/ASNT CP-105 e uygun olarak dzenlenen teorik ve pratik eitimi almaldr.

Tablo 3.11.3. SNT-TC-1A ya gre seviye 1 ve 2 iin en az eitim ve tecrbe sresi (Anonim, 2008)
Lise ve Edeer Okul Mezunu 8 16 40 40 40 40 12 8 4 8 40 40 2 Yllk Yksek okul veya niversite Mezunu 4 8 30 35 30 40 8 4 4 4 24 40 Toplam Tecrbe (Saat) 130 270 400 1200 400 1200 130 400 130 270 400 1200

Metot

Seviye 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2

Tecrbe (Saat) 70 140 210 630 210 630 70 210 70 140 210 630

VT (Gzle Muayene) RT (Radyografi) UT (Ultrasonik) MT (Manyetik Parack) PT (Sv Penetrant) ET (Girdap Akmlar)

43

Eitimler sonunda SNT-TC-1Aya gre yaplan vasflandrma snav 3 ksmdan oluur. Bunlar: 1. Genel Bilgi: Yntem hakknda genel bilgileri ieren sorular, 2. Spesifik Bilgi: Yntem hakknda zel bilgileri ieren sorular, 3. Pratik: En az 1 adet uygulama sorusu aday, gerekli cihazlar altrabildiini, muayeneyi yapabildiini, sonular yorumlayabildiini ve

deerlendirme yapabildiini kantlamaldr. Pratik snav, iverenin prosedrnde tanmlanmal ve en az 10 farkl hususta gzetim yaplarak yrtlmelidir. Adayn grme kabiliyetinin yeterli olduu, bir salk kurumu veya belgelendirme yetkilisi tarafndan tespit edilmelidir. Yakn grme kabiliyeti her yl kontrol edilmelidir. Renkleri ve kontrast ayrt edebilecek seviyede renk krl kontrol ilk belgelendirmede yaplmal ve 3 ylda bir tekrarlanmaldr. Eitim/snav d hizmet olarak alnsa dahi, iveren bu hizmetin yazl prosedrne gre gereklemesinden ve belgelendirmeden sorumludur. Personelin tm renim, eitim ve tecrbe bilgileri kaytl olmaldr. Personelin teknik performansnn deerlendirilmesi, almadaki kesinti, belge geerlilik sresi, yeniden

belgelendirme ve belge iptal ilemlerinde iverenin yazl prosedr esas alnr. SNT-TC-1A iverene sadece personelinin vasflandrlmas/belgelendirilmesi iin irket ii prosedrn hazrlanp uygulanmas koulunu getirmektedir. Personele gz muayenesi yaplmas ve genel kayt tutulmas dnda zorlayc hkm yoktur. SNT-TC-1A kolay uygulanabilirlii nedeniyle yaygn olarak kullanlmaktadr. Ancak yoruma dayal bir dokman olduundan iverenler arasndaki vasflandrma ve belgelendirme uygulamalar birbirinden farkl olabilmektedir. SNT-TC-1A belgesi, personelin iyerinde geerlidir ve iyeri deiiklii durumunda yeni iyerinde tekrar snava girilmelidir. EN 473e gre eitim, bir metodun tm uygulamalarn (kaynak, dkm, dvme, hadde, ok sektrl vb.) kapsayarak genel yaklam gsterir. SNT-TC-1Aya gre bir irket ihtiyacna gre talimatlarn hazrlar. rnein, dkm sektr, alminyum dkm sektr ve hatta alminyum dkm sektrnde belirli kritik paralarn muayenesi konusunda eitim ve belgelendirme yaplabilir (Anonim, 2000).

