GR Sinema 20. yzyla damgasn vurmu en nemli olaylardan biridir. Geliimi birka yzyla dayanan ancak 19.

yzylda fotorafn bulunmasyla hz kazanan, hareketli resimler dncesi, zellikle 1850'lerden sonra yava yava ortaya kmtr. eitli bilim adamlarnn icatlaryla gelien bu yeni teknoloji bilindii zere, Lumiere Kardeler ile birlikte gnmzdeki anlamyla ''sinema'' adn almtr. lk yllarnda zellikle Fransa'da gelien sinema bir ok ynetmen yetitirmitir. Bu dnemde Lumiere'lerden baka, Charles Pathe, George Melies gibi insanlar sinemann geliimine byk katkda bulundular. Bu ksa emekleme dneminden sonra Almanya bata olmak zere eitli lkeler sinemay benimsediler ancak 1. Dnya savann yaratt ykc etki ve artan ekonomik krizler sinemay da derinden etkiledi. te bu dnemde gerekleen, byk bir toplumsal hareket olan Bolevik ihtilali de Rus sinemasnn kimliini oluturdu. DEVRM NCES RUS SNEMASI 1917 htilalinden nce Sovyet sinemasnn nemli atlm yapamad bir gerektir. 1896'dan nce Alexei Sanarski ve Ivan Akimov adl iki bilgin bu konuda eitli almalar yaptlarsa da ilk film gsterisinin Lumiere kardelerin St. Petersburg'da Mays 1896'da yaptklar gsteri olduu bilinir. Bunu, ngiliz Robert W.paul ve Amerikal Edison irketinin yapt gsteriler izler. 1907'ye kadar bir ok yabanc irket Rusya'da ubeler at, gsteriler yapt. Ayn yl Alexander Drankov ilk film stdyosunu at. Ynetmenliini Viladimir Romashkov'un yapt ''Stenka Razin'', ilk Rus filmi olarak kabul edilmektedir. 1909'dan balayarak yerli film yapmlar hzla artt. Yeni salonlar almaya, Moskova bata olmak zere St. Petersburg, Odessa ve Kiew'de stdyolar kurulmaya balad. Rus filmlerinde de Avrupa lkelerindeki sinama anlay hakimdi. Filmlerin ou edebiyat ve tiyatro yaptlarndan elde ediliyordu. Teknik ve estetik adan belli bir kaliteden sz etmek mmknd fakat tiyatro etkisi aka belli oluyordu. arlk ynetimi gnlk olaylara ilikin konularn filme alnmasn yasaklad iin film yapmclar tarihi dramlar, doast ykleri ve sradan komedileri konu alan fimler yapyorlard. Devrim ncesi Rus sinemasnn nemli filmleri arasnda 1915'de V.Meyerhold' un ynettii ''Dorian Gray'in Portresi'' ve 1917'de Yakov Protazanov' un ynettii ''Peder Sergius'' u sayabiliriz. II. Nicolas'n saraynda geen olaylar anlatan ve din adamlarna ynelik ciddi eletirilere yer veren Peder Sergius, Tolstoy'un romanndan uyarlamayd. Film gsterime girmeden yaskland ve ancak devrimden sonra kurulan Kerenski hkmeti dneminde gsterilebildi. Bir ok tarihi Sovyet sinemasnn balangc olarak bu filmi gstermektedir. 1917 DEVRM LE GELEN DEKLK Ekim devrimi Rus sinemasna pek ok deiiklik getirdi. Bir ok oyuncu, ynetmen ve teknik eleman Fransa, Almanya, Amerika gibi lkere gittiler. Sinema ileyimi Devlet Eitim Komisyonu'nun denetimine geti ve bana Sovyet yazar ve edebiyat

kuramcs Anatoli V. Lunacharsky getirildi. Bu arada i savala birlikte alk ve ekonomik problemler ortaya kmt. Bu koullarda ticari film retimini srdrmek olanakszd. Fakat her eye ramen yeni bir sinema endstrisinin ve yeni bir sinema anlaynn temelleri oluturulmaya baland. Lenin, sinemaya btn sanatlar arasnda en nemli yeri vermiti, ksa srede sinema, ''Devrim''in en etkili aralarndan biri haline geldi. Bu arada eski yapmclar devlete kar boykot uygulamak, sinema cihazlarn ve ham film stoklarn yurtdna karmak ya da imha etmek gibi eylemlerde bulunuyorlard. Dardan ham film getirtmek olduka zordu. Btn bunlara raman film yapm devam edebiliyordu. Baz eski yapmclara Devlet Sinema Komitelerinin denetimi artyla film de yaptrlyordu. Filmlerin ieriklerinde olduka hzl bir deiim gzleniyordu. 