UYDU SSTEMLER

HAZRAN 2005 SAYISININ CRETSZ EKDR HAZIRLAYAN : VURAL ALTIN - Bilim ve Teknik Dergisi Yayn Kurulu yesi

Roketler tarihte ilk kez, M.3. Yzylda inde, barut kullanan havai fiekler eklinde gelitirilmi; 11. Yzyldan sonra savaa da uyarlanmt. Top namlusundaki basn dzeyleri, roket eperindekinden ok daha yksek olduundan ve dolaysyla hayli ileri bir metal teknolojisi gerektirdiinden, teknolojisi roketlerden sonra gelimitir. Avrupallarn roketlerle tanmas, Osmanllar tarafandan stanbulun fethi srasnda kullanlmasyladr. Bundan sonraki birka yzyl boyunca, Batda merak konusu olmulardr. Fakat bunlar, bilimsel kavraya dayal retimler deildi.
BLM ve TEKNK 2 Haziran 2005

Roketler araclyla uzaya trmana ilgili ilk bilimsel alma, 1910 ylnda Rusyada bir lise retmeni olan Konstantin Tsiolkovsky (18571935) tarafndan yapld. bu durumu betimleyen roket denklemini zd. Tsiolkovsky, roket denklemini zmt. almas lkesi dnda pek dikkat ekmedi. Bu almay, kta Avrupasndaki bamsz dierleri izledi. Almanlar II. Dnya Sava srasnda, Peenemndede bir roket aratrma merkezi kurmu ve 1943 ylndan itibaren, pek de isabetli olmayan V-2 roketlerini ngilteredeki sivil hedeflere kar kullanmlard. Sava bittiinde mtte-

fikler, adeta birbirleriyle yar halinde Peenmndeye ulat. Merkezdeki, Nazi Partisi yesi olan roket uzmanlarndan ou, aralarnda Dr. Wernher von Braun da olmak zere, ABD vatandalna alnmt. Bir ksm da ngiltereye ve Sovyetler Birliine gtrld. Souk Savan balamasndan sonra, ilikiler gerildi. ABD savatan zaten, bir nkleer g olarak kmt. Sovyetler Birliinin 1953 ylnda kendi nkleer denemesini gerekletirmesinden sonra silahlanma yar kzt. ABD tarafndan nce Komnizmin Snrlanmas (Containment of Communism), ardndan da Komnizmin Geri Yuvarlanmas (Roll

UYDU SSTEMLER
Back of Comunism) doktrinleri ilan edildi. SSCB, zellikle Avrupa snrlar boyunca kuatlmt. Fakat kuatmann ban eken ABD, Sovyet silahlarnn erimi dndayd. Stalin ynetimi, ABDyi nkleer tehdit kapsamna almak kararndayd. Bunun iin bir roket gelitirilmiti. lk uygulama olarak, yrngeye bir uydunun yerletirilmesi hedeflendi. Frlatma tarihi olarak, Sovyet Devriminin 40. yldnm olan 4 Ekim 1957 gn seilmi ve gn geldiinde, frlatma baaryla gerekletirilmiti. Sputnik adl uydu yrngeye yerletirildi. Bu, yaklak 60 cm apnda ve 83 kilogram arlnda bir metal top eklindeydi. Basn dengesini salamak amacyla ii nitrojen gazyla doldurulmutu. zerinde drt adet saplama anten, iinde bir termometre ile bir radyo vericisi vard. Termometre scakl lyor, radyo vericisi de, llen scaklklarla orantl periyodlarla atmlar yaynlyordu; scaklk ykseldike sklaan. Olay Moskova tarafndan aklandnda, baz Batl merkezler tarafndan yalanlanmt. Ertesi gn tm dnya aknlk ierisindeydi. nk, radyo alclar, bugnk 27 MHzlik Vatanda Bandnn hemen altnda ve hemen stndeki ksa dalga frekanslarnda, uzaydan gelen ve anlam verilemeyen bip bip sesleri alyordu. ABD olayn gereklii kabul etmek zorunda kald. Fakat Bakan Dwight D. Eisonhower, basna yapt aklamada, Sputnikin askeri bir anlam olmadn iddia etti. Moskova yantnda, yrngeye uydu oturtabilen roketlerin nkleer balklar da tayabileceini ve nitekim ellerinde, ktalararas balistik fzelerin bulunduunu aklyordu. Sputnikin yayn, aks bir ay sonra bitince durdu. Kendisi de 92 gn sonra, yerekimine yenik derek, atmosfere girip yand. Ancak, Sputnikin frlatlndan 30 gn sonra, iinde yaam iin gerekli hava stouyla birlikte Laika adl bir kpein bulunduu, bu sefer 500 kg arlndaki ikinci bir uydu yrngeye oturtulmutu. Bu uydu da, 1958 ylnn Nisan aynda atmosfere girip yand. Bu ayn zamanda, SSCBde ilk hot dogun yaplyd. (kara mizah) Bilim ve teknolojide Sovyetlerin gerisinde kalm olduu hissine kaplan ABDnin bu gelimeye kar tepkisi, adeta bir seferberlik eklinde oldu. Bilim ve tekonolojide planlamaya geildi, kamu fonlaryla desteklenen ulusal aratrma laboratuvarlar ve uzay aratrma merkezleri kuruldu. 1961 ylna gelindiinde Bakan John F. Kennedy on yln bitiminden nce Aya insan indirme kararn aklyordu. Nitekim, 16 Temmuz 1969da Neil Armstrong; yandaki ekilde grlen Saturn V roketiyle gerekletirilen Apollo 11 uu plannn paras olarak, ayda yryen ilk insan oldu. Ama bunlar tarih oldu. Yakn zamanlara kadar askeri amal olarak donanmada seyrisefer (navigasyon) ve gizli bilgi toplamada kullanlan uydular, artk hayatmzn bir paras haline geldi. Zor durumdaki gemilerin ve den uaklarn acil durum radyo sinyalleri, kurtarma ekiplerine uydu araclyla aktarlrken, baz gazeteler metin ve grafik ieriklerini yerel basmevlerine uydu araclyla gnderiyor. Kablolu TV yaynlarn evimize gelen kablolara indirmeden nce uydu araclyla datlyor. Mal ve rn datm yapan ulam irketleri tama aralarn Kresel Konumlandrma Sistemi (GPS) araclyla ynetirken, baz taksi ve limuzin servisleri dahi bu teknolojiyi kullanyor. Nasl ey bu uydular?...
Haziran 2005 3 BLM ve TEKNK

Sanrm hepimiz, birden fazla kez; bir ipin ucuna ta balayp, dier ucunu da parmaklarmzla kavrayp, ta bamzn zerindeki yatay bir dzlem zerinde dndrmeye almzdr. Ta ne kadar hzl evirirsek evirelim, ip, tad arlk nedeniyle tam olarak yatay hale gelemez ve sivri ucu parmaklarmzn ucunda bulunan, hayli bask bir koninin yan yzeyini tarar. Ta ise, bu koninin dairesel tabann snrlayan emberin zerinde dner. Szkonusu daire, yarap diyelim r, bulunduumuz noktada yere teet olan dzleme paraleldir. Ta dndrmek iin uyguladmz ve parmaklarmzn ucunda hissettiimiz kuvvetin, yatay ve dikey olmak zere iki bileeni vardr. Dikey bileen (FD), iple tan arln dengelemekte, yatay bileen (FY) ise, tan sabit sratli dairesel hareketini srdrmesi iin gereken merkezi ivmeyi salamaktadr (FY=mv2/r). p de zaten bu yzden gergin durur ve tan, dairesel bir yrnge zerinde hareket ettii sylenir. Tan dairesel hareketini srdren yatay kuvvetin salanmas iin; illa da kendisine bir ip balanm olup da, ipin dier ucundan parmak ularyla ekiliyor olmas gerekmez. Benzeri
BLM ve TEKNK 4 Haziran 2005

bir ekme kuvveti, farkl yntemlerle salanabilir, farkl nedenlerden kaynaklanyor da olabilir. rnein, baka ve kendisinden daha byk bir cismin ktleekim kuvveti tarafndan. rnein Dnya ile; oluumundan ksa bir sre sonra ve 4 milyar yldan biraz fazla nce, yaklak Mars byklnde bir gk cisminin, daha henz kabuk balam bulunan Dnyaya arparak eritip gkyzne frlatt grece hafif kabuk malzemesinin zamanla topaklap oluturduu Ay ikilisinde olduu gibi... Aralarndaki ktleekimi kuvveti (GMDmA/r2), Ayn Dnya etrafnda dolarken tabi kald merkezi ivmeye (v2/r) karlk gelen merkezi kuvveti (mAv2/r) salar ve Ay bu sayede, dnya etrafndaki dnme hareketine devam eder. Ancak; yukardaki ip rneinde, cisim bir daire zerinde hareket ediyor ve parmak ular dairenin merkezinde yer alyor iken; Ayn Dnya etrafndaki yrngesi, daireye ok yakn bir elips eklindedir ve Dnyamz bu elipsin iki odandan birisinde, hatta neredeyse merkezindedir. Ayn, Dnyamzn doal uydusu olduu sylenir. Dnyann daha kk, yapay uydular da olabilir. Byle bir yapay uydu elde etmek iin, ta ipinden zp gk-

yzne doru frlatmak gerekir. Alabildiince uzaa... Bir ta yer dzeyinden frlatmak istersek, nce bir silo kazmamz lazm. Diyelim boyumuz art kolumuzun uzunluu kadar derin, yeterince enli bir ukur atk ve dibine, birbirinin ayn talar koyup, iine atladk. ukurun dibinde durup, talar birer birer alacak ve kolumuzu kaldrp kaldrp frlatacaz. Bylelikle talar yolculuklarna, boy art kol yksekliinden deil de, tam yer dzeyinden balam olacak. Her ta frlatrken, elimizde iki adet (skaler) kontrol deikeni vardr: Taa verdiimiz ilk hzn bykl ve bu hzn yatayla yapt a. Ya da, bu ikisine edeer olarak, ilk hzn yatay ve dikey bileenleri (VY, VD). Her ta frlattktan sonra, zplyor ve ukurun kenarna tutunup, taa bakyoruz. Yukar doru ykselen ta, yerekimi nedeniyle, dikeyde giderek yavalar ve bir sre sonra durup, alalmaya balar. Havada kavisli bir patika izleyip, sonunda yere decektir. Tan seyahat sresi, hznn dikey bileenine baldr. nk; ykselirken yavalamasnn, yar yolda durmasnn, geri dnp yere dmesinin nedeni hep, yerekiminin neden olduu, aa doru ivme-

