Enerji Üretimi Ve Çevresel Etkileri

STRATEJK RAPOR NO: 14, NSAN 2006
ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

FOSL HDROLK YENLENEBLR NKLEER
Prof. Dr. Ferruh ERTRK Do. Dr. Atilla AKKOYUNLU evre Yk. Mh. Kamil B. VARINCA
NDEKLER
ZELGELER LSTES ............................................................................................................4 EKLLER LSTES .................................................................................................................5 KISALTMALAR........................................................................................................................6 SUNU .....................................................................................................................................7 1. GR....................................................................................................................................9 2. TRKYE'NN ENERJ ALANINDAK DURUMU VE GELECEK TAHMNLER ...............12 2.1. GEM YILLARIN ENERJ DURUMUNUN DEERLENDRLMES ........................12 2.1.1. Enerji Kaynaklar retimleri .................................................................................12 2.1.2. Enerji Kaynaklar Tketimleri...............................................................................13 2.1.3. Nihai Enerji Tketimi............................................................................................13 2.1.4. Sektrel Enerji Tketimi.......................................................................................14 2.1.5. Enerji Kaynaklar thalat ve hracat....................................................................16 2.1.6. Elektrik Enerjisi ....................................................................................................16 2.2. GELECEK YILLARDAK ENERJ ARZ TALEP DENGELER......................................19 2.2.1. retim Hedefleri...................................................................................................19 2.2.2. Genel Enerji Talebi ..............................................................................................20 2.3. AVRUPA BRL'NN ENERJ DURUMU ..................................................................23 3. ENER KAYNAKLARININ MEVCUT DURUM VE POTANSYEL ....................................24 3.1. FOSL YAKITLAR ........................................................................................................24 3.1.1. Mevcut Durum ve Potansiyel...............................................................................24 3.1.2. Fosil Yakt Trlerinin Elektrik retimindeki Paylar..............................................28 3.2. HDROLK KAYNAKLAR .............................................................................................29 3.2.1. Dnyann Hidrolik Enerji Potansiyeli ve Kullanm...............................................29 3.2.2. Trkiye'nin Hidrolik Enerji Potansiyeli ve Kullanm .............................................30 3.3. YEN VE YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI .....................................................32 3.3.1. Gne Enerjisi .....................................................................................................33 3.3.2. Rzgr Enerjisi ....................................................................................................35 3.3.3. Jeotermal Enerji...................................................................................................36 3.3.4. Canl Ktle (Biyoktle) Enerjisi ............................................................................37 3.3.5. Deniz Kaynakl Enerjiler ......................................................................................38 3.3.6. Hidrojen Enerjisi ..................................................................................................38 3.4. NKLEER ENERJ ......................................................................................................39 3.5. DNYADA VE TRKYE'DE NKLEER ENERJ GNDEM .....................................42 3.5.1. Trkiye'de Nkleer Santral Yapm ......................................................................45 3.5.2. Trkiye'nin Komularndaki Nkleer Santraller....................................................46 3.5.3. Nkleer Enerjiyi Savunanlarn Grleri..............................................................47
3.5.4. Nkleer Enerji Kartlarnn Grleri ..................................................................50 3.5.5. ernobil Kazas ve Sonular ..............................................................................52 3.5.6. Deerlendirme .....................................................................................................53 4. ENERJ RETMNDE EVRESEL ETKLER ..................................................................55 4.1. FOSL YAKITLI SANTRALLERN SEBEP OLDUU EVRESEL SORUNLAR .........57 4.1.1. Hava Kirlilii.........................................................................................................57 4.1.2. Su Kirlilii.............................................................................................................58 4.1.3. Kat Atklar ve Toprak Kirlilii...............................................................................59 4.2. NKLEER SANTRALLERN SEBEP OLDUU EVRESEL SORUNLAR .................60 4.2.1. Radyoaktif Atklar ve Bertaraflar.........................................................................60 4.2.2. Radyasyon Problemi ...........................................................................................66 4.3. EVRESEL ETKLERN DEERLENDRLMES AISINDAN NKLEER VE TERMK SANTRALLERN KARILATIRILMAS..................................................67 4.3.1. Kaynak Ekstraksiyonu Asndan Karlatrma ..................................................68 4.3.2. Yakt lenmesi Asndan Karlatrma .............................................................68 4.3.3. Nakliye Asndan Karlatrma..........................................................................68 4.3.4. Enerji Dnm Asndan Karlatrma..........................................................69 4.3.5. Enerji Nakli Asndan Karlatrma ...................................................................69 4.3.6. Leopold Matris .....................................................................................................70 4.4. HDROLK SANTRALLERN SEBEP OLDUU EVRESEL SORUNLAR .................72 4.5. YEN VE YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARININ SEBEP OLDUU EVRESEL SORUNLAR ............................................................................73 4.5.1. Gne Enerjisi .....................................................................................................74 4.5.2. Rzgr Enerjisi ....................................................................................................75 4.5.3. Jeotermal Enerji...................................................................................................76 4.5.4. Biyoktle Enerjisi .................................................................................................77 4.5.5. Deniz Kaynakl Enerjiler ......................................................................................78 4.6. EMSYONLAR VE KONTROL TEKNKLER ...............................................................78 4.7. HUKUK DZENLEMELERN ENERJ RETM AISINDAN NEM ......................80 5. SONU VE NERLER .....................................................................................................82 5.1. ARZ GVENL VE KAYNAK ETLL ..............................................................82 5.2. EVRESEL ETKLER VE ULUSLARARASI YKMLLKLER...............................83 5.3. ENERJ TASARRUFU VE VERMLLK ......................................................................85 6. KAYNAKLAR.....................................................................................................................87
ZELGELER LSTES ZELGE 1.1. KAYNAKLARA GRE DNYA ENERJ ARZI TAHMNLER [14] ....................7 ZELGE 2.1. BRNCL ENERJ KAYNAKLAR RETM [26].............................................12 ZELGE 2.2. GENEL ENERJ TKETM [26] .....................................................................13 ZELGE 2.3. NHA ENERJ TKETMNN KAYNAKLARA GRE DAILIMI [17] ............14 ZELGE 2.4. GENEL VE NHA ENERJ TKETMNN SEKTRLERE GRE DAILIMI (BN TEP) [17]...................................................................14 ZELGE 2.5. ENERJ TALEP, RETM, THALAT VE HRACATININ GELM (BN TEP) [17]........................................................................................................16 ZELGE 2.6. ELEKTRK ENERJS KURULU G, RETM VE TKETMNN GELM [TEA-TEDA STATSTKLER] .........................................................................16 ZELGE 2.7. OECD VE AVRUPA BRL LKELERNDE KURULU G (GW) [20] .......................................................................................................18 ZELGE 2.8. NHA ENERJ SEKTREL TALEB (MTPE) [17]...........................................18 ZELGE 2.9. ELEKTRK ENERJS SEKTREL TALEB (GWH) [17].................................19 ZELGE 2.10. BRNCL ENERJ KAYNAKLARI RETM HEDEFLER [17].......................19 ZELGE 2.11. GENEL ENERJ TALEP PROJEKSYONLARI [17] ......................................20 ZELGE 2.12. NHA ENERJ TKETMNN KAYNAKLARA GRE DAILIMI [17] ..........21 ZELGE 2.13. GENEL VE NHA ENERJ TKETMNN SEKTRLERE GRE DAILIMI (BN TEP) [17]............................................................................................21 ZELGE 2.14. ENERJ KAYNAKLARI THALATI [17] ..........................................................22 ZELGE 2.15. ENERJ TALEP, RETM VE THALATIN GELM (BN TEP) [17] ...........22 ZELGE 2.16. UZUN DNEM ELEKTRK ENERJS DURUMU [17] ..................................23 ZELGE 3.1. ELEKTRK ENERJSNDE DEERLENDRLECEK LNYT REZERV [2] ....27 ZELGE 3.2. ELEKTRK ENERJSNDE DEERLENDRLECEK TAKMR REZERV [2] ...................................................................................................28 ZELGE 3.3. AB LKELERNN FOSL YAKIT TRLERNN ELEKTRK RETM NDEK PAYLARININ PROJEKSYONU [19]......................................................28 ZELGE 3.4. ABD'DE FOSL YAKIT TRLERNN ELEKTRK RETM NDEK PAYLARININ PROJEKSYONU [18] .....................................................................29 ZELGE 3.5. TRKYE'DE FOSL YAKIT TRLERNN ELEKTRK RETM NDEK PAYLARININ PROJEKSYONU [18]......................................................29 ZELGE 3.6. AB'DE TEKNOLOJ BAZINDA TOPLAM KURULU KAPASTE [2] .................29 ZELGE 3.7. TRKYE'DE HDROELEKTRK ENERJ POTANSYEL VE 1999 YILI SONUNDA GELME DURUMU [2] ......................................................................30 ZELGE 3.8. AKARSU HAVZALARINDAK SU ENERJ VERMLLKLER [6]....................32
ZELGE 3.9. TRKYE'NN AYLIK GNE ENERJS POTANSYEL [6] ..........................33 ZELGE 3.10. GNE ENERJS OLAN BLGELERN DAILIMI [6]................................33 ZELGE 3.11. YILLIK ORTALAMA RZGR HIZLARI [6]...................................................36 ZELGE 3.12. DEK CANLILARIN BYOGAZ VERMLLKLER [6]...............................38 ZELGE 3.13. AB NKLEER KURULU GCNN GELM [19].....................................40 ZELGE 3.14. NKLEER ELEKTRN DNYADAK PAYI, 2003 (26) ..............................40 ZELGE 3.15. KURULU BULUNAN VE NA HALNDEK NKLEER ENERJ SANTRALLER, 2004 [23] ........................................................................................41 ZELGE 4.1. RADYOAKTF ATIKLARIN AKTVTE SEVYELER [11]................................60 ZELGE 4.2. KMRLE ALIAN TERMK SANTRALLERN DEERLENDRLMES [8].....................................................................................................71 ZELGE 4.3. PETROLLE ALIAN TERMK SANTRALLERN DEERLENDRLMES [8].....................................................................................................71 ZELGE 4.4. DOALGAZLA ALIAN TERMK SANTRALLERN DEERLENDRLMES [8].....................................................................................................71 ZELGE 4.5. NKLEER SANTRALLERN DEERLENDRLMES [8] ...............................72
EKLLER LSTES EKL 2.1. 1999 YILI ELEKTRK ENERJS TKETMNN SEKTREL DAILIMI [2] ........15 EKL 3.1. DNYA FOSL YAKIT REZERVLERNN MR (BP AMOCO, 1999) ...............24 EKL 3.2. FOSL YAKITLARIN 1998 SONU TBARYLE CORAF DAILIMI (BP AMOCO, 1999) ...............................................................................................25 EKL 3.3. AB, FRANSA, ABD VE TRKYE'DE NKLEER, HDROLK-RZGAR VE TERMK RETMN ELEKTRK ENERJS NDEK PAYLARI [19].........................................................................................................26 EKL 3.4. TRKYE'NN ETRAFINDAK NKLEER SANTRALLERN YERLER [23] ........47 EKL 4.1. EVAPORASYON SSTEM [11] ...........................................................................64 EKL 4.2. ENERJ RETM TRLERNE GRE CO2 EMSYONU [21] .............................79
KISALTMALAR
MTA: DM: EE: TAEK: TEA: IAEA: ICRP: HES: RES: NGS: HKKY: SKKY: TAKY: BGD: kep: kWh: Maden Tetkik Arama Kurumu Devlet Meteoroloji leri Mdrl Elektrik leri Ett daresi Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Trkiye Elektrik Anonim irketi Uluslararas Atom Enerjisi Kurumu Uluslararas Radyasyondan Korunma Komitesi Hidroelektrik Santral Rzgar Elektrik Santrali Nkleer G Santrali Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii Baca gaz deslfirzasyon Kilogram petrol edeeri Kilovat saat
SUNU
nsanlarn ihtiyalarnn karlanmasnda ve gelimesinin salkl olarak srdrlmesinde gerekli olan enerji zellikle sanayi, konut ve ulatrma gibi sektrlerde kullanlmaktadr. Ancak enerji, yaantmzdaki vazgeilmez yararlarnn yan sra retim, evrim, tanm ve tketim esnasnda byk oranda evre kirlenmesine de yol amaktadr. Nfus artna, sanayinin gelimesine paralel olarak kurulan byk lekli enerji retim ve evrim sistemleri ekolojik dengeyi nemli lde etkiledikleri gibi snrlar tesi etkileri de beraberinde getirmektedir. Bu nedenle evre sorunlar ulusal olduu gibi uluslar aras nitelikler de tamaktadr. Yine bu nedenle enerjiye bal sorunlarn giderilmesi iin gerekli tedbirlerin alnmasnda, uluslararas ibirliinin rol nem kazanmaktadr. Bugnn enerji kaynaklar yenilenemeyen enerji kaynaklar (kmr, petrol, doalgaz ve nkleer enerji) ve yenilenebilen enerji kaynaklar (odun, bitki atklar, tezek, jeotermal enerji, gne, rzgar, hidrojen, hidrolik, gelgit ve dalga enerjisi) eklinde snflandrlmaktadr. Dnya'da byk lde yenilenemeyen enerji kaynaklarnn kullanlyor olmas (ticari talebin %90' fosil yaktlardan, %10'u ise hidrolik ve nkleer enerjiden salanmaktadr), evre sorunlarn nemli lde arttrmtr. Bu nedenle evresel etkileri az olan yenilenebilen enerji kaynaklarna yneli, her bakmdan avantajl olmaktadr. Ancak baz teknik sorunlarn zmlenebilmesi iin zamana ihtiya vardr ve bu da sz konusu geiin olduka uzun bir sre alacan gstermektedir. izelge 1.1'de dnyann gemiteki enerji tketiminde kaynaklarn rol ve gelecekteki kaynaklara gre enerji tahminleri gsterilmitir. izelge 1.1. Kaynaklara gre dnya enerji arz tahminleri [14]
1960 109 TEP* 1.250 1.170 0.411 0.171 --0.490 --3.500 1980 109 TEP 1.830 3.100 1.301 0.383 0.156 0.768 --7.538 2000 109 TEP 2.930 3.415 1.885 0.650 0.845 1.095 0.285 11.105 2020 109 TEP 4.650 3.175 2.570 1.050 1.730 1.140 0.845 15.115
Kaynak Kmr Petrol Doalgaz Hidrolik Nkleer Tic. Olmayan Yeni enerji Toplam
% 36 33 12 5 --14 --100
% 24 41 17 5 2 10 --100
% 26 31 17 6 8 10 2 100
% 30 21 17 7 11 8 6 100
*109 TEP: milyar ton edeer petrol
Arz gvenlii ve kaynak eitlilii salamann yannda, ulusal ve uluslararas hukuki dzenlemelere uyulabilmesi, ykmllklerin yerine getirilmesi, ikim deiiklii, sera etki, kresel snma, asit yamurlar vb. gibi yerel, blgesel ve kresel lekli evre sorunlarnn stesinden gelebilmek iin enerji retiminde kaynak seiminin doru, gvenilir ve fizibil olarak yaplmas olduka nemlidir. Bu sebeple kaynak seiminde yenilenebilir enerji kaynaklarna yneliin yannda nkleer enerji de gzard edilmemeli ve bu enerji kayna zerinde de yeterli derecede aratrma almas yaplmal, bu tr almalar desteklenmeli, milletimiz bu konuda bilinli ve gereki bilgilerle aydnlatlarak konu ksr tartmalara kurban edilmemelidir. Enerji retimi ve evresel Etkileri Raporunu hazrlayan Trkasya Stratejik Aratrmalar Merkezi evre Proje Grubu bakan Prof. Dr. Ferruh ERTRK, Do. Dr. Atilla AKKOYUNLU ve evre Yksek Mh. Kamil VARINCAya teekkr eder, raporun enerji ile ilgilenen kamu ve zel sektr karar alclarna, konuya ilgi duyan bilim adamlarna, faydal olmasn temenni ederim. Sayglarmla... Sleyman ENSOY TASAM BAKANI
1. GR
Teknolojinin ilerlemesi, nfusun artmas, insann dnyaya hkim olma dncesi enerjiye olan talebin hzn artrmaktadr. Muhakkak her enerji elde etme trnn evreye belli oranda negatif etkisi olmaktadr. Dier taraftan gelecek nesiller iin fosil yakt yataklarndan, kmrn 250 yl petroln ise 50 yl sonra tkenecei dnldnde bunlarn yerine yeni enerji kaynaklarnn ikame edilmesinin ne kadar gerekli olduu ortaya kmaktadr [6]. Ayn zamanda her yl yzde 7 artan enerji talebi, yeni enerji kaynaklar bulunamamas halinde Trkiye'nin byk bir sknt ile kar karya kalacan gstermektedir. Trkiye'de Planl kalknma dneminde, byyen ekonomiye, gelien ve eitlenen sanayi faaliyetlerine ve deien demografik yapya paralel olarak lkemizin birincil enerji ve elektrik tketiminde nemli artlar kaydedilmitir. 1999 yl sonu itibaryla kii bana birincil enerji tketimi 1.158 kep'e, kii bana elektrik arz ise 1.840 kWh'e ykselmitir. Buna ramen bu deerler, halen kii bana 1.500 kep ve 2.200 kWh dzeyinde olan dnya birincil enerji ve elektrik tketim ortalamalarnn altnda bulunmaktadr [1]. Enerji, ekonomik ve sosyal kalknma iin temel girdilerden birisi durumundadr. Artan nfus, ehirleme, sanayileme, teknolojinin yaygnlamas ve refah artna paralel olarak enerji tketimi kanlmaz bir ekilde bymektedir. Buna karlk enerji tketiminin mmkn olan en alt dzeyde tutulmas, enerjinin en tasarruflu ve verimli bir ekilde kullanlmas gerekmektedir. nk enerji sektrnde; - Enerji kaynaklarnn retim ve temin maliyeti yksektir. Enerji projeleri, uzun planlama, geliim ve yatrm sreleri, yksek finansman ve gelimi teknoloji gerektiren yatrmlardr. - Petrol ve doal gaz gibi kalorifik deeri yksek fosil yakt varl zaman iinde azalrken, bu kaynaklarn stratejik nemi ykselecek, bu kaynaklarn yerini dolduracak yeni enerji kaynaklar gelitirilmedii srece, fiyatlar art eilimi iine girecektir. - Enerji kaynaklar asndan zengin olmayan lkemizde, bu alanda halen yzde 62 dzeyinde bulunan da bamllk, tketim geliirken zaman iinde artacaktr [1]. - Enerji kaynaklar, retim ve tketim aamasnda evreyi olumsuz etkileyen zelliklere sahiptir. evresel sorunlarn giderilmesi ise nemli bir maliyet unsurudur. Kresel kirlenme uluslararas alanda ortak politikalar oluturulmas gereken konulardan biri haline gelmitir. Bu nedenlerle, srdrlebilir bir kalknma yaklam iinde, ekonomik ve sosyal geliimi destekleyecek, evreyi en az dzeyde tahrip edecek, asgari miktar ve maliyette enerji tketimi ve dolaysyla arz hedef alnmak durumundadr. Gnmzde, kii bana enerji tketimi bir gelimilik gstergesi olmaktan km; ama, kii bana enerji tketimini artrmak deil, bir birim enerji tketimi ile en fazla retimi ve refah oluturmak haline gelmitir.
Enerji sektrnn bu yaklam iinde yaplandrlmasnda ve gelitirilmesinde, enerji politikalarnn bu dorultuda oluturulmasnda, enerji alt sektrlerinde serbest piyasa dzenine geilirken bu genel politikalar nda dzenlemeler getirilmesinde yarar grlmektedir. 1984 ylndan bu yana zel kesim faaliyetlerinin gelitirilmeye alld elektrik alt sektrnde daha zel bir planlama yaklamna ihtiya duyulmaktadr. nk elektrik alt sektrnde; - Elektrik talebi, blgesel olarak, mevsimlik, gnlk ve saatlik farkllklar gstermektedir. En yksek ykle en dk yk arasnda iki kata yakn bir farkllk olabilmektedir. Talebin kendine zg bu yaps ve elektrik enerjisinin depolanamamas nedeniyle, yk-talep erisine en iyi ekilde cevap verebilecek bir santral sisteminin kurulmas gerekmektedir. - Elektrik retimi iin termik, hidrolik, nkleer, yenilenebilir gibi alternatif retim kaynak ve teknolojileri bulunmaktadr. Btn bu santrallerin yatrm ve iletme maliyetleri, iletmeye hazr bulunma dnem ve sreleri, iletmeye giri-k zellikleri byk farkllklar gstermektedir. Bu nedenle her santral tipi, mevsimlik ve gnlk deien yk-talep erisinin farkl bir kesimine hitap etmektedir. - Elektrik retim sistemi planlanrken, santrallerin bu farkl zelliklerinin ve talebin blgesel geliiminin dikkate alnmas ve talebi en uygun santral setiyle, en dk kayp ve maliyetlerle karlayabilecek optimal retim ve iletim sistem planlar zerinde durulmas gerekmektedir. Bu erevede, enerji ve elektrik sektrlerinin ok ciddi ve salkl almalarla planlanmas, proje seim, yatrm ve politika kararlarnn bu almalar dorultusunda verilmesi gerekmektedir. Bu gereklilie karn lkemizde, planlanann aksine uzun yllardr sektrn salkl bir ekilde yaplandrlmas salanamam, yatrmlar istikrarl bir ekilde yrtlememitir. Enerji yatrmlarnda yaanan istikrarszlklara bal olarak baz dnemler ar atl retim kapasitesiyle, baz dnemlerde ise ciddi enerji aklaryla yaanmak durumunda kalnmtr. lke elektrik tketimi, gemi krk ylda, yllk ortalama yzde 10 gibi yksek bir hzla bymtr. Bu art hz son yirmi ylda yzde 8,5 dzeyine gerilemitir. Azalan art hzna ramen lke elektrik talebi, tketimde doyuma ulancaya kadar daha uzun bir sre yksek oranlarda artmaya devam edecektir. Yaplan almalar, 1999 ylnda 118,5 milyar kWh olan elektrik tketiminin, 2005 ylnda 195 milyar kWh ve 2010 ylnda 285 milyar kWh'e ulaacan gstermektedir [1]. 1997-2004 yllar iinde birincil enerji tketimi ylda ortalama yzde 2,7 orannda bymtr. 1997 ylnda 73,7 milyon tep olan birincil enerji tketimi 2004 yl sonunda 87,8 milyon tep'e ulamtr. Buna karlk birincil enerji retiminde ancak yllk yzde 1,3 orannda bir byme salanabilmi, 1997 ylnda 28,2 milyon tep olan birincil enerji retimi, 2004 ylnda 24,3 milyon tep dzeyine gerilemitir. Bunun sonucunda, talebin yurtii retimle karlanma oran dmtr [26]. Enerji sektrnde temel ama, artan nfusun ve gelien ekonominin enerji ihtiyalarnn srekli ve kesintisiz bir ekilde ve mmkn olan en dk maliyetlerle, gvenli bir arz sistemi iinde karlanabilmesidir.
10
2001-2005 yllar arasnda birincil enerji talebinin, amalanan ekonomik byme hz paralelinde, ylda ortalama yzde 6,1 orannda art gstermesi beklenmektedir. Bylece, 2005 yl sonunda toplam birincil enerji tketimi 106 milyon tep'e, kii bana birincil enerji tketimi ise 1.506 kep'e ulaacaktr. Buna karlk, birincil enerji retiminde beklenen dk art hz nedeniyle ithal kaynaklarn toplam tketim iindeki pay artmaya devam edecektir[1]. 2001-2005 yllar arasnda lke elektrik talebinin, ylda ortalama yzde 9 orannda art gstermesi ve toplam elektrik tketiminin dnem sonunda 195,1 milyar kWh'e, kii bana elektrik tketiminin ise 2.773 kWh'e ulamas beklenmektedir [1]. Tketim iinde kaynak baznda en byk art doal gazda olacaktr. 2005 yl sonu itibaryla doal gaz talebinin 35 milyar m_ dzeyine ykselmesi beklenmektedir. Doal gazn yzde 50'si elektrik retiminde, yzde 30'u sanayide, yzde 20'si de binalarda kullanlacaktr[1]. 2005 yl sonunda elektrik santralleri kurulu gcnn, 15.392 MW artla 42.783 MW'a, santraller retim kapasitesinin ise 234 milyar kWh'e ulamas beklenmektedir. Bylece yl sonunda sistem kurulu g yedei yzde 37, retim kapasite yedei ise yzde 20 civarnda oluacaktr [1]. Ayn Sekizinci Be Yllk Kalknma Plannda yer ald ekliyle; Doann korunmas amac dikkate alnarak, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn gelitirilmesi, yaygnlatrlmas ve tketimde daha byk oranlarda yer almas iin tedbirler alnacaktr. Bylece yerli fosil kaynaklarn yan sra yenilenebilir enerji kaynaklar da katlarak lke enerji potansiyelinin en st derecede kullanma sokulmas salanacak nkleer enerjinin uzun dnem geliim planlar zerinde nemle durulacaktr [1]. Ulatrma, enerji, sanayi ve konutlardan kaynaklanan sera gaz emisyonlarn kontrol etmek ve azaltmak amacyla enerji verimliliinin artrlmas ve tasarruf salanmas ynnde dzenlemeler yaplacaktr [1].
11
2. TRKYENN ENERJ ALANINDAK DURUMU VE GELECEK TAHMNLER

2.1. GEM YILLARIN ENERJ DURUMUNUN DEERLENDRLMES 2.1.1. Enerji Kaynaklar retimleri 1997-2004 yllar aras birincil enerji kaynaklarnn retimleri izelge 2.1'de verilmitir. izelge 2.1. Birincil enerji kaynaklar retimi [26]
1997 Takmr (bin ton) Linyit (bin ton) Asfatit (bin ton) Petrol (bin ton) Doalgaz (milyon m 3) Hidrolik (GWh) Jeotermal Elektrik (GWh) Jeotermal Is (bin tep) Gne (bin tep) Rzgar (GWh) Odun (bin ton) Hayvan ve Bitki artklar (bin ton) Toplam (bin tep) 2.513 57.387 29 3.457 253 39.816 83 531 179 18.374 6.575 28.209 1998 2.156 65.204 23 3.224 565 42.229 85 582 210 6 18.374 6.396 29.324 1999 1.990 65.019 29 2.940 731 34.678 81 618 236 21 17.642 6.184 27.659 2000 2.392 60.854 22 2.749 639 30.879 76 648 262 33 16.938 5.981 26.047 2001 2.494 59.572 31 2.551 312 24.010 90 687 287 62 16.263 5.790 24.576 2002 2.319 51.660 5 2.420 378 33.684 105 730 318 48 15.614 5.609 24.259 2003 2.059 46.168 336 2.375 561 35.330 89 784 350 61 14.991 5439 23.783 2004 1.946 43.709 722 2.276 708 46.084 93 811 375 58 14.393 5278 24.332
1997 ylnda 28,2 Mtep (milyon ton petrol edeeri) olarak gerekleen birincil enerji kaynaklar retimi, yaklak 3,8 Mtep'lik bir azalma sonras 2004 ylnda 24.3 Mtep olarak gereklemitir. 1998'de 29,3 Mtep olarak gerekleen birincil enerji kaynaklar retimindeki art zellikle hidrolik enerjiden kaynaklanmtr. zellikle 1999 ve sonraki yllarda yalarn azalmas sonucunda hidrolik enerji retiminde nemli dler grlmtr. 2004 ylna gelindiinde ise toplam enerji retiminde azalma grlrken, hidrolik enerji retiminde nceki yllarla kyaslandnda ciddi bir art kaydedilmitir [26]. Sz konusu dnemde, petrol retiminde d grlrken, doalgaz retimi arta ramen ihtiyalar karlamaktan uzak kalmtr. lkenin ana enerji kaynaklarndan olan linyit ve kmr ise retim miktarlar yldan yla azalmakla birlikte halen nemli birer paya sahiptirler.