1918'in ilk yarsnda yaplan baz filmelrin isimleri ''Ak Yaratan Kadn'' , ''Da Kzlar'' , ''Gen Hanm ve Sokak Serserisi'' iken ikinci yarsnda yaplanlar ''Ekmek'' , ''Yeralt'' , ''Ayaklanma'' , ''Sinyal'' , ''zdaham''d. Bu arada Lenin'in emriyle David Work Giffith' in nl filmi ''Intolerance'' (Hogrszlk) Sovyetler Birlii'ne getirilmi, ok sayda kopyas kartlarak sinemaclara datlmt. Dnemi iin olduka ileri bir anlatma sahip olan ve ancak aradan uzun yllar getikten sonra deeri anlalan bu film, Sovyet sinemaclarna adeta bir eitim filmi olmutu. Devrim dneminde yaplan filmler ilk yllarda propaganda amacyla yaplm filmlerdi. Bu filmlerin amac tahmin edilebilecei zere Ekim Devrimi'nin ideolojisini yaymakt. Hatta bu dnemde eitli ynetmenler devlet desteini de arkalarna alarak byk bteli grkemli filmler yaptlar. Bu ''Propaganda Sinemas'' adn verdiimiz bir sinema trn de balatm oldu. lgintir ki tamamen farkl ideolojiler olduu halde 1930 ve 1940'l yllarda Nazi Almanyas da akma dahil olacak hatta kimi zelliklerini 1920'li yllarda ekilen Rus filmlerinden alacaklardr. Bu propaganda sinemasnn -bugnk medyann- insanlar zerindeki etkisine verilecek en gzel erneklerden biridir. 1918 yaznda Sovyetlerin en ilgin uygulamalarndan biri olan ''Ajitasyon Trenleri'' ilk seferlerine ktlar. Bunlardan birincisi Dou Cephesi'ne gidiyordu ve bir propaganda merkezi olarak gerekli tm donanma sahipti. lkenin en cra kelerine kadar giden bu trenlerde bilgi, ajitasyon ve elencenin yan sra sinemaya da yer veriliyordu. Trende bulunan film ekibi gidilen yerleri filme almakla kalmyor, gsteriler de dzenliyordu. Kameramanlarn ektii filmler Moskovaya geliyor, burada Dziga Vertov ve ekibi tarafndan montajlanyordu. Daha sonraki yllarda Eisenstein ile birlikte alacak olan nl grnt ynetmeni Edward Tisse'de bu propoganda trenlerinde kameraman olarak grev almt. Sinema endstrisini ina etme abalarnn en nemli adm, Moskova'da bir Devlet Sinema Enstits'nn kurulmas oldu. 1919'da gerekleen bu olay, St. Petersburg'da film oyuncular ve teknisyenleri yetitirecek olan okulun almas izledi. Sonraki yllarda Ukrayna, zbekistan, Ermenistan gibi Cumhuriytlerde yerel eitim komiserliklerinin denetiminde sinema endstrileri rgtlenmeye balad. Bu parlak saylabilecek dnem ksa srede bitti. Ham film stoku tkenmiti. Film yapm says dt, salonlarn ou kapand. Elektrik kstlamalar, eitli arzalar ve sabotajlar durumu iyice gletirmiti. Bu kriz 1922'de Almanya ile ticari anlama imzlanana kadar srd. Bu tarihte yabanc film ithaline baland ve yabanc filmlerin gsteriminden elde edilen gelirler yerli film yapmna harcand.

1922' de hkmet, dank durumda olan sinema komitelerini bir yap iinde yeniden dzenledi. Yeni kurulan sinema rgtnn ad ''Goskino'' idi. Burada yetien ynetmenler Rus Devrim Sinemasna ekil veren ynetmenler oldular. Bu dnemin en byk ustalarndan Sergey Eisenstein ''Gen Sovyet Sinemas, insan ve toplumu aratrma, aklama, giderek gereken ynde dntrme abalarna girmitir. Dnce ve inanlaryla yaratacaklar yaptlar, insan ynlarna en geni boyutlaryla gtrebilecek sanat dalnn sinema olmas, devrim iinde devrim yaratmaktadr. Gen yaratclar, sanat iin sanat biimindeki bir dnceye katlmak bir yana byle bir tutuma kardrlar'' demitir. Devrimin ilk yllarnda, edebiyat ve tiyatroda ''deneycilik'' hkm sryordu. Bunun nedeni yeni ideolojiye uygun yeni bir sanat formunun oluturulmas fikri idi. Sanatlar eskinin reddi zerine kurulmu farkl araylar iindeydi. Sinema alannda ise durum biraz daha farklyd. Her ne kadar seilen konular yeni ideolojiye uygunsa da form olarak o gne kadar yaplm filmlerden farkl deillerdi. 