UYDULAR
dir. Frlatmadaki dikey hz bileeni ne kadar bykse, yerekimi ivmesi hzn bu bileenini o kadar ge sfrlayabilir ve tan trmand ykseklik o kadar fazla, dolaysyla seyahat sresi de o kadar uzun olur (t). Ta bu arada yatayda, hzn yatay bileeni sayesinde bir mesafe kateder. Havann srtnme kuvveti gzard edilecek olursa, hzn bu yatay bileeni sabittir ve ta sonu olarak, ilk hzn yatay bileeniyle havada kalma sresinin arpm kadar uzaa der (vYt). zledii patika, bir parabol eklindedir. ki ucu var; birincisi frlatma noktas, yani ukurun ortas, dieri de tan dt yer. Bu iki nokta arasndaki uzaklk, tan erimi veya menzilidir. Diyelim imdilik, talar olan gcmzle ve hep ayn ilk hzla frlatyor ve ne kadar uzaa dtklerine bakyoruz; olas en uzun erimi yakalamak iin. Hz sabit tuttuumuza gre, elimizde tek bir kontrol deikeni kalm oluyor: Hzn yatayla, yani frlatma noktasnda yere teet olan dzlemle yapt a. Eer bu ay olas en dk deerinde, yani sfrda tutar ve at yere paralel, yani yatay at olarak yaparsak; ta ukurun kenarna arpp kalr. arpmasa da pek bir yol katedemez ve erimi sfra yakndr. te yandan; eer ay olas en yksek deerinde tutar ve at gkyzne doru bir dikey at olarak yaparsak, ta dik bir doru zerinde ykselir. Yeterince byk bir hzla frlatabilseydik eer, yerekiminden kurtulur ve atmosferi terkedip, kimbilir nerelere giderdi. yi de ederdi. nk aksi halde; bir sre sonra durup, geri dnecek ve ayn doru zerinden inip, kafamza decektir. ukurda kaacak yer olmadndan, bunu istemeyiz. Kald ki tan erimi, yine sfrdr. Yatay ve dikey atlar sfr erim verdiine gre, en uzun erimi salayacak olan frlatma as; bu ikisinin arasnda bir deerde olsa gerektir. rnein 45 derece? Gerekten de yle. nk; erim hzn yatay bileeniyle seyahat sresinin arpmna eit olduuna ve seyahat sresi de hzn dikey bileeni tarafndan belirlendiine gre, her iki hz bileenine eit nem vermemiz, yani ay 45 derece sememiz gerekir. Belli bir hz iin en uzun erimi veren a bu... imdi diyelim talar hep 45 dereceyle atyoruz ve fakat, ikinci skaler kontrol deikenini de devreye sokup, frlatma hzn giderek arttryoruz. Ta ne kadar hzl frlatrsak o kadar uzaa gider ve hatta, yeterince hzl frlatabilseydik eer; dnyann kenarndan aa, bolua doru derdi. Derken de izledii patika, yani paraboln; dnyaya doru az veya ok, daha dorusu hzla veya yava bklrd tabii, yerekimi nedeniyle. Hzla bklmesi halinde paraboln uzak ucu, yani ta; yeryznn bir baka noktasnda yere deer, ok yava bklmesi halinde de, dnyadan git gide uzaklap, yoluna uzayda devam ederdi. Bu ikisi arasndaki bir durum, en ilgin olan: Eer tan izledii patika, yerekiminin etkisiyle srekli olarak dnyaya doru kvrlp duruyor ve fakat ta, yerekiminden kurtulup kaamad gibi, kendisinden kap duran yeryzeyine de bir trl ulaamyorsa?... Bu durumda patika kendi zerine kapanm ve yerde balayp yerde sona eren iki ulu bir parabol olmaktan kp, atmosferde asl duran kapal bir eri eklini alm demektir. nk izledii patikann erilii nedeniyle tan, patikann herhangi bir noktasnda tabi olduu merkezi ivme, o noktadaki yerekimi kuvveti tarafndan salanmaktadr. Tan bir yrngeye oturduu sylenir. Bu yrnge bir daire veya elips eklinde olabilir. Dnyamzn merkezini odak noktalarndan birisi veya merkezi olarak alan ve dnyamz evreleyen herhangi bir daire veya elips, bir yrnge olabilir. Herhangi bir cisim, bu yrngelerden, istenen herhangi birisine oturtulabilir: Yeter ki, uygun a ve hzla frlatlabilsin. nk; yerekimi kuvvetinin patika boyunca salayaca ivme deerleri belli ve deimez olduundan; izlenecek patikann hangi hzla bkleceini bu iki deiken; yani frlatma asyla hzn bykl belirler. ki skaler... Onlar da zaten, vektrel hza edeer... Bir cismin yerekiminden kurtulmas iin sonsuza kadar uzaklamas, bunun iin de cisme; sonsuz mesafede ikenki ve yeryzeyindeykenki potansiyel enerjilerinin arasndaki fark kadar kinetik enerji salanmas gerekir. Potansiyel enerji sonsuzda sfr alndndan ve dolaysyla yeryznde negatif olduundan, bu kinetik enerji miktar, cismin yeryzeyindeki potansiyel enerjisinin mutlak deerine eittir. Yani: mv2/2=GMDm/RD. Ki bu bize, ka hz iin, vka=(2GMD/RD)1/2 ifadesini verir. Grld zere, ka hz cismin ktlesinden bamsz olup; G=6,67x10-11m3.kg/s2, 24 MD=5.98x10 kg, RD=6,374x106m deerlerinin yerletirilmesiyle elde edilen; vka= 11.200 m/s veya 11,2 km/s deerine sahiptir. rnein ktlesi 1kg olan bir cisme, bu ka hzna ulamas iin verilmesi gereken kinetik enerji miktar; (1/2)x1xvka2 = 6,27x107 J kadardr. Bu kadar enerji, enerji younluu yaklak 50MJ/kg olan petroln 1,25kgnda vardr. Tabii; cismi sonuza gtrmek yerine, bir
Haziran 2005 5 BLM ve TEKNK

yrngeye oturtmak iin gereken enerji miktar, bundan ok daha azdr. Diyelim yrnge dairesel ve yarap r. Cismin bu yrngede, zerindeki yerekimi kuvvetine edeer bir merkezi ivmeyle dnmesi gerekir. Yani; GMDm/r2=mv2/r veya 2 mv /2=GMDm/2r olmas. Dikkat edilecek olursa, yrnge yarap bydke, yrngedeki hz azalyor. Sonu olarak, cisme balangta verilecek kinetik enerji; hem cismin potansiyel enerjisindeki art [GMDm(1/RD-1/r)] karlamak, hem de yrnge hzna karlk gelen kinetik enerjiyi salamak zorundadr. Yani, GMDm(1/RD-1/2r) ye eit olmak durumunda. Ki bu da, rnein Halley teleskopunun 600 km yksekliindeki yrngesi iin, cismin kilogram bana 340 kJ kadardr. Ka enerjisinden ok daha az... Ancak, havann srtnme kuvveti hesaba katlnca, durum deiir. Bu kuvvet; havann younluu (), iinde seyahat eden cismin hznn karesi ve hareket ynne dik kesit alan (A) ile, bir srtnme katsays (CD) araclyla doru orantldr (FD=ACDv2). Hzn karesiyle artan bu kuvvet, atmosferin en youn alt katmanlarnda byk deerlere ular ve bu kuvvete kar yaplmas gereken i, yani srtnme kayplar, izlenen uu planna bal olarak, cismin yrngeye oturtulmas iin gereken enerji miktarndan ok daha fazladr. Hal byle olunca, 45 derecelik frlatma as, en akkll tercih olmaktan kar. nk srtnme kayplarn bir an nce azaltmak iin, cismin, atmosferin en youn olduu ilk 100 kmlik katmandan en ksa yoldan kartlmas gerekir. Bu ise frlatma

asnn, dikeye yakn olmasn gerektirir. Halbuki dikine frlatlan bir cisim; ilk hz 11,2 km/syi aarsa bolua kaar, aksi halde geri gelir. Dolaysyla; yrngeye oturtmas iin cismin hzna, atmosferin dna kmasndan sonra mdahale edilebilmesi gerekir. Bir sorun daha var... Cismi yrngeye oturtana kadar harcanmas gereken enerji, srtnme kayplar nedeniyle bu denli ykselip de, her kilogram bana kilolarca petroln enerji ieriine ulanca, cisme bu enerjiyi balangta ve bir defada vermek, neredeyse imkanszlar. Mesele buraya kadar gelip kilitlenir ve btn bunlar, Newton yasalarnn kefinden sonra biliniyordu. Bu yzden, Jules Vernein Aya Yolculuk romannda dile getirdii, bir uzay aracn bir topun namlusuna yerletirip aya frlatma fikri, ancak bir bilim kurgu yks olarak alglanabilir. Halbuki, cismin arkasna bir yakt tank ekleyerek, yani roket kullanarak, cisme yol boyunca itki salamak mmkndr. Bu durumda her yakt zerresini yanma anna kadar tamak gerektiinden, toplam yakt maliyeti artar; fakat yol boyunca, kalan yakt miktar azalp da toplam ktle azaldka, ilave yakt gereksinimi de azalr. Bylelikle hem de; roketi dikeye yakn frlatp hedeflenen yrnge yksekliine ulatktan sonra, ikinci bir mdahaleyle hzn deitirip yrngeye oturtmak mmkn hale gelir. Bir kolaylk daha var... Dnya kendi etrafnda batdan douya doru, yaklak 1 gnlk periyodla dndne ve ekvatordaki eperi yaklak 40.075 km olduuna g-