12
2.1.2. Enerji Kaynaklar Tketimleri 1997-2004 yllar arasnda kaynak esasna gre genel enerji tketimi izelge 2.2'de verilmitir. izelge 2.2. Genel enerji tketimi [26]
1997 Takmr (bin ton) Linyit (bin ton) Asfaltit (bin ton) Petrol (bin ton) Doalgaz (milyon m3) Hidrolik (gwh) Jeotermal Elektrik (gwh) Jeotermal Is (bin tep) Gne enerjisi (bin tep) Rzgar enerjisi (gwh) Odun (bin ton) Hayvan ve Bitki artklar (bin ton) Elektrik ithalat (gwh) Elektrik ihracat (gwh) Toplam (bin tep) 12.537 59.474 29 29.176 10.072 39.816 83 531 179 18.374 6.575 2.492 -271 73.779 1998 13.146 64.504 23 29.022 10.648 42.229 85 582 210 6 18.374 6.396 3.299 -298 74.709 1999 11.362 64.049 29 28.862 12.902 34.678 81 618 236 21 17.642 6.184 2.330 -285 74.275 2000 15.525 64.384 22 31.072 15.086 30.879 76 648 262 33 16.938 5.981 3.791 -437 80.500 2001 11.176 61.010 31 29.661 16.339 24.010 90 687 287 62 16.263 5.790 4.579 -433 75.402 2002 18.830 52.039 5 29.776 17.694 33.684 105 730 318 48 15.614 5.609 3.588 -435 78.331 2003 17.535 46.051 336 30.669 21.374 35.330 89 784 350 61 14.991 5.439 1.158 -588 83.826 2004* 18.904 44.823 722 31.729 22.446 46.084 93 811 375 58 14.393 5.278 464 -1144 87.818
*Geici 1997-2004 yllar arasnda genel enerji tketimi, gelien teknoloji ve nfusla paralel olarak artmaya devam etmitir. 1997 ylnda 73.7 Mtep olan enerji tketimi 2004 ylna gelindiinde % 19'luk bir art ile 87.8 Mtep'ye ykselmitir. lkenin ana enerji kaynaklarndan linyitin tketiminde bir azalma sz konusu olurken, takmr, petrol, doalgaz ve hidrolik tketimi nemli lde artmtr [26]. 2.1.3. Nihai Enerji Tketimi Elektrik santralleri, kok fabrikalar, petrol rafinerileri gibi evrim tesislerine salanan arz miktar ile kayplardan sonra tketiciler tarafndan kullanlan miktarlar olarak tanmlanan nihai tketimin 19902002 yllar arasnda kaynaklara gre gsterdii gelime izelge 2.3'de verilmitir.
13
izelge 2.3. Nihai enerji tketiminin kaynaklara gre dalm [17]

1990 Takmr (bin ton) Linyit (bin ton) Asfalt (bin ton) Petrol (bin ton) Doalgaz ((milyon m 3) Elektrik (GWh) Jeotermal Is (Bin Tep) Gne Enerjisi 8Bin Tep) Odun (bin ton) Hayvan ve Bitki artklar (Bin ton) kincil Kmr (Bin ton) Toplam (Bin tep) Art (%) 2.747 15.739 285 19.380 862 45.670 364 28 17.870 8.030 3.644 41.611 1991 3.254 16.320 137 19.248 1.337 47.827 365 41 17.970 7.918 3.839 42.579 2,3 1995 3.040 12.420 66 24.193 3.335 65.724 437 143 18.374 6.765 4.158 49.976 4,1 1998 6.752 12.221 22 24.236 5.163 85.586 582 210 18.374 6.396 4.891 56.692 4,3 1999 5.491 10.105 28 23.781 5.233 89.345 618 236 17.642 6.184 4.879 55.006 -3,0 2000 9.165 11.904 18 25.544 5.592 96.140 648 262 16.938 5.981 5.111 60.490 10,0 2001 5.267 8.104 30 24.341 5.807 95.445 687 287 16.263 5.790 4.538 55.083 -8,9 2002 8.193 9.387 5 24.241 6.904 101.150 730 318 15.614 5.609 4.910 58.772 6,7
1990 ylnda 41,6 Mtep olan nihai enerji tketimi (NET), yllk ortalama %2,9'luk artla 2002'de 58,8 Mtep olmutur. 1990-2002 yllar arasnda Trkiye'nin nihai enerji tketim yapsndaki nemli deiiklik, elektrik enerjisi ve doalgaz tketiminde olmutur. Doalgazn pay 1990'da %1,9'dan, 2002'de %10,7'ye, elektriin pay ise %9,4'den %14,8'e ykselmitir. Bu dnemde gerek jeotermal s kullanmnda ve gerekse gne enerjisi tketimlerinde nemli artlar gzlenirken ticari olmayan yaktlarn tketiminde de dler olmutur. Ayrca 1999 ylndan itibaren rzgardan elektrik enerjisi retiminde de balanmtr[17]. 2.1.4. Sektrel Enerji Tketimi 1990-2002 yllar arasnda enerji tketiminin sektrlere gre dalm izelge 2.4'de verilmitir. izelge 2.4. Genel ve nihai enerji tketiminin sektrlere gre dalm (bin tep) [17]
1990 Sanayi Konut ve hizmetler Ulatrma Tarm Enerji d Nihai enerji tketimi evrim sektr Genel enerji tketimi 14.543 15.358 8.723 1.956 1.031 41.611 11.377 52.987 1991 15.181 15.915 8.304 1.976 1.203 42.579 11.698 54.278 1995 17.372 17.596 11.066 2.556 1.386 49.976 13.703 63.679 1998 21.555 19.278 10.760 2.827 2.272 56.692 18.017 74.709 1999 19.873 18.978 11.350 2.923 1.881 55.006 19.269 74.275 2000 23.635 19.860 12.007 3.073 1.915 60.490 20.760 81.251 2001 20.547 17.935 12.000 2.964 1.638 55.083 20.869 75.952 2002 24.465 18.184 11.320 3.026 1.777 58.772 19.632 78.403
1990 ylnda 15,4 Mtep olan konut ve hizmetler sektr enerji tketimi 2002'de 18,2 Mtep'e ulamtr. Konut ve hizmetler sektrnde yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar en yksek paya sahiptir (%38). Bu da zellikle yenilenebilir enerji kaynaklar grubunda yer alan odun ile hayvan ve bitki artklar (%32,9) kaynakl olup yeni enerji kaynaklarndan jeotermal snn pay %4, gne enerjisinin ise %1,1'dir. Bu dnemde konut ve hizmetler sektrnde tketilen elektrik enerjisinin pay hzla artarak 1990'da %9,3'ten, 2002'de %23'e ulamtr. 1980'li yllarn banda zellikle byk ehirlerde
14
grlen hava kirliliinin nlenebilmesi amacyla eitli tedbirler alnmaya balanmtr. ncelikle yerli kmrlere nazaran daha temiz yakt olmalar zellii ile konutlarda ithal kmr kullanmna gidilmi, daha sonra ise lke apnda doalgaz kullanmnn yaygnlatrlmasna nem verilmitir. Bu erevede tketiminde nemli art gzlenen dier bir kaynak da doalgazdr. Doalgazn pay 1990 ylnda %0,3 iken 2002'de %14,6 seviyesine ulamtr [3]. Trkiye'nin sanayilemesine paralel olarak enerji tketimi de artmaktadr. Nihai enerji tketimi iinde sanayi sektrnn pay 1990 ylnda %3'den 2002'de %42'ye kmtr ki bu zellikle enerji youn sanayinin gelitiini gstermektedir. Gemi yllarda olduu gibi gnmzde de petrol sanayi sektrnn ana yakt olmaya devam etmektedir. Bununla beraber sektrde kullanlan doalgazn pay hzla artm ve %5'ten %14,8'e varmtr [3]. Ulatrma sektrnn nihai enerji tketimi iindeki pay %19 seviyesindedir. Bu sektrde %87 ile en byk pay karayolu ulatrmas almaktadr. Ulatrma sektrnde doal olarak ana yakt petrol olmakla birlikte bir miktar doalgaz ve elektrik enerjisi de tketilmektedir. Son yllarda ulatrmadan kaynaklanan evre kirliliinin nlenebilmesi amacyla aralarda LPG tketimi tevik edilmi ve bunun sonucunda ulamda tketilen toplam petrol rnleri iinde LPG'nin paynda nemli artlar grlm, 2002 ylnda bu oran %12 seviyesine ulamtr [3]. ekil 2.1'de 1999 ylnda kullanlan enerjinin sektrlere gre dalm verilmitir. ekil 2.1. 1999 yl elektrik enerjisi tketiminin sektrel dalm [2]
15
2.1.5. Enerji Kaynaklar thalat ve hracat 1990-2002 yllar arasnda enerji talep, retim, ithalat ve ihracatn geliimi izelge 2.5'de verilmitir. izelge 2.5. Enerji talep, retim, ithalat ve ihracatnn geliimi (bin tep) [17]
1990 52.987 25.478 30.936 2.104 355 28.477 48,1 1991 54.278 25.501 29.597 2.808 264 26.525 -6,9 47,0 1995 63.679 26.179 39.779 1.947 464 37.368 8,9 42,0 1998 74.709 29.324 48.632 2.398 627 45.607 6,9 39,3 1999 74.275 27.659 49.406 2.791 587 46.028 0,9 37,2 2000 81.251 26.855 56.280 1.584 467 54.229 17,8 33,1 2001 75.952 25.173 52.702 2.620 624 49.458 -8,8 33,1 2002 78.403 24.569 58.335 3.162 1.233 53.940 8,9 31,3
Talep retim thalat hracat hrakiye Net ithalat Art (%) TYKO* (%)
* TYKO: Talebin yerli retimle karlanma oran Enerji retim artnn talepten daha dk olmas sebebiyle 1990-2002 yllar arasnda net enerji ithalatnda %5,5'lik bir art gereklemi ve yaklak iki kat artarak 1990 ylndaki 28,5 Mtep seviyesinden 2002'de 53,9 Mtep seviyesine ulamtr [3]. 2002 ylnda da petrol bata olmak zere doalgaz, kmr ve elektrik enerjisi ithalat yaplmtr. Takmr ve ikincil kmr ithalat, toplam olarak 9,6 Mtep (%16,5), ham petrol ve petrol rnleri 32,6 Mtep (%56), doalgaz 15,8 Mtep (%27) ve elektrik 0,3 Mtep (%0,5) olarak gereklemitir. 2002 ylnda talebin yerli enerji ile karlanma oran %31,3 olmutur[3]. 2.1.6. Elektrik Enerjisi Trkiye'deki elektrik enerjisinin kurulu g, retim ve tketiminin geliimi izelge 2.6'da verilmitir. izelge 2.6. Elektrik enerjisi kurulu g, retim ve tketiminin geliimi [TEA-TEDA statistikleri]
1990 Kurulu g (MW) retim (GWh) thalat (GWh) hracat (GWh) Brt arz (GWh) Art (%) Net tketim (GWh) Art (%) Kii bana net tketim (kWh) Kii bana net tketim (kWh) 16.318 57.543 176 907 56.812 46.820 834 1.012 1991 17.209 60.246 759 506 60.499 9,0 49.283 5,3 861 1.057 1995 20.954 86.247 --696 85.551 8,5 67.394 7,6 1.092 1.386 1998 23.354 111.022 3.299 298 114.023 8,1 87.705 9,2 1.346 1.750 1999 26.119 116.440 2.330 285 118.485 8,5 91.202 7,9 1.376 1.787 2000 27:264 124.922 3.791 437 128.276 8,3 98.296 7,8 1.458 1.903 2001 28.332 122.725 4.579 433 126.871 -1,1 97.070 -1,2 1.416 1.851 2002 31.846 129.400 3.588 435 132.553 4,5 102.800 5,9 1.476 1.903
1990 ylnda 16.318 MW olan lke kurulu g kapasitesi son dnemlerde devreye alnan 15.528 MW ilave kapasite ile 2002 ylnda 31.846 MW'a ulamtr. Ayn dnemlerde retim, yllk ortalama %7 artla 57.543 GWh'den 129.400 GWh'e ulamtr. 1990 ylnda net tketim 46.820 GWh, kii ba net tketim 834 kWh, kii bana brt tketim 1.012 kWh iken bu miktarlar 2002 ylnda yaklak olarak iki kat artarak sras ile 102.800 GWh, 1.476 kWh ve 1.903 kWh olarak gereklemitir [3].
16
Trkiye'nin kurulu gc 1999 yl sonunda 26.116,8 MW'a ulamtr. Bu gcn, 15.555,9 MW ile %59,6'sn termik, 10.537.2 MW ile %40,3'n hidrolik, 23,7 MW ile %0,1'ini jeotermal ve rzgr santralleri oluturmaktadr [2]. 1999 sonu itibariyle Trkiye'nin kurulu gcnn %24,3'n linyit yaktl santraller oluturmaktadr. En nemlileri olarak, her biri 340 MW gteki 4 niteden oluan Afin Elbistan TS'i (1.360 MW), 1.034 MW gteki Soma TS'i, 600 MW gteki Seyitmer TS'i, 630 MW gteki Yataan TS'i, 420 MW gteki Yeniky TS'i ve 630 MW gteki Kemerky TS' saylabilir [2]. 1999 sonu itibariyle Trkiye kurulu gcndeki ikinci nemli paya %23,5 ile doal gaz yaktl santraller sahiptir. 1.350,9 MW gle Ambarl, 1.200 MW gle Hamitabat ve 1.432 MW gle Bursa doal gaz ve kombine evrim santralleri en byk doal gaz yaktl santrallerdir [2]. Linyit ve doal gazdan sonra fuel oil, motorin, LPG ve nafta gibi sv yaktl santrallerin pay ise % 5,9'dur [2]. Son yllarda dnyada snrl olan fosil yakt rezervlerinin tkenmesi kaygsyla ve temiz enerji olarak da benimsenmesi ve ticari uygulamalara geilebilmesi nedeniyle yenilenebilir enerji kaynaklar da enerji retiminde gz nnde bulundurulmaktadr. Trkiye'nin ebekeye balantl ilk rzgar santral 1,5 MW kurulu gte eme-Germiyan'da kurulmu bir otoprodktr santraldr. Dier bir rzgar santral ise Yap-let-Devret modeli ile ina edilen eme-Alaat'daki 7,2 MW'lk santraldir. Bu santrallerin 1999 yl elektrik enerjisi retimleri 20,5 milyon kWh'tir [2]. Yenilenebilir enerji kaynaklarndan birisi olan jeotermal enerjiye dayal 15 MW'lk Denizli-Kzldere jeotermal elektrik santrali 1984 ylndan beri iletmededir. Trkiye'de kat atk ve biyogaz santrallerinin da kurulmasna balanmtr [2]. Trkiye'de elektrik retimi amacyla kurulmas tasarlanan nkleer santrallerle ilgili ilk almalar 1967 ylnda balamtr. Akkuyu'da yaplmas planlanan ilk nkleer santral 1993 ylna kadar eitli aamalardan gemi ancak bu aamalardan herhangi bir sonu alnamamtr. 1993'de tekrar devlet yatrm programna alnarak, 17.12.1996'da TEA tarafndan yeniden uluslar aras ihaleye klmtr. 15.10.1997 tarihinde 3 konsorsiyumdan teklifler alnmtr. Ancak, ekonomik gerekelerle 2000 ylnda ihalenin iptaline karar verilmitir [2]. Son zamanlarda projenin hayata geirilmesi tekrar lke gndemine gelmitir. 1999 yl sonularna gre, 116,4 milyar kWh retim, 2,3 milyar kWh ithalat, 0,3 milyar kWh ihracat yaplm ve 118,5 milyar kWh olan lke tketimi karlanmtr. Buna gre kii ba tketim 1.840 kWh olarak gereklemitir [2]. 1998 yl itibariyle Trkiye ile birlikte dier lkelerin kurulu gleri izelge 2.7'de , nihai enerji sektrel talebi izelge 2.8'de, elektrik enerjisi sektrel talebi ise izelge 2.9'd/a verilmitir.
17
izelge 2.7. OECD ve Avrupa Birlii lkelerinde kurulu g (GW) [20]

LKELER ABD ALMANYA AVUSTURALYA AVUSTURYA BELKA EK CUMHURYET DANMARKA FNLANDYA FRANSA HOLLANDA NGLTERE RLANDA SPANYA SVE SVRE TALYA ZLANDA JAPONYA KANADA KORE LKSEMBURG MACARSTAN MEKSKA NORVE POLONYA PORTEKZ TRKYE YEN ZELANDA YUNANSTAN OECD AVRUPA BRL TERMK 584,06 79,80 31,89 5,98 8,28 11,10 11,09 10,60 25,54 19,31 55,65 3,87 25,25 6,52 1,11 51,58 0,14 132,92 32,32 32,84 0,06 5,96 26,75 0,27 27,99 5,22 13,02 2,60 7,12 1.218,84 315,87 NKLEER 97,07 22,31 ----5,71 1,76 --2,64 61,68 0,45 12,60 --7,30 10,08 3,13 ----45,08 10,62 12,02 --1,84 1,31 ------------295,60 122,77 HDROLK 98,56 8,85 7,49 11,44 1,40 2,03 0,01 2,88 25,10 0,04 4,26 0,53 16,63 16,26 11,98 20,06 0,96 43,89 66,96 3,13 1,14 0,05 9,70 28,02 2,14 4,50 10,31 5,16 2,86 406,34 115,96 DER* 5,09 2,67 0,02 0,03 0,01 --1,44 0,02 0,27 0,41 0,14 0,06 0,84 0,17 0,02 0,87 0,14 0,50 0,05 --0,01 --0,75 ----0,06 0,02 0,38 0,04 14,01 7,04 TOPLAM 784,78 113,63 39,40 17,45 15,40 14,89 12,54 16,14 112,59 20,21 72,65 4,46 50,02 33,03 16,24 72,51 1,24 222,39 109,95 47,99 1,21 7,85 38,51 28,29 30,13 9,78 23,35 8,14 10,02 1.934,79 561,64
(*) Jeotermal, Gne, Rzgr Enerjisi v.b. izelge 2.8. Nihai enerji sektrel talebi (Mtpe) [17]
2000 33.758 20.990 17.112 71.860 1.100 2005 46.938 26.408 19.581 92.926 1.331 2010 67.718 31.712 23.255 122.685 1.655 2015 137.901 46.728 32.474 217.103 2.654
Sanayi / naat Mad. / Tarm Ev / Hizmetler Ulatrma TOPLAM Fert Bana Enerji Talebi (koe)
18
izelge 2.9. Elektrik enerjisi sektrel talebi (GWh) [17]

2000 54.384 2.421 43.430 1.012 101.247 127.240 1.948 2005 86.933 3.276 69.616 1.779 161.604 196.610 2.816 2010 143.925 4.428 99.326 2.663 250.342 294.530 3.974 2015 295.161 7.069 175.790 5.442 483.462 555.690 6.794
Sanayi / naat Mad. Tarm Ev /Hizmetler Ulatrma NET TALEP BRT TALEP Fert Bana Enerji Talebi (kWh)
2.2. GELECEK YILLARDAK ENERJ ARZ TALEP DENGELER 2.2.1. retim Hedefleri Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanl ile bal ve ilgili kurulularnca Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan almalar esnasnda yaplan projeksiyonlara gre 2030 ylna kadar gereklemesi beklenen birincil enerji kaynaklar retim hedefleri izelge 2.10'da verilmitir. izelge 2.10. Birincil enerji kaynaklar retim hedefleri [17]
2005 Takmr (bin ton) Linyit (bin ton) Asfalit (bin ton) Petrol (bin ton) Doalgaz (milyon m 3) Nkleer enerji (GWh) Hidrolik (GWh) Jeotermal elektrik (GWh) Jeotermal s (bin tep) Gne enerjisi (bin tep) Rzgar enerjisi (GWh) Odun (bin tep) Hayvan ve bitki artklar (bin ton) Toplam (bin tep) Art (%) 4.777 99.588 100 1.725 207 --35.940 90 2.039 375 50 13.819 5.127 31.709 2010 4.777 145.209 100 1.071 186 --62.080 90 2.542 602 5.220 11.275 4.493 40.865 5,2 2015 4.777 155.215 100 724 160 14.020 94.360 90 3.352 800 7.730 10.250 4.026 49.568 3,9 2020 4.777 192.247 100 465 157 28.000 116.300 90 4.656 1.119 13.320 10.250 3.696 61.216 4,3 2025 7.550 197.900 100 257 106 42.080 116.300 90 6.756 1.498 20.310 10.250 3.465 69.351 2,5 2030 10.324 198.220 100 166 113 56.040 116.300 90 10.139 1.931 27.290 10.250 2.926 78.259 2,4
Buna gre; retimlerinde nemli art olmas beklenen enerji kaynaklar bata linyit ve hidrolik enerji olmak zere, jeotermal s ve rzgar enerjisidir. Linyitin yllk ortalama %5 art hz ile retiminin 2002 ylndaki 51 Mt seviyesinden 2030 ylnda 198 Mt'na ulamas; hidrolik enerjinin yine ayn dnemlerde yllk ortalama %4,5 art hz ile 33.684 GWh'ten 116.300 GWh'e s amal jeotermal enerji retiminin %9 artla 2030 ylnda 10.139 Bin tep'e, rzgar enerjisinin ise %25,4'lk bir artla 27.290 GWh'a ulamas beklenmektedir. Bylece, 2002 ylnda 24,6 Mtep olan birincil enerji kaynaklar retimlerinin yllk ortalama %4,2 art hz ile 2005 ylnda 31,7 Mtep'e, 2010 ylnda 40,9 Mtep'e, 2020 ylnda 61,2 Mtep'e ve 2030 ylnda ise 78,3 Mtep'e ulamas beklenmektedir [3].
19
En nemli yerli kaynaklardan olan linyitin evreye olumsuz etkilerinin en aza indirilmesi amacyla gerekli tedbirlerin alnarak lke enerji arzna katksnn arttrlmas abalarnn yan sra, iklim deiikliinin nlenmesi, evrenin korunmas ve yerli kaynaklardan azami lde yararlanmas asndan rzgar, gne, ve jeotermal gibi dier yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn retimlerinde hedeflenen nemli artlar sonucunda 2030 ylnda bu kaynaklarn toplam birincil enerji kaynaklar retimi iindeki paynn %18,5, hidrolik enerjisi %12,8 ve ticari olmayan yaktlarn ise %4,7 olmas, bylece toplam yeni ve yenilenebilir kaynaklarn paynn %36 olmas beklenmektedir. Ayn ylda kmr %44,9, nkleer enerji %18,7, petrol ve doalgaz ise %0,4 orannda pay alacaktr [3]. 2.2.2. Genel Enerji Talebi 2005-2030 yllarn kapsayan kaynak esasna gre genel enerji talep projeksiyonlar izelge 2.11'de verilmitir. izelge 2.11. Genel enerji talep projeksiyonlar [17]
2005 Takmr (bin ton) Linyit (bin ton) Asfaltit (bin ton) Petrol (bin ton) Doalgaz (milyon m 3) Nkleer enerji (GWh) Hidrolik (GWh) Jeotermal Elektrik (GWh) Jeotermal Is (bin tep) Gne enerjisi (bin tep) Rzgar enerjisi (GWh) Odun (bin ton) Hayvan ve Bitki artklar (bin ton) Net elektrik ithali (GWh) Toplam (bin tep) Art (%) Kii bana tketim (kgpe) 16.754 99.588 100 42.323 39.597 --35940 90 3.039 375 50 13.819 5.127 3.430 115.158 1.628 2010 27.024 145.206 100 49.294 57.695 --62.080 90 2.542 602 5.220 11.275 4.493 --153.868 6,0 2.076 2015 67.482 155.215 100 58.097 71.186 14.020 94.360 90 3.352 800 7.730 10.250 4.026 --207.980 6,2 2.662 2020 128.415 192.247 100 69.152 87.863 28.000 116.300 90 4.656 1.119 13.320 10.250 3.696 --282.194 6,3 3.445 2025 194.425 197.900 100 82.679 115.370 42.080 116.300 90 6.756 1.498 20.310 10.250 3.465 --365.676 5,3 4.282 2030 278.670 198.220 100 98.302 151.198 56.040 116.300 90 10.139 1.931 27.290 10.250 2.926 --469.818 5,1 5.287
2002 ylnda 78,4 Mtep olan genel enerji talebinin yllk ortalama %6,6 art hz ile 2005'te 115,2 Mtep, 2010'da 153,9 Mtep, 2020'de 282,2 Mtep ve 2030'da 469,8 Mtep olmas beklenmektedir [3]. Talebin kaynaklara dalm oranna bakldnda 2010'da kmrn %25,8, petroln %33,3, doalgazn %32,1, hidrolik enerjinin %3,5, ticari olmayan yaktlarn %2,9, yeni ve yenilenebilir kaynaklarn %2,4 pay alaca, bu paylarn 2030'da kmrde %42, petrolde %22, doalgazda %27, hidrolik enerjide %2, ticari olmayan yaktlarda %1, nkleerde %3 ve yeni ve yenilenebilir kaynaklarda ise %3 olmas beklenmektedir [3]. Kii bana genel enerji tketiminin 2005'te 1.628 kgpe, 2010'da 2.076 kgpe, 2020'de 3.445 kgpe ve 2030'da ise 5.287 kgpe olmas beklenmektedir [3].
20
2005-2030 yllar arasnda nihai enerji tketiminin kaynaklara gre dalm izelge 2.12'de verilmitir. izelge 2.12. Nihai enerji tketiminin kaynaklara gre dalm [17]
2005 Takmr (bin ton) Linyit (bin ton) Asfalt (bin ton) Petrol (bin ton) kincil Kmr (Bin ton) Doalgaz ((milyon m 3) Elektrik (GWh) Jeotermal Is (Bin Tep) Gne Enerjisi 8Bin Tep) Odun (bin ton) Hayvan ve Bitki artklar (Bin ton) Nihai enerji tketimi (Bin tep) Art (%) 5.234 10.348 100 34.881 3.592 19.152 159.032 2.039 375 13.819 5.127 84.027 2010 14.908 11.482 100 42.422 4.253 27.750 241.951 2.542 602 11.275 4.493 113.350 6,2 2015 40.417 11.589 100 50.472 5.999 30.790 344.847 3.352 800 10.250 4.026 150.746 5,9 2020 75.171 12.858 100 60.590 8.462 32.648 491.215 4.656 1.119 10.250 3.696 200.401 5,9 2025 113.791 13.060 100 72.917 11.729 34.700 666.122 6.756 1.498 10.250 3.465 258.476 5,2 2030 162.257 12.834 100 87.074 13.491 37.095 882.534 10.139 1.931 10.250 2.926 328.430 4,9
2002 ylnda 58,8 Mtep olan nihai enerji tketiminin yllk ortalama %6,3'lk artla 2005'te 84 Mtep'e, 2010'da 113,4 Mtep'e, 2020'de 200,4 Mtep'e ve 2030'da ise 328, Mtep'e ulamas beklenmektedir. 2005 ylnda %43 olmas beklenen petrol paynn 2030'da %27,6'ya doalgazn %20,7'den %10,3'e ve ticari olmayan kaynaklarn paynn ise %6,3'ten %1,1'e dmesi beklenmektedir. Ayn yllar itibariyle %16,3 olan elektrik enerjisi paynn %23,1'e, %10,5 olan toplam kmr paynn %34,2'ye, yenilenebilir enerji kaynaklarnn ise %2,9'dan %3,7'ye kmas beklenmektedir[3]. 2005-2030 yllar arasnda genel ve nihai enerji tketiminin sektrlere gre dalm izelge 2.13'de verilmitir. izelge 2.13. Genel ve nihai enerji tketiminin sektrlere gre dalm (Bin Tep) [17]
2005 Sanayi Konut ve hizmetler Ulatrma Tarm Enerji d Nihai enerji tketimi evrim sektr Genel enerji tketimi 32.727 26.052 18.666 4.427 2.155 84.027 31.132 115.158 2010 48.668 33.369 23.709 5.156 2.448 113.350 40.518 153.868 2015 72.496 41.156 28.365 5.946 2.783 150.746 57.234 207.980 2020 105.656 50.759 33.935 6.857 3.194 200.401 81.794 282.194 2025 147.299 58.825 40.845 7.705 3.803 258.476 107.199 365.676 2030 197.691 69.201 48.479 8.514 4.545 328.430 141.389 469.818
izelge 2.13'den grld zere, enerji tketiminin gelecek yllardaki sektr dalmlar incelendiinde, nihai enerji tketimi iinde 2002 ylnda %41,6 ile en yksek pay alan sanayi sektrnn bu durumunu korumas ve 2005'te %38,9, 2030'da ise %60 ile yine en yksek paya sahip olmas beklenmektedir [3].