1925'de ''Politbro'' nun sanatsal stillere karmama konusunda bir karar almas sanatlar rahatlatt. ok ksa bir sre iinde sinemada nemli gelimeler oldu. Lev Kuleshov, Dziga Vertov, Pudovkin, Eisensteingibi sanatlar eitli kurgu kuramlar gelitirerek sinema anlatmnn en nemli yap talarndan biri zerinde ok nemli almalar yaptlar. KURGU ZERNE DENEYLER 1917 Ekim Devrimi'nin sonrasnda Lev Kuleshov adl bir sinemac bir sinema atlyesinin ynetimine getirildi. Eisenstein ve Pudovkin de onun rencileriydi. Projelerini gerekletirmek iin yeterli ham film bulamadklar iin nceden ekilmi filmleri yeniden kurguladlar ve sre iinde film kurgusu teknii zerine bir dizi gerei kefettiler. Bir denemesinde Kuleshov, farkl zaman ve mekanlarda ekilmi ekimleri birletirdi. Ortaya kan filmsel anlatnn birletirilmi bir parasyd. Kuleshov buna ''Yaratc Corafya'' adn verdi. Belki de en nemli denemelerinde Kuleshov grubu, devrim ncesinin nl oyuncusu Moszhukin' in zde ekimini aldlar ve bunlar orba dolu bir tabak, tabutta yatan bir kadn ve kk bir kzn ekimleri arasna yerletirdiler. Deneyin sonularn daha sonra tanmlayan Pudovkin'e gre izleyiciler Moszhukin' in bylesi farkl duygular -a, zgn, sevgi dolu- aktarmadaki etkili ve ustaca yeteneini hayretler iinde izlediler. Baka bir denemede ise dudaklar, bacaklar, srt, gzleri vb. deiik kadnlardan alnan grntler ile oluturulmu kadn kompozisyonudur. Bunun dnda, Beyaz Saray' Moskova'da imi gibi gsterdii bir deneme daha mevcuttur. Bu deneyler sonucunda Kuleshov'un vard sonu oyuncularn bir malzeme olduudur. 1923-24' te ''Bay Bat Bolevikler Diyarnda'' adl filmi ekerken yle demitir: ''En zorlu hedef, zellikle film almalar iin yetitirilmi yeni aktrlerin psikolojik-tiyatro eitimli aktrlerden daha iyi olduunu gstermekti''. Dziga Vertov ise -daha sonra ayrntl olarak deineceiz- Kino-Glaz (Sine-Gz) kavramna dayanarak eittii kameramanlar lkenin eitli yerlerine yollad, onlardan yaamn her annn ve her olgusunun zn yakalayarak filme ekmelerini isiyordu. Kurmaca filme karyd ve bunlarn yozlatrc olduuna inanyordu. Yapt filmlerin ou, farkl zamanlarda ekilmi filmlerden kurgu ile elde edilen derlemelerdi. Haber akelite biiminde kurgulanan bu filmler kitlelerin ajitasyonuna

ynelik, neeli ve bildiri ykl filmlerdi. Daha sonraki yllarda ise bu yntem belgesel sinemaclar arasnda etkili oldu. zellikle talyan Yeni Gereki Akm, Fransadaki ''sinema-gerek'' ve New York Okulu zerinde etkili oldu. DZIGA VERTOV Dziga Vertov, Denis Arkadievich Kaufman adyla 2 Ocak 1896 gn doar, o zamanlar Rusya, gnmzde ise Polonya topraklarnda olan Bialystokda. 1912-14 arasnda, lise yllarnda mzik eitimi alr. 1915 yl baharnda ailesiyle birlikte Moskovaya tanrsa da, bir yl sonra yaamn tmden deitirecek olan Petrograda gider ve Psiko-Nroloji Enstitsnde okumaya balar. Burada sesin szck karlklarnn kurgusu stne ses kayt denemelerini gerekletirecei ilkel bir laboratuar kurar. Avant-garde ve ftrist gruplara katlr ve 1918 yl banda yazar Mikhail Koltsovun istemiyle Moskova Film Komitesinde yazar ve kurgucu olarak almaya balar. Yazn Komitenin Belgesel Blm sekreterliine getirilir. Adn Dziga Vertova dntrmesi bu dnemde olur. Dziga Vertov, Ekim Devrimi'ni ve bu Devrim'in uygulanmas srasnda meydana gelen olaylar en iyi bir biimde belgeleyerek, bunlar film yapan ve Sinema-Gz kuramnn gelitiricisi olan Sovyet sinemacsdr. Yaam olduu gibi yakalamak istemesi, belgesel filmlerin ortaya kmasna neden oldu. Belge sinemasna verdii nem onu izlenen bir ynetmen yapt. Hayatnn byk bir blmn kurgu masasnda geirmi olan Dziga Vertov iin belgesel sinemac demek en dorusudur. Rusya'da 1918 ekim devrimi sonrasnda sinemayla tanan Vertov, gerein sorgulanmas ve ortaya karlmas gerektii karmaasnda, dnemi kuatan "byleyici" kurgu sinemasna bir kar tepki olarak, gerei arayn serveni; kendini sinema-gz kuramnda bulmutur. "Sradan kurgu filmleri, burjuvazinin kulland bir alet olarak, burjuva dnya grn yanstmakta, izleyenleri byleyerek, hayellerini kkrtmaktadr." diye nitelemitir. Dziga Vertov, bu film anlayn bir virs olarak grm, dekoru, kostm oyuncularyla, senaryolu filmlerin mptelaln ttn kullanan birindeki puro veya sigara ihtiyacna benzetmitir. "Sinema-nikotinle sarho olan seyirci, beyaz perdeden, sinirlerini yattran maddeyi iine eker. Sarho olup dncelere dalmak (kurgu filmin temel yntemi) seyirciyi dinsel bir etkiye sokar ve belirli bir sre sonra srekli olarak