44

3.2.12. Tahribatsz Muayene ile lgili nemli Standartlar EN 473 Tahribatsz malzeme muayene personelinin vasflandrlmas ve belgelendirilmesi-Genel Kurallar EN 25817 eliklerde ark kaynakl birletirmeler- Kusurlar iin kalite seviyeleri klavuzu EN 5817 Kaynak-elik, nikel, titanyum ve alamlarnda ergitme kaynakl birletirmeler. Kusurlar iin kalite seviyeleri EN 462 Radyograflarn grnt kalitesi: Tanmlar, grnt kalite belirteleri, Grnt Kalite Numarasnn belirlenmesi EN 1435 EN 12517 EN 583-1 EN 1330-4 EN 1712 EN 1713 EN 1714 EN 1779 EN 13184 EN 13185 EN 1290 EN 1291 EN 9934-1 EN 571-1 EN 12706 EN 1289 EN 3452-2 EN 3452-3 EN 1711 Kaynakl birletirmelerin radyografik muayenesi Kaynakl birletirmelerin radyografik muayenesi-Kabul seviyeleri Ultrasonik muayene-Blm 1 Gei teknii Ultrasonik muayenede kullanlan terimler Kaynakl birletirmelerin ultrasonik muayenesi- Kabul seviyeleri Ultrasonik Muayene Kaynaklardaki belirtilerin karakterizasyonu Kaynakl Birletirmelerin Ultrasonik muayenesi Szdrmazlk deneyi- Metot ve teknik seim iin kriterler Szdrmazlk muayenesi- Basn deitirme metodu Szdrmazlk Muayenesi- zleyici gaz metodu Kaynaklarn Manyetik Parackla muayenesi Kaynaklarn Manyetik Parackla muayenesi kabul seviyeleri Manyetik Parack Muayenesi- Genel ilkeler Penetrant Muayenesi Blm-1 Genel Kurallar Terminoloji- Penetrant muayenesinde kullanlan terimler Kaynaklarn Penetrant Muayenesi- Kabul seviyeleri Penetrant Muayene- Penetrant muayenenin deneyi Penetrant Muayene- Penetrant muayene bloklar Karmak dzlem analizi ile kaynaklarn Girdap Akm muayenesi

45

4. ARATIRMA BULGULARI VE TARTIMA 4.1. Tahribatsz Muayene Yntemlerinde Ekonomiklik Tahribatsz muayene yntemleri, uygulama bakmndan olduka kritik blgelerde ki hatann tespiti iin kullanldndan dolay hata tespit olasl, seilen muayene ynteminin en st dzeyde olmas gerekmektedir. Bu tespiti en hzl ve en doru bir ekilde saptamak iin teknolojik bakmdan muayene ekipmanlarnn olduka ileri seviyede olmas gerekmektedir. Teknolojideki yeni bulularn ve ilerlemelerin artmasyla beraber hata tespit etme olasl da lineer bir ekilde artmtr. Fakat bununla beraber iletmenin i maliyetleri de ayn ekilde art gstermitir. Bu yzden bu maliyetler, istenilen kaliteyi yakalamak adna iverenleri en ekonomik ve en doru yntemi semeye zorlamtr. rnein, yzeye ak kusurlarnn tespitinde penetrant muayenesi yerine Phased Array yntemi seildiinde, bu seimin iletme ve uygulan asndan pekte ekonomik olmayan sonular dourabileceini grmekteyiz. Bu maliyetleri en aza indirmek iin tahribatsz malzeme muayenesi ynteminin belirlenmesi iin aadaki parametreler gz nne alnmaldr (Seim, C. 2011). Kaynak prosesi Esas metal, kaynak metali ve ilem durumu Kaynakl birletirmelerin tr ve kaynak metodu Muayene parasnn geometrisi Deerlendirme gruplar Beklenen kusurlarn tr ve konumu Hata tespitinde istenilen hassaslk

4.1.1 Yzey Kusurlarnn Belirlenmesi iin Metotlar EN 12062, akma dayanc 280 N/mm den fazla olmayan ferritik elikler hari btn malzemeler iin gzle muayenenin bir veya daha fazla muayene metodunun uygulanmas ile tamamlanmasn nerir. Ferritik eliklerde bu metot manyetik parackla muayene olmaldr (Tablo 4.1.).

46

Tablo 4.1. Yzey kusurlarnn belirlenmesi iin metotlar Malzeme Ferritik elik Muayene Metodu VT MT PT ET VT PT ET

stenitik elik, Nikel, Alminyum, Bakr,Titanyum

4.1.2. Kusurlarnn Belirlenmesi iin Metotlar kusurlarn muayenesinde esas olarak aadaki parametreler gz nne alnr (Tablo 4.2.). Esas metal malzemesi Birletirme metodu Malzeme kalnl.