21
nmzdeki yllarda ithal edilmesi planlanan enerji kaynaklar ve bunlarn miktarlar izelge 2.14'de verilmitir. izelge 2.14. Enerji kaynaklar ithalat [17]
2005 Petrol (bin ton) Doalgaz ((milyon m 3) Takmr (bin ton) Elektrik (net) (GWh) Toplam (Bin tep) Art (%) 40.591 39.390 11.977 3.430 83.450 2010 48.223 57.509 22.247 --113.003 6,3 2015 57.365 71.026 62.705 --158.412 7,0 2020 68.687 87.706 123.638 --220.979 6,9 2025 82.413 115.264 186.877 --296.324 6,0 2030 98.136 151.085 268.346 --391.559 5,7
Sanayilemeye ve gelimeye paralel olarak artan enerji talebinin gvenilir olarak karlanmas iin bugn olduu gibi gelecekte de enerji ithalat kanlmaz olmaktadr. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlnca yaplan planlama sonularna gre toplam enerji ithalatnn 2005 ylnda 83,5 Mtep, 2010'da 113 Mtep, 2020'de 221 Mtep ve 2030'da ise 391,6 Mtep olmas beklenmektedir [3]. 2005-2030 yllar arasnda enerji talep, retim ve ithalat geliimi izelge 2.15'de verilmitir. izelge 2.15. Enerji talep, retim ve ithalatn geliimi (bin tep) [17]
2005 115.159 31.709 83.450 28 2010 153.868 40.865 113.003 27 2015 207.980 49.568 158.412 24 2020 282.195 61.216 220.979 22 2025 365.675 69.351 296.324 19 2030 469.818 78.259 391.559 17
Talep retim Net ithalat TYKO * (%)
* TYKO: Talebin yerli retimle karlanma oran izelge 2.15'in incelenmesinden de grlecei zere, enerji kaynaklarnn ve dolaysyla retim miktarlarnn kstl olmas ve bunun sonucunda ithalatn giderek artmas sebebiyle, talebin yerli retimle karlanma orannn 2005 ylnda %28, 2010 ylnda %27, 2020 ylnda %22, 2030 ylnda ise %17 olmas beklenmektedir [3]. Gemi yllarda elektrik talebi art hz, ortalama %8-10 civarnda gereklemitir. 2005-2030 yllarnda ise talebin yllk ortalama %7 orannda artmas beklenmektedir. Bylece elektrik enerjisi talebinin 2005 ylnda 195,5 milyar kWh, 2010 ylnda 286,6 milyar kWh, 2020 ylnda 566,5 milyar kWh ve 2030 ylnda ise 990,3 milyar kWh olmas beklenmektedir[3]. Kii bana elektrik enerjisi tketiminin 2005 ylnda 2.764 kWh, 2010'da 3.867 kWh, 2020'de 6.915 kWh ve 2030'da ise 11.143 kWh olmas beklenmektedir. Bu miktar, gelimi lkeler seviyesinin ok altnda kalmaktadr [3]. 2001 yl sonuna gre, kii bana elektrik enerjisi tketiminin dnya ortalamas 2.326 kWh ve OECD ortalamas 7.879 kWh seviyesine ulam olup ayn yl itibariyle baz lkelerin kii bana elektrik enerjisi tketimleri ise; Belika 8.272 kWh, Fransa 7.402 kWh, Almanya 6.806 kWh, Yunanistan 6.679 kWh, Japonya 7.907 kWh, spanya 5.482 kWh, ngiltere 6.192 kWh ve Amerika 12.896 kWh
22
olarak gereklemitir. Bu deerlerden de grlecei zere Trkiye'de kii bana elektrik enerjisi tketimi ancak 2010'dan sonra Yunanistan'n 2000 yl seviyesine ulaacak, 2030'da ise Amerika'nn bugnk seviyesine hl ulaamam olacaktr [3]. 2005-2030 yllar arasnda elektrik enerjisinin durumu izelge 2.16'da verilmitir. izelge 2.16. Uzun dnem elektrik enerjisi durumu [17]
2005 40.118 236.659 4.500 241.159 195.463 45.696 23 2.764 2010 58.651 334.883 --334.883 286.586 48.297 14 7,0 3.867 2015 84.697 479.186 --479.186 402.932 76.254 16 7,0 5.158 2020 116.240 671.674 --671.674 566.512 105.162 16 7,0 6.915 2025 148.375 882.842 --882.842 758.880 123.962 16 6,0 8.886 2030 190.000 1.159.057 --1.159.057 990.321 168.736 14 5,5 11.143
Kurulu g (MW) retim Kapasitesi (GWh) thalat (GWh) Arz kapasitesi (GWh) retim/Talep (GWh) Yedek (GWh) Yedek (%) Talep art (%)8,0 Fert bana talep (kWh)
2.3. AVRUPA BRL'NN ENERJ DURUMU Mart 1999'dan beri petrol fiyatlarnn 3 katna kmas, enerji temini asndan AB'nin zayf yndr. nlem alnmazsa 20-30 yl sonra AB'nin enerji ihtiyacnn %70'i ithalatla salanacaktr. Bu deer imdi ise %50'dir. Bu bamllk AB'ne 1999'da 240 milyar Euro'ya mal olmutur. Bu deer ise toplam ithalatn %6'sna tekabl etmektedir. Petrol ithalatnn %45'i Ortadou'dan, Doalgaz ithalatnn %40' ise Rusya'dan salanmaktadr [16]. AB'nin uzun vadeli enerji politikas; srdrlebilir kalknma ilkeleri erevesinde, vatandalarnn ve ekonomisinin refah iin enerji rnlerini mterilerine makul fiyatlar iinde salamaktr [16]. evresel faktrlerin bilinci fosil yaktlarn zayfln ve atom enerjisinin problemlerini ne karmtr. Kresel snma ve iklim deiiklii problemleri uluslar aras topluluk iin uzun vadeli bir tehdittir. Kyoto Protokolndeki taahhtler sadece bir balangtr ve bu protokol erevesinde AB 2000 ylndaki hedeflerine ulamtr. Ancak sera gazlar emisyonlar zellikle CO2 emisyonu giderek artmaktadr [16]. AB'deki u anki mevcut enerji dalm yledir; petrol %41, doalgaz %22, kmr %16, nkleer %15, yenilenebilir %6. Enerji politikalarnda bir deiiklik yaplmad takdirde 2030 ylndaki dalmn ise petrol %38, doalgaz %29, kat yaktlar %19, yenilenebilir %8 ve nkleer %6 olmas beklenmektedir [16]. Arz politikasnda kresel snmaya kar nlemler alnmaldr. Burada nemli deiim yeni ve yenilenebilir enerjilere (biyo yakt dahil) ynelmektir. Enerji arznda bunlarn paynn 2 katna karlmas (%6'dan %12'ye) ve elektrik retimindeki paylarn %14'den %22'ye karlmas 2010 ylna kadarki hedef olmaktadr. ayet hibir nlem alnmazsa bunlarn pay 2010 ylnda %7 civarnda kalacaktr. Bu politikay tevik iin mali tedbirlerin (vergi indirimi, yardm, sbvansiyon) alnmas gereklidir [16].
23
3. ENERJ KAYNAKLARININ MEVCUT DURUM VE POTANSYEL

3.1. FOSL YAKITLAR 3.1.1. Mevcut Durum ve Potansiyel Dnyadaki fosil yakt rezervlerinin corafi dalm, 1998 sonu itibariyle ekil 3.2'de gsterilmitir. ekilden grlebilecei gibi, sv ve gaz yakt rezervleri dnyann belirli corafi blgelerine younlamken, kmr dzenli bir dalm gstermekte ve retimi 50'den fazla lkede gerekletirilmektedir. Ayrca 1998 yl retimi temel alndnda kmrn bilinen rezervlerinin yaklak 200 yl olaca tahmin edilmektedir. Bu sre petrol (sv yakt) ve doal gaz rezervleri iin geerli srenin yaklak drt katdr [2]. Tm fosil yaktlar iinde kmr, dnyada en ok bulunan yakt trdr. 1998'de mevcut kmr karma teknolojileri kullanlarak ve ekonomik olarak karlabilecek kmr miktar 1.000 milyar ton civarnda ve bu kmrn yars da ta kmrdr. Kmr rezervleri sadece ok miktarda deil, ayn zamanda corafi olarak 100 lkeden daha fazla lkeye ve btn ktalara yaylm durumdadr [2]. Bu deerler kmr kaynaklarn kmr karma teknolojilerinde olacak gelimeleri, maden teknolojilerinde yaplacak ilerlemelerle ulalabilir olacak miktar veya u anda ekonomik olmayan dk kaliteli kmrlerin kullanmnda olacak artma ile ticari duruma gelmesini dikkate almamaktadr. Kmrn kolaylkla ulalabilir ve ucuz temin edilebilir olmas, ithal eden ve reten lkeler iin arz gvenirlii olan bir enerji kayna olmas anlamn tar. Kmr greceli olarak olduka kolay ve gvenli depolanabilir bir malzemedir ve sv yakt ve gazdaki gibi szma ve yaylma problemleri yoktur. Dnya fosil yakt rezervlerinin mr ekil 3.1'de verilmitir. ekil 3.1. Dnya fosil yakt rezervlerinin mr (Bp Amoco, 1999)
24
ekil 3.2. Fosil yaktlarn 1998 sonu itibariyle corafi dalm (BP Amoco, 1999)
AB, Fransa, ABD ve Trkiye'de nkleer, hidrolik-rzgar ve termik retimin elektrik enerjisi iindeki paylar ekil 3.3'de verilmitir.
25
ekil 3.3. AB, Fransa, ABD ve Trkiye'de nkleer, hidrolik-rzgar ve termik retimin elektrik enerjisi iindeki paylar [19]
26
3.1.1.1. Trkiye'de Fosil Yakt Rezervleri Trkiye'nin kmr rezervi ile jeotermal ve hidrolik enerji potansiyeli, dnya kaynak varlnn %1'i civarndadr. Petrol ve doalgaz rezervleri son derece kstldr. Toryum rezervi ise Dnya rezervinin %54'n meydana getirmektedir. Bu kaynan deerlendirilmesi, henz tecrbe safhasnda olan toryum santrallerinin gelimesine baldr[3]. 3.1.1.1.1. Petrol ve Doal Gaz Rezervleri Yurdumuzda 1998 yl sonu itibariyle rezervuarlarmzda bulunan doal gaz 12,4 milyar m3'lk ksm retilebilir olmak zere toplam 18,5 milyar m3'tr. Ham petrol kaynaklarmz ise; yine 1998 yl sonu itibariyle 43.685.181 metrik ton retilebilir olmak zere toplam 870.598.510 metrik ton'dur. lkemizde byk miktarlarda ham petrol ithal edilerek rafinerilerimizde ilenmektedir [2]. 3.1.1.1.2. Linyit ve Asfaltit Rezervleri Trkiye'de 2000 yl verilerine gre 8.378.360.000 ton linyit, 81.752.000 ton asfaltit olmak zere toplam 8.460.112.000 ton rezerv bulunmaktadr [2]. Elektrik enerjisi retiminde deerlendirilebilecek linyit rezervlerinin kullanm oranlar izelge 3.1'de verilmitir. izelge 3.1. Elektrik enerjisinde deerlendirilecek linyit rezervi [2]
1999 sonu itibariyle mevcut 6.352 41 37.5 na halinde 1.877 12 11 Planlanan 8.850 57 51.5 Toplam 17.079 110 100
Linyit G (MW) Enerji (Milyar kWh) Kullanm Oran(%)
3.1.1.1.3. Bitml ist Rezervleri Kmr gibi termik santral yakt olarak veya damtma yoluyla sentetik petrol retimi iin kullanlabilen bu enerji kayna ile ilgili olarak nceki yllarda Maden Tetkik Arama (MTA) Genel Mdrl tarafndan yaplan aramalarla, tamam Anadolu'nun bat yarsnda yer alan Beypazar, Seyitmer, Gynk, Ulukla, Mengen, Bahecik ve Burhaniye'deki 7 sahada tespit edilen bitml ist rezerv toplam 1,1 milyar tondur. Trkiye'nin bitml ist potansiyeli byk lde belirlenmi olduundan arama almalarna son verilmitir. Tespit edilen sahalardaki bitml istlerin toplam rezervi nemli grlmekle birlikte, ortalama kalorifik deeri 1.000 kcal/kg dolaynda olup, olduka dktr. En yksek kalorifik deere sahip bitml istler Gynk-Himmet olu sahasnda 1.390 kcal/kg olarak llmtr [2].
27
3.1.1.1.4. Turba Potansiyeli lkemizde imdiye kadar yaplan almalarla 19 ilimizin snrlar ierisinde eitli byklklerde turba oluumu belirlenmitir. Bunlardan en nemlileri Kayseri-Ambar, Hakkri-Yksekova ve BoluYenia turbalklardr. Kayseri-Ambar turba yatann orijinal bazda grnr rezervi 105 milyon ton, Hakkri-Yksekova turba yata yine orijinal bazda 74,5 milyon, havada kuru bazda 18,8 milyon tondur.[2]. 3.1.1.1.5. Takmr Rezervleri lkemizdeki en byk takmr rezervi Zonguldak yresinde bulunmaktadr. Havzadaki mevcut rezerv 1,123 milyar ton olup, bunun 422,992 milyon tonu (%38) grnr durumdadr [2]. Elektrik enerjisi retiminde deerlendirilebilecek takmr rezervlerinin kullanm oranlar izelge 3.2'de verilmektedir. izelge 3.2. Elektrik enerjisinde deerlendirilecek takmr rezervi [2]
1999 sonu itibariyle mevcut 335 2.2 22 na halinde 0 0 0 Planlanan 1.200 7.8 78 Toplam 1.535 10 100
Takmr G (MW) Enerji (Milyar KWh) Kullanm Oran (%)
3.1.2. Fosil Yakt Trlerinin Elektrik retimindeki Paylar AB lkelerinin fosil yakt trlerinin elektrik retimi iindeki paylarnn projeksiyonu izelge 3.3'te, ABD'de fosil yakt trlerinin elektrik retimi iindeki paylarnn projeksiyonu izelge 3.4'te, Trkiye'de fosil yakt trlerinin elektrik retimi iindeki paylarnn projeksiyonu izelge 3.5'te ve AB'de teknoloji baznda toplam kurulu kapasiteler ise izelge 3.6'da verilmitir. izelge 3.3. AB lkelerinin fosil yakt trlerinin elektrik retimi iindeki paylarnn projeksiyonu [19]
1990 Mtep % 197,8 54,4 85,4 23,5 62,7 17,2 17,9 4,9 363,8 1995 Mtep % 171,5 46,9 88,8 24,3 82,9 22,7 22,3 6,1 365,5 2000 Mtep % 150,1 39,5 82,4 21,7 122,2 32,1 25,7 6,8 380,4 2005 Mtep % 149,1 37,3 88,7 22,2 134,1 33,6 27,7 6,9 399,6 2010 Mtep % 137,0 32,8 83,6 20,0 166,5 39,8 31,1 7,4 418,2 2015 Mtep % 147,3 32,3 82,7 18,2 192,4 42,2 33,2 7,3 455,6 2020 Mtep % 183,1 37,5 76,6 15,7 192,1 39,4 36,0 7,4 487,8
Kmr Sv yakt Gaz Biyomas/atk Toplam
28
izelge 3.4. ABD'de fosil yakt trlerinin elektrik retimi iindeki paylarnn projeksiyonu [18]
1990 Twhe % 1699,7 74,6 130,7 5,7 381,7 16,8 65,9 2,9 2277,8 1997 Twhe % 1975,8 74,4 108,0 4,1 507,2 19,1 63,9 2,4 2654,9 2000 Twhe % 2127,9 72,7 117,2 4,0 591,9 20,2 90,2 3,1 2927,2 2005 Twhe % 2175,1 67,0 46,6 1,4 928,9 28,6 97,0 3,0 3247,5 2010 Twhe % 2248,1 62,1 37,6 1,0 1225,1 33,9 106,6 2,9 3617,4
Kmr Sv Yakt Gaz Biyomas/Atk Toplam
izelge 3.5. Trkiye'de fosil yakt trlerinin elektrik retimi iindeki paylarnn projeksiyonu [18]
1990 Kmr Sv Yakt Gaz Biyo mas/Atk Toplam Twhe 20,18 3,94 10,19 0,0 34,31 % 58,82 11,48 29,70 0,0 1997 Twhe % 33,86 53,41 7,16 11,29 22,09 34,84 0,29 0,46 63,40 2000 Twhe % 38,47 42,50 4,90 5,41 47,11 52,04 0,04 0,04 90,52 2005 Twhe % 53,62 36,27 4,49 3,29 78,40 57,41 0,04 0,03 136,55 2010 Twhe % 80,38 42,21 4,50 2,36 105,52 55,41 0,04 0,02 190,44
izelge 3.6. AB'de teknoloji baznda toplam kurulu kapasite [2]

1995 Kapasite (GW) Nkleer 131,9 Kmr ve Linyit 179,7 Temiz Kmr ve Linyit 0,5 Ak evrim ok-yaktl 65,7 32,8 Ak evrim Oto Prodktr Gaz Trbin Kombine evrim 24,5 Kk Gaz Trbin 21,8 Biyo mas-Atk 3,9 Yak t Hcreleri 0,0 Hidro-Yen ilenebilirler 109,3 Toplam Kapasite 570,2 % 23,1 31,5 0,1 11,5 5,8 4,3 3,8 0,7 0,0 19,2 100 2000 Kapasite (GW) 136,4 166,1 0,5 68,7 33,1 59,0 25,2 4,4 0,0 119,2 612,6 % 22,3 27,1 0,08 11,2 5,4 9,63 4,11 0,72 0,0 19,5 100 2010 Kapasite (GW) 135,1 101,1 3,4 60,2 25,0 208,7 45,2 4,7 0,0 133,7 717,0 % 18,8 14,1 0,5 8,4 3,5 29,1 6,3 0,7 0,0 18,6 100 2020 Kapasite (GW) 117,2 36,9 26,6 122,3 20,5 305,0 79,2 6,0 0,0 158,0 871,6 % 13,4 4,2 3,1 14,0 2,4 35,0 9,1 0,7 0,0 18,1 100
3.2. HDROLK KAYNAKLAR 3.2.1. Dnyann Hidrolik Enerji Potansiyeli ve Kullanm Dnyadaki toplam su miktar 1.400 milyon km3'tr. Bu suyun %97,5'i denizlerde ve okyanuslardaki tuzlu sulardan olumaktadr. Geriye kalan %2,5'i tatl su kayna olup eitli amalar iin kullanlabilir olduu belirlenmitir. Dnyadaki toplam suyun yaklak ylda ortalama 500.000 km3' denizlerde ve toprak yzeyinde meydana gelen buharlamalar ile atmosfere geri dnmekte ve hidrolojik evrim ierisinde yamur ve kar olarak tekrar yeryzne dmektedir. Dnyadaki kara yzeylerine yala den su miktar ylda ortalama yaklak 110.000 milyar m3' aka geerek nehirler vastasyla denizlere ve kapal havzalardaki gllere ulamaktadr. Bu miktarn ancak 9.000 milyar m3' teknik ve ekonomik olarak kullanlabilir durumdadr [27].
29
1940 ylnda Dnyada toplam su tketimi 1.000 km3 iken bu miktar 1960 ylnda ikiye katlanmtr.1990 ylnda ise Dnyadaki toplam su tketimi 4.130 km3 olarak gereklemi olup bu miktarn 2,680 km3 (%65)' sulamada, 950 km3 (%23)' ime ve kullanma suyu olarak, 500 km3 (%12)' sanayi sektrnde kullanlmtr. 2000 ylnda ise su ketimi yaklak olarak %25 orannda artarak 5.190 km3'e ulamtr. Dnyada kii ba su tketimi ylda ortalama 850 m3 civarnda bulunmaktadr. Dnya nfusunun ylda ortalama 80 milyon kii artt gz nnde bulundurulduunda Dnyadaki tatl su ihtiyacnn ylda 68 km3 artmas kanlmaz grlmektedir [27]. Dnya hidroelektrik potansiyeli brt olarak 40.150.000 GWh iken sz konusu rakamlar Avrupa'da 3.150.000 GWh, Trkiye'de ise 433.000 GWh'dir. Buna gre, Trkiye'nin hidroelektrik enerji potansiyeli, dnya toplam potansiyelinin % 1'i, Avrupa toplam potansiyelinin ise % 16's civarndadr [24]. ABD teknik hidroelektrik potansiyelinin %86'sn, Japonya %78'ini, Norve %68'ini, Kanada ise %56'sn gelitirmitir. Bu oran Trkiye'de ise yaklak %22 dzeyindedir. Uluslararas Enerji Ajansnca 2020'de dnya enerji tketimi ierisinde hidroelektrik ve dier yenilenebilir enerji kaynaklarn paynn bugne gre %53 orannda artaca ngrlmektedir[24]. 3.2.2. Trkiye'nin Hidrolik Enerji Potansiyeli ve Kullanm lkemizdeki 26 adet hidrolojik havzada bulunan irili ufakl ok saydaki nehrin yllk ortalama su potansiyeli 193 (186+7) milyar m3'tr. Topografya ve hidrolojinin bir fonksiyonu olan brt teorik hidroelektrik enerji potansiyeli, lkemiz iin 433 milyar kWh/yl mertebesindedir [2]. lkemizin 1999 yl sonu itibariyle tespit edilen teknik ve ekonomik yaplabilir ynden deerlendirilebilir hidroelektrik enerji potansiyeli 123 milyar kWh'dr. Bu durum brt potansiyelin ancak %28,4' veya teknik potansiyelin %57'sinin ekonomik ynden yaplabilir olarak deerlendirilebileceini gstermektedir [2]. Trkiye'de hidroelektrik enerji potansiyeli ve 1999 yl sonunda gelime durumu izelge 3.7'de verilmitir. izelge 3.7. Trkiye'de hidroelektrik enerji potansiyeli ve 1999 yl sonunda gelime durumu [2]
Hidroelektrik Santral Projelerinin Durumu 1.1999 yl sonu itibar ile iletmede olan 2. naat devam eden 3. naatna geilmeyen TOPLAM POTANSYEL HES Adet 114 37 332 483 Toplam Kurulu Gc MW 10.537 4.057 19.715 34.592 (*) Ortalama Yllk retimi GWh/yl 39.145 13.368 69.619 122.322 Yzde Oran % 32 11 57 100 Ardk Oran % 32 43 100 Ortalama Yk Faktr % 42 36 40 40
(*) almayan kk santrallerin toplam 3,5 MW dhil edilmitir.
30
Trkiye'nin 1999 yl sonu itibariyle kurulu gc toplam 26.117 MW olup, bu gcn 10.537 MW' hidrolik santraller vastasyla retilmektedir. Toplam elektrik enerjisi retimi ise 1999 ylnda 11.6440 GWh olarak gereklemi ve bu enerjinin 81.661 GWh' (%70) termik santrallerden, 34.678 GWh' (%30) hidrolik santrallerin retimlerinden elde edilmitir[2]. Trkiye'de ilk hidroelektrik enerji retimi, 1902 ylnda Osmanl Devleti zamannda 88 kW'lk bir kapasite ile Adana'nn Tarsus ilesinde yaplmtr. Cumhuriyet dneminde ilk su enerjisinden yararlanma Trabzon'da Visera kuvvet santralinin 1930 yllarnda al ile balamtr. Trkiye'de ok sayda kk hidroelektrik santrali 1950-1960 yllar arasnda artan elektrik talebini karlanmas iin yaplmtr. Daha sonraki yllarda bu kk tesislerin maliyetlerinin uzun vadede krl olmad anlalarak byk lekte hidroelektrik tesislerinin yapmlar planlanmaya balamtr. Ancak 1970 yllarndaki enerji buhran srasnda bu kk lekli tesislerin yapm tekrar gndeme gelmitir [6]. lkemizdeki akarsularn hidroelektrik potansiyelinin gelitirilmesi amac ile 546 adet hidroelektrik santral (HES) projesinin gelitirilmesi planlanm bulunmaktadr. Bu almalar sonucunda lkemizin akarsularnn toplam kurulu gc 35.310 MW, hidroelektrik enerji potansiyeli ise 125.328 GWh olarak hesaplanmtr. 2001 yl ba itibariyle gelitirilerek iletmeye alan 125 adet HES projesinin toplam kurulu gc 11.643 MW olup enerji retim kapasitesi ylda ortalama 42.216 GWh'tir. Bu ise toplam hidroelektrik potansiyelinin ancak %34'nn gelitirildiini gstermektedir. Halen inaat devam etmekte olan 36 adet HES projesinin toplam kurulu gc 3.538 MW, retecei enerji miktar ise 11.549 GWh'dr [6]. 1955 ylnda yalnzca 38 MW olan hidroelektrik kurulu gc 2001 yl banda 11.643 MW'a karlm ve bylece lkemiz yllk enerji retiminin yaklak %36'sna karlk gelen 42,2 milyar kWh'lik miktarnn hidroelektrik enerji kaynaklarndan retimi gerekletirilmitir. Trkiye'de bulunan 26 adet esas su toplama havzasnda Devlet Su leri (DS) tarafndan yaplan almalara gre hidroelektrik enerji potansiyeli izelge 3.8'de ayrntl olarak verilmitir. Bu izelgede kurulu gler MW, ortalama enerji miktarlar ise GWh cinsinden verilmitir [6].