ar heyecanl bir bilinsizlik durumunda tutmaya balar..." Bilinsiz duruma gelen seyircinin gerein arptlm biimini kabul etmesi kolaylaacaktr. (Genelleme yapacak olursak gnmzn "Amerikan filmleri" bu yntemin kullanmna iyi bir rnektir.) Matisse'in dedii gibi "Gpegndz hepimizin grebildii eyleri adlandrmaktan kanyorlar. Bu bir pipo deildir diyorlar." Hem bilinsiz duruma getirilen hem de bylenmeye msait seyirci ile byleyici ynetmen arasndaki dankl dve isyandr Vertov'un isyan. Bu isyan Vertov'un (Sessiz sinema dnemlerinde) elindeki kamerasyla ekil bulmu, tm yaam boyunca sosyalist bir sinema anlaynn oluturulmas iin aba sarf etmitir. Sinemay bir dil olarak ele almak, ayr ayr film paralarnn, tpk dildeki kelimelerin bir araya getirilerek cmlenin oluturulmas gibi, bir araya getirilip anlaml

bir btn oluturulmas, sinemann malzemesinin gerei kaydeden film paralar olduu ve bu paralarn montaj masasnda anlaml bir ekilde birletirilip, gerei ifade gcn derinletiren unsur olmasn salyordu. Montaj yaratclk faktrn ve ynetmenin katksn devreye sokuyor, bu yaratcln gerei rselemeyecei aksine onu daha gl klarak korunmasn salayaca ortaya kyordu. Nesnellik n planda tutularak kayt yaplyor, ve kaydedilen nesneler bir araya gelme gcnde imgeleri yaratyor, farkl bir gerekte buluuyorlard. Vertov, bir yazsnda yle der: "Grntyle imgeyi birbirine kartrmak tam bir felakettir. Grnt, insan gznn veya kamerann kaydettii, ald eydir. Eer sinema salt kamera ekiminden ibaret olsayd, imgelerle grntlerin ayn ey olduklarn kabul edebilirdik. Ama sinema ayn zamanda montajdr. nsan gzyle kamera ayn eyleri grmezler ve farkl trden kstlklara sahiptirler. Ama her ikisi de "kstl" olmay, greli bir hareketsizlii paylarlar. Algladklar eyler yalnzca grntlerdir. Montaj olmasayd, grntden imgeye geilemezdi." Bu montaj anlayyla Vertov'un sinema - gz kuram, nceki belge filmlerden tamamen ayrlyordu. Senaryosu, ekim senaryosu, provalaryla tasarlanm film almalar iin kurgunun "yeniden retici" bir ilevi bulunmayp sadece "yeniden kurucu" bir grev yklenmi olmas, filmin byk blmnn ekim ncesi ve ekim srasnda tamamlanmasyla senaryolu filmlerden de ayrlarak bir zellik kazanyordu. Nitekim, Vertov'a gre kurgu, gzlem srasnda kurgu, ekim srasnda kurgu, ekim sonras kurgu, gz atma ve kesin kurgu olarak deiik aamalardan olumakta ve bu srekli kurgunun birinci amasnda konuyla dorudan doruya veya dolayl olarak ilgili belgesel verilerin (belgeler, el yazmalar, eya, ekilmi film paralar, resimler, gazetelerden kesilmi yazlar, kitaplar vb.) kurgusu ve kayd yaplmakta, bu kurgudan sonra seimi yaplm en nemli verilerin kayd yaplarak temann plan aa karlr. kinci aamada kurgu, insan gznn ilenen konu zerindeki gzlemlerinin zeti, nc aamada ise kurgu, duyarkat zerindeki gzlemlerin zet haline getirilmesidir. Vertov'un, ekime bile kmadan ekip arkadalar tarafndan ekilmi eitli film paralarn (haber filmleri dahil) montaj masasnda kurgulayarak ortaya bambaka rnler kard filmleri de vardr. SNEMA - GZ VE SNEMA - GEREKLK Kino-Glaz kuram, Vertov'un uzun yllar almas sonucu gelitirdii bir kuramdr. Ksaca; Konumal olmayan, oyuncusu bulunmayan, daha nce tasarlanm mizansen abasndan uzak sinemann kuramn formle etmektir.'' Sinema-Gz, grlebilir dnyann belgesel sinemayla anlatmdr. Vertov, kardeleri Mikail, Boris ve kars Elizaveta Svilov ile Sinema-Gz grubunu kurarak, bu kuram hayata geirmilerdir: l Konsl 1- Amerika'dan ve Bat'dan gelen filmleri ve yurtiinde ve yurtdnda alma ve sanatsal deneyim zerine elde ettiim bilgiyi deerlendirip u sonuca vardm: Btn filmler iin 1919'da kinoklar [kinok: Vertov'un i arkadalarna verdii isim] tarafndan