re; ekvatordaki sabit bir nokta, dnyann merkezi etrafnda ve onun dnme ynnde, 40.075/24=1.670 km/saatlik, sesten bile byk bir hzla hareket halindedir. Dolaysyla, ekvatordan frlatlan bir uydu, bu kadarlk bir yatay hz bileenini, sfr yakt maliyetiyle edinmi olacak ve yrngeye ulatnda, yrnge hzna katk olarak kullanacaktr. Bu yzden, uydularn genellikle, rnein Fransz Guyanas gibi, ekvatora yakn noktalardan frlatlmas ve yrngedeki hareket ynnn, dnyann spiniyle ayn ynde, yan batdan douya doru olmas tercih edilir. Maliyetsiz hz bileeni dier enlemlerde, rnein enleminde; dnme yarap kldnden, cos arpanyla azalr. rnein Ankarann yaklak 40 enleminde, 1.670xcos(40)=1.279km/saat. ABDnin Florida eyaletindeki Kennedy Uzay ssnn, 28,5 kuzey boylamnda bulunan Cape Canaveral frlatma ssnde ise, saatte 1.471 km. Ekvatordaki deerle arada 229 km/saat fark var, ki bu dahi nemli. nk, 1kglk ktleye bu fark kadarlk hz kazandrmak iin 0,2 kg petrol edeeri 2.023 J enerjiye, bu enerji kaynan da keza ivmelendirmeye gerek var. Dolaysyla, enerji tasarrufu byk nem tar. Buna karn, sonu olarak; yakt ve tanklar, motorlar da dahil olmak zere, frlatlan toplam ktle; yrngeye oturtulacak olan ve yk de denilen ktlenin 40 ile 60 kat kadardr. Dolaysyla, bu oran olabildiince dk tutabilmek iin, uydu tayan roketler, ekvatora yakn enlemlerden, yere dik olarak frlatlr. (Bknz. Uydu Frlatma)

UYDU FIRLATMA
Uydular roket araclyla atmosferin dnda bir ykseklie frlatlarak veya Uzay Mekiinin gvertesinde seyahat sonrasnda yrngeye oturtulur. Dolaysyla, yrnge hzna ulancaya kadar ivmelendirilmeleri gerekir. Baz lke veya kurulularn roket frlatma yetenekleri vardr ve birka tonluk uydular dzenli olarak yrngeye oturtabilir. ou uydu, balangta yere dik olarak frlatlr. Bu, atmosferin en youn katmanlarnn en ksa srede geilmesini salar ve yakt tketimini en aza indirir. Daha sonra roket kontrol mekanizmalar, ynlendirme (inertial guidance) sistemini kullanarak, roketi uu planna uygun ekilde eimlendirmek zere, k azlarna (nozzle) uygulanmas gereken ayarlamalar hesaplar. ou uu plan, roketin douya doru frlatlmasn ngrr. nk, dnyann kendi ekseni etrafndaki dnme (spin) hz, aracn yrngedeki son hzna, yakt maliyetsiz bir katk salar. Bu nemli bir katk. nk roketlerin yk zaten ar olabiliyor. rnein 11 ubat 2000de, Mekikle Radarl Toporafya Seferi (Shuttle Radar Topography Mission) iin frlatlan Endeavorn toplam arl 2.050.447 kgd. Yrnge hz yrngenin yksekliine bal olup, bu ykseklik arttka azalr ve ka hz olan Vesc=40.320 km/saatden ok daha dktr: 200 km ykseklikte 27.400 km/h, 35.786 km yksekliindeki geostasyoner bir yrngede 11.300 km/h. Yrnge ykseklii 384.400 km olan Ayn yrnge hz ise 3.700 km/h. Aracn doudan farkl bir ynde veya ekvatordan uzak bir yerden frlatlmas, daha yksek eimli bir yrngeyle sonulanr. Yksek eimli yrngeler, dnyann kendi ekseni ektrafnda dnmesinin salad balang hzndan daha az yararlanabilirler. Dolaysyla, aracn yrnge hzna ulamas iin gereken enerjinin daha byk bir ksmn veya hatta tamamn, kendisinin salamas gerekir. Enerji asndan en verimli, yani en az yakt miktar gerektiren yrnge, dk eimli ve dnyann dnmesiyle eynl bir dz yrngedir. Yksek eimli yrngeler enerji ynnden daha az verimli olmakla birlikte, baz uygulamalar asndan dier yrngelere stndr. (Bknz. Yrnge Tipleri) Serbest Uu: Ara, atmosferin 200 km kadar yksekliindeki son derece seyrelmi havaya girdiinde, roketin ynlendirme (navigasyon) sistemleri, kk roketleri ateleyerek arac yatay bir duruma getirir ve uydu braklr. Roketler tam bu aamada, arala uydunun birbirinden ayrlmasn garantilemek iin yeniden atelenir. Tahrikli uu sona ermi olup, bundan sonras serbest uutur. Aracn serbest uua balad andaki konum ve hz vektrleri, yrngesini belirler. Yrnge zerindeki konum ve hz; r, v, deikenleriyle betimlenebilir. Buradaki as, hz vektryle; ya konum vektr, ya da ikinci ekilde grld gibi, konum vektrne dik olan vektr arasndaki a olarak alnabilir. Bu ikincisine, uu patikasnn as denir. Elips yrngedeki bir noktann konumu, ortalama anomali ile de llr. Ki bu; periyodun, yakn noktadan o noktaya kadar gemi olan kesridir.

YRNGE DEKENLER
Gkcisimlerinin hareketleri insanlarn ilgisini, yaz ncesi Bilinmeyen Zeminden (Terra Incognito) beridir ekmiti. Yaznn kefinden sonra, yaplan gzlemler kayda dklmeye baland. Claudius Ptolemynin (85-165) bu gzlemlere dayanarak M 2. Yzylda oluturduu dnya merkezli sistem, 13 asrdan fazla sreyle genel kabul grd. Nikolai Copernicusun (1473-1543) 15. Yzylda ortaya koyduu, bir devrim niteliindeki gne merkezli sistem bu modeli ykt. Ardndan Johannes Kepler (1571-1630), Tycho Brahenin (1546-1601) yaam boyu sren titiz gzlemerinin kaytlarndan hareketle, kendi adyla anlan yasalar kefetti. Bunlardan birincisi; gezegenlerin, odaklarndan birinde gnein bulunduu elips yrngeler zerinde seyahat ettiini, ikincisi; herhangi bir gezegeni gnee balayan bir doru parasnn eit zaman aralklarnda eit alanlar taradn, ncs ise; herhangi bir gezegenin gne etrafndaki yrnge periyodunun karesinin, gezegenin gneten ortalama uzaklnn kpyle orantl olduunu (T2 r3) belirtiyordu. Geri Kepler, gnein gezegenler zerinde, manyetizma benzeri bir etkisinin olabileceinden sz etmiti. Fakat sonu olarak yapt, Brahenin gzlemlerinden genellemeler karmak olmutu. Bu genellemelere yol aan mekanik ve ktleekimi yasalarn, kendisinden bir asr kadar sonra, Isaac Newton (16421727) kefetti. Newtonun mekanik yasalarndan birincisi; zerinde kuvvet bulunmayan cisimlerin sabit hzla hareket ettiini, ikincisi; F kuvvetinin etkisi altndaki bir cismin ktlesiyle ters orantl olarak ivmelendiini (F=ma) saptyordu. Etki eittir tepki eklinde de zetlenebilecek olan ncs, iki cismin birbirilerine etki ettirdii kuvvetlerin eit byklkte ve zt ynde olduunu belirtiyordu. Newtonun ktleekimi yasas ise, birbirinden r uzaklnda bulunan M ve m ktleli iki cisim arasndaki ktleekimi kuvvetinin bykln, F=GMm/r2 ifadesiyle veriyordu. Keplerin genellemelerini, bu yasalardan tretmek mmknd.
BLM ve TEKNK 8 Haziran 2005