31
izelge 3.8. Akarsu havzalarndaki su enerji verimlilikleri [6]

alanlar No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 Havza Ad Kurulu Ortalama naa Edilenler Kurulu Ortalama GWh 47 257 166 596 1.768 1.456 198 927 5.415 Planlananlar Kurulu MW 426,0 156,0 141,2 368,8 346,4 500,3 125,1 500,8 728,3 1.062,0 685,7 47,1 90,0 1.476,7 2.142,0 2.756,0 51,5 2,2 2.023,0 13.548,1 Ortalama GWh 1.321 182 509 1.230 1.292 869 418 1.872 2.521 3.269 2.674 105 39 5.464 6.835 9.112 272 14 7.173 45.171 Dier Verimlilikler Kurulu MW 96,0 16,2 25,0 9,0 292,3 146,3 57,1 458,2 243,7 282,5 30,0 134,0 958,5 277,0 2.301,4 1.009,2 440,5 515,0 40,6 2.652,9 9.985,4 Ortalama GWh 317 42 50 46 1.230 484 274 1.652 1.656 1.484 100 644 3.456 974 9.450 3.477 1.407 1.956 170 8.770 37.629 Toplam Kurulu MW 0,2 537,0 16,2 250,0 48,0 214,5 674,7 1.251,6 0,3 1.062,5 592,7 1.657,6 2.007,0 32,0 1.495,9 1.885,6 50,4 1.408,7 9.844,8 3.323,1 3.227,4 585,2 61,9 5.081,9 35.309,2 Ortalama GWh 1.697 42 425 143 848 2.495 4.411 2.362 2.110 6.468 6.512 104 5.176 7.117 120 4.634 38.939 10.927 10.614 2.291 257 16.874 12.456
MW Meri Marmara 0,2 Susurluk 0,4 Kuzey Ege Gediz 69,0 Kk Menderes 48,0 Byk Menderes 64,3 Bat Akdeniz 13,6 Antalya 758,9 Burdur gller Afyon Ka. 0,3 Sakarya 439,6 Bat Karadeniz 9,4 Yeilrmak 851,1 Kzlrmak 996,2 Orta Ana. Ka. Hav. 2,0 Dou Akdeniz 299,9 Seyhan 72,5 Hatay 3,3 Ceyhan 558,7 Frat 5.570,5 Dou Karadeniz 86,9 oruh 30,9 Aras 18,7 Van Gl 19,1 Dicle 4,2 Toplam 9.921,7
GWh MW 12 10,6 193 143 293 35 2.635 962 65,5 40 2.774 62,0 2.507 4 1.263 391 168,9 15 1.853 564,0 22.569 496,2 417 85,0 95 73 73 6 401,8 36.353 1.854,0
3.3. YEN VE YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI Fosil yaktlar esas alan enerji kullanm; yakt konusunda ksmen da bamllk, yksek ithalat giderleri ve evre sorunlar gibi nemli olumsuzluklar dourmaktadr. Bu nedenle yerel doal zenginlikler konumunda olan yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanm nem tamaktadr. Ayrca gnmzn en nemli evre sorunlar arasnda yer alan yanma sonucu ortaya kan CO2 emisyonlarnn azaltlmas da kresel snmann kontrol edilmesi asndan byk nem tamaktadr. Yenilenebilir enerji kaynaklar kullanmnn gelitirilmek istenmesinin bir baka nedeni de, dnyada snrl olan fosil yakt rezervlerini tkenmekten olabildiince korumaktr. Kantlanm retilebilir petrol ve doal gaz rezervlerine insan mrne sacak kadar mr biilmesi, insanln gelecei asndan dndrcdr. Ksacas allagelen enerjide bir snra yaklalmtr. Srdrlebilir ekonomik byme iin ekonomik snrlar kapsamnda kullanma uygun teknolojilerle yenilenebilir enerji eiinin almas gerekmektedir. Ancak lkemizde talep art hznn yksek olmas, kstl enerji retimi imkn olan yenilenebilir santrallerin yannda konvansiyonel retim tekniklerinin de uzun yllar kullanlacan gstermektedir.
32
3.3.1. Gne Enerjisi Gne enerjisi elektromanyetik enerjisinin Dny'da s enerjisi olarak alglanan eklidir. Gne enerjisinden iki trl istifade edilebilir: 1) ya parabolik aynalarn zerine den gne enerjisini tek ya da izgisel bir odakta toplayp bu dzen araclyla ok yksek scaklkta buhar elde etmek ve bu buhar tekrar turbojeneratrler vstasyla elektrik enerjisine dntrmekle, yahut da 2) zerine den gne enerjisini dorudan doruya belirli bir oran dahilinde elektrik akmna eviren "gne panelleri" araclyla. Gne enerjisi bakmndan lkemiz olduka nemli bir potansiyele sahiptir. Gerekli yatrmlarn yaplmas halinde Trkiye ylda birim metre karesinden ortalama olarak 1.500 kW saatlik gne enerjisi retebilir. Trkiye'nin gne enerjisi potansiyelini gsteren zaman ve blgesel deerler izelge 3.9 ve 3.10'da gsterilmitir [6]. izelge 3.9. Trkiye'nin aylk gne enerjisi potansiyeli [6]
AY Ocak ubat Mart Nisan Mays Haziran Temmuz Austos Eyll Ekim Kasm Aralk TOPLAM ENERJ GNELENME SRES (saat) (kWsaat/m2) 5 150 62 189 9 265 125 359 155 429 169 485 181 503 164 457 131 375 97 269 62 179 47 132
izelge 3.10. Gne enerjisi olan blgelerin dalm [6]

Blgeler Gneydou Anadolu Akdeniz Ege Orta Anadolu Dou Anadolu Marmara Karadeniz Yllk Ortalama (kWs/m2) 1.491 1.452 1.406 1.433 1.398 1.144 1.086 En Byk (Haziran) (kWs/m2) 1.980 1.869 1.863 1.855 1.723 1.529 1.315 En Kk (Aralk) (kWs/m2) 729 476 431 412 420 345 409 Yllk Ortalama (saat) 3.015 2.928 2.726 2.711 2.693 2.526 1.966 En Byk (Haziran) (saat) 407 360 371 381 373 351 273 En Kk (Aralk) (saat) 126 101 96 98 165 87 82
izelgelerin yakndan incelenmesi sonucunda genel olarak Trkiye'nin en byk ve en kk gne enerjisi retilecek aylarn sras ile Haziran ve Aralk olmaktadr. Blgeler arasnda ise ncelikle Gneydou Anadolu ve Akdeniz sahilleri gelmektedir. Gne enerjisi retiminin yok denecek kadar az olduu Karadeniz blgesi dnda ylda birim metre kareden 1.100 kW saat enerji retilebilir ve
33
toplam gneli saat miktar ise 2.500 saattir. Buna gre Trkiye'de toplam olarak yllk alnan enerji miktar ise yaklak 1015 kW saat kadardr [6]. Gne enerjisinden elektrik retimi dorudan dnm ve dolayl dnm olmak zere iki ayr yntemle gerekletirilir. Dorudan dnmn gnmzde en yaygn teknolojisi Fotovoltaik Dnm veya Trke adyla Gne Pili olup, gelecek iin mit veren dier bir teknoloji ise sdan dnmle dorudan mekanik enerji elde edilen Stirling Motorudur. Yine ayn gruba giren termoelektrik ve termoiyonik dntrcler henz ticari kullanm dzeyine eriememilerdir [2]. Dolayl dnm, Gne Termik Santrallerinde gne nmndan yararlanlarak retilen buhar ile buhar-g evrimi, ya da gne enerjisiyle elde edilen hidrojen ve bunun kullanld yakt pilidir. Gne pillerini kullanan fotovoltaik elektrik reteleri akmlatr yedekli, dizel ve/veya rzgr enerjisi jeneratr yedekli olarak ebekeden bamsz veya kendi balarna ebekeye bal olarak altrlrlar. Fotovoltaik reteler watt mertebesinden (kk haberleme sistemleri veya dier sistemler) kW mertebesine (krsal blgelerde katodik koruma, sinyalizasyon, haberleme sistemleri, pompalama ve sulama tesisleri, evler, iftlikler gibi ebekeden bamsz tketiciler ile ebekeye bal evler, tesisler) ve MW mertebesine (fotovoltaik elektrik santralleri) uzanmaktadr. Son yllarda ebekeye bal fotovoltaik uygulamalarda byk bir art gzlemlenmektedir. Bu uygulamalar genellikle binalarn atlarna yerletirilen 1-50 kW gcndeki sistemler eklinde olmaktadr. Bu ve benzeri fotovoltaik sistemlerin gerektirdii tm teknolojiler (elektronik) ticari uygulamalar iin yeterli dzeye erimilerdir [2]. Termal gne g santrallerinde mevcut teknoloji, tek eksende gnei izleyen dorusal younlatrc (parabolik yanstc oluk) ve ift eksende izleyici noktasal (parabolik anak) younlatrc ile bir akkann buharlatrlarak mekanik enerji retilmesine dayanmaktadr[2]. Geleneksel dzeyde trbin-jeneratr teknolojisi yeterli olurken, gnein izlenmesi, nm deimelerinin dengelenmesi ve genel sistem kararll ok karmak teknolojiler (mekanik, termik) gerektirmektedir. Gne enerjisinin dorudan mekanik enerjiye dntrld paraboloit sistemler ise nispeten daha basit teknolojilerle yetinmektedir. Halen, paraboloit anaklarn odak noktalarna yerletirilen Stirling motorlar ile 10-50 kWe, hareketli dzlemsel yanstcl merkezi g kuleli santrallerde (Gne Kulesi) 1-20 Mwe ve parabolik oluklu santrallerde (Gne iftlii) ise 10-300 Mwe g elde edilebilmektedir [2]. Gne enerjisi gne pillerinde ortalama %10-15 verimle elektrik enerjisine dnmektedir. lkemizde gne enerjisi kullanmnda kaynak anlamnda bir sorun olmamakla beraber elektrik retiminde uygulanacak yntem asndan baz blgesel farkllklar bulunmaktadr. Fotovoltaik sistemler ile bulutlu veya ak her trl hava artlarnda elektrik retilebilirken, younlatrc sistemlerde (termik ve mekanik dnm) direk nm, yani ak hava, gerekli olmaktadr. Bu nedenle, termik ve mekanik dnml reteler iin Gney Dou Anadolu ve Akdeniz blgelerinin tercih edilmesi gerekirken, fotovoltaik reteler iin Dou Karadeniz Blgesi dndaki tm blgeler uygun olmaktadr[2].
34
Trkiye'de gne enerjisinin kullanm (scak su elde edilmesi dnda) genelde bilinmemekte, tantm yaplmamakta ve devlete tevik edilmemektedir. Dolaysyla, bu konuda hizmet verecek mhendislik, mavirlik ve mteahhitlik firmalar ve ilgili sanayi geliememektedir. lk yatrm giderleri yksek olan, ancak yakt masraflarnn olmamas nedeniyle iletme masraflar bulunmayan gne enerjili elektrik retelerinin gerekletirilmesi iin gerekli uzun vadeli finansman imknlar bulunmamaktadr. Yakt sorununun olmamas, iletme kolayl, mekanik ypranma olmamas, modler olmas, ok ksa zamanda devreye alnabilmesi (azami bir yl), uzun yllar sorunsuz olarak almas, temiz bir enerji kayna olmas, vb gibi nedenlerle dnya genelinde fotovoltaik elektrik enerjisi kullanm srekli artmaktadr. Avrupa Birlii 2010 ylnda fotovoltaik elektriin elektrik retimi iindeki paynn %0,1 olmasn hedeflemitir [2]. 3.3.2. Rzgr Enerjisi Rzgr, gne enerjisinin dnyann olduka deiken olan yzeyini eit stmamasndan kaynaklanan scaklk, younluk ve basn farklarndan oluur. Tropikal blgelerde gne nlar nedeniyle s kazanc, kutuplarda ise s kayplar vardr. Bu, dnya atmosferinin sy tropik blgelerden kutuplara doru hareket ettirmesinden kaynaklanmaktadr. Okyanus akmlar da benzer ekilde davranr ve dnyann s transferinin kabaca %30'unu oluturur. Kresel anlamda bu atmosferik akmlar muazzam enerji transferine neden olur. Bunlarn yan sra toporafik zellikler ve blgesel s deiimleri gibi dier faktrler de rzgr enerji dalmn deitirir [2]. Rzgar trbinleri, atmosferdeki scaklk ve basn farkndan oluan rzgarn kinetik enerjisini mekanik enerjiye dntren mekanik aralardr [7]. lkemizde rzgr hz lmleri iklim amal olarak Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl (DM) tarafndan yapla gelmektedir. Ancak, bu lmlerden bir ksm, lm istasyonlarnn yerleim birimlerinin iinde kalmas nedeni ile gerek enerji deerini verememektedir [2]. Rzgrdan enerji retimi iin mevcut potansiyelin ve uygun yerlerin belirlenmesi kapsamnda yaplan rzgr lmleri ise EE tarafndan arlkl olarak Ege ve Marmara olmak zere eitli blgelerde yer alan 7 lm istasyonunda tamamlanm ve halen 14 lm istasyonunda srdrlmektedir [2]. ABD'nin uzay almalar ile saptad meteorolojik veriler, Trkiye'nin rzgr enerjisi bakmndan zengin olduunu gstermektedir. Trkiye'nin bulunduu corafi yreye bal olarak komu lkelerde ve blge lkelerinde yaplm lm verileri de bu bulguyu desteklemektedir. Ayrca Trkiye'nin rzgr atlasn oluturma amacn gden EE projesinin en ksa zamanda sonulandrlmas EE'ce 10.000 MW tahmin edilen genel potansiyelin belirlenmesine yardmc olabilecektir. Eyll 1999 itibariyle dnyadaki toplam rzgr enerjisi kurulu gc 12.300 MW'dr. Bu gcn yaklak 8.000 MW' Avrupa, 2.500 MW' ABD ve geri kalan dier lkelerdedir. RES'larnn toplam kurulu g iindeki pay Avrupa iin %1,4, ABD iin ise %0,3 mertebesindedir [2]. 1961 ylnda yaplan bir envanter almas Trkiye'deki 718'i kuyudan su ekmek, 41'i ise elektrik retmek iin toplam 859 adet rzgr trbininin kullanldn gstermitir. izelge 3.11'de en dk rzgr hzndan en bye doru sralanm hzlarn hkm srd blgeler gsterilmitir [6].
35
izelge 3.11. Yllk ortalama rzgr hzlar [6]

BLGELER Karadeniz Dou Anadolu Akdeniz Ege Gneydou Anadolu Marmara Orta Anadolu HIZ (m/sn) 0,64,6 0,62,8 1,04,8 1,13,5 1,42,9 1,65,1 1,73,3
Trkiye'nin ebeke balantl ilk rzgar santral, oto prodktr santral olarak, 3 adet 580 kW'lk trbinle toplam 1,74 MW gte olmak zere eme-Germiyan'da 1998 ubat aynda kurulmutur. Yap-let-Devret modeli ile ina olunan 7,2 MW'lk ilk rzgr santrali ARES de eme-Alaat'da kurulmu bulunmaktadr. Bu santraller tarafndan 1999 ylnda toplam 23,7 milyon kWh elektrik enerjisi retimi yaplmtr. Bu retim tam gte 2.651 saat almaya, ya da bir baka deyile %30'luk bir kapasite faktrne karlk gelmektedir. [2] SK tarafndan yaptrlan rzgr enerjisi almalar sonunda, stanbul'un Avrupa ve Asya yakalarnda kullanlmak zer 80 MW'lk bir kurulu gcn yaplmas planlanmtr [6]. Rzgr kayna asndan cazip yerlerin genellikle blgesel tketimin dk olduu ebekenin u noktalar olmas byk kapasitede RES tesisi kurulmas durumunda yeni iletim tesisleri gerektirmekte ve bunlarla ilgili yatrmlar ve enerjinin uzak noktalara tanmas nedeniyle kayplarn artmas gibi olumsuzluklara sebep olmaktadr. yesi olmay hedeflediimiz Avrupa Birlii (AB) tarafndan 2010 ylnda rzgr enerjisinin elektrik enerjisi talebinin karlanmasndaki paynn %2 civarnda olaca ngrlmektedir. 2010 yl iin lkemizin elektrik enerjisi talebi 295.000 GWh civarnda olduu tahmin edilmektedir [2]. Trkiye'de imdiye kadar yaplan rzgr enerjisi santrallerinin kurulu g toplam 1,5 MW' emeGermiyan, 7,2 MW' yine eme-Alaat'da ve 10,2 MW' da Bozcaada'da olmak zere toplam 18,9 MW'tr [6]. 3.3.3. Jeotermal Enerji Jeotermal enerji, yerkabuunun eitli derinliklerinde birikmi snn oluturduu, scaklklar srekli olarak blgesel atmosferik ortalama scakln zerinde olan ve evresindeki normal yeralt ve yerst sularna gre daha fazla erimi mineral, eitli tuzlar ve gazlar ierebilen scak su ve buhar olarak tanmlanabilir. Ayrca herhangi bir akkan iermemesine ramen baz teknik yntemlerle ssndan yararlanlan, yerin derinliklerindeki "Scak Kuru Kayalar" da jeotermal enerji kayna olarak nitelendirilmektedir. Konum olarak Trkiye dnyann gen tektonik kua iinde yer aldndan doal olarak fazla miktarda da jeotermal enerji kaynaklarna sahip olmas beklenir. Yaplan almalardan imdiye kadar 600 civarnda irili ufakl ve scaklklar 20 0C'ila 100 0C arasnda deien jeotermal kaynak
36
bulunmutur. Bu kaynaklar genel olarak Kuzey Anadolu fay hattnn yaknlarnda, deprem yrelerinde ve son zaman volkanlarnn bulunduu yerlerdedir[6]. Scakln uygun olduu hallerde jeotermal enerjiden elektrik retiminde faydalanlmaktadr. Bugn iin dnyada toplam elektrik kurulu gc 8.274 MWe, lkemizde ise 20,4 MWe'dir (Denizli-Kzldere jeotermal elektrik santrali) [2]. lkemizdeki jeotermal sahalardan 5 tanesi elektrik retimine elverilidir. Bunlar Denizli-Kzldere (242 C), Aydn-Germencik (230 C), anakkale-Tuzla (173 C), Aydn-Salavatl (171 C), KtahyaSimav (162 C)'dr. Seferihisar (153 C), Salihli-Caferbeyli (155 C), Dikili (130 C), Glemezli (80 C) jeotermal sahalar ise ileride iletilebilecektir [2]. Mevcut artlara gre lkemizde, 2005 yl hedefi 185 MW, 2010 yl hedefi 500 MW ve 2020 yl hedefi 1.000 MW olarak ngrlmektedir [2]. 3.3.4. Canl Ktle (Biyoktle) Enerjisi Yakacak iin odun eldesi, yaklak 9,2x106 hektarlk bir alana yaylm normal ve normalalt odun kesim blgelerinden olmaktadr. Bu alan Trkiye'nin yaklak olarak %12'sini, ormanlk alanlarn ise %56'ya yakn bir ksmn kapsamaktadr [6]. Kesin istatistik veriler olmamakla birlikte hayvan ve bitki artnn retimi ve tketimi son 10 yldr 11 milyon tondan 6,6 milyon tona drlm bulunmaktadr. 1997 yl verilerine gre yerli enerji retiminin %25,5'i odun ve tezekten salanm toplam birincil enerji tketiminin ise %9,8'i odun ve tezek ile karlanmtr [2]. Bunun da byk bir ounluu evsel stmada kullanlr. Trkiye'de her yl yaklak olarak 250x106 ton kadar taze iftlik gbresi elde edilir. Bu 20x106 milyon kadar bykba hayvann dklarndan meydana gelir. Bu miktarn ancak 15x106 tonu tezek olarak kullanlr [6]. Trkiye'de enerji ormancl ve enerji tarm hzla gelitirilmesi gereken konulardr. Enerji ormancl iin uygun alann yaklak %15 kadar deerlendirilmi durumdadr ama %85'i beklemektedir. Enerji tarm ise hi el atlmam bir konudur. lkemizde enerji bitkileri tarmna C4 tipi bitkilerle ve zellikle Miscanthus ve tatl Sorghum ile balanmaldr [2]. Trkiye'de biyogaz ile ilgili almalar 1957 ylnda balatlmtr. 1975 ylndan sonra toprak, su ve 1980'li yllarda Ky Hizmetleri Genel Mdrl kapsamnda yrtlen almalar uluslararas baz anlamalarla desteklenmi olmasna karn 1987 ylnda kesilmitir. Trkiye'de biyogaz potansiyelinin 1.400-2.000 Btep/yl dzeyinde olduu belirtilmektedir. Buna karlk yakacak tezek miktar azalmaktadr [2].
37
izelge 3.12'de deiik canllarn biyogaz verimlilikleri verilmitir. izelge 3.12. Deiik canllarn biyogaz verimlilikleri [6]
Atk tr Bykba Tavuk Saman
Biyogaz Verimi (m3/kg) 0,200,30 0,350,80 0,350,40
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl odun ile hayvan ve bitki artklarn kullanan klasik biyo ktle enerji retiminin 2000 ylnda 6.963 Btep ve 2020 ylnda 7.530 Btep olmasn planlamtr. Modern biyo ktle enerji retimi ise hi n grlmemitir. Oysa ticari olmayan klasik biyo ktle enerji retiminin giderek azaltlmas ve modern biyo ktle enerji retimine balanarak bu retimin artrlmas gerekir [2]. 3.3.5. Deniz Kaynakl Enerjiler Deniz enerjileri deniz dalga, boaz akntlar, med-cezir ve deniz scaklk gradyenti gibi eitlidir. Trkiye'de bunlardan yalnzca deniz dalga ve boaz akntlar olana vardr. Med-cezir olana bulunmad gibi, denizlerimizde farkl scaklklarda akntlara da rastlanmamaktadr. Karadeniz, Marmara ve Ege Denizi, tuzluluk gradyentinin farkl oluu nedeni ile stanbul ve anakkale boazlarnda st ve alt akntlar olumu bulunmaktadr. Akntnn hz birok yerde 8 knot (14,8 km/h = 4,1 m/s) olarak saptanmtr. Bu deer nemli bir kinetik enerji potansiyeline iaret etmektedir [2]. Etraf denizlerle evrili olan lkemizde dalga enerjisi ile yaplm hemen hi alma bulunmamaktadr. Deniz dalga konvektrleri ile bu enerjiden yararlanlmas dnlmeli, bu kaynan deerlendirilmesi iin dalga rasatlarndan balanarak, teknik ve ekonomik incelemeler yaplmaldr. Bu nedenle en azndan bir pilot n almann yaplmas bu konuda k tutacak bir kaynak olacaktr. ncelikle Karadeniz kenarnda, rnein ile civarnda uygun bir blgenin seilerek dalga lmlerine balanmal ve bunlarn istatistiksel, spektral ve stokastik incelenmeleri ile ortaya kabilecek durumlarn belirlenmesine allmaldr [6]. 3.3.6. Hidrojen Enerjisi Hidrojen bir birincil ya da doal gaz enerji eidi olmayp, bir baka enerji tketilerek elde olunan sentetik yakt durumundaki enerji taycsdr. 21. yzyln yakt olarak varsaylmaktadr. Giderek arlaan evre sorunu ve kresel snma, tkenen hidrokarbon kaynaklar hidrojen gibi sentetik yaktlar cazip duruma getirmektedir. Hidrojen motor yakt olarak kullanlabildii gibi sanayide, elektrik retiminde, konutlarda gvenle kullanlabilir durumdadr. Uygulamaya aktarlabilecek retim, tama, datm, kullanm teknolojileri gelitirilmi, uluslar aras standartlar karlmtr. Hidrojen ana ekonomik koullara gre 10-15 ylda girilmesi beklenmektedir.
38
Yakt pilleri, yakt olarak kullanlan hidrojeni havadaki oksijenle birletirerek direk olarak izotermal bir ilemle elektrik enerjisine eviren aletlerdir. Mevcut tm yakt pilleri hidrojen ve oksijenin su oluturmak zere fonksiyonlarndan faydalanarak elektrik retmektedirler. Yakt pillerinin kurulu gleri 200 kW-25 MW arasnda deimektedir. Teknik adan en gelimi olan yakt pili tipi fosforik asitli yakt pilleridir ve ticari olarak 200 kW'lk modller halinde bulunmaktadr [2]. Trkiye, taraf denizlerle kapl olmas, olduka fazla sayda gllerin ve akarsularn bulunmas ve yal blgelerinin de bulunmas asndan, hidrojen elde edilmesi iin gerekli olan su bakmndan hibir zaman sknt olmayacak lkeler arasnda gelmektedir. Trkiye iin gne enerjisi merkezleri gney ve gneydou blgelerinde tesis edilebilecei gibi Arabistan llerinden de yararlanma dnlmelidir. llerdeki gne enerjisi yaplacak borular vastasyla Trkiye'ye tanabilir. Nasl Trkiye'den gneydeki lkelere su tanmas iin boru hatlarnn denmesi projeleri gndeme geliyorsa gelecekte gne enerjisi tanmas iin aksi ynde boru hatlarnn denmesi projeleri gndeme gelebilir. Belki de gelecekte, bugn iin Trkiye'ye doalgaz tamak iin boru hatlar aksi ynde alarak Trkiye'den doalgaz tkenen yerlere hidrojen enerjisi tamak iin kullanlabilir. Trkiye'de hidrojen yakt retiminde kullanlabilecek olas kaynaklar; hidrolik enerji, gne enerjisi, rzgr enerjisi, deniz-dalga enerjisi, jeotermal enerjidir. Trkiye gibi gelime srecinde ve teknolojik gei aamasndaki lkeler asndan, uzun dnemde fotovoltaik gne-hidrojen sistemi uygun grlmektedir [2]. Trkiye'nin hidrojen retimi asndan bir ans da, uzun bir ky eridi olan Karadeniz'in tabannda kimyasal biimde depolanm hidrojen bulunmasdr. Karadeniz'in suyunun %90' anaerobiktir ve hidrojen slfr (H2S) iermektedir. 1.000 m derinlikte 8 ml/l olan H2S konsantrasyonu, tabanda 13,5 ml/l dzeyine ulamaktadr. Elektroliz reaktr ve oksidasyon reaktr gibi iki reaktr kullanlarak, H2S'den hidrojen retimi konusunda yaplm teknolojik almalar vardr [2]. imdi, Birlemi Milletler (UNIDO) destei ile ICHET projesi kapsamnda stanbul'da Hidrojen Enstits kurulmutur. 3.4. NKLEER ENERJ Nkleer teknoloji, dnyann elektrik gereksinmesinin %17'sini karlamann yan sra, tpta ve endstride kullanlan birok izotopun retilmesi ile de insanln hizmetindedir. Hem aratrma yapmak hem de tpta ve endstride kullanlan izotoplar retebilmek iin 59 lke toplam 273 aratrma reaktr iletmektedir. Bunlarn yan sra 250'yi akn gemi ve denizalt nkleer enerji ile hareket edebilmektedirler. Gnmzde 30'dan fazla lke nkleer enerji santrali iletmektedir. Dnya genelinde, 1000'i akn, ticari, askeri ve aratrma amal nkleer reaktr iletilmektedir [2]. Nkleer elektrik tketiminin toplam elektrik retimi iinde pay, dnya ortalamas %17 olmak zere, Fransa'da %78, sve'te %50, svire, G.Kore ve Slovenya'da %40, Almanya'da %28, Japonya'da %25, spanya ve ngiltere'de %24, Amerika'da %20, Rusya'da %17 civarndadr. Eski dou blou lkelerinden Litvanya'da ise bu deer %80 ile dnyadaki en yksek dzeyine erimitir [26].