verilmi olan lm karar, bugn de geerliliini korumaktadr. En titiz incelemeler; acnacak bir esaret, insan gznn kusurlarna ve basiretsizliine ballk, durumuna indirgenmi bulunan kamerann zgrlemesine adamakll yneltilmi ne tek bir film, ne de tek bir sanatsal deney ayrdediyor. Sinemann, edebiyatn ve tiyatronun altn oymasna kar kmyoruz, sinemann, bilginin her dalnda kullanlmasn btnyle onaylyoruz, ama bu ilevleri aksesuar olarak, sinemann ikincil branlar olarak tanmlyoruz. Asl ve gerekli olan ey: dnyann film yoluyla duyumsal bir kefi. Dolaysyla kamerann sine-gz gibi, uzay kaplayan grsel olgular kaosunun kefi iin insan gznden daha mkemmel olarak kullanlmasn hareket noktas olarak alyoruz. Sine-gz, zamanda ve uzayda yaar ve hareket eder, etkileri insan gznden btnyle farkl bir yolla biraraya getirir ve kaydeder. Bedenimizin gzlem yaparkenki pozisyonu, ya da verili bir zamandaki bir grsel olgunun belli saydaki zelliklerini alglayabiliyor olmamz, mkemmelletirildii iin daha ok ve daha iyi alglayan kamera iin zorunlu snrlayclar deildir. Gzlerimizin yapsn gelitiremeyiz, ama kameray sonsuzca mkemmelletirebiliriz. imdiye kadar birok kameraman, filme ald at, ekranda doal olmayan bir yavalkta kotuu iin (kamerann hzl hareketi) veya tersi, bir traktr bir tarlay hzl srd (kamerann yava hareketi) iin, veya benzeri nedenlerle ok eletirildi. Bunlar, kukusuz, tesadfi olaylard; ama biz, olgular aratrmak ve organize etmek iin; byle ortaya olaylarn kasten gerekletirildii bir sistem, bir sanal dzensizlikler sistemi hazrlyoruz. imdiye kadar kameraya kar ktk ve onu gzmzn almasn kopyalamaya zorladk. Ve kopyalama ne kadar iyi olursa filmin de o kadar iyi olduu dnlyordu. Bugnden balayarak kameray zgrletiriyoruz ve onu ters ynde almaya itiyoruz -kopyalamaktan ok uzak bir yere. nsan gznn zayfl aktr. Sinegz', hareketin kaosunda sine-gz'n kendi hareketinin sonularn kefetmeyi, savunuyoruz; sine gz', ge ve kendini savunma potansiyelince gelisen kendi zaman ve uzay boyutlariyla savunuyoruz. 2- zleyiciyi, u veya bu grsel olguyu benim sunuuma en uygun biimde grmeye itiyorum. Gz, kamerann isteine boyun eer ve hareketin ardk noktalarna onun tarafndan ynlendirilir, yle ki, film parasn ayrmann ykseklik ya da derinliine daha ksa, ak ve berrak olarak ulatrr. rnek: bir boks manda seyircinin bak asn deil, boksrlerin ardk hareketlerini (darbelerini) ekmek. rnek: Bir grup dansy ekmek; ama amfide oturan ve nndeki sahnede bale oynayan bir seyircinin bak asndan deil. Ne de olsa, baledeki bir seyirci, kafa karkl ierisinde, nce btn dans grubunu sonra rasgele bireysel figrleri, daha sonra birisinin bacaklarn izler -her seyirci iin bir dizi farkl alg. Kimse bunu film izleyicisine sunamaz. Bir ardk hareketler sistemi, izleyicinin gznn, grlmesi gereken ardk ayrntlara etkili aktarm yoluyla danslarn ya da boksrlerin hareketlerinin srasna gre birbiri ardna film edilmesini gerektirir. Kamera, film izleyicisinin gzlerini kollardan bacaklara, bacaklardan gzlere, vs. en avantajl srayla "tar" ve ayrntlar dzenli bri montaj almasnda organize eder. 3. Ben sine-gzm. Birisinden elleri alyorum, en gl ve en becerikli; bir dierinden bacaklar alyorum, en hzl ve en biimli, bir

ncden en gzel ve etkileyici kafay -ve montaj sayesinde yeni, mkemmel bir insan yaratyorum. Ben sine-gzm, ben mekanik bir gzm. Ben, bir makine, sizlere dnyay yalnzca benim grebileceim bir biimde gsteriyorum. imdi ve sonsuza dek, kendimi insann hareketsizliinden azad ediyorum. Ben, sabit hareket halindeyim, nesnelere yaklayor, sonra onlardan uzaklayorum, altlarndan srnyorum, stlerine trmanyorum. Drtnala giden bir atn burnunda sratle hareket ediyorum, tam hzla kalabala dalyorum, koan askerleri geiyorum, srtst dyorum, bir uakla beraber ykseliyorum dalan ve uan cisimlerle dalyor ve uuyorum. imdi ben, bir kamera, en karmak kombinasyonlardan oluan hareketlerden balayarak, bilekelerinde rpnyor, hareketin kaosu ierisinde manevra yapyor, hareketi kaydediyorum. Zamann ve uzamn limitlerinden bamsz olarak evrende verilen herhangi iki noktay biraraya getiriyorum, onlar