Tablo 4.2. kusurlarnn belirlenmesi iin metotlar Kalnlk (mm) t8 8 t 40 40 Ferritik aln kaynaklar RT veya (UT) RT veya UT (RT) veya UT Ferritik T birletirmeler (RT) veya (UT) (RT) veya UT (RT) veya UT stenitik aln kaynaklar RT RT veya (UT) (RT) veya UT stenitik T birletirmeleri (RT) veya (UT) (RT) veya (UT) (RT) veya (UT) Alminyum aln kaynaklar RT (RT) veya UT (RT) veya UT ( ) Bu metodun uygulanmasnn sadece snrl olduunu gsterir Malzeme ve birletirme formu

47

Tablo 4.3. Belirli scaklk ve basn altnda alan malzemelerin tahribatsz muayene yntemlerinin seimi (Yamur, A. 2011) Servis Balant
Aln kayna ap=2" ya da daha kkse 100% MT & PT 100% RT & UT 100% MT & PT 100% MT & PT

Kriter
ap> 2"

Kontrol
100% RT & UT

T > 400 C
Bran kayna

ap> 4" ap=4" ya da daha kkse

Soket, ke ve szdrmazlk

Btn aplar

ap> 2" ve Kalnlk> 19mm Aln kayna Dier aplar ve Kalnlk< 19 mm ap> 4" ve Kalnlk> 19mm Bran kayna ap< 4" ve Kalnlk> 19mm Kalnlk<19mm Soket, ke ve szdrmazlk

100% RT & UT 100% VT 100% RT & UT 100% MT & PT 100% VT 100% VT

175 C< T < 400 C P > 71 Bar

Btn aplar

Aln kayna

Btn aplar Btn aplar Btn aplar

100% VT 100% VT 100% VT

Dier

Bran kayna Soket, ke ve szdrmazlk

48

4.3 Tahribatsz Muayene Yntemlerinin Maliyet Bilanolar Tahribatsz malzeme muayene yntemlerinin seiminde kurulu ve uygulama maliyetlerinin olduka byk bir rol vardr. Kurulu maliyeti ne kadar yksekse uygulama maliyetleri de o kadar ykselmektedir. Ayrca Tahribatsz muayene yntemleri uygulama yerlerine gre zor bir tetkik yntemi de olabilmektedir. Aadaki grafikte tahribatsz muayene yntemlerinin uygulama maliyetleri asndan genel bir kyaslamas verilmektedir. Tablo 4.4. Tahribatsz Muayene yntemlerinin uygulama maliyetleri asndan kyaslanmas ( Seim, C. 2011 )

Tahribatsz Muayene Yntemlerinin Maliyet Tablosu

MALYET

PT

MT

UT

RT YNTEM LER

ET

HT

VT

4.4 Tahribatsz Muayene Yntemlerinde ki Eitim Maliyeti Bilanolar Tahribatsz Muayene uygulamalarnn spesifik oluu, tahribatsz muayene personelinin iyi bir eitim ve kalifikasyonlardan geme zorunluluunu mecbur klmtr. Tahribatsz muayene personelinin eitiminde ncelikli artlar arasnda tecrbe ve eitim maliyetleri yatmaktadr. nk, herhangi bir NDT metodunun

uygulanmasndan nce ilgili personelin gerekli eitimi aldn iverene ispatlamak zorundadr. Aadaki grafikte Seviye 1 ve Seviye 2 personelinin eitim maliyetleri ele alnmtr (Seim, C. 2011).

49

Tablo 4.5. Seviye 1 Tahribatsz muayene personeli eitim cretleri (Anonim, 2011 Gedik eitim vakf tahribatz muayene eitim takvimi ve cretleri, stanbul )

SEVYE 1 TAHRBATSIZ MUAYENE ETM CRETLER

2000 1500
TL

1750

1750

1000 500 0 RT

800

800

800

Seri 1

MT

PT YNTEMLER

VT

UT

Tablo 4.6. Seviye 2 Tahribatsz muayene personeli eitim cretleri (Anonim, 2011 Gedik eitim vakf tahribatz muayene eitim takvimi ve cretleri, stanbul )