39
AB nkleer kurulu gcnn geliimi izelge 3.13'de, nkleer elektriin dnyadaki pay izelge 3.14'de, kurulu bulunan ve ina halindeki nkleer enerji santrallerinin lkelere gre dalm ise izelge 3.15'de verilmitir. izelge 3.13. AB nkleer kurulu gcnn geliimi [19]
Kurulu G (GW) Belika Finlandiya Fransa Almanya Hollanda spanya sve ngiltere Toplam 1995 5,9 2,4 66,7 25,1 0,5 7,5 10,4 13,4 131,9 naat sren nkleer santraller (GW) 19952010 0,0 0,3 6,4 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 6,7 letmeden karlan nkleer kapasite (GW) 19952015 20152030 0,0 5,8 0,0 2,4 1,2 56,0 4,1 21,0 0,5 0,0 0,2 7,3 2,7 7,8 2,7 9,4 11,3 109,7
izelge 3.14. Nkleer elektriin dnyadaki pay, 2003 (26)

LKE LTVANYA FRANSA SLOVAKYA BELKA ISVE UKRAYNA GNEY KORE SVRE SLOVENYA BULGARISTAN ERMENISTAN MACARSTAN EK CUMHURIYETI ALMANYA FNLANDYA JAPONYA NKLEER ELEKTRN PAY I (%) 80 78 57 55 50 46 40 40 40 38 35 33 31 28 27 25 LKE NGLTERE SPANYA TAYVAN ABD RUSYA KANADA ROMANYA ARJANTIN GNEY A FRKA MEKSKA HOLLANDA BREZILYA HINDISTAN PAKISTAN N NKLEER ELEKTRN PAY I (%) 24 24 22 19.9 17 12.5 9.3 8.6 6.1 5.2 4.5 3.7 3.3 2.4 2.2
40
izelge 3.15. Kurulu bulunan ve ina halindeki nkleer enerji santralleri, 2004 [23]
lke ABD Almanya Arjantin Belika Brezilya Bulgaristan ek cum. in Ermenistan Finlandiya Fransa G. Afrika Cum. G. Kore Hindistan Hollanda ngiltere ran spanya sve svire Japonya Kanada K.Kore Litvanya Macaristan Meksika Pakistan Romanya Rusya Slovakya Slovenya Ukrayna Toplam
alr Durumdaki Reaktr Says 104 18 2 7 2 4 6 9 1 4 59 2 19 14 1 27 9 11 5 54 17 2 4 2 2 1 30 6 1 13 436
na Halindeki Reaktr Says 1 2 1 8 2 2 1 1 3 4 25
1970'li yllardan bugnlere bakldnda, nkleer elektrik retiminde nce klasik olarak adlandrlabilecek reaktrlerden yararlanlaca ngrlyordu. Ana dnceye gre doal ya da hafif zenginletirilmi uranyum kullanlan bu reaktrlerden yeterince pltonyum retilecek, bunlar da hzl retken reaktrlerde kullanlacak, elektrik enerjisi retimine uzun vadeli zm getirilecek, 21. yzyln sonlarna bylece varlacakt. 21. yzyln son eyreinde ise fzyon enerjisi yetiecek, elektrik enerjisi retim meselesi de bylece hallolmu olacakt. Ancak bugnk grnm farkldr. Bir kez, tm hzl retken reaktr programlar neredeyse rafa kaldrlmtr. Nkleer gvenlik konusu, nkleer kazalarla beslenen kamuoyu tepkilerine karlk daha sade, daha gvenilir santral tasarmlarn aratrmay n plana ekmitir. Fzyon aratrmalar ise, dnyada den klasik enerji fiyatlar ve
41
azalan talep nnde daha uzun sre bekleyecek gibi grnmektedir. Buna karlk, nkleer korku bir yana, sera etkisi, asit yamurlar, kl tepeleri; doal gaz ve petroln yerel olarak eriilebilirlii ve tamadaki zorluklara karn nkleer enerjinin bilinen avantajlar, gelecek be-on ylda dnyada hi deilse baz lkelerin nkleer enerjiye bakn byk bir olaslkla deitirebilecektir [2]. Kuzey Amerika ve pek ok Bat Avrupa lkelerinde yeni nkleer santraller kurulmamaktadr. Bunun nedenleri; elektrik tketiminde doyuma ulaan bir kararllk, dk nfus art hz, kamuoyu etkisi, hlihazrdaki kurulu kapasitenin mevcut ve ksa vadede ngrlen talebi karlamak iin yeterli oluu, enerji youn teknolojilerden bilgi youn teknolojilere doru olan ynelim, mevcut santrallerin mrlerinin uzatlmas, verimliliklerinin ve glerinin artrlmas ynnde almalara arlk verilmesi olarak grlmektedir [2]. Trkiye'de Salihli-Kprba, Yozgat-Sorgun, Uak-Fakl, Aydn-Demirtepe ve Kkavdar sahalarnda ekonomik olarak karlabilecek toplam 9.130 ton grnr uranyum rezervi saptanmtr [2]. Dnyann ikinci byk toryum rezervlerine sahip olan Trkiye'nin toryum yata Eskiehir-Beylikahr blgesinde yer almaktadr. Bunun dnda Malatya-Darende-Kuluncak, Kayseri-Felahiye ile Sivas ve Diyarbakr il snrlar iinde toryum izlerine rastlanmtr [2]. 3.5. DNYADA VE TRKYE'DE NKLEER ENERJ GNDEM Nkleer santraller temelde, klasik termik santrallerden farkl deildirler. Bunlarda da elektrik reten bir alternatre bal trbini, stlm su buharnn basnc dndrr. Bu santraln zgnl bir nkleer reaktr ile bir buhar reticinden oluan kazanndadr. Reaktr, atomlarn zincirleme paraland yerdir; paralanmadan doan enerji s tayc sv (ana devre) yardmyla buhar reticini str. Bunun sonucunda paralanma (fisyon) tepkimesi srasnda ntronlar farkl enerji dzeylerine srar. Yavalatc yardmyla ekirdekler paralanmaya en uygun enerji dzeyine getirilir ve bylece ntronlarn verimlilii artrlr. Nkleer yakt, yavalatc ve s tayc sv, santraldeki nkleer reaktrn en nemli esidir. Her reaktr tipinde bu e zel bir bileim halindedir [15]. Nkleer santraller, hidroelektrik santrallerin aksine, baraj yapmna, nehir yollarnn kaydrlmasna ve ok geni arazilerin sular altnda kalmasna yol amamaktadrlar. Petrol ve kmr gibi fosil yaktlar kullanan santraller iin yaplan byk ileme ve depolama alanlarna ihtiyac bulunmamaktadr. Ve en nemlisi nkleer santraller karbondioksit, slfr, nitrojen oksit veya ar metaller gibi sera etkisi yaratan gazlar, kller yaymamakta, asit yamurlarna yol amamaktadrlar [15]. Bugn dnyada 400'den fazla reaktr almaktadr. Dnya elektrik retiminde de elektro nkleer enerjinin pay artmaktadr. 1980 ylnda dnya genelinde yzde 2,5 olan elektro nkleer enerjinin 2000 ylnda yzde 18 oranna ulamtr. Fiyat dalgalanmalar asndan da nkleer enerji fosil yaktlara gre daha avantajldr, retici kendisine yllarca yetecek yakt ok kk bir alanda depolayabilmektedir [15]. Bir nkleer reaktr, yaktn hazrlanmasndan radyoaktif atklarn saklanmasna kadar uzanan ve
42
dikkatle rgtlenen bir teknoloji zincirinin temel halkasn oluturur. stnl, uzun vadeli programlarn uygulanmasna uygun olmas ve gelecekte ona dayal yeni organizasyonlarn yaplabilmesini mmkn klmasdr. Bu nedenle yalnz, teknolojik adan yeterince ilerlemi, istikrarl, demokratik ve uzmanlarn dncelerini alan bir toplum, nkleer olgunlua ulaabilir. Bunun tersi bir rnek ernobil felaketidir. (Ukrayna, 26 Nisan 1986); uzmanlara gre bu olay, "rnek bir gvenlik sistemine sahip bu tip bir santraln ynetiminde yaplan hatalar ve byk umursamazlklar zinciri"nin kanlmaz bir sonucuydu[15]. Bugn dnyada nkleer santrale sahip 32 lke bulunmaktadr ve bu lkelerden bazlarnn santrallerini faaliyete geiri tarihleri unlardr: Hollanda 1973, Finlandiya 1980, Arjantin 1983, svire 1984, Belika, Gney Afrika, spanya, sve, Tayvan'da 1985, Macaristan ve Litvanya'da 1987. 1989-95 yllar arasnda Fransa ve Japonya ina halindeki santrallerini iletmeye balamtr. rnein Japonya, nkleer g kervanna ge katlan lkelerden biridir, ancak olduka hzl davranarak 1979'dan itibaren 54 santraln inaatn sonulandrmtr [23]. Ktalar baznda nkleer santraller en ok Kuzey Amerika'da ve Avrupa'da bulunmaktadr. Gney Amerika'da sadece Arjantin ve Brezilya nkleer gce sahipken Avrupa'da, Avusturya, Danimarka, talya, Portekiz, zlanda, Norve, Arnavutluk ve Yunanistan'da hkmetlerin enerji politikalarndaki tercihler, nkleer kart kamuoyunun gc nedeniyle nkleer santral yoktur. En ilkel insan faaliyeti (ate yakmak, avlanmak, tarm, vs.) bile evreye az veya ok zarar verir. Teknolojinin bu kadar ilerledii gnmzde btn sna ve tarmsal faaliyetler gz nne alndnda evreye ne kadar cidd etkiler olduunu iyi kt hemen herkes bilmektedir. Bugn insanln nndeki en cidd evre problemlerinden biri atmosferdeki "sera gazlar" (karbon dioksit, metan, vd.) miktarnn giderek artmas ve bunun sonucunda "kresel iklim deiikliinin" balamasdr. Sera gazlar salnmndaki en byk etmen de enerji retiminde yer alan fosil yaktlardr (yani kmr, linyit, petrol ve doal gaz). Oysa, Nkleer G Santrallerinden (NGS) pratikte hi karbon dioksit k olmaz. Bu arada, evre etkileimi bakmndan nemli olan, her trl teknolojik sistemin gereksinimlerini ieren "yaam evrimi" kavramndan sz etmek gerekir. Herhangi bir teknolojik sistemin btn bileenlerinin daha ilk hammaddelerinin karlmas ve iml edilmesi, iletim sresi, bakm ve nihayet devre d braklmas aamalarnda tketilen veya d evreye braklan btn enerji, kimyasal madde, vs.lerin hesaplanmasna " yaam evrimi" denmektedir. Artk bir sistemin deerlendirilmesi, sdece alma esnasndaki al verilerine gre deil " yaam evrimi" dikkate alnarak yaplmaktadr. rnek vermek gerekirse, bir NGS'nin " yaam evrimi" srasnda atmosfere sald karbon miktar, rettii kilovat-saat bana 2-6 gram arasnda deimektedir. Ayn miktar karbon, yaam evrimi dikkate alndnda, hi at yok denen gne pillerinden ve rzgr santrallerinde da retilmektedir. Benzer ekilde, 1 milyon kilovat-saat retim iin nkleerde 6-7 kg bakr, 27-30 kg boksit kullanlrken, gne pillerinde 210 kg bakr, 240 kg boksit ve rzgr santrallerinde 47-140 kg bakr, 32-95 kg boksit kullanlmaktadr. Eer bugn 440 NGS kapatlm olsa ve bunlarn yerine fosil yaktl santraller kurulmu olsa, her yl atmosfere 600 milyon ton daha fazla karbon atlm olacakt; bu deer ise, Kyoto protokolnn 2010 ylnda azaltmay hedefledii karbon miktarnn yarsdr.
43
Gnmzde dnya elektrik retiminde nkleerden kaynaklanan elektrik retiminin pay %17'dir ve bu pay son 20 yldr hep ayndr. Ancak 20 yldr dnya elektrik retimi nemli lde artmtr. Dolaysyla orantnn 20 yldr ayn kalabilmesi iin NGS'lerden elektrik retiminin de toplam retim kadar artm olmas gerekir. Dnyada kurulu NGS'lerin yarsndan fazlas gelimi lkelerde bulunmakta ancak %10'dan az gelimekte olan lkelerde yer almaktadr. Oysa 21. yzylda elektrik tketim talebinde en fazla art da gelimekte olan lkelerde olacaktr. Nkleerden elektrik retimi Almanya'da %28, Japonya'da %25 dolaynda seyrederken, bu oran Brezilya, Hindistan ve in'de srasyla %3.7, %3.3 ve %2.2'dir. Dolaysyla nmzdeki dnemde yeni NGS'lerin kurulmasnn gelimekte olan lkelerde younlamas beklenmektedir ki, gerek de bunu gstermektedir. Hlen ina edilmekte olan 25 NGS'nin 14' Hindistan, Japonya, Gney Kore, Kuzey Kore ve in'dedir (Tayvan dahil). Elektrik retimine geecek olan 25 NGS'nin byk bir blm Uzak Dou ve Gney Asya'da yer almaktadr. Bat Avrupa ve Kuzey Amerika'da yeni NGS imli adet dondurulmu durumdadr [26] Ancak, sz konusu blgede mevcut NGS'lerin gvenli alma sistemlerinde yaplan iyiletirmeler syesinde prodktivitede (retme verimlilii) nemli artlar salanmtr. Sz gelii, 1990 ylnda NGS'ler ortalama olarak alma srelerinin %71'inde elektrik retirken 2002 ylnda bu deer %84'e kmtr. Bunun anlam udur: prodktivitedeki (retme verimi) art, son 12 ylda, olduka dk maliyetle, her biri 1.000 MWe'lik 34 yeni NGS'nin kurulmasna edeerdir. Demek ki, gelimi lkelerde yeni NGS kurulmamasnn sebebi daha ucuz maliyetle daha ok nkleer enerji retmeden kaynaklanmakta, yani bir ekonomik sebebe dayanmaktadr. Tamamen kapatlan NGS'ler ise ekonomik mrn doldurmu olanlardr. Bunun yerine yaplan iyiletirmeler ile NGS'leri mrleri 30 yldan 4045 yla kadar uzatlmaktadr. kincisi, kontrol altna alnan bu atklar miktarca azdr: Dnyadaki btn NGS'lerden bir ylda kan nkleer atklarn miktar sdece 12.000 ton'dur. Oysa her yl fosil yaktl santrallerden atmosfere 25 milyar ton CO2 hem de kontrolsz olarak salnmaktadr. Btn NGS'lerden kaynaklanan bu 12.000 ton nkleer atk, bir futbol sahas byklnde ve 1,5 metre yksekliinde bir hangar iine ok rahatlkla ve evreye hibir zarar vermeyecek ekilde depolanabilir. ncs, ilenmi yaktlardan kaynaklanan nkleer atklarn tamamen cam veya seramik malzeme iine hapsolunarak szdrmazl kesinlikle salanm yer alt depolarnda muhafaza edilmesine ilikin teknoloji hazrdr, hibir problemi de yoktur. Problem tamamen psikolojiktir. Nitekim, bu psikolojik problemi aan Finlandiya gibi lkeler nkleer atklarn yer altndaki maaralara niha depolanmas hususunda yerel halkn kesin desteini alarak gerekli hazrlklara balamlardr. Son olarak, nkleer atklarn teknolojik olarak herhangi bir problemi olmadn, problemin psikolojik korkular ap amamakta dmlendii ifade edilebilir. Bunca lkenin kulland ve kullanmaya devam ettii nkleer enerji ve teknolojiye yaklamda duygusallk ve korkular deil hesap, ekonomi ve bilim esas alnmaldr.
44
3.5.1. Trkiye'de Nkleer Santral Yapm Trkiye Nkleer enerji tartmalaryla Mersin'in Glnar ilesine bal Akkuyu'da yaplacak Nkleer Santraln ihale edilmesinin ardndan tanmtr. 1.400 megavat (MW) ile 2.800 MW kurulu gte yaklak 10 milyar kilovat saat'e kadar enerji retebilecek Akkuyu Nkleer Santralnn komple yapm ihalesine dnyann nde gelen reaktr reticisi firmalarnn yer ald byk gruplar katlmtr [15]. Akkuyu'da santral yaplmasna kar kanlarn ve evrecilerin zerinde zellikle durduklar konular unlardr [15]; Akdeniz'de ilk kez yaplacak bu santral, kirlenme haritalarnda en temiz yerler arasnda grlen Akkuyu'nun kirlenmesine yol aacak. Blgenin tarm ve gelimeye ok ak turizm potansiyelini yok edecek, zellikle eko turizm ansn yitirecek. Akkuyu enerji tketen blgelere ok uzak, retilen elektriin byk blm nakil hatlarnda kaybolacak. stanbul ve Kocaeli gibi byk kentlere enerji ulatrlamayacak. Turizme almad iin betonlamada olmayan Akkuyu, eko turizm iin byk bir potansiyele sahip, bu ortadan kalkacak. Trakya'nn Yunanistan nedeniyle stratejik olarak dlanmasna ramen Akkuyu'nun Kbrs'ta konulanacak Rum fzelerine ok yakn olmas. Ayrca evreciler evre Etki Deerlendirme (ED) raporu hazrlanmad iin blgede ortaya kacak sonularn tam anlamyla ortaya konmadn belirtiyorlar. Akkuyu seilme srecinde ise devlet 5 yl sren bilimsel ve teknik aratrmalar yaptrm, eitli konularda 100' aan rapor hazrlanmtr. Akkuyu'nun uygunluu konusunda ortaya kan sonular unlardr [15]; Akkuyu deprem kuanda deil ve deprem tehlikesi yok. Nkleer santrallerin ihtiya duyduklar soutma suyu dorudan Akdeniz'den salanabilecek. Nkleer santral nitelerini deniz yoluyla tamak mmkn olabilecek. Santral'den Konya, Mersin, Adana, Antalya gibi youn elektrik tketen blgelere daha kolay elektrik ulatrlabilecek ve nakil kayb azaltlacak. Santraln yaplaca alann neredeyse tamam devlete ait bir istimlak sorunu yaanmayacak. Nfus younluu az olan bu blgede Santraln evresinde yeni yerleim kurulmas gibi bir problem olumayacak. skenderun, Tarsus ve Antakya evre Koruma Dernekleri 1995 ylnda Adana 1. dare Mahkemesi'nde,
45
Akkuyu Nkleer Santrali Projesinin evre Etki Deerlendirme (ED) Raporu hazrlanmadan yeniden balatldn, bu adan, projenin bitirilmesi halinde Akkuyu ve evresini tehdit edeceini ileri srerek Nkleer Santral Projesinin durdurulmas istemi ile dava amlard. Dava Adana 1. dare Mahkemesi tarafndan reddedildikten sonra ayn dernekler bu kez ilgili kararn usul ve yasaya aykr olarak alndn ileri srerek bozulmas istemiyle Dantay'a bavurmu, buna karlk Dantay'da mahkemenin red kararn aadaki grlerle onaylamtr: - lk aamada Trkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) tarafndan sadece yer Lisans verilmitir. Bu lisans blgenin sismik, jeolojik vs. aratrmalar tamamlanp gereken yer raporu hazrlandktan sonra verilmitir. - Santral teknolojisi seildikten ve kanun ve ynetmelikler hkmleri tmyle yerine getirildikten sonra ikinci aamada TAEK tarafndan naat Lisans verilecektir. - te yandan, evresel Etki Deerlendirme (ED) Ynetmelii uyarnca hazrlanacak olan ED Raporu naat Lisans alnmas aamasnda hazrlanabilecektir. - Tesisin tamamlanmas ertesinde, nc aama olarak TAEK tarafndan letme Lisans verilecektir. Yukardaki grler neticesinde Dantay, TEA'n uygulamalarnn evre Mevzuat ynnden Trk kanun, ynetmelik ve usulleri ile uyum iinde yrtld, dolaysyla Akkuyu Nkleer Santral Projesi'ne devam edilmesi sonucuna varm ve bu nedenle 27 Mays 1997 tarihinde daha nce Adana 1. dare Mahkemesi'nin verdii red kararn onaylamtr. 3.5.2. Trkiye'nin Komularndaki Nkleer Santraller Ermenistan'n Trkiye snrna yalnzca 10 km uzaklktaki Medsamor ve Bulgaristan'da bulunan Kozloduy nkleer santralleri, Trkiye iin birer tehdit nitelii tamaktadr. ABD Enerji Ofisi'nin yaynlad raporda Medsamor ve Kozloduy santralleri Sovyetler Birlii'nin dalmasndan nce de faaliyette olan en tehlikeli dokuz nkleer santral arasnda gsterilmiti. ABD Denetleme Kurumu (GAO) 1995 ylnda hazrlad raporda her iki santralnda uzun yllar kapal kaldktan sonra yeniden aldn ve zellikle Ermenistan'daki Medsamor'un deprem kuanda bulunmas nedeniyle byk tehlike yarattnn altn izmektedir. Medsamor'un 1988'de yaanan depremde zarar grd, reaktrn kaza annda sznty nleyebilecek elik-beton kubbeye sahip olmad ve acil durumlarda sy ekecek soutma sistemlerinin yetersiz olduu belirtilmektedir [15]. GAO'nun raporunda tehlikeli reaktrlerin yan sra nkleer atk depolama merkezlerine de deinilmektedir. Ermenistan ve Azerbaycan'n birer tane nkleer atk depolama ve nkleer yakt deposuna sahip olduklar raporun dikkat eken noktalarnda biridir. Trkiye'nin Karadeniz komusu Ukrayna'nn 26 nkleer tesisi arasnda 12 atk deposu ve nkleer aratrma merkezi bulunmaktadr [15]. TAEK Ermenistan ve Bulgaristan'da bulunan Rus yapm, VVER-440 tipi bu santrallerle ilgili inceleme balatarak, her iki lkenin snrlarna monte edilen 32 istasyon araclyla Radyasyon Erken uyar a kurmutur [15].
46
ekil 3.4'te Trkiye'nin etrafnda bulunan nkleer santrallerin yerleri gsterilmitir. ekil 3.4. Trkiye'nin etrafndaki nkleer santrallerin yerleri [23]
3.5.3. Nkleer Enerjiyi Savunanlarn Grleri Bu blmde nkleer enerjiyi savunanlarn grlerine yer verilmitir. Nkleer atklar dier atklardan daha risksizdir Nkleer Fizik Profesr Bernard L.Cohen nkleer atklarn dier atklardan daha risksiz olduunu syleyerek yle devam ediyor; Nkleer g, riskli olduu gr ok yaygn olduu iin reddediliyor; fakat bir riski anlamak iin en iyi yol, onu bilinen dier risklerle karlatrmaktr. Dolaysyla bu karlatrmalar, kamuoyunun nkleer gc anlamas iin en iyi yoldur. Onlara anlatlan tm o teknik gerekler, ancak bu basit risk karlatrmalarn anladklar takdirde nemsiz ve gereksiz kalr. Nkleer g konusunda bilmeye ihtiya duyduklar tek ey budur. Ancak nedense, bu gerekler onlara hi anlatlmamtr. Basn bunlardan hi bahsetmez; hatta nkleer yanllar bile bunlardan ender olarak bahseder. Bunun yerine halka, ayn derecede korku samaya yarayan; anlamadklar bir yn teknik ve bilimsel ayrnt anlatlp durulur. [15]
47
Bir nkleer santralin atklar, termik santral atklarndan ok byk iki farkla ayrlr. Birincisi, sz konusu miktarlar bakmndan farkldrlar. Nkleer atk arlk olarak 5 milyon kez; hacim olarak da milyarlarca kez daha kktr. Bir yllk ileyiten kan nkleer atk, 1.5 ton arlndadr ve hacimce 380 litrelik bir alan igal eder. Miktarlar ok kk olduundan bu atklar, benzer bir termik santralden ylda kan milyonlarca tonluk atk iin asla sz konusu olmayacak bir itina ve yetkin bir yaklam ile ele alnr. kinci byk fark, nkleer atklarn yayd radyasyona bal olarak bir salksal tehdit unsuru oluturmalarna neden olan radyoaktiviteleridir. Oysa kmr atklarnn sala ynelik balca tehditi, kimyasal aktivitelerinden kaynaklanr. Bu, nkleer atklarn daha tehlikeli olduu anlamna gelmez. Birok karlatrmada temel alnan yaklama gre, bunun tersi dorudur. rnein bir termik santralden bir gnde yaylan tm kirlilik insanlar tarafndan solunsayd, 1,5 milyon insan lebilirdi ve bu, bir nkleer santral tarafndan yutulmas ya da solunmas sonucu ortaya kacak rakamn 8 katdr. Aslnda dnyann tm elektrii nkleer gle retilse ve tm atk da okyanusa atlsa, deniz canllar iin sz konusu radyasyon dozu, bugn doal radyoaktivite yznden var olan dozun %1'i orannda bile olmayacaktr. [15] Nkleer enerji daha ekonomiktir Nkleer Mhendis Anl Bekir Blme nkleer enerjinin daha ekonomik olduunu savunurken unlar sylemektedir. Fosil yakt kaynaklar ekonomik olarak snrldr. Zaten sularn sadece elektrik retimi iin kullanlmas dnlemez. nk sular ulam, stma ve kimya endstrisinde de nemli yerleri olan maddelerdir. Hidroelektrik ve dier doal kaynaklarn ise, sabit ve snrl kullanm alanlar vardr. Hidroelektrik santralleri ok pahal yaplardr ve ancak sulama, sel kontrol gibi eitli fonksiyonlar bir arada ierdikleri zaman ekonomik hale gelirler. Yer bamllklar da ayr bir sorundur. Kurulabilecekleri yerlerin endstri blgelerinden uzak olmas sebebiyle, retilen enerjinin nemli bir ksm, aktarm srasnda kaybolur. stelik lkemizin hidroelektrik retim kapasitesi de dolmak zeredir. Rzgar, gne, dalga enerjisi hl zerinde almakta olan konulardr. Fakat bunlarn sreksiz oluu ve verimlerindeki dklk, u anda bunlardan fazlaca bir fayda salanamamas sonucunu dourmaktadr. Jeotermal enerji gnmzde kullanlan fakat olduka kstl bir enerji trdr. [15] Nkleer atklarn yeralt suyuna karma riski ok dktr Do. Dr. Okan Zabunolu nkleer atklarn yer alt suyuna karma riskinin ok dk olduunu belirttikten yle devam ediyor; Nkleer atklarn derin jeolojik oluumlara gmlmesi konusunda en ok merak edilen konu radyoaktivitenin bir yolunu bulup tekrar yeryzne kp kamayaca konusudur. Bunun tek yolu, yeralt suyunun deposuna ulamasdr. Jeolojik oluumu seerken en fazla dikkat edilen noktann, yeralt suyuna olan uzaklk olduunu hatrlatmak gerekir; en azndan bin yl boyunca bu oluumlara yeralt suyunun ulamayacandan emin olunabilir. Yine de yeralt suyunun jeolojik oluuma ulat varsaylsa bile; nce yeralt deposunu evreleyen jeolojik ortam ve sonra muhafazalar etrafndaki dolgu malzemesini (dolgu malzemesi kil olduundan, slandnda ierek suyun geiini iyice zorlatrr) gemesi gerekir. Daha sonra metal muhafazay ve metal silindiri amal ve suda zor znr olmas dikkate alnarak seilmi cam zmelidir. Bylece nkleer atklar yeralt suyuna bularlar. Nkleer atkla kirlenmi yeralt suyu da ayn yollardan tekrar geerek (bu srada jeolojik ortamn ve dolgu malzemesinin bir filtre rol oynayaca da unutulmamaldr) biyosfere ulamaldr. Son olarak yeralt suyunun son derece yava (ortalama 30 cm/gn) hareket ettii ve yerin 1 km altndan yeryzne kabilmek iin kaya tabakalar arasnda yaklak 80-100
48
km yol kat ettiini (gnde 30 cm'den 30 km gitmek 730 yl alr) belirtelim. Tm bunlara ramen, atklar, tehlikeli seviyede radyoaktivite ierdikleri sre iinde yeryzne ulamann bir yolunu bulabilir mi? Belki de bulabilirler. Ancak dier enerji retim sistemlerinin atklarn yaratt riskler gz nne alndnda, burada sz konusu olan risk, yzlerce kere, rnein kmr yakmakla karlatrldnda yaklak 1400 kez daha azdr. [15] Nkleer enerji sera etkisi ve asit yamurlaryla ba eder Sera etkisinin ve asit yamurlarnn asl nedeni kmr, petrol rnleri ve gaz atklardr; bunlarla ba etmek de ancak nkleer enerjiyle mmkndr. Radyoaktif atklarn toplanmas, ilenmesi, tanmas ve denetimi, nkleer enerjinin balca ykmlldr. Atklar kategorilerine gre (zayf, orta, yksek radyoaktif) sktrlr, betonlanr, asfaltlanr veya camlanr. Geriye, depolama sorununun zm kalr. lk iki kategori, temelde denetimli boaltm merkezlerinden farkl olmayan merkezlere yerletirilerek, 30 yl boyunca denetim altnda bekletilir. Son kategori jeolojik sreli (100.000 yl veya daha uzun) radyoaktiflik dnemleri gerektirir. "Jeolojik set" denen derin yeralt blgesinde depolama, bunun en uygun zmdr. Fransa, Belika, Almanya ve svire gibi Batl lkelerde bu konuyu derinlemesine incelemek amacyla yerin 200-800 m altnda aratrma laboratuarlar kurmak zere, deiik jeolojik yapda (grant, kl, ist, tuz) topraklar seilmi ve almalara giriilmitir. [15] nsanlar iin Nkleer Enerjiden kaynaklanan radyasyon dozu ylda ancak 1 miliremdir Hacettepe niversitesinden Do. Dr. ner olak insanlar iin Nkleer Enerjiden kaynaklanan radyasyon dozunun ylda ancak 1 milirem olduunu belirttikten sonra unlar eklemektedir. Dnyada doal olarak bulunan radyoaktif izotoplar nedeni ile kii bana den ortalama doz yaklak 26 miliremdir. Kozmik nlar nedeni ile alnan doz ise, 28 milirem dzeyindedir. Bunlardan korunmann hi bir yolu yoktur ve herkes yaad yreye bal olarak az ya da ok bu dozu alr. Doal radyasyon dnda insanlarn maruz kald en byk radyoaktivite kayna ise tbbi amal rntgen ya da radyoterapidir. Gs ya da di iin uygulanan x-nlar, yaklak 10 miliremlik doza karlk gelir. Dier organlar iin bu daha da yksektir. Nkleer silah denemelerinden kaynaklanan doz ise yllk 4 ile 5 milirem dzeyindedir. Nkleer enerjiden kaynaklanan doz ise ylda 1 milirem civarndadr. Bu, reaktrlerin almas srasnda evreye verilen radyasyonun yannda uranyum madencilii, yakt fabrikasyonu ve kullanlm yakt ileme tesislerinin yayd radyasyonu da kapsamaktadr. Yap malzemelerinden ylda yaklak 7 milirem dzeyinde doz alnmaktadr. Uak ile yerden yaklak 12 km ykseklikte yolculuk yapmak, kozmik nlar nedeni ile saatte yaklak 0.5 milirem doz alnmas neden olur. Gnde bir buuk paket sigara ien kiinin alaca yllk doz, yaklak 8000 miliremdir. Termik santraller de kller ile birlikte doaya radyoaktivite salarlar. Bunun bir rnei Yataan'da yaanmtr. ernobil kazas sonucu alnan radyasyon dozu ise, yere bal olarak deiim gstermektedir. rnein reaktr evresinde 3 kilometre yarapnda bir alan ierisinde alnan ortalama doz 3300 miliremdir. Alnan bu yksek doz insanlarn kansere yakalanma toplam riskini yaklak %4 orannda arttrp; %20'den %24'e karmtr. Kazann dier lke insanlar zerindeki etkisi ise deiiktir. rnein kaza sonras bir yl boyunca Trkiye'de alnan en yksek doz 59 milirem ve ortalama doz ise 15 miliremdir. Bu rakamlarn deerlendirilmesi iin uluslararas kabul edilen standartlar ile gerekebilir. Uluslararas Radyasyondan Korunma Komisyonu (ICRP) standartlarna gre, nkleer reaktr alanlarnn ylda en ok 5000 milirem doz almasna izin verilebilir. Daha sonra yaplan deiiklik ile bu snr son be yln ortalamas iin yllk 2000 milirem olarak nerilmitir.