nerede ekmi olduumun hi nemi yok. Benim yolum dnyann daha taze bir alglanmasnn yaratmna dorudur. Sizce bilinmeyen bir dnyann ifresini yeni bir yoldan zyorum. diyen bu grup sinema alannda daha nce sylenmemi yeni bir ey sylyordu. Bu ey belgesel sinemann doumuydu. Sine-Gz, gncel gerein, toplumsal mesaj ve anlatm estetii erevesinde kurgulanmasdr. lgin olan da tam bu noktada kendini gstermektedir: Vertovun dorudan yaama ynlendirilmi olan kamerasnn yaam verdii Sine-Gz kuram eitlemeleri, acaba ne denli yaamn gereine ulaabilmi ve kendisi ne denli o yaamn bir paras haline gelebilmitir? Sine-Gz kuram ve bu dorultuda yaplan belgesellerde gzlenen ortak zellik ve yaplara ilikin sonsuz sayda zmleme yapmak olasdr. Ancak teorik olarak ok net ve przsz bir yol izlendii aktr. Uluslararas alanda anlalacak bir dil gelitirmek ana amatr. ekimler doalama ve yorum yklemeden gerekletirilmelidir. Kamerann insan gznden stnl kullanlmaldr. En nemli aama kurgudur ve btnl uygun grsel paralar birletiren kurgu salar. Bunun da zeti yaplabilir: Sinema, yaama oluum annda tanklk etmeli, elde edilen grntye sanatsal ya da estetik karakterini kazandran kurgu olmaldr. BELGESEL SNEMA TOHUMLARI Eric Rhode; ''Sovyet Sinemasnn genel havasnn dnda kalan egzantrik, ilgi ekici ve belki de deli olduu varsaylan bir sinemacyd.'' Vertov, alntda da belirtildii gibi ''deli'' kelimesine layk grlecek bir adam olarak grld ama bir yandan Eisenstein' in ''Potemkin Zrhls'' n etkileyecek kadar nemli bir sinemacyd. Eisenstein, ''sine-gz'' ynteminden etkilenmediini defalarca belirtmesine karn, filmin en iyi sahnelerinden biri olan Vakhulchik' in l bedeninin etrafndaki insanlarn toplann, Vertov'un Leninist sinema hakikatinden dorudan esinlenmeyle kotarldn, byk bir sanatya yakr ekilde kabul etmitir. Vertov'u dahi veya deli eklinde nitelendirmek yerine, yaad dneme ve o dnemdeki sinemann zelliklerine bakarak deerlendirmek ok daha salkl

sonulara varmamza yol aacaktr. Bu ekilde baktmzda o yllarda ar derecede teatral ve stdyoya baml olan sinemay, stdyodan, yapmacklktan, hatta oyunculardan kurtarmak ve onu darya, gnlk hayata tamak ve bunu yaparken alcy ekilene mmkn olduunca belli etmemek olduunu anlyoruz. Bunu yapmaya alrken zellikle bir hedefi vard o da yeni bir dil yaratmakt. Bu sinemaya has bir dil olacakt. Vertov' un 1918 ylnda Kinonedelja' da balayan sinema etkinlii Ekim Devriminin birinci yl dnmnde uzun metrajl bir filmle devam etti. Daha sonra grnt ynetmeni Ermolov' la cepheyi batan baa dolaarak iki ksa deneysel film ekti ve ileride '' Savan Tarihi'' isimli filmi iin sinema belgelerini (sinematografik malzeme) toplam oldu. Daha sonra Merkez Yrtme Komitesi'ne bal olan propaganda trnlerinde almaya balad. Bundan sonra Kino-Pravda'ya balad ve en sonunda da ona gre Kino-pravdan'nn devam saylan sinema-gz'e yani Vertov'u en ok tandmz srece kadar geldi bu sinema maceras. Btn bu yaanlan srece ve zellikle de sinema-gze ramen Dziga Vertov abuk unutuldu. Ta ki 60'l yllar gelene kadar. Bu yllara kadar Vertov'un unutulmasnn nemli etkeni vardr. Birincisi nc olduu iin zor anlalr olmasdr. kincisi, ona lazm olan kk, elde tanabilen alclarn o dnemde olmaydr. Hem ses hem grnt ekmek ve bunu darda ayrca da gizli yapmak ileri olduka zorlatrmtr. nc sebep ise Vertov'un kendi kiiliinden ve sanata bakndan kaynaklanmaktadr. nk kendisi yapt ilerde taviz vermeyen bir kiiydi. Hele yer ald sistemi dnrsek byle bir ey yapmak neredeyse olanaksz idi. Vlada Petri, Vertovla ilgili yazd eserinde Jean Rouch, Mario Ruspoli, Lionel Rogosin gibi byk belgeselcilerin Vertov'un ynteminin etkileri kantlanm olmasna karn: ''Sovyet sinema eletirmenleri onun sinema dnyasndaki yerinin nemsizliinde srar etmilerdir'' diye yazmaktadr. Yine ''Sessiz Sinema Tarihi'' adl kitabnda Prof. Dr. Alim erif Onaran da Vertov'un geni apl etkilerinden sz ederken