Newton yasalar, birbirleriyle ktleekimi araclyla etkileimde bulunan iki cismin hareketinin dzlemsel olmasn gerektirir. Bu hareket, hayali bir indirgenmi ktlenin iki cismin ktle merkezi etrafndaki yrngesiyle betimlenir. Aslnda her iki cisim de birbirinin etrafnda hareket ediyor olmakla beraber; rnein gne ve dnya ikilisinde olduu gibi; ktlelerden birinin dierine oranla ok byk olmas halinde, cisimlerin ktle merkezi byk cismin merkeziyle neredeyse akr. Dolaysyla, iki cismin hareketini yaklak olarak; by ktle merkezinde sabit duruyormu da, k onun etrafnda dolanyormu gibi incelemek mmkndr. Bu durumda; byk cismin birincil ya da asl ktle, dierinin uydu olduu sylenir ve kk cismin by etrafndaki yrngesi, genelde bir elips eklindedir. Elipsin bilindii zere, iki oda vardr. Birincil ktle bu odaklardan birinde yer alrken, uydu elips zerinde dolanr. Elipsi oluturan her noktann, odaklara olan uzaklklarnn toplam ayndr. Odaklardan geen dorunun, elipsle kesime noktalar arasnda ka-

lan parasna, ana (major) eksen, bu eksene klan orta dikmenin elipsle kesime noktalar arasnda kalan parasna da ikincil (minor) eksen denir. Ana eksenin yar uzunluu a, ikincil eksenin yar uzunluu b ile gsterilir ve elipsin x-y dzlemindeki cebirsel denklemi en basit olarak x2/a+y2/b=1 ile verilir. Odaklar arasndaki uzakln, ana eksen uzunluuna oran, yrngenin eriliini (e=b/a) verir ve e=0,1 deerleri, yrngenin daire veya doru olmas durumlarna karlk gelir. Bir uydunun yrngesi, balang konumu ve hz tarafndan belirlenir. Birincil ktleye gre betimlemesi, eitli deikenlerle yaplabilir. rnein yandaki ekilde; birincil ktlenin ekvator dzlemiyle, uydusunun yrnge elipsi grlyor. Ekvator dzleminin ynn belirleyen normal, sa el kuralna gre; bu elin dier parmaklar asl cismin kendi etrafnda dn spin ynne kvrldnda baparman iaret ettii ynde alnr: Batdan douya doru dnen dnya rneinde, kuzey kutbu dorultusunda. Yrnge dzleminin normali ise, yine sa el kuralna gre; bu elin dier parmaklar uydunun yrnge zerindeki hareketi ynne kvrldnda baparman iaret ettii yndedir. Yrnge dzlemiyle ekvator dzlemi arasndaki a (i), yrngenin eim asn oluturur. Eim as inin 0 olmas halinde, yrnge ekvator dzlemiyle akr. Uydu, asl cismin ekvator dzlemi zerinde olup, onun spiniyle ayn ynde dnmektedir. Byle bir yrngenin dz (prograde) olduu sylenir. Eimin 180 derece olma durumunda, yrnge dzlemi ekvator dzlemiyle yine akmakta, fakat uydu bu sefer, asl cismin spin ynnn tersi ynde dnmektedir. Byle bir yrngenin ters (retrograde) olduu sylenir. Eim 90 ise, yrnge ekvator dzlemine diktir ve byle bir yrngenin kutupsal (polar) olduu sylenir. Yrngenin ekvator dzlemini kestii noktalar, dm (node) veya kesime noktalardr. Uydunun gney yarmkreden kuzey yarmkreye trmanrken getii kesime noktasna trma-

n dm, kuzeyden gneye inerken getiine de ini dm denir. Genel olarak; yrngenin asl cisme en yakn noktasna periapsis, en uzak noktasna apoapsis denir. Ancak zelde, bu terimlerin ikinci ksm, asl cismin adna gre, rnein dnya iin; apogee-perigee, gne iin apohelion-perihelion, Ay iin apolune-perilune, Jpiter iin apojove-perojove vb. eklinde deitirilir. Uydunun ekvator dzleminden getii noktalara eitlik noktalar (equinox) denir. rnein, gnein dnya etrafndaki hayali y-

rngesi iin bu noktalar, ilkbahar (vernal) ve sonbahar gn-tn eitlikleridir. Uydunun yrngesi zerindeki eitli noktalarn asal konumu, ilkbahar ekinoksunun gkkredeki boylamna gre llr. rnein, yakn noktann ilkbahar ekinoksuyla yapt a yakn nokta as (), trman dmnnki trman dmnn boylamdr (). Bu tanmlardan hareketle yrnge tiplerini inceleyebiliriz. (Bknz. Yrnge Tipleri)
Gneuyumlu yrngeler (Sunsynchronous, SSO): Salnm (precession) periyodu, gezegenin gne etrafndaki yrnge periyoduna eit olan bir dolaan yrngeye denir. Byle bir yrngedeki uydu her turunda, en yakn noktay, yaklak olarak ayn yerel zamanda geer. Bu, gezegen yzeyine den gne nlarnn asna bal olarak alan aygtlar tayan bir uydu iin yararldr. Tam bir senkron zamanlamay devam ettirebilmek iin, arada bir yrnge ayarna ynelik itki manevralar yapmak gerekebilir. Bir uzay aracn, Vens gibi bir i gezegene gndermek iin; ara, dnyann gne etrafnda dnd ynn tersi ynde frlatlp ivmelendirilir, yani aslnda yavalatlr. Ta ki, gne etrafnda, i gezegenin yrngesininkine eit bir yakn noktaya (aphelion) sahip bir yrngeye oturana kadar. Ara dnya ile ayn ynde, fakat dnyadan daha yava hareket etmektedir. Aracn bir gezegene ulatrlmas, gezegenleraras yrngeye doru zamanda yerletirilmesini gerektirir. Ki, ara gezegenin yrngesine ulatnda, gezegen arala ayn noktada olsun. Bu durum, futbolda bir oyuncunun topu, nnden komakta olan arkadann daha da ilerisine drerek, topla bulumasn salamasna benzetilebilir. Bir aracn, amacn baarabilmesi iin frlatlmas gereken zaman aralna frlatma penceresi denir. Gezegenler aras frlatmalarda, uyduyu ivmelendirmek iin, komu gezegenlerin ktleekimine dayanan sapan etkisinden yararlanlr. yle: Bir uydunun, duraan bir gezegene yaklatktan sonra uzaklap yoluna devam ettiini varsayacalm. Uydu, bu gezegene doru derken kinetik enerji kazanacak, fakat ayn kinetik enerjiyi, gezegenden uzaklarken kaybedecektir. Dolaysyla, gezegenin uygulad ktleekiminin net etkisi sfr olur. Halbuki, gezegen hareket halinde ise, uydu bu davranndan, gezegenin hareket hz kadar hz kazanp kazanl kabilir. rnein Jpiterin gneten uzakl 806 milyon, yrnge eperi ise 5,06 milyar kmdir. Jpiter bu mesafeyi yaklak 12 ylda kapsadndan, ortalama hz saatte 48.000 kmdir. Bir uydu eer, Jpiterin kendi yrngesinde hareket ettii ynde hareket ediyorsa, hzn 30.000 km/h kadar arttrabilir ve bu arpc hz art maliyetsizdir. Ancak, ktleekimi yardmndan faydalanmak iin, gezegenlerin birbirlerine gre uygun dizilimini bekleyip, frlatmay belli zaman pencereleri ierisinde gerekletirmek gerekir.

Yrnge Tipleri
Yeruyumlu yrngeler (Geosynchronous, GEO): Periyodu 24 saat olan, dairesel (e=1) yrngeler. Eiklik derecesi i=0 ise, yere gre duraan (geostasyoner) olduu sylenir. Geostasyoner bir yrngedeki uydu, ekvator zerinde hareketsiz asl grnr. Duraan uydularn ou, ekvator boyunca uzanan, yaklak 35.779 km ykseklikteki bir eritte yer alr. Bu mesafe, aya olan uzakln onda biri kadardr. Ekvator zerindeki bu uydu park alan, yzlerce televizyon, meteroloji ve iletiim uydusu barndrdndan kalabalklamtr. Bu kalabalk, uydulardan herbirinin, sinyallerinin yakn dier uydularn sinyalleriyle karmamas iin duyarl bir biimde yerletirilmesini gerektirir. Televizyon, iletiim ve meteroloji uydular hep duraan yrngeler kullanr. DSS uydu TV anteni bu yzden, genellikle ayn konumda sabitlenir. Eik geosenkron yrngedeki bir uydu ise, her turunda 8 iziyor grnr. Uzay aracn geosenkron bir yrngeye karmak iin, ara nce, uzak noktas 35.786 km olan eliptik bir yrngeye kartlr. Geosenkron aktarma yrngesi (geosynchronous transfer orbit GTO) denilen bu yrnge daha sonra, aracn motorlarnn uzak noktada atelenmesiyle daireletirilir. Kutupsal yrngeler (polar orbit-PO): Eiklik derecesi i=90 olan bir yrngede, uydu genellike alaktan uar ve her turunda kutuplarn zerinden geer. Byle bir kutupsal yrnge, dnya bu yrnge iinde dnerken, uzayda sabittir. Dolaysyla, dnya yzeyinin byk bir ksm, yeryzndeki hemen her nokta, kutupsal yrngedeki bir uydunun altndan geer. Kutupsal yrngeler, geni kapsama alanna sahip olduklarndan, haritalama, gzetim ve fotoraf uydular iin uygundur. Dolaan (walking) yrngeler: Yrngedeki bir uydu, eitli ktleekim etkileri altndadr. rnein, gezegenler tam bir kre olmad gibi, ktlesel dalmlar da her yerde ayn (tekdeerli) deildir. Uydu ayrca, gne, ay ve dier gezegenlerin ktleekimsel etkisi altndadr. Bu etkileri uygun bir planlamayla kullanmak suretiyle, uydunun yrnge dzleminin salnmasn (precession) salamak mmkndr. Byle bir yrngeye dolaan veya salnan yrnge denir.

Aktarma Yrngeleri:
Molniya yrngeleri: Periyodu 12 saat kadar olan, hayli eik dnya yrngeleridir. Yrnge eimi, en yakn noktann deimeyecei, dolaysyla yakn ve uzak noktalarn ayn enlemler zerinde tutulabilecei ekilde seilir. Ki bu durum, 63,4 ve 116,6 eimlerde mmkndr. Bu yrngelerin yakn nokta alar genellikle, gney yarmkrededir. Dolaysyla uydu her turunun yaklak 11 saatini, uzak nokta civarnda kuzey yarmkrenin zerinde geirir. Dnya yrngenin iinde dnmekte olduundan, bu durum yksek kuzey enlemleri iin, yeryzeysel kapsama alann geniletir.