49
Nkleer reaktrlerin normal durumunda bu dozlarn yaklak onda birini salayacak alma koullar salanmaktadr. Halk iinse, alanlara uygulanan ve ICRP tarafndan belirlenen doz snrlarnn onda biri snr olarak uygulanmaktadr. [15] 3.5.4. Nkleer Enerji Kartlarnn Grleri Nkleer kart hareketleri ncelikle iyi bir ekilde analiz etmek gerekir. Birinci tespit, nkleer kartlnn nce dnyada Nkleer G Santraline (NGS) sahip lkelerde grlmeye balamasdr. zellikle souk sava ve sonras yllarda entelektel evrelerde felsef ve siyas akmlarn da etkisiyle genel olarak ileri teknolojiye, zel olarak yksek teknolojinin bir rn olan nkleer enerjiye kar bir tepki domutur. Tepkinin kaynanda elektrik reten NGS'ler ile nkleer silh yapmnn birbirini tamamlayc olarak grlmesi yer almaktadr. kinci tespit, zellikle kalknm lkelerde toplumlarn hayatn derinden etkileyen teknolojik gelimenin birok yerde doal evrenin tahribi ve insan salnn gz ard edilmesi pahasna gerekletirildiidir. Bu durum, hakl olarak evreci hareketlerin gelimesine yol amtr. Hi kimse son 20 ylda gelien evreci hareketlerin gereksiz ve zararl olduunu iddia edemez. Nitekim, insanlk bu duyarlla gzlerini kapamam, Birlemi Milletler bnyesinde tekiltlarn (Birlemi Milletler evre Program - UNEP) oluturulmasnda olduu kadar, ulusal dzeyde "evre bakanlklarnn" kurulmas, "evre etki deerlendirmenin" zorunlu hle getirilmesi gibi pek ok faydal teebbs hayata geirilmitir. Bu arada, birok yararl giriimde grld gibi evreci hareket iinde de ii arya gtren, evre uruna her trl teknolojiyi reddeden hareketler de ortaya kmtr. nc tespit, NGS'leri douran nkleer teknolojinin geni halk kitlelerinin kolaylkla anlayamayaca kadar karmak ve belirli dzeyde bilgi gerektiren bir konu olmasdr. Yerlemi basit bilgileri skp atmak kolay olmamaktadr. Drdnc tespit, insanlarn zellikle NGS'lerin kaza yapaca ve kaza sonucunda hem kendisini, hem de soyunu tehdit altna sokacak radyasyona mruz kalaca korkusunun byk bir rol oynaddr. nsanlar igdsel olarak be duyular ile alglayamadklar eylerden korkarlar. Bir de buna be duyuyla fark edilemeyen radyasyonun belirli dozlar amas durumunda kendisini ve insanlarn soyunu etkileyebilecek olan zararl etkilerinin olduu bilgisini eklerseniz korkunun artmas doaldr. Bir baka deyile, nkleer uzmanlar konu hakknda bilgisi olmayan insanlara "NGS'ler kurulursa daha ucuza elektrik retilecei, refahnn artacan" sylerken, nkleer kartlar ayn insanlara "NGS kurulur da bir kaza olursa, veya normal alrlarken bile kan radyasyon seni ve ocuklarn ldrr, kanser yapar, ksrlatrr..." derlerse hangisi daha etkili olur? Psikologlar insanlar etkileyen en nemli etmenin ncelikle "kendi hayat ve soyunun devam" olduunu sylerler. nce kendi hayatn ve soyunun devamn garantiye alan insan giderek daha iyi beslenmek, daha iyi giyinmek, barnmak, refah, zenginlik lks ister. Beinci tespit, baka lkelerde de grlen ama zellikle Trkiye'de baz kiilerin "nkleer kartln" bir kariyer edinme, siyas grlerini yanstma, hret olma, evre edinme, psikolojik tatmin hline evirmi olmasdr. Bu tr kiilerle tartmann, zellikle tarafsz dinleyici kitlesi nnde mnakaa veya mnazaraya girmenin hibir faydas olmamaktadr.
50
Bu arada nkleer enerjinin de kendine zg sorunlar vardr. Unutulmamas gereken husus, nkleer teknolojinin en yksek dzeyde bilimsel veri, kalite kontrol ve gvencesi kullanmasdr. Dolaysyla bu sorunlar zerine soukkanllkla ve bilimsel veriler altnda gidildiinde zmler de kolaylamaktadr. Aada nkleer enerji kartlarnn grlerine yer verilmitir. Nkleer atk sorununa zm bulunamamtr Prof. Dr. nci Gkmen Hrriyet gazetesinin 5 Haziran 1998 tarihli saysnda nkleer atk sorununa zm bulunamadn sylemi ve unlar eklemitir. Henz hibir lke, nkleer atk sorununa zm bulamamtr. Yksek oranda radyasyon ieren kullanlm nkleer yakt ubuklarnn nasl saklanaca halen zmlenmemitir. Saklanmas iin seenekten biri tercih edilmektedir. Uranyum ve pltonyumun geri kazanlarak yeniden yakt olarak kullanlmas, atk yaktn derin jeolojik oluumlarda depolanmas ve bu iki durumdan birine karar verinceye kadar, kararn ertelenmesi. Atn tekrar kazanm teknolojisi son derece karmak olup byk bir yatrm gerektirmektedir. Dnyada be lkede; Fransa, Hindistan, Japonya, Rusya ve ngiltere'de geri kazanm tesisleri vardr. ABD ve dier lkeler ise artmadan, dorudan saklama yntemini kullanyorlar. ABD'de nkleer enerji santrallerinden 30 bin ton, nkleer silah yapmndan ise 380 bin metrekp nkleer atk birikmitir. ABD Enerji Bakanl, sadece seilen yerin radyoaktif atklar iin uygunluunu aratrmaya 1,7 milyar dolar harcamtr. [15] Nkleer Mhendis Prof. Dr. Tolga Yaman nkleer enerjiyi savunanlarn yle dediklerini ifade etmitir: Nkleer kazalar, zellikle de ernobil ok fazla nemsenmeye demez. Bir dier yandan bizdeki kkten-nkleercilerin, sorgusuz sualsiz benimsedikleri UAEA (Uluslararas Atom Enerjisi Ajans) vesaire, eitli uluslarn, nkleer karlarn savunma ilevindeki kurulularn propagandasndan, kendilerini alamayp, dnyay sarsan nkleer kazalar, neredeyse arada bir olmalarnn faydasn savunabilecek kadar kendilerinden geerek, kmseme yaklamndan geri duramadklarn, hayretler iinde izliyoruz. ernobil kazasn, yapldn izlediimiz ekilde, srf nkleer enerji retiminin ne kadar "iyi" olduunu, olumsuz her eye gzn kapayp, holiganca savunmak zere, onca kmsememek iin, gerekten ya vicdansz ya da ite hasta bir atom fanatii olmak gerekir. [15] Nkleer endstrinin "sivil" ve "askeri" kullanm gerekten de bir madalyonun iki yzdr Greenpeace Akdeniz Ofisinden Melda Keskin Nkleer endstrinin "sivil" ve "askeri" kullanm gerekten de bir madalyonun iki yzdr diyerek unlar dile getirmektedir. 11 ve 13 Mays'ta toplam be nkleer bomba denemesi yapan Hindistan, bu nkleer maceraya ilk kez 1960'ta, Kanada'dan ald bir nkleer reaktr ile atlmt. Reaktrn yakt da Kanada ve ABD'den geliyordu. ABD ve Fransz firmalar, 1966'da pltonyum ayrtrmaya balayan pilot leinde yakt yeniden ileme tesisi yapmasna yardm ettiler. Bu tesisten gelen pltonyum, 1974'de lkedeki ilk atom bombas denemesinde kullanld. Hindistan'n uranyum zenginletirme tesisi ve 10 nkleer reaktr var. lgintir ki tm elektriinin yzde 2'sini bile salamyor. Ayrtrlan pltonyum miktarnn 1995'e kadar 400 kilograma, yani yaklak 65 atom bombas yapabilecek miktara ulat tahmin ediliyor. Nkleer endstrinin "sivil" ve "askeri" kullanm gerekten de bir madalyonun iki yzdr ve her ikisi birden insanl tehdit etmektedir. [15]
51
3.5.5. ernobil Kazas ve Sonular ernobil kazasnn insanlarda ok cidd bir psikolojik travma yaratt bir gerektir. nsanlarn hfzasnda yer eden, onlar kendileri ve soylar iin endieye sevk eden bu cidd kazann dnyann birok yerinde kamuoyunu, dolaysyla karar verici konumundaki hkmetleri etkileyerek NGS yapmn engelledii de bir gerektir. Ancak kamuoyuna ernobil kazas konusunda doru bilgileri zamannda veren lkeler halk saran anlamsz korkuyu ksa srede bertaraf etmeyi baarmlardr. Bunun en ak rnei Finlandiya'dr. En az Trkiye kadar ernobil kazasndan etkilenmi olan Finlandiya'da kamuoyu, mevcut 4 NGS'ye ilveten beinci NGS'nin ina edilmesine hibir itirazda bulunmam, dahas nkleer atklar iin niha gm yeri almas iin de yeil k yakmtr. nk halk ernobil'deki kazann kendi lkesindeki reaktrlerde tekrarlanamayacan, ernobil'deki reaktrn (RBMK tip reaktr) benzerinin dnyada eski-SSCB dnda hibir yerde bulunmadna ve yenisinin de ina edilmediini gayet iyi renmitir. RBMK tipi reaktrlerden hlen 15 tanesi Rusya Federasyonu'nda, 2 tanesi de Litvanya'da alr durumdadr (Litvanya'daki 2 RBMK 2005 ve 2009 yllarnda kapatlacaktr). 1986 ylndan (yani ernobil kazasndan) sonra gerekletirilen nkleer gvenlik iyiletirmeleri syesinde mevcut RBMK'larn hibiri ernobil gibi bir tehdit oluturmamaktadr. stelik ernobil'deki reaktr kurulacak reaktrler iin hibir zaman bir model de olmamtr. Peki, nkleer gvenlik uzmanlarna ramen neden ernobil kazas meydana gelmitir? Nkleer gvenlik uzmanlar bir reaktrn iletilmesi iin ortaya kurallar koyarlar. Reaktr ileticisi (operatr) bu kurallara kesinlikle uymak zorundadr. ernobil kazasnn olduu dnemde o zamanki SSCB'de mevcut rejim iinde reaktr iletmesinin dndan bir kii gelerek, operatrn btn itirazlarna ramen reaktr alrken bir deney yapmak istemi ve bunu rejim iindeki konumunu kullanarak zorla kabul ettirmitir. Yani benzetme uygun gelirse, olay tpk karlan bir uakta karan korsann pilota ramen ua kendi kontrolne alarak bir yere drmesine benzemektedir. Ksacas ernobil olay, baz nkleer kartlarnn telkin etmeye ve halk korkutmaya altklar gibi "reaktrn normal almas srasnda meydana gelmi deildir. u an yaplan NGS'lerde her trl insan hatsn sfra indirgeyecek "kendiliinden gvenli" sistemler yerletirilmektedir. ernobil'in maliyeti 14 milyar dolar Prof. Dr. Osman K. Kadirolu ve Do. Dr. Cemal Niyazi Skmen'e gre ernobil'in maliyeti 14 milyar dolar. Kadirolu ve Skmen unlar sylemektedirler; Normal iletme srasnda evreyi hemen hi kirletmeyen nkleer santrallerin en korkulan yn, bir kaza sonrasnda evreyi temizlenemez ekilde kirletme olaslklardr. Nkleer teknolojinin elli yla yakn kullanm sresi iinde iki nemli reaktr kazas olmutur. Bu iki kaza birbirinin ok benzeri olmasna ramen sonular ve evreye etkileri birbirinden son derece farkldr. Gvenlik felsefesi nemsenen lkelerin tasarmlarndan biri olan Three Miles Island reaktrnde, tahmin edilen en byk kaza gereklemi; fakat reaktr alanlar dahil hi kimse, ngrlen miktarlardan fazla radyoaktiviteye maruz kalmamtr. ok pahal bir deney olarak kabul edilebilecek bu kaza sonunda nkleer reaktr gvenlii snavdan gemi ve baarl olmutur. Dier taraftan nkleer gvenlik felsefesine nem vermeyen, iyi tasarlanmam bir nkleer reaktrn iyi iletilmemesinin sonularnn ne denli ac olduunun kant da ernobil
52
kazasdr. Bu kaza, nkleer teknolojiden kaan lkelerin bile, istemedikleri halde nkleer kazalarn zararlarna katlanmak zorunda olduklarnn da bir gstergesidir. Nkleer reaktrlerin maliyetinin yksek olmas, baz lkelerin nkleer enerjiden uzak kalmalarnn baka bir nedenidir. Gerekleme olasl her yz bin reaktr yl ileyite bir olan kazann etkilerinin getirdii maliyet, 200 milyar dolar civarnda ise, reaktr bana bu maliyet ylda 2 milyon dolar civarndadr. Yani dk olasla sahip byle bir kazann getirdii bir yllk mali risk, elektrik maliyetinin %1'i kadar olmaktadr. Three Mile Island kazasnn yol at d etkilerin maliyetinin 26 milyon dolar, ernobil kazasnn toplam maliyetinin ise 14 milyar dolar dolaynda olduu tahmin edilmektedir. [15] Yeni patlamalar olabilir Nkleer Fiziki Prof. Dr. Hayrettin Kl 26 Nisan 1998 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde ernobil'de yeni patlamalarn olabileceini ifade etmi ve eklemitir; ernobil'deki 4 No'lu reaktrde 1986 ylndaki kazadan sonra geri kalan enkazda hl yaklak 30 ton U-235 ve yarm ton P-239 ieren reaktr koru bulunmaktadr. Kazadan sonra geriye kalan nkleer yaktlar ve atklar her an kritik ktleye ulap yeni patlamalara neden olabilir. Yetkililer enkaz halinde ayakta duran reaktr binasnn her an kme tehlikesi ile kar karya olduunu bildirmektedirler. Son yaplan aratrmalara gre, alak dozlu radyasyonun sanlann aksine insan vcuduna zararl olduu saptanmtr. Nkleer santrallerin yaknnda yaayanlarda grlen yzde 400'lk kanser vakas artlar, normal olmayan doumlar; yaygn lsemi hastalklar bunun bilimsel ispat olarak gsterilmitir. [15] 3.5.6. Deerlendirme Dnya ve bununla birlikte teknoloji hep bir gelime iinde olmutur. Gelien teknoloji ve ortaya kan yeni ara ve gereler beraberinde hep belirli bir tehlikeyi ve riski de getirmilerdir. Elektriin bulunmas ile hayatmzda baz eyler ne kadar kolaylatysa bunun yannda elektrik arpmalar sonucu ortaya yaralanma ve lmler de kanlmaz olarak ortaya kmtr. Hayatmz kolalatran ve bizleri ada ve uygar evreye getiren teknolojilerin hepsi beraberinde az ok belirli tehlike ve riskleri de getirmilerdir. Hibir tehlikesi, doaya zarar olmayan teknolojik bir gelime hemen hemen yok gibidir. Nkleer santrallerde bu erevede deerlendirilmelidir. Nkleer santraller bizlere ucuz ve srekli enerji salamakla birlikte beraberinde baz riskleri de tamaktadrlar. Ancak bu tehlikeleri kontrol altna almak ve tutmak mmkn olmaktadr. Dier bir deerlendirme as da bir lkedeki enerji kaynaklarn mmkn olduunca eitlendirmenin gerekliliidir. Belirli ve snrl kaynaklarn yan sra, alternatif ve snrsz enerji kaynaklar mutlaka denenmeli ve kullanlmaldr. Bu, gelecekte enerji skntlarnn nlenmesi ve belirli kaynaklara bal olmann verdii skntlar ortadan kaldrlacaktr. Trkiye'de bir nkleer santral kurulmas, burann yapmnda ve iletilmesinde yer alacak Trk igc sayesinde lkemizin yeni bir teknoloji ve bilgi birikimi salayacaktr. Gl ve nder olmak isteyen lkeler tm teknolojileri bilen ve bunlar uygulayabilen lkeler olmak zorundadr. Bu adan da, yaplacak bir nkleer santral lkemizin teknolojik geliimine katkda bulunacaktr. Enerji Bakanl, bu dorultuda doalgaz sevkyatnda yaanabilecek aksamalar dolaysyla yer alt deposu projesini biran nce hayata geirmeyi hedeflemektedir. Tuz glnn altna yaplacak
53
Trkiye'nin ilk yer alt doalgaz deposu iin Temmuz aynda ihalenin yaplmas planlanmaktadr. Rusya'nn enerji devi Gazprom da Tuz gl yer alt deposu yapmyla yakndan ilgilenmektedir. evremize ve gelimi lkelere baktmzda bu teknolojiden yaygn olarak yararlandklarn grmekteyiz. Rusya Federasyonunda 33 adet, Ermenistan'da 1 adet Bulgaristan'da 4 adet, ran'da 2 adet, Romanya'da 2 adet, Ukrayna'da 17 adet nkleer santral bulunmaktadr [23]. Komularmz asndan biz lke olarak zaten nkleer tehlike riski ile kar karyayz. Gelimi lkelere baktmz zaman da durum pek farkl deil. Fransa'da 59 adet, Almanya'da 18 adet, Japonya'da 56 adet, ABD'de 104 adet nkleer santral bulunmaktadr [23]. Grld gibi gl lke olmann yolu ucuz ve srekli enerji kaynaklarna sahip olmaktan gemektedir. Bunun bir yolu da nkleer santrallere sahip olmaktr. Prensip olarak birbirine ok benzeyen termik santrallerle nkleer santraller arasnda ok nemli farklar vardr. ncelikle nkleer santraller, termik santrallerde olduu gibi dar CO2 ve SO2 gibi gazlar salmaz kl brakmazlar. Bundan dolay evreyi kirletmedikleri de sylenebilir. Ancak nkleer reaktrden kan kullanlm yakt yksek radyoaktiviteye sahip bir ok madde ierir. Yksek aktiviteli bu nkleer atklarn evreye ve insana zarar vermeden tasfiye edilmesi ok nemli bir problemdir. Bu atklarn d ortamla irtibat telafisi mmkn olmayan sorunlara yol aabilir. Bu konudaki en byk gelime nkleer atklarn yeryzn 500 ile 1200 m altnda ina edilen zel depolara gmlmesidir. Yeraltnda gml olan nkleer tklarn yeryzne kmasn salayacak tek mekanizma yeralt suyuyla temas olacaktr. Bunun iin atklarn gmlecei yer seiminde jeolojik ve evresel faktrler dikkate alnr. Ayrca, bu atklar yksek scaklkta cam eriyii ile kartrlp metal silindirler iin boaltlr ve souduunda cam bir yap oluturur. Cam suda znmeyen, uygun mekanik zelliklere sahip bir malzeme olduundan yer altndaki nkleer atklarn yeryzne kma ihtimalini daha da azaltmaktadr. Aslnda nkleer atklarn tehlikesi, kurun, cva ve arsenik gibi zehirli atklara kyasla daha azdr. nk, nkleer atklarn radyoaktivitesi zamanla azalrken zehirli atklar evreye atldklar ilk gnk gibi kalrlar. Gelimi lkeler enerji doygunluuna ulatklar ve artk enerji youn teknolojilerden katma deeri yksek bilgi youn teknolojilere getiklerinden enerji artlarn yenilenebilir enerji kaynaklaryla karlayabilmekte ve yeni nkleer santral yapmna gitmemektedirler.
54
4. ENERJ RETMNDE EVRESEL ETKLER

"Hidroelektrik santraller" barajlarda sularn birikmesi ve bu sularn kontroll bir biimde aktlmas ile turbojeneratr denilen makineler araclyla elektrik retirler. Petrol rnlerinin ya da kmrn yanmas ile elde edilen snn gene turbojeneratrler araclyla elektrie dntrlmesi "termik santraller"in prensibidir. Rzgr santrallerinde ise rzgrn pervaneli bir motoru dndrmesiyle elektrik retilir. Nkleer santrallerde ise uranyum atomlarnn kontroll bir ekilde paralanmasyla ortaya kan s enerjisinin su, helyum gaz ya da eriyik metal gibi bir akkan yksel scaklklara tayp bunun ssn s eanjrleriyle ikinci bir su devresine intikal ettirmek sretiyle oluan buharn turbojeneratrlerden geirilmesiyle gene elektrik enerjisi retilir [13]. Burada dikkat edilmesi gereken udur ki dnyada daha ok konvansiyonel enerji kaynaklar, yni: petrol rnleri, kmr, odun, hidroelektrik ve nkleer kaynaklar egemendir. Bu konvansiyonel kaynaklardan istifa etmek sretiyle elektrik retilirse bu elektrii, ister sanayii uygulamalarnda ister domestik kullanmlarda olsun, 1) kontroll bir ekilde, 2) istenilen dzeyde ve 3) istenilen zaman sresince retilebilir [13]. Gne enerjisinden hareket edilerek elektrik retimi kontrol edilemez. nk Gne doarken ve batarken gnein nlarnn etkisi daha azdr. Ancak Gne zirvede iken, yani le vakti bu etki maksimumdur. Bu sebeple gne enerjisi kontroll bir ekilde deil, det Gne'in istedii ekilde retilebilir. Gne batnca enerji retimi de durur. Gne enerjisinden geceleyin de yararlanmak isteniyorsa, gndzn retilen bu enerji bugnk teknolojik imknlarla ancak akmlatrler araclyla depolanabilir. Akmlatr sanayii ise hem asit slfrik sanayiine hem de kurun sanayiine dayanr. Asit slfrik ve kurun sanayiileri ise bugn evreyi en fazla kirleten sanayi trleridir [13]. Rzgr enerjisi de gne enerjisi de, enerji kaynaklar olarak, bugnk konvansiyonel enerji kaynaklarnn yerini tutmamaktadrlar. Hi kukusuz bunlardan da yararlanmak lzmdr. Ancak bugnk teknolojik imknlar ile tm dnyann elektrik ihtiyacnn yenilenebilir enerji kaynaklar ile salamak mmkn grnmemektedir [13]. Trkiye yaklak 8.800 km'lik bir ky eridine ship olup rzgarn da, enerji retiminde, en verimli olduu yerler ky erididir. Eer ky eridinde her kilometrede bir, 600 kilovatlk nominal bir gce ship bir rzgr santral kurulursa, bunlarn bugnk geerli toplam mliyeti yaklak 5,5 milyar dolar eder. Fakat rzgr santrallerinin, rzgrn bir yerde hep ayn iddette ve srekli esmemesinden tr, ancak yzde yirmi civrnda bir verimleri vardr. Yni 600 kilovatlk bir nominal gce ship olan bir rzgr santral aslnda srekli alan 120 kilovatlk bir motora edeerdir. Buna gre 8800 rzgr santralinin bir ylda retebilecei elektrik ancak 1056 megavat-elektrik'lik bir nkleer santralin bir ylda retecei elektrik kadardr. Halbuki 1000-1100 megavatlk-elektrik gcndeki bir nkleer santral en fazla 3 milyar dolardr. Yni rzgr santralleri nkleer santrallerle karlatrldnda yatrm bakmdan hi de krl deildirler. Bir nkleer santral devaml ekilde, senenin her gn ve ayn tempo ile alr. Rzgr santral yle deil. Rzgarn iddetine gre bir azalr, bir oalr. Bir rzgr santralinin mr 20 senedir, bir nkleer santralin mr ise 40 senedir. Btn bunlar hesaba katld takdirde gerek rzgar enerjisinden ve gerekse gne enerjisinden elektrik retmeye ynelik santrallerin muhakkak kullanlmalar gerektii, fakat bunlarn evre dostu olmakla birlikte konvansiyonel enerji kaynaklar ile birlikte kullanlmas gerektii ortaya kmaktadr [13].