unlar vurgulamaktadr: ''Kendi lkesinin sanatlar dnda Almanya'da Walter Ruthman, Fransa'da Hean Epstein, Amerika'da kinci Dnya Sava iinde propaganda filmleri hazrlayan Frank Capra, kinci Dnya Sava'ndan sonra kan yeni gerekilik akm ynetmenlerinin de Vertov'un kuramlarnn ve yntemlerinin etkisi altnda kald sylenebilir'' Vertov ise: ''Projelerimin ou l douyor, tamamlanamyor. Kimse onlar toparlamyor, bylece ryorlar. Gl arkadalarm yok, kimse bana yardm etmek istemiyor. Herkes kellesini kaybetmekten korkuyor. Ama ben benimkini yitirmekten korkmuyorum.'' demitir. Buradan da anlalaca zere Vertov'un kendisi devrime inanmaktadr ve bu sistem iin de elinden geleni yapmaktadr ama yaptrmlara uymad iin sistem tarafndan dlanmaktadr. Georges Sadoul 1963 ylnda Cahiers du Cinema' da Vertov'la ilgili yazd bir makalede onu Apollinaire, Duschamps, Max Ernest, Picasso ve Braque gibi o dnem Avrupa'snn nde gelen avant-garde' claryla karlatrarak sinemadaki yerini ve nemini vurgulamaktadr. Yine Georges Sodoul'a gre Vertov'un sinemas birbirinden ayr fakat ayn zamanda da birbirini tamamlayan noktadan olumaktadr. 1. ekilmi paralarn kurgusu: Bununla, daha nceden veya belirli bir film iin ekilmi olan grsel ve iitsel malzeme kastedilmektedir. Vertov bunu ilk nce 1916

ylnda Petrograd'da kurduu labobatuarda denedi fakat yapt deneyler ilkel kald. Sebebi ise yine yeknik imkanszlkt. nk o dnemde ak havada ses kayt edecek mikrofon veya benzeri cihaz icat edilememiti. Ayrca kayt edilen seslerin kurgusunu yapmak imkanszd nk manyetik bantlar ancak 1940'lardan sonra retilmeye baland. Baka bir i iin ekilen grntlerden kolaj yaparak anlaml bir btne ulama deneyi yapan Vertov, bir filminde 1919 ylnda lm olan bir devrimci Volodarski'ye 1918 ylnda Petrograd'da dolarken, 1922 ylna ait Chicago'da dolaan bir adamn grntsn selamlatmaktadr. Bu noktada belki unu belitmek gerekir; kurguya bu derecede nem veren yalnzca Vertov deil Eisenstein, Pudovkin, Kuleshov da yledir. Fakat burada nemli olan nokta, Vertov'u dnemindeki sinemaclardan fark klan, stdyo, dekor, oyuncu, mizansen,makyaj vb. eleri kullanmamasdr. teki trl, yani dekorla, mizansenle kurulan gerek ona gre bir burjuva icadyd ve ondan bir an nce kurtulmak gerekirdi. Vertov'un sinemadaki radikal tavr doal olarak bize Brecht'in Epik Tiyatro'sunu hatrlatmaktadr. 2.Sinema-Gz: Bu, yaantnn, hareketin, seslerin bir ara vastasyla kayt edilmesi ve bunlarn daha sonra kurguyla bir dzen iine sokulmas anlamna gelmektedir. Sadaoul'un aktardna gre gz gibi ilem gren kamera yalnzca pasif ve kayt yapan bir ara deildir. O insann gz gibi hareketli olmal. Dolysyla sinema-gz denildii zaman yalnzca kamerann kast edilmediini bilmekte yarar var. YAni bunu kurgusu, kameras ve gstericisinden ibaret bir btn olarak alglamak gerek. Fakat Vertov'daki bu btn, kulland eitli tekniklerden dolay farkl niteliklere sahip olmaktadr. rnein ayn filmin iinde hzlandrlm veya yavalatlm ekimler, kare kare ekilmi canlandrma filmi, paralanm grntler, zerine bindirmeler yaplm olan grntler ve buna benzer teknikler mevcuttur. Bunlar yaparken de seseri ve onlarn kurgusunu da unutmamak gerekir. 1920'lerin teknik olanaklarn dndmzde sesin kurgusunu yapmak inanlmaz ve olanaksz bir eydir. Vertov'daki sesin kurgusu deiikti nk sesler anlatlanlara gre grntnn dnda kalp ona elik etmeyebilirler. 