SEVYE 2 TAHRBATSIZ MUAYENE ETM CRETLER

2500 2000
TL

2000

2000

1500 1000 500 0 RT

1000

1000

1000

Seri 1

MT

PT YNTEMLER

VT

UT

50

SONU VE NERLER lke sanayisinin dnya piyasalar ile rekabet gcnn artrlabilmesi iin kaliteli rn politikasnn yaygnlamas arttr. Kalitenin kontrolnde ise en nemli gerelerden birisi Tahribatsz Muayenedir. Tahribatsz muayene olarak snflandrlan malzeme testinin amac, malzeme iindeki sreksizlikleri ve bunlarn boyutlarn sz konusu malzemeye zarar vermeden tespit etmektir. Tespit edilen sreksizliklerin uygulanan standart ve kodlara gre deerlendirilmesinden sonra malzemenin salamlna ve gvenilir bir ekilde kullanlmasna karar verilir. Malzemede tespit edilen sreksizliklerin tipleri ve boyutlar standartlarn izin verdii kriterleri aarsa hata olarak kabul edilir ve malzemenin tamiri veya reddi seeneklerinden biri uygulanr. Tahribatsz muayene metotlar eitli fiziksel prensipler temelindedir ve farkl koullar altnda uygulanrlar. Aranan sreksizlik tipi ve test edilen malzemenin karakterizasyonuna gre test metodu seilmektedir. Her teknik tek bana dierine gre stn ynleriyle kullanlabilecei gibi baka yntemlerle de birbirini tamamlayc olarak uygulanabilir. Bu erevede, uluslararas standartlara uygun bir ulusal Tahribatsz Muayene Eitim ve Sertifikalandrma Sistemi oluturulmal, Tahribatsz Muayene Eitim Yeri ve Snav Yeri Kriterleri belirlenerek verilen eitimler standart bir dzeye getirilmeli ve bir mesleki denetim mekanizmas oluturulmaldr. Tahribatsz muayene hizmeti veren laboratuarlar, yetkili kurulularca uluslararas standartlara gre test laboratuar olarak akredite edilmelidir.

51

KAYNAKLAR Anonim, 2011 Anonim, 1998 Anonim, 2008 Anonim, 2008 Anonim, 2000 Anonim, 2000 Anonim, 2003 Anonim, 2000 Anonim, 2004 Anonim, 2001 Anonim, 2010 Anonim, 2010 Anonim, 2010 Anonim, 2010 Anonim, 2010 Tahribatsz muayenenin dnyadaki geliimi http://www.xyeze.com/ Trkiyede Tahribatsz Muayenenin Geliimi, Ankara. Dizayn Kalite Mhendislik arivleri, stanbul. Dizayn Kalite Mhendislik Hizmetleri, stanbul. Flor l penetrant ile penetrant muayenesi, stanbul. Flor l penetrant http://www.yilbak.com/ Manyetik alan izgi ve karakteristikleri, Ankara. Manyetik parack ynteminin ematik grnm, stanbul. Muayene Dzenlemeleri, zmir. Radyografide grnt kalite belirtecinin grnm, stanbul. ODT KTTMM Radyografi Eitim Merkezi, Ankara. Farkl Inlama Teknikleri Mikro odakl tpler, Ankara. ODT KTTMM Radyografi Eitim Merkezi Arivi, Ankara. ODTU KTM Kaynak Mhendislii Ders Notlar, Ankara. Destructive Testing and Applications www.ndted.org/AboutNDT/aboutndt.htm Anonim, 2000 Ultrasonik Muayene ile Kalnlk lm, Ankara. Anonim, 2010 Promprylad ultrasonik muayene eitim merkezi, Kiev. Anonim, 2002 Ultrasonik muayenede tespit edilebilen sreksizlikler, Bursa. Anonim, 2002 Szdrmazlk testi ve uygulamalar, zmir. Anonim, 2003 Replika Testi muayenesi, Ankara. Anonim, 2009 Tahribatsz Sertlik Muayenesi, Antalya. Anonim, 2004 Tahribatsz sertlik lm cihaz, Ankara. Anonim, 2009 Akustik Emisyon, stanbul. Anonim, 2008 Phased Array ultrasonik muayene yntemleri, Pendik. Anonim, 2008 Dizayn Kalite Mhendislik arivi, stanbul. Anonim, 2009 Ultrasonik muayene ile Phased Array arasnda ki fark, stanbul. Anonim, 2010 TOFD muayene ynteminin uygulan, Ankara. Anonim, 2010 TOFD muayene teknik zellik tablosu http://www.epsilon-ndt.com/ stanbul. Anonim, 2010 EN 473 e gre belgelendirme iin gereken en az tecrbe sresi, Ankara. Anonim, 2010 SNT-TC-1A ya gre seviye 1 ve 2 iin en az eitim ve tecrbe sresi, Ankara. Anonim, 2000 . SNT-TC-1A Uygulamas, Ankara. Anonim, 2011 Gedik eitim vakf tahribatz muayene eitim takvimi ve cretleri, stanbul. Anonymous, 2008 Testing of Eddy current testing, Germany. Doyum, B. 2002 Radyografinin temelleri, Ankara. Doyum, B. 2002 Kaynak Dikii Muayenesi, Ankara. Gr, H. 2004 Tahribatsz Muayenenin nemi ve Yntemleri, Ankara. Gr, H. 2010 Tahribatsz Muayene Personelinin Kalifikasyonu ve Sertifikalandrlmas, Ankara. Gr, H. ve Doyum, B. 2002 Radyografik Muayene yntemleri, Ankara. Haris, D. ve Dunegan H.L Acoustic Emission Testing of Wire Rope Mater Evval 15 pp 79-82, England. Kzltun, C. 2003 Ultraonik muayenedeki kalibrasyon bloklar, stanbul. Metin, M. 2007 Dekra girdap akmla muayene eitimi ders notlar, stanbul.