Hohmann aktarma (transfer) yrngeleri: En dk yakt tketimine yol aan gezegenleraras yrngelerdir. Bir uzay aracn, Mars gibi bir d gezegene ynelik bir Hohmann transfer yrngesine oturtmak iin; arac dnyann gne etrafnda dnd ynde frlatarak, hem dnyann ekiminden kurtulmasn ve hem de gnein etrafnda, hedef gezegeninkine eit bir uzak noktaya (aphelion) sahip bir yrngeye ulamasn salayacak olan hza kadar ivmelendirmek gerekir. Aracn hedef gezegene ulatktan sonra yavalatlmas lazmdr. Ki, gezegenin ktleekimi tarafndan yakalanp yrngeye oturtulabilsin.

YRNGE ZERNDEK DI ETKLER

Uydu zerindeki d etkenler, yrngesini betimleyen deikenlerde, sekler denilen dorusal veya periyodik deiikliklere yol aar. Sonuta, nominal yrnge zamanla deiime urar. Periyodik deiikliklerden, periyodu yrnge periyodundan kk olanlara ksa, byk olanlara da uzun periyotlu deiiklikler denir. Yrngenin tam tarifi periyodik deiimlerin de hesaba katlmasn gerektirmekle beraber, sekler deiimler uzun vadede deiim biriktirdiklerinden, daha nemlidir. Ki bunlar da unlar: 1. Gne ve Ay gibi nc cisimler, yrnge parametrelerinde periyodik ve sekler deiimlere yol aar. Sekler deiimler, yrngenin ekliptik bir kutup etrafnda jiroskopik salnmndan (precession) kaynaklanr. Trman dmnn boylam ve yakn nokta asndaki sekler deimler, zellikle yksek yrngeler iin nemlidir. 2. Dnyann ekvatorda yayvan, kutuplarda bask olmas ve ktle dalmnn her yerde ayn olmamas, yrnge parametrelerinin tmnde periyodik deiimlere yol aar. Ama baskn olan etki, trman dmnn boylam ve yakn nokta asndaki sekler deiimlerdir. Dnya iin bir potansiyel fonksiyon tanmland takdirde, uydunun ivmesi, bu fonksiyonun gradiyentinden hesaplanabilir. En yaygn olarak kullanlan geopotansiyel fonksiyon, enleme ve yerel (zonal) katsaylar da denilen geopotansiyel katsaylara baldr. Molniya yrngelerinde yakn nokta as deimez. 3. Uydu, atmosfer ierisindeki hareketi srasnda, akkan havann srklenme (drag) kuvvetine tabidir. Bu kuvvet, frlatma ve atmosfere yeniden giri srasnda en yksek olmakla beraber, alak yrngedeki bir uzay aracnn ince atmosferdeki seyahati srasnda da vardr. Bu kuvvet, aracn zamanla bir spiral izerek atmosfere girmesine, sonu olarak paralanma veya yanmasna yol aar. 120-160 km ykseklie inen bir uzay arac, birka gn ierisinde der ve son paralanma, yaklak 80 km ykseklikte yer alr. te yanBLM ve TEKNK 10 Haziran 2005

dan, 600 kmnin zerinde, bu kuvvet o denli zayftr ki, yrnge 10 yldan fazla sreyle ayakta kalabilir. Bu bozunma sresi genellikle, uydunun ilevsell yaamndan fazladr. Dolaysyla genelde, uydu ne kadar yksekse, yrngesinde kal sresi de o kadar uzundur. En d katmanlar iin yzlerce yl. rnein ay, milyarlarca... Srklenme kuvveti FD=CDv2A/2, atmosfer younluu , aracn hz v ve hareketi ynndeki yzey alan Aya baldr. te yandan, aradaki iliki katsays CD; ara hz vnin, atmosferdeki ses hz cye oran olan Mach says NM ile deiir. T scaklndaki atmosferde, c=(kRT)1/2. Dnya atmosferinin 90 kmden yksek ksmna termosfer denir ve burada, Gneten gelen ar morst nlarn sourulmas, scakln ykseklikle birlikte hzl artna yol aar. Gnlk ortalama deeri 600 ile 1.200 K ara-

snda deien scaklk, 200-250 km ykseklikte bir snr deerine ular. Gne patlamalar atmosfer younluu zerinde etkili olup, daha yksek younluklara yol aar. 150 kmnin altndaki younluklar fazla etkilenmemekle beraber, 500-800 km arasndaki ykseklikler iin younluk, etkinliin en yksek ve en dk durumlar arasnda 100 kat kadar deiebilir. Younluk deiimlerinin byk olmas, uydu yrngelerinin, gne etkinliinin en yksek olduu dnemlerde daha hzl, en dk olduu dnemlerde de daha yava bozunmas anlamna gelir. Gnein radyasyon basnc, tm yrnge parametrelerinde periyodik deiimlere yol at gibi, arac da yavalatr. Uranlan hz kayb asndan; 800 kmnin altndaki uydular iin atmosfer srtnmesi, 800 kmnin stndekiler iin ise, gnein radyasyon basnc daha baskndr.
35.780 km, yere gre duraan, geostasyoner yrngeler. Hava tahminleri ve frtna uyarlar iin kullanlan grntleri salayan meteroloji uydular, bu tr yrngelerde dolayor. Veri, televizyon, grnt ve baz telefon aktarmlar, bu tr yrngelerdeki iletiim uydularnn araclyla gerekleiyor. Tipik uydu telefon balantlar, 550-650 milisaniyelik iftynl gecikmeye yol at iin, uzun mesafe grmelerinde pek tercih edilmiyor. Halen internet zerinden grmeler de benzer, fakat uzaklk deil de saysal sktrmadan ve bant aral snrlamalarndan kaynaklanan bir gecikme sorunu yayor. letiim uydular esas olarak, uzaydaki radyo rle istasyonlarndan ibaret. Uydular, odaklanm radyo ayakizi (focused radio footprint) ve kazan tipi antenler (gain-type antenna) sahip daha gl vericilerle donatldka, uydu anaklar klyor. Bu uydularn abonmanlarnn kullanmlar arasnda; basn ajanslarnn haber ak, borsalar, i dnyas ve finans piyasalaryla ilgili bilgiler, ksa dalga yayndan kanp uzaklaan veya ksa dalga yaynlarn, uydu balantl mikrodalga aklaryla (mikrowave uplink feeds) destekleyen uluslararas radyo yaynclar, CNN ve BBC gibi kresel televizyonlar, CD kalitesinde yayn yapan saysal radyolar var.

Yrnge Ykseklikleri
5.000-10.000 km asenkron yrngeler. Bilimsel aratrma uydular bazen 4.8009.700 km ykseklikten topladklar verileri, radyo telemetre sinyalleri araclyla dnyaya gnderirler. Sz konusu bilimsel aratrmalar u uygulamalar ierir: Bitkiler ve hayvanlar hakknda aratrmalar, yabanl yaamn izlenmesi, volkanlarn gzetimi gibi yerbilim aratrmalar, Kzlalt Astronom Uydusunun kullanmyla astronomi, NASAnn gne fiziini inceleyen Ulysses Seferi ve mikrogravite incelemeleri gibi fizik almalar. 10.000-20.000 km asenkron yrngeler. ABD Savunma Bakanl, navigasyon amacyla GPSyi (Global Positioning System) kurdu. Bu sistem, 10-20 bin km ykseklikteki uydular kullanarak, alclarn konumunu belirliyor. GPS alcs; denizde bir gemide, dier bir uzay aracnda, bir uak veya otomobilde, ya da cebinizde olabilir. GPS alclar, fiyatlar dtke haritalara rakip olacak ve tanmadk kentlerde ara kullanm kolaylaacak. ABD ordusuyla mttefikleri, l Frtnas Harekat srasnda 9.000den fazla GPS alcs kulland. ABDnin Ulusal Okyanus ve Atmosfer Ynetim rgt (National Oceanic and Atmospheric Administration-NOAA) Washington Antnn yksekliini lmek iin GPSden yararland. (Bknz. GPS Nasl alr?)

YRNGE MANEVRALARI
Baz aamalarda, uzay aralarnn yrnge parametrelerinden bazlarnn deitirilmesi gerekir: 1. Aracn balagta parkedildii yrngeden grev yrngesine transferi srasnda, 2. Bir baka arala bulumas veya karlamas iin, 3. Yrnge bozulmalarn gidermek amacyla parametreleri dzeltmek iin. ou kez, yrnge yksekliinin, dzleminin veya her ikisinin birden deitirilmesi gerekir. ykten ke transfer srasnda da, hareket ynnn tersi ynde uygulanr. Yrnge transferi iin hzda yaplmas gereken toplam deiim, transfer elipsinin yakn ve uzak noktalarndaki hzlarn vektrel toplamdr. Bu hz vektrleri eynl olduklarndan, toplam hz deiimi, ilk ve son yrngelerdeki hzlarn byklklerinin toplamna eittir. Yrnge Yksekliini Deitirme: yk herhangi bir ana eksen uzunluu semek suretiyle belirlenebilir. Ana eksen bilindiinde, erilik (eksantirisite), transfere kadar kapsanan asal mesafe, transfer iin gereken hz deiimi ve transferin tamamlanmas iin gereken sre hesaplanabilir. Yrnge Dzlemini Deitirme:

Aracn yrngesini deitirmek iin, hz vektrnn byklk veya ynnn deitirilmesi lazmdr. tki sistemleri ou kez, yrnge periyoduna oranla sadece ksa bir sre iin altndan, manevray, konum sabitken hzda yer alan bir impuls deiimi olarak ele almak mmkndr. Bu nedenle, aracn yrngesini deitiren herhangi bir manevrann, ilk yrngenin son yrngeyi kestii noktada gereklemesi lazmdr. Yrngelerin kesimemesi halinde, her ikisini birden kesen bir ara yrngenin kullanlmas gerekir. Bu son durumda manevra, en az iki ateleme itkisi gerektirir. Yrnge dzleminde en sk yaplan manevra, yrngenin byklk ve enerjisini, genellikle alak bir park yrngesinden, rnein yeruyumlu daha yksek bir grev yrngesine deitirir. lk ve son yrngeler kesimediinden, manevrann bir transfer yrngesine gereksinimi vardr. Sada bir Hohmann transfer yrngesi grlyor. Bu durumda, transfer yrngesinin elipsi, ilk ve son yrngelere, transfer yrngesinin yakn ve uzak noktalarnda teettir. Yrngeler teet olduundan, hz vektrleri eynldr ve Hohmann transferi, ayn dzlemde yatan dairesel iki yrnge arasndaki en enerji verimli aktarm temsil eder. Kk yrngeden byne transfer srasnda, hz deiimi hareket ynnde, b-

Olaan olarak bir uzay aracnn, mmkn olan en az miktarda enerjinin kullanmyla transferi istenir. Ki bu genellikle, bir Hohmann transfer yrngesinin kullanmyla sonulanr. Fakat bazen bir uyduyu yrngeler arasnda, Hohmann transferinin gerektirdiinden daha ksa bir srede transfer etmek gerekir. Yandaki ekil, Tek Tanjantl Yanma denilen daha hzl bir transferi gsteriyor. Bu durumda, transfer yrngesi ilk yrngeye teettir. Son yrngeyi kesme as ise, transfer yrngesinin, kesime noktasndaki uu patikas asna eittir. lk yrngeye teet sonsuz sayda transfer yrngesi vardr ve bunlar son yrngeyi deiik alarla keser. Dolaysyla, transfer yrngesi; transfer yrngesinin bykln, transferin asal bykln veya transfer sresi iin gereken zaman belirtmek suretiyle seilebilir. Daha sonra, transfer yrngesi betimlenir ve gereken hzlar hesaplanr. Transfer yrngesinin bykl rnein, Hohmann transfer elipsininkinden daha b-

Bir uydunun yrnge dzleminin yneliini, ounlukla eimini, deitirmek iin hz vektrnn ynnn deitirilmesi gerekir. Bu manevra, Vnin yrnge dzlemine, dolaysyla da balangtaki hz vektrne dik bir bileeninin olmasn gerektirir. Eer yrnge bykl ayn kalrsa, manevraya basit dzlem deiimi denir. VFnin VIya eit olmas halinde, bu ifade V=VIsin(/2) olur. Ki burada, VI, yanmadan nceki ve sonraki hz, da gerekli olan a deiimidir. Yukardaki eitlikten grld zere, a deiimi eer 60 ise, hzdaki gerekli deiim, ilk hza eittir. Dzlem deiimlerinin, hzdaki gereken deiim ve sonucu olan yakt tketimi asndan maliyeti ok ardr. Bu maliyeti en aza indirgemek iin, yrnge dzleminin, uydu hznn en dk olduu noktada gerekletirilmesi lazmdr. Yani elips bir yrnge iin, uzak noktada (apogee). Baz durumlarda, uyduyu nce daha yksek bir yrngeye oturtup, yrnge dzlemini apogeede deitirdikten sonra, ilk yrngesine geri dndrmek daha az maliyetli olabilir.

Meteroloji uydular: TIROS, COSMOS VE GOES gibi, dnyada hava tahmini iin kullanlan fotoraflar gnderen, yere gre sabit (geostationer) olan veya kutupsal yrngelerde dolaan uydular. letiim uydular: Telefon ve veri alverilerini aktaran, Telstar ve Intelsat gibi uydular. Genellikle yeruyumlu (geosenkron). En nemli zellikleri, yzlerce veya binlerce transponder iermeleri. Transponder, belli bir frekanstaki konumay alp bylttkten (amplify) sonra, baka bir frekansta tekrar yeryzne aktaran radyo. Yayn uydular, iletiim uydularna benzer ve TV sinyallerini bir noktadan dierine iletirler. Bilimsel uydular, deiik bilimsel ilevlere sahip. Hubble Uzay Teleskopu en nls. Pek ok dieri, gne lekelerinden gama nlarna kadar eitli unsurlar inceliyor. Ulam (navigasyon) uydular, uak ve gemilerin rota tayinine yardmc. En nlleri GPS ve NAVSTAR uydular.
BLM ve TEKNK 12 Haziran 2005

Kurtarma uydular, acil durum sinyallerine yant veriyor. Dnya gzetim uydular, yeryznn scaklndan, orman alanlarna ve buzullara kadar eitli unsurlardaki deiimleri gzetliyor. En nlleri LANDSAT serisi. Askeri uydular. Uygulamalar gizli olmakla beraber, yksek teknoloji dzeyli elektronik ve fotoraf donanmyla, snrsz gzetim imkanna sahipler. Uygulamalar arasnda: ifreli iletiimin aktarm, Nkleer gzetim, Rakip askeri glerin hareketleri, Fze atelemeleri hakknda erken uyar, Yeryz radyo balantlarn dinleme, Radarla grnt alma, Byk teleskoplarn kullanmyla, askeri adan anlaml alanlarn fotoraflanmas. AMSAT: Amatr radyo ileticilerinin dnya apndaki, kar amac gtmeyen rgt olup, yelerinin aidatlaryla desteklenen uydular kullanyor.

Resmi ad Radio Amateur Satellite Corporation. AMSAT yelerinin imdiye kadar katld etkinlikler: 40tan fazla uydunun gelitirilmesi ve yapm, uydunun yrngeye oturtulmasndan sonraki yer kontrol, uydu araclyla szl iletiim ve uyduyu radyo rle balants olarak kullanarak bakalarn dinleme. AMSAT uydular, bir ksa dalga alcs veya radyo taraycs (scanner) kullanlarak dinlenebiliyor. Ham operatrleri doal afetler srasnda, kara balantlar ve cep telefonu alar kesildiinde ya da ar yklendiinde uydular kullanyor. AMSAT yapm uydular, bo yer (payload) kald takdirde yerletirme ilkesine gre frlatlyor. 1961de yrngeye yerletirilen ilk uydusu, OSCAR (Orbiting Satellite Carrying Amateur Radio). zleme yazlmlar (tracking software) kiisel bilgisayarlar iin mevcut ve baz AMSAT

Uydu Trleri
uydular, veri, grnt ve ses yeteneklerinin bir karmna sahip. Yandaki resimde, Phase 3D AMSAT uydusunun donanm gvertesindeki elektronik modller grlyor. Sol stte kamera donanm, alt srada ise eitli alclar var. Temmuz 2000de Arane 507 ile frlatlm. (Foto: AMSAT) Uydularn Ortak Donanm: Ara (bus) denilen, metal veya kompozit malzemeden bir gvde. Frlatmaya dayankl olup, hereyi bir arada tutuyor. Genellikle gne gzelerinden oluan bir g kayna ve depolama iin akler. Gze dizileri, arj edilebilir bataryalara g saarken, yeni tasarmlarda yakt hcreleri var. ou uydu iin g, snrl olduundan ok kymetli. Dier gezegenlere gnderilen aratrma uydularnda nkleer g KH GZETM UYDULARI: Kod ad Kennan olan Keyhole snf (KH) gzetim uydular, 30 yldan fazladr yeryzn gzetliyor ve askeri amal fotoraflar ekiyor. Bir KH12, Hubble Uzay Teleskopuna benzeyen, fakat uzay yerine yeryzn gzetleyen 1 milyar ABD$lk bir uydu. Gvenlik gerekesiyle yrnge program aklanmyor. 15 tonluk Lacrosse snf radar grnt uydularyla desteklenmi haldeler. Bir KH uydusu, yrngeye oturtulmu, ok byk mercekli dev bir saysal fotoraf makinasna benzetilebilir. Optik grntl gzetim uydular, 320 km ykseklikten, dnyaya geri gnderilmek zere hazrlanan fotoraf oluturan grntleri yk elenikli aygt (charge coupled deviceCCD) kullanarak topluyor. Uydular yrngede dolatklarndan, belli bir blge zerinde fazla duramyor ve dolaysyla, gerek zamanl video grnts kaydedemiyor. Uydular genellikle NASAnn Uzay Mekii seferleriyle veya Titan 4 roketleriyle gizli yrngelere yerletirilip, Ulusal Gzetim Ofisi (National Reconnaisance Office, NRO) tarafndan ilebilgilerini isteyebilmesi ve uydunun salk durumunu izleyebilmesi iin bir radyo verici/alcs var. ou uydu, yrnge deiiminden, bilgisayar sisteminin yeniden programlanmasna kadar pek ok ilemin yaplabilmesi iin, yerden kontrol edilebilir haldedir. Hepsinde, uyduyu doru ynde tutan yneli kontrol sistemi (attitude control system-ACS) bulunuyor. Hubble Uzay Teleskopu, saatte 27.359 km hzla seyahat ediyor olmasna karn, teleskopu saatler boyunca uzaydaki ayn bir konuma ynelik tutmaya yarayan ayrntl bir kontrol sistemine sahip. Sistem; giroskoplar, ivmelerler (accelerometer), dengeleyici tepki tekerlei sistemi, itkiciler, yldzlar gzleyerek uydunun konumunu belirleyen sensrlerden oluuyor. 1993te frlatlm olan leri letiim Teknolojisi Uydusu, dar n vericisi olarak oklu anten kulland. Californiadaki Vandenberg Hava ss, ABDnin Souk Sava srasndaki ve imdiye kadarki gzetim uydularnn frlatld ana s oldu. lk uydularn gvertelerinde, film tomarlarnn dnyaya geri gndermek zere tpler bulunduruyor ve atlan tpler, Hava Kuvvetleri ekipleri tarafndan Pasifik Okyanusu zerinde yakalanyordu. 1958 ylndan sonra Lockheed Martin tarafndan imal edilen zel uydular, Ulusal Gzetim Ofisi (National Reconnaissance Office) ile anlama erevesinde artk Boeing tarafndan yaplyor.