3.Habersiz Yakalanan Yaant: Buradaki en nemli ama hayatn kendisini, o sade veya kaba halini ekmektir. Sadaoul'a gre bu anlay Vertov'da sanld kadar nemli bir yere sahip deildir ve ekileni haberi olmadan ekme fikri kardei Mikail Kaufman'a aittir. Ama Vertov'da bu yntemi kullanmtr. rnein, baz ekimlei aalarn arkasnda kendini ve kameray yapraklarla gizleyerek ayrca da teleojektifleri kullanarak yapmtr. Kimi zaman gizlenmeden yapt ekimlerde ise kendini iine kaptrm insanlarn grntlerini ekiyordu. Vertov'un bu temel zelliklerinin yannda istisnai baz noktalara deinmekte de yarar var; mesela sinema-gz uygulamadan ve bakalarnn ektiklerini kullanarak da sinema-gz filmi yapmak mmkndr. Sinema-gz ayn ekilde, yaanty habersiz ekmek yerine baz tepkileri kaydedebilmek iin bilerek alcy insanlara gsterebilir. Sinema-gz her zaman mizanseni reddetmez. Vertov'da sinemay oyunlu ve oyunsuz olarak ikiye ayrmtr: ''-Sizin teden beri senaryoya kar olduunuzu sylyorlar. Bu doru mu? - Hi de yle deil. Oyunlu filmler iin adamakll bir senaryodan yanaydm. Mizansensiz ekilen, oyunsuz bir film iinse senaryonun kullanlmasna karydm. Mizansensiz bir filmde senaryoyu anlamsz

buluyordum.'' Grld gibi burda Vertov burada henz ismi konmam ve tr olarak varl tespit edilmemi belgesel sinemadan bahsetmektedir. Vertov bir ekilde onun benimsemedii sinamann varln kabul etmektedir. Fakat yeni bir dil gelitirebilmek iin radikal davranr ve kendi asndan kurmacay reddeder. Kendi anlayna uygun sinemay yaratmaya alrken ok net bir biimde amacnn ''gerek'', aracnn ise ''sinema-gz'' olduunu syler. Hatta ''cilal filmlerin can cehenneme'' bile demektedir. Zaten Vertov'un sinema-gz manifestosunun birinci, drdnc ve beinci maddesi dorudan dramaya kar kmakla ilgilidir: 1. Sinema-dram halk iin afyondur. 4. Sinema-dramKapitalistlerin elinde birer ldrc silahtr. 5. Gnmzdeki sanatl dram eski dnyann bir artdr. Dolaysyla, son yllarda ideoloji tek boyutluluundan ikayeti olan dnyada, ideolojiden ok egemen sistemden sz etmek daha doru olacak, yani kamerann her haliyle kayt ederek yanstt sistemden. Comolli ve Narboni'nin bu konuyla ilgili olduka gzel bir tespitleri vardr: ''Aslnda kamerann kaydettii, egemen idolojinin belirsiz, formle edilmemi, teorize edilmemi, dnlmemi dnyasdr.() Ayrca ''gereklik'' var olan ideolojinin bir ifadesinden baka bir ey deildir'' Sonu olarak teknolojinin toplumdaki yabanclamay azaltabileceini dnen Vertov devrime ait, devrim iin uraan bir belgesel sinemacyd. Fakat ilgin olan, onun kendi konumunda bulunan dier sinemaclara gre sanatta devrim yapma yn ok daha ar basyordu. Devrimin kendisinden bile. DZIGA VERTOV: FLMOGRAF 1918-19 Kinonedelia (Haftalk Sinema, 45 blm, ksa) (ortak yn: Mikhail Koltsov) 1919 Anniversary of the Revolution1919 The Mironov Trial (ksa)1919 The Exhumation of the Remains of Sergei Radonejz (ksa)1920 The Battle of Tsaritsyn (ksa)1920 Instructional Steamer The Red Star (ksa)1920 The All-Russian Elder Kalinin (ksa)1921 Agit-Train Vtsik (ksa)1921 Commander of the 13th Army, Comrade Kozhevnikov (ksa)1922 History of the Civil War1922 The Trial of the S.R. (ksa)1922 Department Store (ksa)1922-25 Kino-Pravda (23 blm, ksa) (spervizr)Yesterday, Today, Tomorrow (1923, no:13)Spring Film-Truth (1923, no:16)Black Sea-Arctic Ocean-Moscow (1924, no:20)Leninist Film-Truth (1924, no:21)In the Heart of the Peasant Lenin is Alive (1925, no:22)Radio Film-Truth (1925, no:23)1923 Five Years of Struggle and Victory1923 Today (ksa animasyon) (spervizr)1923-25 Goskinocalendar (55 blm, ksa)1924 Soviet Toys (ksa animasyon) (spervizr)1924 Humoresques (ksa animasyon)1924 Give Us Air! (ksa)1924 Kino-Glaz1925 The Foreign Cruise of the Ship of the Baltic Fleet (ksa) 1926 Forward, Soviet! (spervizr)1926 One Sixth of the World (spervizr)1928 Eleventh (spervizr)1929 The Man With the Movie Camera (Kameral Adam) (spervizr)1930 Enthusiasm- Symphony of the Don Basin1934 Three Songs of Lenin1937 Lullaby1937 Memories of Sergo Ordzhonikidze (ksa)1937 Sergo Ordzhonikidze1938 Glory to Soviet Heroines (ksa)1938 Three Heroines1941 In the Region of Peak A (ksa)1941 Blood for Blood, Death for Death (ksa)1941 News Men - In the Line of Fire (ksa)1942 To You, Front Kazakhstans Tribute to the Front 1944 In the Mountains of Ala-Tau (ksa)1944 The Oath of the Young (ksa)1944-54 News of the Day (54 blm) (spervizr)