52

Mutlu, M. 2004 Ultrasonik muayenede prob alar, Bursa. Uur, S. 2005 Katmer Muayenesi, stanbul. Seim, C. 2011 Tahribatsz Muayene yntemlerinin uygulama maliyetleri asndan kyaslanmas, Antalya. Seim, C. 2011 Tahribatsz Muayene Yntemlerinde Ekonomiklik, Antalya Skc, M. 1999 Manyetik Parack Testi, Ankara. Sha, T. 2010 Akustik emisyonun dier Test Yntemleri ile Kyaslama, Ankara. Sweeny, M. 2000 Penetrant Testing and applications, Ireland. ahintrk, N. 2010 Tahribatsz muayene yntemlerinin nemi, stanbul. ahintrk, N. 2010 Tahribatsz muayene deneylerinin makine mhendislii endstrisinde uygulama alanlar, stanbul. Yaykn, E. 2009 Girdap akmlar muayenesi, Ankara. Yamur, A. 2011 Belirli scaklk ve basn altnda alan malzemelerin tahribatsz muayene yntemlerinin seimi, zmir. Zafer, K. 2001 Ultrasonik Muayenenin Prensibi, Ankara.

53

TEEKKR Tez almamn her aamasnda byk bir titizlik, sabr ve zveriyle bana destek olan, yol gsteren ve iyi bir bilimsel alma ortam salayan danman hocam sayn Prof. Dr. Grel AM a sonsuz teekkrlerimi sunarm. almalarm srasnda kaynak edinme konusunda yardmlarn esirgemeyen Orta Dou Teknik niversitesi Kaynak Teknolojisi Tahribatsz Muayene Merkezi Bakan Prof. Dr. C. Hakan GR e, OKO Association Pazarlama Mdr Dmitriy NAZARENKO ve Tanya PETRENKO ya teekkrlerimi belirtirim. Ayrca manevi desteklerini hibir zaman esirgemeyen aileme sonsuz teekkrlerimi bir bor bilirim.

54

ZGEM 1986 ylnda Erzurumda dodum. Babamn memur oluu sebebiyle ilk, orta ve lise renimimi eitli illerde tamamladm. 2004 ylnda kazandm Mustafa Kemal niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi, Makine Mhendislii eitimini 2008 ylnda tamamlayarak mezun oldum. 2009 ylnda Mustafa Kemal niversitesi Fen Bilimleri Enstits Makine Mhendislii Anabilim dalnda yksek lisans yapmaya hak kazandm ve ayn yl iersinde ENERJSA Bandrma Kombine Doalgaz evrim Santralinin Buhar Trbini ksm efi olarak almaya baladm. 2010 ylnda projenin bitmesiyle beraber Orta Dou Teknik niversitesi Uluslararas Kaynak Mhendislii ( IWE ) eitimine bavurarak ayn yl ierisinde ilgili blmden mezun oldum. 2011 yl itibariyle AKSA Enerji Ali Metin Kazanc Kombine Doalgaz evrim Santralin de Kalite kontrol efi ve borulama mhendisi olarak almaya balam olup halen ilgili grevde almaya devam etmekteyim.