55
Byk barajlar ortalama 40-50 sene dayanmaktadrlar. Barajlara sularla birlikte gelen kum ve akllar, barajlarn dolmasna ve kullanlamaz hale gelmesine vesile olurlar. Trkiye'de daha akarsulardan istifade edilebilmesi iin 20-25 bin megavatlk bir hidrolik potansiyel mevcuttur. Akarsular Trkiye'nin elektrik enerjisi ihtiyacnn tmn karlayabilecek bir kaynak deildir. Bunun muhakkak baka enerji kaynaklaryla takviye edilmesi lazmdr [13]. Trkiye'deki sadece bugn tespit edilmi 380 bin ton toryum rezervi, bizce Trkiye'nin 400-500 senelik elektrik ihtiyacn temin edebilecek byklktedir. Trkiye'de halihazrda tespit edilmi 10 bin ton Uranyum vardr. Ancak bu deerler sistematik bilimsel aratrmalarn neticesinde elde edilmi deerler deillerdir. Trkiye'de en az 1 milyon ton toryum bulunduu tahmin edilmektedir. 1 milyon ton toryumun bulunduu yerde de en az 150-200 bin ton Uranyum cevheri bulunacaktr [13]. Bu rakamlar Trkiye'nin nkleer enerji kayna bakmndan ok msait bir lke olduunun ilk belirtileridir. Dolaysyla hkmetin 1) bunun zerine gitmesi, 2) gerek toryum, gerekse uranyumun ok geni bir ekilde aratrlmasnn salanmas ve 3) Trkiye'nin kendisine mahsus uzun vdeli bir nkleer enerji politikasnn tespit edilmesi gerekir [13]. Trkiye gen bir nfusa sahip, dinamik ve durmadan sanayileen ve de dourgan bir lkedir. Nfusu her yl % 1,7 civrnda artmaktadr. Bu sanayileme srecinde elektrik enerjisine ok ihtiyac vardr. Her sene elektrik enerjisi ihtiyac bir nceki yla oranla yzde 6 ile yzde 14 orannda artmaktadr. Bu art her sene yzde on orannda artsa, yedi sene sonra elektrik enerjisi ihtiyac ikiye katlanm olacaktr. Bugn Trkiye'nin kurulu elektrik gc 28 bin megavat kadardr. Eer yllk ihtiy her yl yzde on artarsa 7 yl sonra yni 2011 ylnda kurulu gcn 56 bin megavat olmas gerekecektir [13]. Amerika, Kanada, Japonya, ngiltere ve Avrupa'daki dier lkelerin ihtiyalar Trkiye kadar fazla artmamaktadr. nk onlarn nfusu Trkiye gibi artmyor. Ayrca bu lkelerde endstriyel gelime hemen hemen satrasyona yaklam bulunmaktadr. Onlarda elektrik enerjisi ihtiyac seneden seneye yzde 0,5 il 1,5 arasnda deiiyor. Bundan dolay Trkiye'den ok farkl lkelerdir [13]. Termik enerji santrallerinin aksine nkleer santraller, atmosfere, sera etkisine katkda bulunan karbondioksit gaz ya da asit yamurlarna yol aan slfroksit ya da azotoksit gazlar salglamazlar. "Bat Anlamnda Nkleer Gvenlik Doktrini"ne uygun olarak in edilen nkleer santrallerde ernobil kazs gibi bir kaz olsa dahi evre radyoaktif kirlenmeye mruz kalmaz. 1979 ylnda Chicago'daki Three Miles Island nkleer reaktr bu doktrine uygun olarak ve btn reaktr 1-1,5 metre kalnlnda betonarme bir koruma kabnn iinde olacak ekilde in edilmi olduundan vuku bulan ernobil tipi bir kazda personelin bu koruyucu kabn dna kp kapsn kapatmasyla btn radyasyon bu koruma kabnn iinde ilnihye hapsedilmi ve kimse de radyasyon dolaysyla lmemitir. ernobil reaktrnde ise byle koruyucu bir kap olmad iin radyasyon ok geni alanlara yaylabilmitir [13]. Trkiye nkleer enerjiye getiinde iki eye dikkat etmesi lazmdr. Birincisi alnan nkleer santralin Trkiye'nin menfaatine uygun olmasdr. Yni ksa bir sre sonra Trk mhendislerin bu santralin
56
nemli bir blmn kendilerinin yapabilmesini salayacak reaktr tipinin seilmesi lzmdr. Dikkat edilmesi gereken ikinci husus ise Trkiye'nin Toryum rezervinin de nkleer santrallerde kullanlabilir olmasdr [13]. lkemizde, evre Kanunu Austos 1983'te yrrle girmi olup, konuyla ilgili ilk ynetmelik olan Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii (HKKY) Kasm 1986'da, Endstriyel Kaynakl Hava Kirlilii Kontrol Ynetmelii ise 7 Ekim 2004 tarihinde yaynlanmtr. Linyite dayal termik santrallerin birounun yapm karar, evre Kanunu ve ilgili ynetmeliklerin henz yaynlanmam olduu 19741984 yllar arasnda verilmitir [2]. 4.1. FOSL YAKITLI SANTRALLERN SEBEP OLDUU EVRESEL SORUNLAR Elektrik retiminde en nemli evre sorunlar termik santrallerden zellikle, linyite dayal santrallerden kaynaklanmaktadr [2]. Termik santraller yaklan eitli fosil yaktlardan (kmr, fueloil, doalgaz v.b.) elde edilen s (enerji) ile suyun stlarak yksek basnl buhar haline dntrlmesi ve buhar vastasyla elektrik jeneratrlerinin ok hzl ekilde dndrlerek, jeneratrlerdeki magnetlerden oluan elektrik impulslarnn younlatrlmas sonucu elektrik enerjisi retimi esasna dayanr [8]. Genelde kmr yataklarna yakn ina edilirler [7]. Termik santraller linyit kmrnn karlmasndan, yaklan kmrn oluturduu kln depolanmasna kadar geen birbirine baml birok prosesle evrelerinde nemli evre kirlilii oluturduklar gibi bu kirlilikten insan, hayvan ve bitkiler de etkilenmektedir [8]. Teknolojik makine ve ekipman dnda yerli olmas, da baml olmamas, kullanlmayan kmrn ekonomiye kazandrlmas avantajlarnn yannda kmrn yaklmas ile insan saln etkileyen, kresel snmaya ve asit yamurlarna sebep olan CO2, SO2 ve NO2 gazlarnn aa kmas gibi dezavantajlar vardr [7]. Termik santrallerin oluturduu evre kirlilii hava, su ve toprak kirlilii olmak zere grupta incelenebilir [8]. 4.1.1. Hava Kirlilii Termik santral reaktrnde toz halindeki linyit kmrnn yanmas sonucu kmrde bulunan mineral maddeler yanmayp uucu kl olarak reaktr terk etmektedir. Reaktr knda bulunan elektro filtreler normalde tozlarn % 99,4'n artabilmektedir. Ancak her termik santralde bakm ve onarm almalar nedeniyle bir nite devaml yedekte bekletilir. alma sresini dolduran ve rutin onarm almalar yaplacak nitelerin yerine yeni nite devreye alnr. Yeni nitelerin ilk devreye alnmalar esnasnda teknik nedenlerle elektro filtreler bir mddet altrlamazlar. Bu esnada baca dumanndaki uucu kllerin atmosfere verilmesi sonucu nemli bir hava kirlilii oluur. Uucu kller baca duman ile havaya yaylarak arlklarna ve atmosferik olaylara gre bacadan itibaren belirli mesafelerde yere kerler. Bu esnada ierdikleri Co, Cd, Zn, Pb, Cu gibi metal bileikleri de baca dumanndaki S02 ve NOx gazlarnn toksin etkisini arttrr ve asit yamurlarna dnmesinde katalizr etkisinde bulunurlar [8].
57
Ayrca, termik santrallerde kmrn yanmas sonucu reaktrn i scakl normalde 880-11500C arasndadr. Bu scaklkta kmrn ana bileenleri olan Karbon (C), Hidrojen (H) ve Oksijen (O) ile tali bileenleri olan Kkrt (S) ve Azot (N) gibi maddeler oksitlenerek baca dumanna geer. Bylece baca dumannda Karbon monoksit (CO), Karbondioksit (CO2), ve Hidrojen (H2) ile kmrdeki S ve N oranna bal olarak Kkrt dioksit (S02) ve Azot (N2) gibi gazlar olumaktadr. N2 ok atl ve zor reaksiyon veren bir gaz olmasna ramen reaktr scaklnn 950C'nin zerine kmas durumunda scakln etkisiyle oksijenle reaksiyona girerek NO, N02, N20 gibi zararl gazlara dnebilmektedir. Bylece baca gaznda S02'nin yannda NOx'ler de olumaktadr [8]. Termik santrallerin oluturduu hava kirlilii ormanlarn yannda ok geni alanlarda tarm alanlarn da eitli ekillerde etkilemektedir. Santral bacalarndan kan S02, NOx ve partikl maddelerin etkisi sonucu byk alanlarda birok tarla bitkisi, meyve aac ve zeytinlerde meyve verimi nemli llerde debilmektedir [8]. Yerli linyitlerin kkrt ieriklerinin yksek ve sl deerlerinin dk olmas nedeniyle, linyite dayal termik santrallerden kaynaklanan SO2 emisyonlarnn yksek olmas Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmeliinde (HKKY) verilen snr deerlerin almas, nlem alnmasn gerektiren en nemli evre sorunlarndan biri olarak karmza kmaktadr. Yerli linyitlerin kkrt ieriklerinin yksek ve sl deerlerinin dk olmas nedeni ile SO2 emisyonlarnn evre zerinde yaratt olumsuz etkilerin azaltlmas ve HKKY'de verilen SO2 emisyonlar snr deerinin almamas iin linyite dayal ve konvansiyonel teknoloji ile tesis edilmi bulunan, mevcut termik santrallere Baca Gaz Deslfrizasyon (BGD) tesislerinin kurulmas zorunlu olmaktadr. lkemizdeki linyite dayal Termik santrallerde kullanlan linyitlerin, kl ergime scaklklarnn dk olmas nedeni ile yanma odas scaklnn dk tutulmas ve teetsel yakma teknii seilmesi nedenleri ile dk miktarda NOX olumakta ve HKKY'de verilen snr deerlerin altnda kalnmaktadr [2]. Doalgaz kombine evrim (DGK) santrallerinde ise yanma scaklnn ve yanma srasnda kullanlan hava miktarnn yksek olmas nedenleri ile NOX oluumu yksek olabilmektedir. Ancak, zel yakma sistemleri kullanlarak yakt/hava oran kontrol altna alnabilmekte ve NOX oluumu istenilen dzeyde tutulabilmektedir [2]. Termik santrallerde kullanlan linyitlerin kl ieriklerinin yksek olmasndan dolay, kmre dayal tm santraller elektro filtrelerle tehiz edilmilerdir. Yeni santrallerde elektro filtre verimlilik deerleri %99,9'lara varmakta, eski santrallerde ise HKKY'deki toz emisyon snr deerini amamak iin rehabilitasyon almalar yaplmaktadr [2]. 4.1.2. Su Kirlilii Termik santrallerin soutma sularn dearj ettikleri su ortamndaki normal scaklk derecesi zamanla ykselerek, termik santral kurulmadan nceki doal halinden farkl yeni bir scaklk dengesi oluur.
58
Scaklk sulardaki canllar ve canl metabolizmas zerinde hzlandrc, katalizleyici, kstlayc ve ldrc gibi eitli etkilerde bulunur. Scaklk ayn zamanda sudaki znm oksijen konsantrasyonunun azalmasna neden olmaktadr [8]. Is su ktlesinde biyolojik prosesleri hzlandrr, znm oksijen azalr. Su bitkilerinin bymesini arttrarak suda tat ve koku problemine yol aar. Termik santrallerde kullanlmakta olan soutma suyu pompalarla ekilerek artmadan geirilmekte ve bu srada geici sertlik giderimi, ktrme ve mikroorganizmalarn yok edilmesi aamalarnda kimyasal maddeler ilave edilmektedir. Kullanlan bu kimyasallar soutma suyunun bir alc ortama verilmesi durumunda alc ortamda kirlilie sebebiyet vermektedir. Ayrca santral bacasndan kacak olan kirletici gazlarn oluturaca asit yamurlar da sularn pH'n deitirebilmektedir. Uucu kllerde bulunan Fe, Mn, Co, Cu, Zn, Pb, U gibi ar metaller de zamanla taban sular vastasyla alc ortama varabilmektedir[8]. Termik santrallerden atlan sv atklardan, 31 Aralk 2004'de yaynlanan Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinde (SKKY) termik santraller iin verilmi olan dearj snr deerlerini salamayanlar snr deerleri salayacak ekilde artma ilemine tbi tutulmaktadrlar. Atk sular, mmkn olan lde alc ortama dearj edilmeden tekrar kullanlmaya allmaktadr. Dearj sistemleri, alc ortamda herhangi bir sl kirlenmeye meydan vermeyecek ekilde alc ortam koullar dikkate alnarak tasarlanmaktadr [2]. 4.1.3. Kat Atklar ve Toprak Kirlilii Termik santrallerin bacasndan kan duman bileenlerinin zamanla yere kmesi, evresindeki alanlarda toprak kirliliine neden olabildii gibi, yanma sonucu Linyit kmrnde %35-55 orannda bulunan kller de kl barajnda toprak zerinde depolanarak toprak kirlilii olutururlar. Ayrca, kmrn karlmas srasnda byk alanlardan topran alnarak kmr olmayan alanlara ylmas da yanl arazi kullanmna neden olduu iin bir nevi toprak kirlilii saylmaktadr [8]. Kat atklar, kmre dayal termik santrallerden atlan kl ve cruf ile Baca Gaz Deslfrizasyon (BGD) tesisi at olan altadr [2]. Kl ve crufun su ile birlikte atld ve/veya depoland santrallerde kldeki ar metallerin su ile yeralt suyuna karmas, kl-su karmnn pH'snn yksek olmas nedeniyle ar metallerin kerek klde kalmas sonucu nlenmektedir. Ayrca kln zaman ierisinde geirimsiz bir tabaka oluturduu bilinmektedir. Buna ramen kl depolama sahalar ve kl barajlar iin yer seiminde, zeminin geirimsiz olmasna dikkat edilmekte veya geirimsizlik salayacak ekilde nlemler alnmaktadr. Ayrca, akkan yatak teknolojisi sonucunda aa kan uucu kln bileiminde olan CaSO4'n suyu absorblama kapasitesi ok yksektir. Island zaman birbirine yaptklar ve olduka geirimsiz bir tabaka oluturup ksa bir zaman ierisinde geirimliliklerinin 10,7 cm/sn olduu deneysel olarak grlmtr [2].
59
4.2. NKLEER SANTRALLERN SEBEP OLDUU EVRESEL SORUNLAR Nkleer yakt evriminin eitli aamalarnda dier tm endstriyel tesislerde olduu gibi her biri farkl oranlarda radyoaktivite ieren ve farkl zelliklere sahip bir dizi atk ortaya kmaktadr. Miktar olarak en fazla atk uranyum cevherinin karlmas ve saflatrlmas srasnda ortaya kmaktadr. Yakt zenginletirme ve yakt hazrlama ilemleri srasnda kk miktarlarda radyoaktivite bulam atklar meydana gelebilmektedir. Reaktrn almas ve nkleer santralde elektrik enerjisi retimi srasnda ise radyoaktivite ve aktif atklarn olumas sz konusudur. Kullanlm yakt ise reaktrden karldnda yksek dozda radyoaktivite iermektedir ve ok scaktr. Bu nedenle, tanmaya hazr hale gelmeden nce bir sre santral sahasnda uygun koullarda depolanmaldr. Kullanlm yakt daha sonra ya nihai depolama tesisine gnderilmekte ya da tekrar yakt olarak kullanlmak zere yeniden ilenmektedir. Son olarak, yukarda sz edilen ilemlerin iinde gerekletirildii tm tesisler az ya da ok radyoaktivite bulam halde olacaklarndan; bunlarn kullanm mrlerini tamamlamalarndan sonra sklmeleri srasnda da baz atklarn ortaya kmas sz konusudur [2]. 4.2.1. Radyoaktif Atklar ve Bertaraflar Santraln tipine ve teknolojisine bal olarak eitlilik gstermekle birlikte genel olarak nkleer santralde radyoaktif maddeler, uranyumun paralanmas srasnda meydana gelir ve kat, sv ve gaz halinde bulunurlar [2]. eitli kaynaklardan meydana gelebilecek radyoaktif atklar hibir ileme tabi tutulmadan evreye verilirse evre ve insan sal asndan tehlike arz edebilir. Radyoaktif atk tamamen kararl hale gelinceye kadar aktivitesini srdrmeye devam eder. Bu nedenle bir atn tamamen giderilmesi sz konusu deildir. Ancak belirli baz teknik ilemlerle konsantrasyonlarnn azaltlmas ve bu ilemlerden sonra nihai olarak depolanmas veya bir alc suya verilmesi durumunda kontrol edilebilir hale getirilebilir [11]. Oluan atklarn nakliye, depolama ve uzaklatrma ilemleri iin uygun formlara dntrlmesi gerekmektedir. Atk koullandrma genellikle atklarn imento, asfalt veya polimerler ile ileme tabi tutularak hareketsiz hale getirilmesi ile yaplr [2]. Radyoaktif maddeler insan vcuduna geici ve kronik olarak iki trl tahribat yapabilirler. eitli radyasyon dozlarna gre kan hcrelerindeki deimeden lme kadar yol aabilir [5]. Atklar kat, sv ve gaz olarak kendilerini gsterirler. htiva ettikleri radyasyon seviyesine gre dk, orta, yksek olarak snflandrlabilir. Aadaki tabloda radyoaktif atklarn aktivite seviyeleri verilmektedir [2, 11]. izelge 4.1. Radyoaktif atklarn aktivite seviyeleri [11]
Atk cinsi Yksek seviyeli Orta seviyeli Dk seviyeli Kat atk (r/saat) >2 0.052 <0.05 Sv Atk (c/ml) >103 10-3-103 <10(-3)
60
Dk seviyeli radyoaktif atklar, tanmas ve ilenmesi srasnda ayrca bir zrhlama gerektirmeyecek derecede radyoaktivite ieren ve denetimli bir ekilde evreye verilebilen radyoaktif atklardr. Orta seviyeli radyoaktif atklar ise, tanmas ve ilenmesi srasnda zrhlama ve uzaktan kumandal olarak almay gerektiren; fakat yksek seviyeli radyoaktif atk snfna girmeyen radyoaktif atklardr. Dk ve orta seviyeli radyoaktif atklar, nkleer yakt evriminin ilk at olan cevher atklar, santralde kullanlan plastik kutular, eldivenler, kullanlm reineler, kullanlm szgeler, buharlatrc kalntlar, amurlar, yalar, organik maddeler, sktrlabilir ve sktrlamaz kat atklar vb. ile sanayide kullanlan atklar ve tpta kullanlan radyoaktif maddelerden oluur. Dk ve orta seviyeli radyoaktif atklar, bir sre bekletme, sktrarak hacim kltme, sv atklar kimyasal yollarla ayrtrma ve imentolama sistemleri ile kat hale getirilip depolanr. Dk ve Orta Seviyeli atklarn koullandrlmas ilemi yksek kalite standartlarn karlayacak biimde ve ciddi bir kalite temin program erevesinde yrtlmelidir. Yksek seviyeli radyoaktif atklar reaktrden kan kullanlm nkleer yaktlardr. Bunlarn byk bir ksm ksa yar mrl radyoizotoplardan oluup ok fazla s ve radyasyon yayarlar. Kullanlm yaktlar, rettikleri bozunma slar ve ierdikleri radyoaktivite deerleri belli bir seviyenin altna dne dek santral binas ierisinde yer alan su havuzlarnda bekletilir. Su, hem gerekli soutmay hem de radyasyondan korunmay salar. Reaktr binas ierisindeki havuzlarda yaklak 10-40 yl kadar (aktivitesi balang deerin %1'ine ininceye kadar) bekletildikten sonra radyoaktivitelerini %99 orannda yitiren bu yaktlar yeniden ilemeye (geri kazanma) gnderilir. Yaktn yeniden ilenmesi iindeki radyoaktif maddeleri ve pltonyumu alma ilemidir. Deriimi artrlan radyoaktif rnler camlatrlarak suda znmeleri nlenir. Camlam paralar elik variller iinde imento ile kartrlarak betonlatrlabilir [2, 8]. Yksek Seviyeli atklar ve kullanlm yakt nkleer yakt evriminde en fazla radyoaktivite reten ve zerinde en fazla tartlan Radyoaktif Atklardr. Nkleer enerji program yrten lkeler bu atklarn bugnk ve gelecek nesiller iin tehlike arz etmeyen bir biimde depolanmas ve uzaklatrlmas iin eitli program ve teknolojiler gelitirmektedir[2]. u aamada tm lkelerin zerinde durduu en cazip zm, bu atklarn ok katmanl ve eitli koruma tabakalar ile kaplanarak; yerin altnda uzun sre kararlln koruyaca jeologlar tarafndan belirlenen jeolojik formasyonlar iine (granit korunaklar ve tuz depozitleri bu i iin en uygun formasyonlardr) gmlmesi olarak grlmektedir [2]. Ancak bu tr uzun vadeli depolama sistemi henz hayata geirilmemitir. nk, u aamada kullanlm yaktn nkleer santralde halihazrda mevcut olan depolama nitelerinden tanmas iin ekonomik ve fiziksel olarak bir gereksinme ortaya km deildir[2]. Dnyada yukarda sz edilen depolama/saklama sistemlerine ilikin; yer ve kaya formasyonlar bulmaya ynelik jeolojik aratrmalar, gvenlik ve maliyet analizleri srdrlmekte hatta baz lkelerde depolama alan olarak kullanlmas ngrlen yerlerde aratrma laboratuarlar kurularak, tasarlanan sisteme ilikin varsaymlarn doruluu ciddi bir biimde incelenmektedir [2].
61
4.2.1.1. Kat Atklar Kat atklar tesisten tesise farkllklar gstermekle birlikte, kabaca kuru ya da slak olarak snflandrlabilir. Islak atklar sv atklarn artm srasnda ortaya kan iyon deitirici reineler, buharlama ve szme kalntlardr. Kuru kat atklar ise nemi alnm giysiler, havalandrma sistemi filtreleri, yer demeleri, alet vb. gibi radyoaktivite ieren atklardr [2]. ou lkelerde Dk ve Orta Seviyeli kat atklar, ulusal atk giderme tesisleri kurulana kadar santralde zel kaplar iinde saklanrlar. Bu nedenle sz konusu atk miktarnn ekonomik olarak azaltlmas iin almalar devam etmektedir [2]. Demineralizr reineleri, filtreler, buharlatrc konsantreleri ile i gmlei, ayakkab, eldiven gibi bulam servis atklardr. Bu atklar radyoaktivite durumlarna gre paslanmaz elikle kapl tanklarda veya beton kaplarda depo edilirler [8]. Kuru kat atklar (kat, plastik, cam filtreler v.s.) zel kaplara hidrolik pres ile sktrlr. ok sayda kirlenmi, bozulmu metal aletler paralara blnp kaplarda toplanr. Paralara blnmesi uygun olmayan metal atklar tahta kutular iine konulduktan sonra beton iine sktrlr. Kat atklarn depoland kaplarn hacmi 100-200 litredir. Buharlatrlmas mmkn olmad iin dorudan doruya imento ile kartrlp kat hale getirilen sv atklar kaplarda, laboratuarlarda az miktarda meydana gelen ve 25 litrelik plastik ielere doldurulan sv atklar beton muhafazal kaplarda toplanr. Reaktrde meydana gelen ve ilenip paketlenen kat atklar geici bir sre santralde muhafaza edildikten sonra, santral sahasnda veya dnda bulunan nihai depolama tesislerinde saklanrlar [8]. 4.2.1.2. Sv Atklar Nkleer yaktn iinde meydana gelen paralanma rnleri yakt ubuklarnn iinde kalrlar. Yalnzca yakt ubuklarnda oluabilecek arzalar nedeniyle soutma suyuna karan paralanma rnleri radyoaktivite temizleme filtrelerinde tutulurlar. Santral soutma suyundan ayrtrlan yksek dzeyde radyoaktif maddeler katlatktan sonra zel kaplar iine doldurulup yeralt depolama yerlerine braklrlar [2]. evreye braklan radyoaktivite miktar Uluslararas Radyasyondan Korunma Komitesinin (ICRP) koyduu standartlarla snrlanmtr. Bu snrlar nkleer santrale sahip lkeler tarafndan genellikle tavan olarak kabul edilmekte ve ou kez evreye braklan radyoaktivite miktar bu snrlarn altnda tutulmaktadr. ou zaman nkleer g santrallerinden svlarla atlan radyoaktivitenin miktar ime suyu vb. iin nerilen deerlerden bile daha dk olmaktadr [2]. Dk ve Orta Seviyeli atklarn artlmas iin iyon deiimi, kimyasal keltme, kat sv ayrm (filtre, santrifj, hidrosiklon kullanlarak) gibi dier endstriyel tesislerde de ska kullanlan yntemler kullanlmaktadr [2]. Yksek Seviyeli sv atklar ise genellikle buharlatrlmakta, bylece suyu alnarak iindeki paralanma rnlerinin konsantrasyonu ykseltilmekte ve sonuta ortaya kan amur kirele muamele,
62
amurlatrma ve seramik iine gmlme ilemlerinden geirilerek geici olarak zel tasarmlanm ift duvarl depolama tanklarnda depolanmaktadr [2]. Reaktrde oluan sv atklar genellikle dekontaminasyon atklar, deme ve tank ykama sular, laboratuar, amarhane ve du sulan gibi bulam sular ile baz nemsiz devrelerdeki kaaklardan ibarettir. Nkleer g santrallerinin sv atklarndaki en nemli kirleticiler Sezyum-134 ve Sezyum137 izotoplardr. Sezyum-134 iki yl, Sezyum-137 otuz yl yar mrldr. Yksek seviyeli sv atklarda, damtma veya santrifj sistemi ile sv faz kat fazdan ayrlr ve konsantre edilir. Sonra kimyasal maddelerle ileme tabii tutularak ierisinde cam paralar ile kartrlarak vitrifiye edilir (camlatrlr) [8]. Santrallerde kondansrden snarak kan soutma suyu, kart nehir, gl veya deniz suyunda bir scaklk art meydana getirir. Ayn problem termik santrallerde de mevcut olmasna ramen, zellikle hafif ve ar su ile soutulan nkleer santrallerden evreye %30-40 orannda daha fazla s verilmektedir [8]. Su scaklndaki art, ekolojik dengeyi bozmakta, ekonomik deeri olan balk trleri lmekte, zararl canl trleri daha fazla remektedir. Bu nedenle alc ortamn su scaklnn 2-3C'den fazla ykseltilmemesi gerekmektedir [8]. 4.2.1.2.1. Sv Atklarn Artlmas Teknikleri Radyoaktif maddeler paralandklar zaman bir enerji aa karrlar. Baz radyoaktif maddeler bu enerjilerini bir ka saniyede veya dakikada verip bitirirler ve inrt bir madde haline gelirler. Bazlarnda bu ilem yllar, yzyllar alabilir. Artma ilemlerinde bu geen srede nemlidir. Bu ilemler, dier atklarn uzaklatrlmas tekniklerine gre daha fazla dikkat istemektedir. Bilindii gibi radyoaktivite yok edilemez, buna mukabil mevcut radyo nkleidlerin daha kk hacimdeki suda veya katda konsantre edilmesi ve bylece bunun ana akmdan ayrlmas ve daha emin bir dearjn yaplmas mmkndr [4]. Eer radyoaktif maddelerin bozunmas hzl ise ve yar mr dakika veya saat mertebesinde ise geici olarak depolama ile bunlarn aktivitesi bir alc su ortamna verilebilecek mertebeye indirilebilir. Dier taraftan eer yar mr seneler hatta binlerce yl mertebesinde ise bu atklarn paralanmalarnn olaca depolama tanklarn yapmak pek pratik olmayacaktr. Byle bir ilem yaplrsa hem ok pahal hem de kontrol ok zor olur. Bunun yerine atklar minimum bir hacme ulancaya kadar konsantre edilir ve sonra nihai bertaraf iin konsantre edilen ksm gmlr, sv ksm ise denize veya bir alc ortama dearj edilir [11]. Tanklardan olabilecek muhtemel szntya kar gerekli nlemler alnmaldr. Depolama sahasnda alan gzetleme kuyular vastasyla srekli bir kontrol salanr ve bazen de depolar baka bir deponun iine konabilir [9]. Yukarda belirtildii zere radyoaktif maddenin yar mr ok uzun ise bunlar depolamak uygun zm deildir. bunun yerine bu at kk bir hacme konsantre etmek daha uygundur. Bu konuda yaplabilecek teknik ilemler aada belirtilmitir [11].