de kullanld. G sistemleri srekli olarak gzetlenip, g ve dier sistemler hakkndaki veriler, telemetri sinyalleri eklinde dnyadaki slere gnderiliyor. Hepsinin gvdesinde, eitli sistemlerin denetim ve gzetimi iin bir bilgisayar. Radyo sistemi ve anten. ou uydunun en azndan, yer ekibinin durum tiliyor. Uydulardan gelen saysal grntler, Ulusal Yer-Uzay stihbarat Ajansnn (National Geospatial-ntelligence, NGA) gl bilgisayarlarnda incelenip, ilenerek birletiriliyor. Siyah beyaz grntler askeri ve sivil rgtler tarafndan kullanlyor. Bu snf uydular hakkndaki bilgiler gizli tutulmakla beraber, her an iin yrngede birkann bulunduu biliniyor. 10-15 cmlik grnt znrlne sahip olup, bir evin bahesindeki bisikleti grebilirler. Uzaydan yeryzn haritalamakta ilk kullanlan Corona uydular, 1,8 mlik grnt znrlne sahipti. 1960-1972 yllar arasnda, CIA ve ABD Hava Kuvvetleri ile ile anlamal olarak Locheed Martin tarafndan retilip, 100den fazlas frlatld. Grnt ileme uzmanlar uydu verilerini kullanarak, yerdeki toprak ekillerinin ve yaplarn boyutlu grntsn oluturabiliyor. Bu grntler, savaan lkelerin bar grmelerinde kullanlyor. Veya bir lkenin herhangi bir etkniklik hakkndaki savlarnn doru olmad kantlanabiliyor. Ayn teknoloji, sulularn olas ka yollarnn belirlenmesinde de kullanlyor.

GPS Sistemi
Varsayalm ki dzlem zerinde yayorsunuz ve yolunuzu kaybettiniz, nerede olduunuzu bilmiyorsunuz. Ancak, elinizde bir telefon var ve konumlarn bildiiniz baz arkadalarnza ileti gnderebiliyorsunuz. Arkadalarnzdan her biri, her naslsa, gnderdiiniz iletiden nerede olduunuzu anlayp, size kendisinden ne kadar mesafede olduunuzu bildiriyor. Diyelim 1., 2. ve 3. arkadanz; r1, r2, r3 mesafelerini bildirdi. Eer 1. arkadanz merkez alan r1 yarapl bir daire izerseniz, bu daire zerindesiniz demektir. 2. arkadanz merkez alan r2 yarapl daire, birinci daireyi iki noktada keser ve sizin, bu noktalardan birinde olmanz gerekir. Nihayet, 3. arkadanz merkez alan r3 yarapl daire, bu iki noktann birinden geer ve o nokta, sizin bulunduunuz konumu verir. Kresel Konumlandrma Sistemi KKS, (Global Positioning System, GPS), buna benzer ekilde alr. Bir GPS Uydusu (ABD) Ancak, boyutlu uzayda bir nokta belirlemek iin, daire yerine, drt kre gerekir. nk, iki kre bir ember zerinde kesiir. nc kre, bu emberi iki nokta zerinde keser ve bu noktalardan hangisinde bulunduunuzu belirleyebilmek iin, drdnc bir kre daha gerekir. Aslnda, KKS iin gerekmez. nk; eer bu noktalardan birisi yeryznde ise, ki siz yerde olduunuza gre yle olmak zorundadr, dieri havada veya topran altnda olacandan, devre d kalr. Dolaysyla, dnya yzeyinde konum belirlemek iin, kre yeterlidir. Fakat, emniyet pay olarak drdnc kre de kullanlr. Bu u demek: yeryzndeki herhangi bir nokta her an iin, 24 elemandan oluan KKS sisteminin en az drt uydusunun kapsama alanna girmektedir. Aygtnz, uydularn drdnden ald imgelerden hareketle, her birinin uzakln ayr ayr hesaplayabilirse ve konumlarn da biliyorsa eer; her birini merkez alan igili kreleri ina edip, kesime noktasn alarak, konumunuzu da belirleyebilecektir. Soru u tabii: Uydularn uzaklklar nasl hesaplanacak? Uydularn her biri bunun iin; belli bir andan, diyelim tam geceyarsndan itibaren, upuzun bir rasgelemsi saysal dizi (digital pseudocode) yaynlamaya balar. Dizinin basamaklar arasndaki sreler sabit olup, nanosaniye (10-9 s) dzeyindedir. Alcnz da ayn diziyi, keza tam geceyarsndan itibaren retmeye balamtr. Bir konum belirlemesi yapmaya giritii anda, nce saatine bakar: Diyelim t. Sonra, uydudan gelen diziyi kendisininkiyle kyaslar. Uydu yaynlar, k hzyla da seyahat etseler, gecikmeye uradklar iin; iki dizi arasnda bir miktar kayma olmutur. Alcnz, kaymann ka basamaktan olutuunu sayarak, uydudan gelen imgenin gecikme sresini hesaplayabilir: Diyelim t. Uzakl bulmak iin yapmas gereken, t farkn alp, k hzyla arpmaktr. Ancak, uydu merkezli kreyi izebilmesi iin, uydunun t-t annda nerede olmu olduunu bilmesi gerekir. Bu nasl olacak?... Her uydu, sabit olmas gereken bir yrnge zerinde periyodik bir hareket yapmakta olduundan, kuramsal olarak; gelecekteki her an iin konumu bellidir. Dolaysyla her uydu, her an iin
BLM ve TEKNK 14 Haziran 2005

hangi konumda bulunacan, zamann fonksiyonu olarak, nceden hesaplayp izelgeler (almanac) hazrlamtr. Bu izelgeleri periyodik olarak yaynlar ve izelgeler, alcnn hafzasnda vardr. Alc, uydunun t-t anndaki konumunu, o uydunun izelgesine bakarak belirler. Geriye kreleri izip, kesime noktalarna bakmak kalmtr. Ancak, uydulardan gelen imgelerin seyahat sresi ok ksa olduundan, t lmlerinin ok, nanosaniye dzeyinde duyarlkla yaplm olmas gerekir. Aksi halde, kreler tek bir noktada kesimez. Nanosaniye dzeyinde duyarl zaman lm, sadece atom saatleri tarafndan yapabilir. Nitekim uydularn her birinde, birer atom saati vardr. Fakat, bu saatlerin fiyat 50-100 bin dolar arasnda olduundan, alclarnda kullanlmalar mmkn deildir. Alclar, bildiimiz basit kuvartz saatlerini kullanr. Dolaysyla; uydular zaman duyarl bir ekilde belirlerken, alclar t gecikmelerini hatal lmektedir. Ne olacak imdi?... Aslnda bu yle bir hatadr ki, kendisinden hareketle dzeltilebilir. nk; diyelim aygtn saati, atom saatlerine gre geride kalyor: tleri kk ler, hepsini ayn miktarda. Uzaklklar eksik hesaplar: Hepsini ayn miktarda. Hal byle olunca, daireler tek bir noktada kesimez. Bu durumda aygt, yeni bir hesap yapmak zere, tleri bytr: Hepsini ayn miktarda, diyelim tH kadar. Yeni tlerle yeni yaraplar hesaplar. Uydular merkez alan yeni daireler, tek bir noktada kesimezlerse eer, baka bir tH daha dener. Ta ki daireler tek bir noktada kesiinceye kadar. Bu olduu anda; hem konumu belirlemi, hem de saatindeki gecikme miktarn bulmu olur: tH. Saatini ayarlar ve atom saatleriyle uyumlu hale getirmi olur. Alcnz ak olduu srece, bu ayarlamay srekli yapar ve saatini, uydulardaki atom saatleriyle uyumlu tutar.. Peki: Ya saati ileri gidiyorsa?... Geri aygt her iki olasl da, tH iin hem art hem eksi iaretli deerler kullanarak halledebilir. Ama unu dnmeye deer... Aygtn saati ileri gidiyorsa, daireler olmas gerekenden daha byk, geri kalyorsa daha kktr ve her iki durumda da, tek bir noktada kesimezler. Ama acaba; tek bir noktada kesimemenin bu iki halinin geometrileri arasnda niteliksel bir fark var mdr ve varsa nedir? Neyse... Sistem aslnda biraz daha karmak. nk, her ne kadar uydularn sabit yrngeler zerinde hareket ettikleri varsaylyor ise de, bu yrngeler; bata Ay olmak zere gkcisimlerinin ekim kuvveti veya yrnge yksekliinde ok seyrelmi de olsa, atmosferin srtnme kuvveti nedeniyle, zaman zaman bozulmalara urar. O zaman da

alcnz, hafzasndaki uydu konum izelgelerinden hareketle yapt hesaplarda yanlr. Buna kar nlem olarak, ABD Savunma Bakanl uydularn konum ve hzlarn aralkl olarak yeniden lp, o andan itibarenki yrnge profillerini hesaplayarak, yeni konum izelgeleri hazrlamakta ve bu izelgeleri, uydu bilgisayarlarann hafzasna ykleyip, gncellenmelerini salamaktadr. Ki uydular da alclara iletip, konum izelgelerini gncelletsinler diye... te yandan, aygtnzda tek bir alc varsa, drt uydudan alnan imgeler, ard ardna ileme tabi tutulur ve bu zorunluluk, konum hesabnda belirsizlik dourur. Daha iyisi; aygtn, uydularn her biri iin ayr alclar kullanarak, hesaplarn paralel olarak yapmasdr. Baz aygtlar bu donanma sahiptir. Son olarak ve fakat nemsiz de olmayarak; uydulardan gelen elektromanyetik dalgalar k hzyla seyahat ediyor olmakla beraber, bu hz; zellikle iyonosferdeki iyonlama ve troposferdeki, younluk ve nem oran farkllklar gibi nedenlerle, az da olsa deiir. Ayrca, sinyaller, zellikle metal arlkl gkdelenler tarafndan yanstlmakta ve uydular, aslnda olduklarndan daha uzakta gstermektedir. Dolaysyla, alclar bazen hesaplamalarnda yanlabilir. Bu olumsuzluklara kar, KKS sisteminin ayrmc (diferential) biimi kullanlr. DGPS (Differential Global Positioning System) olarak bilinen bu sistemde, uydu imgeleri nce bir yer istasyonu tarafndan alnr. stasyon bu bilgilerden hareketle, tpk alclarn yapt gibi, kendi konumunu hesaplar. Fakat, sabit olan kendi konumunu zaten bilmektedir. Hesap sonucunu, bilinen bu deerle kyaslar ve aradaki farktan hareketle, uydularn gerek konumlarn belirleyip, civarndaki, bu sistemi kullanan alclara iletir. Peki ne ie yarar KKS?... Tabii, belirledii enlem ve boylam kullanarak, bulunduunuz konumu bir harita zerinde bulabilirsiniz. Hatta baz aygtlar, hafzalarna harita dosyalarnn indirilmesine veya dosya kartular araclyla yklenmesine izin verir. Bu dosyalar, bir bilgisayara aktarlp, ekrana yanstabilir. Baz alclarn kendi ekran vardr. Hesaplanm olan konum ekranda, ldayan bir noktayla gsterilir. Keza, aracnzla seyahat srasnda, alcy ak tuttuunuz srece; bulunduunuz konum ve izlediiniz rota, ekrandaki harita zerinde sergilenip, alternatif seyahat yollar belirtilebilir. Bu durumda aygtn; ne kadar sredir seyahat etmekte olduunuzu ve ne kadar yol katetmi bulunduunuzu gsterme (odometre), anlk ve ortalama hznz belirtme yetenei de vardr. Ayrca, hedefinizi belirtmeniz halinde, kalan yolunuz ve o ana kadarki ortalama hznzdan, hedefinize varma sre ve saatinizi de belirleyebilir. Yandaki ekilde byle bir aygt grlyor.

FIRLATMA PENCERES, BULUMA

Buluma: Uzay aracnn bir baka arala bulumas gerektiinde, yrnge transferi daha karmak bir hal alr. nk, buluacak olan arala buluaca hedefin randevu noktasna ayn anda varmalar gerekir. Bu duyarllk bir faz ayar yrngesinin kullanmn gerektirir. Faz ayar yrngesi, bir Hohmann transferinin balatlabilmesi iin buluacak aracn hedefe gre almas istenen geometriyi yakalamasyla sonulanan herhangi bir yrngedir. Eer ilk ve son yrngeler; dairesel, farkl byklklerde ve edzlemsel iseler, faz ayar yrngesi, buluacak olan aracn ilk yrngesidir zaten. Buluan ara (interceptor), iki aracn greli hareketi istenen geometriyi yakalayana kadar kendi yrngesinde kalr ve tam o anda, bir Hohmann transfer yrngesine geirtilir. Frlatma penceresi: Uyduyu, hedeflenen ilevlerini yerine getirebilmesi iin oturmas gereken yrngeye yerletirmek zere dnya yzeyinden frlatmak iin en uygun zaman aralna denir. Bu araln belirlenmesi, buluma problemine benzer bir problem oluturur. Yrnge dzlemi bavuru sistemi yerde olan bir uzayda sabit bulunduundan, frlatma penceresi, yeryzeyindeki frlatma ssnn dnyayla birlikte yrnge dzlemi iinde dnd sredir. Frlatma zaman; ssn enlemi ve boylamna, uydu yrngesinin eiklik asna ve trman dmnn boylamna baldr. Frlatma penceresinin, kt hava koullar veya arza gibi herhangi bir aksaklk nedeniyle karlmas halinde, bir sonraki pencere beklenir. Aksi halde, uydu, grevinin gerektirdii yrngeye yerletirilemeyebilir. Uzay Mekii uularnda frlatma penceresinin seimini belirleyen nemli bir etken, sorun kmas halinde ekibin gvenle yere indirilebilmesi sorunudur. Byle bir durumda mekiin ini iin kullanaca TransAtlantik ini blgesinin, kurtarma ekiplerinin rahata alabilmesi asndan gn nda olmas gerekir. Dier tr, rnein gezegenleraras aratrma uular iin, frlatma penceresinin, aracn hedefine en verimli patika zerinden varmasn salayabilmesi gerekir. Baka bir gezegene gnderilecek olan bir uyduyu tayan Uzay Mekii misyonu, farkl bir rnek oluturur. Mekikten braklan uydunun yolculuunu, gvertesindeki mevcut motor ve yaktla tamamlayabilmesi iin, dnya ile dier gezegenin belli greceli konumlarda olmas lazmdr. Ki bunun iin, herhangi bir ayda yalnzca birka gnlk bir frlatma penceresi bulunabilir. rnein MIR buluma misyonu STS71in, yalnzca 5 dakikalk bir frlatma penceresi vard.

Yrnge Onarm, Hz Deiimi (V) Btesi

Yrnge onarm: ou uydu, bir kez yrngesine oturduktan sonra, ilave bakm gerektirmez. Fakat, bozucu d etkiler yrnge parametrelerini deitirdiinde, uydunun grev gereksinimleri bu parametrelerin dzeltilmesini, bu da manevray gerektirir. Yeryzeyinde belli bir hatt izlemesi gereken uydularla, yere gre duraan uydular, bunun iki zel rneini oluturur. Bir uydunun grevini tamamlamasndan sonra, yrngesine bal olarak, eitli seenekler uygulanabilir. Alak yrngelerin bozunmasna ve uydunun atmosfere yeniden giri yapmasna izin verilebilir. Hatta, bir hz deiimi uygulamak suretiyle bu sre hzlandrlabilir. Bata yeruyumlu ykseklikler olmak zere, herhangi bir ykseklikteki uydular, uzaydaki aktif aralarla arpmalar olasln azaltmak amacyla, zararsz yrngelere kartlabilir. V V btesi: Yrnge tasarmcs iin, her uzay misyonu, bir dizi farkl yrngeden oluur. Bir uydu; rnein alak bir park yrngesinde salndktan sonra, grev yrngesine aktarlabilir; bir dizi faz ayarlama veya alternatif grev yrngesinde seyredebilir ve ilevsel mrn doldurduktan sonra, nihai bir yrngeye geebilir. Bu yrnge deiimlerinin her biri enerji gerektirir. V btesi, bu enerjinin muhasebesi iin kullanlr. Uzay misyonu sresince gerekli olan tm hz deiimlerinin toplam olup, genel anlamda, o misyonun yrnge senaryosunun maliyetini temsil eder NOTLAR: Maliyet: Bir hortum gzetleme uydusu 290 milyon, fze uyar uydusu 682 milyon ABD$. Uydularn bir dier maliyet unsuru frlatma: 50400 milyon ABD$. Birka uyduyu birden yrngeye tayabilen bir mekik seferi, yarm milyar dolar kadar. ABD firmalar: Hughes, Ball Aerospace & technologies Corp., Boeing, Lockheed Martin. Uydu gzleme: PCler iin hazrlanm zel uydu yazlmlar, mevcut uydularn yrngelerini ngrebiliyor. Yazlm, Kepler tipi veriler kullanarak her yrngeyi tahmin ediyor ve uydunun hangi zamanda grneceini gsteriyor. En son Kepler nternette, amatr radyo uyducularnn kullanmna ak. Uydular konumlarn belirlemek iin, a duyarl deiik sensrler kullanyor ve konumunu yer istasyonuna iletiyor. Gzleme yntemi: Alman Uzay Operasyonlar Merkezinin uydu takibi iin hazrlam olduu bir web sitesi (satellite tracking Web site), yrngedeki bir uydunun nasl grlebileceini gsteriyor. Verilmesi gereken enlem ve boylam koordinatlar iin USGS Mapping Information veya Topozone sitesine bavurulabilir. Yrnge geilerini ngrebilmek iin, uydu izleme yazlmlar mevcut. Gei zaman not edilip, ak bir gecede ve ay parlak deilken drbn kullanlabilir. Saatin bilinen bir zaman standardna (time standard) uygun ekilde ayarlanm olduundan emin olunmas gerekir. Uzay p: Dnyann etrafnda halen, uzay p olarak nitelendirilen 26.000 civarnda yapay uydu; infilak etmi, yanl yrngeye oturtulmu veya aks tkenmi uydular, roketlerin terkedilmi ek yakt tanklar, uzay yrylerinde drlm aygt, para vbden oluuyor. Avrupa Uzay Ajans, (European Space Agency), 10 cmden byk boyutlu 7.500 kadarn izliyor. Uzay Mekii uularnn yrngelerinde, pencereleri arkada kalacak ekilde umasnn bir nedeni de, ekibi bu cisimlere kar korumak olabilir. nk, o yrngedeki bir uydunun gemiteki tamiri srasnda drlm bir tornavida, saniyede 10 km hzla dolayor olacaktr. En yksek yrngedekiler, varlklarn en uzun sreyle srdrler. Uzay hurdalaryla arpmalarn uzun vadeli sonularn incelemek amacyla, zel bir NASA uydusu (Long Duration Exposure Facility-LDEF) uzaya gnderildi ve daha sonra incelenmek zere Uzay Mekii ile geri getirildi.