63
a. Evaporasyon Evaporasyon olduka pahal bir metottur, ancak pratik olarak her trl radyoaktif maddeleri konsantre hale getirmek iin kullanlabilir. Evaporasyon sistemi paslanmaz elikten yaplr, bu maliyeti artrmasna ramen radyoaktif kirlilii nler, yksek verim salar. ekil 4.1'de evaporasyon sistemi verilmitir. ekildeki depolanma tankndan alnan atk su sistem iinde sirkle edilir. Istcnn dk basn altnda almasna ramen evaporatr 66 cm cva basnda bir vakum altnda alr. Bu nedenle hemen hemen btn buharlama evaporatrde meydana gelir. Buhar buradan bir seperatr kolonundan geer ve burada buharla tanan radyoaktivite varsa ayrlr evaporatrdeki konsantre olmu atk, vakumla kurutulmu olup ekilde grlen amur depolama tankna biriktirilir. Seperatrden kan buhar bir younlatrcdan geirilerek bir alc depoda biriktirilir. Buradan alnan numunelerde aktivite llr, eer aktivite istenen seviyede deilse tekrar atk depolama tankna yollanr. Yeterince dk aktivitede ise yamur suyu kanallarna verilebilir [10]. ekil 4.1. Evaporasyon sistemi [11]
b. yon deitirme Baz maddeler ykl olduklar iyonlarla kendilerinde geirilen sudaki iyonlar deitirme zelliine sahiptir. Bu yolla radyoaktif atk sudaki radyoaktif iyonlar aktif olmayanlara deitirilebilir. yon deitirme metoduyla radyoaktif atksular iinde iyi sonular alnabilmektedir. En byk iyon deitiriciler katyonik ve anyonik reinelerdir. Reinelerin iyon deitirmeden sonra rejenerasyonu mmkndr veya radyoaktif iyonlar bulunduran zelliini kaybetmi reine yaklarak hacmi nihai bertaraf iin azalm olur [11].
64
c. Kimyasal artma Radyoaktif atklarn artlmasnda elde edilen radyoaktivite seviyesi ok dk olmakla beraber, bu metot dk aktivitenin ve ok hacimli radyoaktif sularn artlmasnda pratik ve ekonomiktir. Bu ilemde ama kk hacimli znmez amur iine radyonkleidleri konsantre etmek ve bylece uzaklatrmaktadr. Bu sistemin avantaj olduka ucuz olmas ve sistemle ilgili olarak kazanlm ok tecrbenin mevcudiyetidir [11]. d. Biyolojik artma Eer suyun iinde mikroorganizmalar mevcut ise, radyoaktivitenin bir ksm bu suyu atk su artma tesisine gtren borularn iinde, bir ksmnda atk su artma tesislerindeki deiik biyolojik proseslerle uzaklatrlr. Artlan su nehir gibi bir alc ortama dearj edilebilir. Dearj edilen bu suda geriye kalan aktivitede belli bir lde nehirdeki amurlar, su bitkileri ve yksek seviyedeki organizmalar tarafndan alnr. Ancak artlm suyun ihtiva ettii radyoaktivite standart deerlerin altndadr. Nihayet nehir bir denize dkldnde kalan aktivitenin bir ksmnda deniz organizmalarnda konsantre olur. Eer nehir suyu bir blgenin su ihtiyacn karlamak iin kullanlacaksa kalan radyoaktivite su tasfiyesi srasnda yava filtrelerdeki biyolojik faaliyetlerle uzaklatrlr [11]. e. Kimyasal ktrme ve aktif amur metodunda meydana gelen amurlarn bertaraf Bu amurlarn bertaraf radyoaktif olmayan amurlar iin uygulanan esaslar burada da uygulanabilmektedir. amur ak kurutma yataklarnda kurutulabilir santrifjlenir. Eer amur aktif amur ise anaerobik stabilizasyonla organik muhtevay stabil hale getirir ve metan aa kar. Suyu atlan amur uygun bir yakma frnnda yaklr ve aa kan kl bir kat atk gibi ilem grerek nihai olarak yeraltnda veya denizde szdrmazl salanm bir depo iinde depolanabilir. Bu depolama ilemi yeralt maaralarnda da olabilir [4]. f. Artmdan gemi sv atklarn alc su ortamlarna verilerek nihai bertaraf Nihai bertaraf iin sv atk denize verilebilir. Bu durumda atk ayr prosese maruz kalr. Deniz dearj edildiinde boru hattn terk eder etmez ilk seyrelmeye urar. Dearj edilen atk suyun hz karlat byk deniz suyu ktlesi tarafndan azaltlr ve atk su deniz suyunun hareketini kazannca ikinci proses Eddy difzyonu balar Eddy difzyonu sz konusu iken nc proses tekrar konsantre olma meydana gelir. Bu radyoaktif atn su iinde adsorbsiyonla yzeylerde tutulmas ve absorpsiyonla deniz canllarnda birikmesidir [11]. Nehirlerde nihai denizdekine benzer, ancak nehirlerde ilk seyrelme hzl ve srekli bir akmn olmas nedeniyle daha iyi sonu verir. Eddy difzyonunun etkisi nehirlerde denizlere gre daha zayftr. Nehrin fiziki snrlar difzyonu snrlar. Nehirlerde radyoaktif izotoplar alg, balk ve sedimentler tarafndan alnp konsantre edilir [11].
65
4.2.1.3. Gaz Atklar Gaz atklar Ksenon, Kripton, yot gibi paralanma rnleri olup yakt ubuklarnn iinde bulunur, fakat nadiren reaktrn soutulmas iin kullanlan soutma suyuna karrlar. Bunlar gaz atklar olarak soutma suyu sisteminden alnrlar ve gaz atklar ileme sisteminde tutularak eitli filtrelerden geirilip bekletme tanklarnda radyoaktivitelerini kaybetmeleri iin yeterli olacak sre kadar bekletildikten sonra atmosfere braklrlar. Gazlar srekli olarak llen aktivite dzeyinin uluslararas kurulularn ngrd snr deerlerin altnda olmas halinde bacadan darya braklmaktadr [2]. Normal artlarda, tesisten radyasyon ve zehirli gaz yaylmas hemen hemen yok gibidir (bir nkleer tesise yakn yerde yaayan insanlar, ylda 0,01 mSv'dan daha az doz alrlar). Normal olarak alan bir nkleer santral herhangi bir hava kirliliine sebep olmaz ve genelde kmr yakan termik santrallerden daha az radyasyon yayar [8]. 4.2.2. Radyasyon Problemi Nkleer santraller atom ekirdeinin blnmesi (fisyon) sonucu aa kan s enerjisinin nce mekanik enerjiye ardndan da elektrik enerjisine evrildii dzeneklerdir. lk kurulan santralden gnmze kadar birok trde ve sayda nkleer santral kurulmutur. Nkleer santraller, eitli zelliklerine gre snflandrlabilirler [2]. Dnyadaki hibir enerji retim yntemi tam anlamyla gvenli deildir. Ancak nkleer santrallerin tehlikeleri, enerji retmek iin kullanlabilecek dier yntemlere oranla ok daha azdr. ekirdek blnmesi sonucunda oluan blnme rnleri yksek dzeyde radyoaktiftir. Bu yzden nkleer santrallerden evreye yaylabilecek radyasyon iddetinin uluslar aras standartlarca saptanm izin verilen dzeyin altnda olmas gerekir. Nkleer reaktr alanlarn, yredeki tm canllar, evreyi, kabilecek radyasyonun zararl etkilerinden korumak ve reaktrn gvenli almasn salamak iin alnan nlemlerin tm nkleer reaktr gvenlii kapsamna girer [2]. Ayrca nkleer santrallerin projelendirilmesinde beklenilen en byk risk olan kaza annda evre salna normal st bir zarar verilmemesi esas alnarak, yaplan teorik dalm almalar sonucunda reaktrden eitli uzaklkta radyoaktivite doz miktar hesaplanarak reaktr evresinde korumal alanlar tanmlanmaktadr. Bylece bir kaza annda etkinin azaltlmas iin alnan eitli teknik nlemlere ek olarak reaktrn etki alan iinde olabilecek blgede de yerleime izin verilmemektedir [2]. Yukardaki hususlara ek olarak bir dier nemli nokta da tm dnyada nkleer santrallerin ve dier nkleer tesislerin kurulmas ve iletilmesinin lisansa balanm olmas ve tesisin her aamada (yer seimi, tesis ve iletme) denetime tabi tutulmasdr. Ayrca nkleer enerji alannda lkemizin de taraf olarak ykmllk altna girdii birok uluslararas szlemede, nkleer tesislerin gvenli olarak iletilmesine ynelik hkmler tamaktadr [2].
66
4.2.2.1. Deprem Gvenlii ve Yer Seimi almalar Nkleer santrallerin teknik olarak her yere yaplmasn tasarlamak mmkndr. Ancak ekonomik temelli gerekeler nedeni ile nkleer santral yapm iin seilen sahada baz zelliklerin bulunmas gerekmektedir. Bunlar dk deprem riski, yekpare arl 500 ila 600 ton civarnda olan santralin temel bileenlerinin tama kolayl, yksek maliyetli soutma kulelerinin yaplmas yerine soutma suyu ihtiyacn karlayacak miktarda soutma suyu bulunmas, enerji tketim merkezlerine yaknlk, vb. gibi unsurlardr [2]. Nkleer santrallerin yer seimi ve tasarmnda dikkate alnan d kaynakl olaylardan biri depremdir. Deprem, nkleer santraller iin tasarma esas unsurlardan biridir [2]. Nkleer santrallerin yer sarsntlarna kar dayankl olacak ekilde tasarlanp ina edilmeleri mmkndr. Dnya'nn eitli yerlerinde deprem blgeleri zerinde gvenli bir ekilde elektrik retimini srdren ve gvenliklerini depremlere kar kantlam nkleer santraller mevcuttur [2]. Deprem unsurunun maliyet ile dorudan ilgili olmas, deprem nedeni ile meydana gelebilecek yer hareketi iddetinin az olduu blgelerin nkleer santral yeri olarak seilmelerinin temel nedenidir [2]. 4.2.2.2. Santrallerin Skm Bir nkleer santral ekonomik mrn tamamladktan sonra iletmesine son verilerek sklr. Nkleer santraller genellikle 30-40 yllk bir iletme iin tasarlanrlar. Bu mrn uygun ynetim programlar ve yeni teknolojik gelimelerle 60 yla kadar uzatlmas mmkndr [2]. Nkleer santrallerde skme ilemi iki ekilde gerekletirilebilir. Birincisinde iletime son verildikten hemen sonra santral tmyle sklerek santral sahas yeniden kullanma alabilir. kincisinde ise, yakt bir depolama tesisine alnarak santraln radyoaktif olmayan ksmlar sklr, radyoaktif ksmlar 30-50 yl ya da daha fazla bir sre sklmeden bekletilebilir. Her iki yntemde de skme ileminin sonrasnda radyoaktif malzeme iin bilinen atk ynetimi teknikleri kullanlr [2]. Ekonomik mrn tamamlam olan baz nkleer santrallerin skme ilemi gerekletirilmitir. Pek ok lke bu konuda teknik tecrbeye sahiptir. Bu konudaki deneyimler gstermektedir ki retilen elektrik maliyetinin %1'lik bir ksm skme masraflarn karlamak iin yeterlidir. Skme ilemi iin gerekli parasal kaynan santral ileticisi tarafndan ne ekilde salanaca ynnde dnyada deiik uygulamalar mevcuttur[2]. 4.3. EVRESEL ETKLERN DEERLENDRLMES AISINDAN NKLEER VE TERMK SANTRALLERN KARILATIRILMASI Bu blmde nkleer ve termik santrallerin eitli faaliyetler sonucu, deiik alanlarda sebep olduklar etkiler karlatrlacaktr. Blmn sonunda ise Leopold Matris kullanlarak evresel etkiler deerlendirilecektir.
67
4.3.1. Kaynak Ekstraksiyonu Asndan Karlatrma Termik santrallerde kullanlan kmrler yzey veya yeralt madencilii yaplarak kartlr. Kmr kartlrken oluan kat atklar, silt, yaplan asit drenaj, flora-faunann zarar grmesine ve estetik grnmn bozulmasna neden olur. Eer yeralt madencilii yaplyorsa, bu etkilerin yannda gk ve meslek hastalklarnn olumas da sz konusudur. Termik santrallerde yakt olarak petrol rnleri ve doalgaz da kullanlabilir. Petrol karlmas srasnda arazi kullanmnn bozulmas, dklme, brine uzaklatrma ve kuyularda patlama gibi sorunlarla karlalabilir. Doalgaz kartlrken alan kuyular arazi kullanmnn bozulmasna neden olur. Ayrca, burada da brine uzaklatrma problemi sz konusudur [8]. Nkleer santrallerde yakt olarak uranyum kullanlmaktadr. Uranyum maden iletmeciliinin dier maden iletmelerinden bir fark yoktur. Kmr iletmelerindeki patlayc grizu gaznn yerini, uranyum iletmeciliinde radyoaktif radon gaz alr. Uranyum maden iletmecilii srasnda ok fazla kat atk oluur (1 GW'lk byk boy bir nkleer santrale 30 yllk ekonomik mr boyunca yakt salayan lkede 6,6 milyon ton cevher kalnts kalr) [8]. 4.3.2. Yakt lenmesi Asndan Karlatrma Kmr, termik santrale getirilmeden nce ve termik santralde yakt olarak kullanlmas iin bir takm ilemlerden geirilir. Kmr ncelikle i makineleriyle paralanp tayclara yklenerek kmr krma tesislerine gnderilmektedir. Burada kaba krma ilemine tabi tutulan kmr termik santrale nakledilir, termik santralde ince krclarda tekrar krlr ve tclere gnderilir. tcden geen kmr yakt olarak kullanma hazrdr. Btn bu ilemler sonucunda kat ve sv atk gibi evresel problemlere neden olabilecek kirleticiler olumaktadr. Petrol de ayn ekilde kullanlmadan nce rafine edilmektedir. Bu ilem sonucunda hava ve su kirliliine neden olabilecek atklar olumaktadr. Doalgaz ise iindeki H2S miktarnn ok fazla olmas halinde bir n ileme tabi tutulur. Bu her zaman karlalabilecek bir durum deildir. Bu nedenle kmr ve petrole gre daha avantajl bir yakttr [8]. Nkleer santralde kullanlan uranyumun zenginletirilmesi olduka zahmetli bir itir, yksek miktarda enerji harcanmaktadr ve olduka ileri teknoloji gerektirir. 35 ton zengin uranyumun yakt eleman haline dntrlmesinde %0,5 kayp olduu dahi dnlse 160 kilogram uranyum yok olmu demektir ve grld gibi nemli sorunlara sebep olacak atklar olumaktadr [8]. 4.3.3. Nakliye Asndan Karlatrma Termik santrallerde kullanlacak kmr, petrol ve doal gazn karldklar blgeden santrale eitli ekillerde tanmas gerekir. Kmr nakliyesi srasnda kazalar meydana gelebilir. Ayrca kmr tayan aralarn yakt tketimi hem mali adan hem de evre kirlilii asndan etkilidir. Petroln tanmas iin boru hatlar kurulabilir. Bu ise arazi kullanm asndan olumsuzluklar meydana getirir. Petroln tankerle tanmas durumunda olabilecek kazalar ve maliyet gz nnde tutulmas gereken hususlardan biridir. Bu etkilerin hepsi doalgaz nakliyesi iin de geerlidir. Nkleer santraller iin gerekli olan uranyumun nakliyesi ise dier yakt nakliyelerinden daha riskli ve daha ok dikkat
68
edilmesi gereken bir itir. Uranyumun radyoaktif bir element olmas nedeniyle tehlike ok daha byktr [8]. 4.3.4. Enerji Dnm Asndan Karlatrma Yaktlarn santrallerde enerjiye dnmesiyle eitli alanlarda kirlilikler meydana gelmektedir. Kmrn kullanlmasyla zellikle baca gazndan kan SO2 ve NOx gibi maddeler; ayrca toz partikller hava kirlilii olumasna neden olmaktadr. Bu maddelerin atmosferde ok fazla artmasyla, asit yamurlar meydana gelebilmektedir. Ayrca bu santraller suda termal kirlilie neden olurlar. Kmrn yaklmasndan geriye kalan kl ayr bir problemdir. Bu klde ar metal ve radyoaktif maddeler olabilmektedir. Bu kln depolanmas sonucu depo sahasndaki bitki rts ve toprak etkilenmekte, yalarla yeralt sularna bulamas durumunda yeralt sularnn kirlenmesine sebep olmaktadr. Petrolle alan termik santraller daha fazla hava kirlilii ve termal kirlenmeye sebep olmaktadr. Baca gazndan kan SO2, NOx ve hidrokarbonlar (HC) hava kirliliine yol amaktadr. Doalgazla alan termik santrallerin meydana getirdii hava kirlilii dierlerine nazaran azdr ve bu kirlilik NOx'ler nedeniyle olmaktadr. Ayn zamanda tm bu fosil yaktlarn kresel snmaya da katklar vardr [23]. Nkleer santrallerde bu tr hava kirleticiler yoktur. Nkleer santrallerin evreye verdii en nemli olumsuzluk termal kirliliktir. Bu ise dier termik santrallerde de mevcut olan bir durumdur. Nkleer santralleri dier santrallerden ayran en nemli zellik, ileri teknoloji kullanlmamas halinde bir kazann meydana gelmesiyle oluabilecek radyoaktif sznt durumudur. Nkleer santrallerin bir kaza halinde nkleer bomba gibi patlamas mmkn deildir. Fakat alnan tm nlemlere ramen byk apta radyasyon sznts olmas durumunda sadece o yredeki deil, yakn blgelerdeki btn canl varlklar tehlike altndadr. Oluan radyasyonun canllar zerindeki etkisi hem ksa vadede hem de uzun vadede grlebilmektedir. Ancak son derece modern ve doru bir teknoloji ile kurulmu bir nkleer santralde bu kaza riski ok azdr (yaklak 40-43 yllk gemii olan ve 32 lkede alr vaziyette 436 nkleer santralde lmlerin meydana geldii tek sivil nkleer santral kazas ernobil'dir ve hantal teknoloji kullanlmas sonucu faciaya yol am bir kazadr) [23]. 4.3.5. Enerji Nakli Asndan Karlatrma Btn enerji reten santraller rettikleri enerjiyi nakil hatlar vastasyla ihtiya duyulan yerlere gnderirler. Nakil hatlarnn en nemli olumsuzluu arazi kullanm asndandr. Bu enerji nakil hatlar estetik adan da pek ho grntler oluturmazlar [8]. Yukarda saylan bu be olumsuz etki btn santraller iin geerlidir. Ancak, nkleer santrallerin bunlara ek olarak yapt iki olumsuz etki daha vardr. Bunlar tekrar proses edilme ve radyoaktif atklarn uzaklatrlmas aamalarnda meydana gelir. Tekrar proses edilme aamasnda radyoaktif emisyonlar hava kirlilii zerinde olumsuz etkiye sahiptir. Radyoaktif atklarn uzaklatrlmas srasnda meydana gelebilecek bir kaza istenmeyen etkilerin olumasna neden olabilecektir [8].
69
4.3.6. Leopold Matris 1971'de ABD Jeolojik Aratrmalar Merkezi'nde Leopold tarafndan gelitirilen matris, inaat projelerinde sebep ve tesir ilikilerinin kalitatif olarak belirlenmesini esas alan bir kontrol listesidir. Leopold sistemi, yatay eksende 100 proje faaliyeti, dikey eksende ise 88 evresel karakteristik ve art ieren bir ak matristir. Faaliyet ve evre faktrlerinin saylar deiebilir [8]. Matrisin yaplmasnda u admlar takip edilir: [8]. 1. Teklif edilen, proje (faaliyet) ile ilgili tm faaliyetler matrisin st ksmnda gsterilir, evresel zellikler matrisin dey ksmnda yer alr. 2. Teklif edilen her bir faaliyetin altna, eer bir etki mmknse matrisin kenarndaki her bir parametrenin kesitii nokta arasnda bir diyagonal izilir. 3. Matris tamamlandktan sonra, diyagonaldeki bir kutunun sol st kesine, beklenen etkinin iddetini (boyutunu) gsteren ve 1-10 arasnda deiebilen bir rakam konur. Burada 10 etkinin en byk iddetini, 1 en az iddetini ifade eder. Her bir rakamdan nce eer etki faydal ise (-) konur. Kutunun sa aa kesine, etkinin nemini belirten ve 1-10 arasnda deien bir rakam konur. 10 en byk nemi, 1 ise en kk nemi gsterir. 4. Byk rakaml kolon ve sralar nemli tesirleri belirtir. iddet objektiftir, mesela puanl kontrol listeleri yardmyla deerlendirilir. nem ise sbjektiftir, ahs ve gruplarn grlerine gre deerlendirilir [8]. Genelde deerlendirme ekildedir: [8]. a) nemli giriimler~(maksimum puan). b) Az nemli giriimler (minimum puan) c) Orta derecede nemli giriimler (5-6) Leopold matrisinin modifikasyonlar eitli kurulularda uygulanmaktadr. Kmr, petrol ve doalgaz ile alan teknik santrallerin Leopold Matris ile deerlendirilmesi izelge 4.2, 4.3, 4.4'te; nkleer santrallerin deerlendirilmesi ise izelge 4.5'te grlmektedir [8].
70
izelge 4.2. Kmrle alan termik santrallerin deerlendirilmesi [8]
izelge 4.3. Petrolle alan termik santrallerin deerlendirilmesi [8]
izelge 4.4. Doalgazla alan termik santrallerin deerlendirilmesi [8]
71
izelge 4.5. Nkleer santrallerin deerlendirilmesi [8]
4.4. HDROLK SANTRALLERN SEBEP OLDUU EVRESEL SORUNLARI Hidrolik gle alan santrallerin evreye etkileri olumlu ve olumsuz olarak iki ekilde tanmlanabilir. Gerek enerji, gerekse ok amal Hidroelektrik Santrallerinin (HES) takn koruma, evre ziraatn gelitirme, balkl destekleme, aalandrma ile evrenin estetik kalitesini ve mansapta su kalitesini ykseltme gibi olumlu etkileri vardr [2]. Hidrolik enerjinin mikroklimatik, hidrolojik ve biyolojik evre etkileri vardr. Baraj glnn geni yzey alan, buharlamay artrmakta tarm arazilerinde tuzlanma ve oraklama olmakta, sudan kaynaklanan paraziter hastalklar artmakta, rezervuar altnda kalacak bitki ve aalarn kesilip temizlenmemesi ile denge oluuncaya kadar balangta birka yl su kalitesi negatif ynden etkilenmektedir. Hidrolojik rejimde deiiklik olmakta, zorla g yaanabilmektedir. Scaklk-ya-rzgr rejimleri deimekte, yredeki doal bitki rts ile su ve kara canllar yaam alannda deiiklik olmakta, yaama adapte olabilen trler varlklarn srdrmektedir. Akarsuyun ak rejiminin ve fizikokimyasal parametrelerinin deimesi yeni hidrolojik etkiler oluturmaktadr. Doal fay hareketlerini etkileyerek deprem oluum riskini artrmaktadr. Ayrca, yredeki tabiat ve tarih varlklarnn korunamamas sonucu, kltrel deerlerin kayb da sz konusu olabilmektedir [2]. Baraj gl nedeniyle su yzeyinin genilemesi insanlar iin zararl baz organizmalarn remesine neden olabilmektedir. Suda reyebilen hastalk mikroplar, gerek tayc gerek taycsz olarak malarya (itozom) ve nehir krl gibi hastalklarn yaylmasna yol aabilirler. Assuan barajnda kurulan sulama sisteminin devreye sokulmas sonucu ortaya kan byk boyutlu itozom patlamas bilinmektedir [7]. Bir nehrin nne set ekilmesi durumunda nehrin aa kesimlerinde bulunan topraklarn suyun tad faydal organizmalardan mahrum kalmas demek olacak, bu durum ise an suni gbreleme ile kapatlmasn gerektirecektir. Denizlere ulaamayan bu maddeler denizdeki hayvan yaamnn azalmasna sebep olacaktr. Ayrca bunlar baraj glnn dolmasna yol amaktadrlar [7].
72
Nehir akntsnn getii evre sistemi ciddi olarak tehlikeye girmektedir. Buharlama miktar artmakta dolaysyla hava hareketleri deimekte scaklk-ya-rzgar olaylar deiime uramaktadr. Civardaki doal bitki rts ile sucul karasal hayvan varl ani bir deiim iine girmektedir. Nehirde baz balk trleri lmektedir [7]. Barajn inaat aamasndan itibaren sosyo-ekonomik kltrel etkiler ortaya karmakta, yre halknn retim alan olan araziler su altnda kalmakta, isizlik, g ve psikolojik sorunlar ortaya kmaktadr [7]. Hidroelektrik tesislerin yapmlar srasnda ortaya kan etkiler daha ok arazi kullanm ve bitki rts ile ilikilidir. naat alanndan gelen grlt, toz yaylmas gibi olaylar doal hayat olumsuz olarak etkilemeye balar. Hidroelektrik enerji iletme aamasnda hava, su ve toprak ortamlarnda yava veya birden ortaya kan deiimler gzlenir. Hidroelektrik santral kazalar kitlesel lmlere, salgn hastalklara, ok byk meblalarda maddi hasarlara sebebiyet vererek toplumsal risk oluturmaktadr. Baraj glnn yzey alan itibariyle nehre gre daha geni olmas buharlamann artmasna neden olmaktadr. Bu ekilde havadaki nem oran artmakta, hava hareketleri deimekte, scaklk-ya-rzgar olaylar farkllamaktadr. Yredeki doal bitki rts ile sucul-karasal hayvan varl ani bir deiim iine girmektedir [12]. Su ktlesinin doal ak rejimi tamamyla deimektedir. Mevsimsel dngde allagelen nehir, takn alanlar, lagnleme gibi olaylar kaybolur. letme ihtiyalarna gre braklan su doal hayat tamamyla deitirir. Kritik mevsimlerde su ktlesinin temizleme kapasitesi azalr. Tutulan su ktlesi yeralt dengelerini etkileyerek kuyu verimlerini deitirir. Barajn inaat aamasndan itibaren sosyoekonomik ve kltrel etkiler ortaya kmakta ve barajn mr boyunca olumsuz ekilde hissedilmektedir. Projenin yre halk ile entegrasyonu zamannda salanmamsa proje halk tarafndan benimsenmemekte ve kabul grmemektedir. Su altnda kalan arazinin kamulatrma neticesinde i-d g olaylar yaanmaktadr. klimsel deiikliklere bal olarak suyun hastalk tamasnda nemli bir rol oynamas da istenmeyen bir etki oluturmaktadr. Tabiat ve tarih varlklarnn korunamamas, kltrel deerlerin kayb sz konusu olmaktadr. Bu durum yeralt zenginlikleri iinde geerlidir [7, 12]. 4.5. YEN VE YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARININ SEBEP OLDUU EVRESEL SORUNLAR Dnya enerji sektrnde nceleri petrol krizine bal olarak gelien arz kstlamalarna, sonralar evresel etki ve evreci basklarn eklenmesi, deiik enerji kaynak trlerini gndeme getirmi olup genelde temiz, evre dostu ve yeil enerji olarak adlandrlan Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklarn n plana karmtr. Gelecekte, bu tr enerji kaynaklarndan faydalanmak iin atlm yaplacak bir dnem olma grnmndedir. Yenilenebilir enerji kaynaklar; bata hidrolik olmak zere, jeotermal, gne, rzgr, biyoktle vb. kaynaklardr.
73
4.5.1. Gne Enerjisi Gne enerjisi hem bol ve bedava hem de srekli ve yenilenebilir bir enerji kayna oluunun yannda insanlk iin nemli bir sorun olan evreyi kirletici atklarn bulunmay, yerel olarak uygulanabilmesi, iletme kolayl, da baml olmamas, karmak bir teknoloji gerektirmemesi ve iletme masraflarnn az olmas gibi stnlkleri sebebiyle son yllarda fosil yaktlardan meydana gelen evresel etiklerin azaltlmas iin kullanlan yaygn yenilebilir enerji kaynaklarndan biridir [28]. Bunlarn yannda Gne enerjisinin sahip olduu olumsuzluklar yle sralanabilir. Birim dzleme gelen gne nm az olduundan byk yzeylere ihtiya duymas, Gne nm sabit ve srekli olmadndan depolama gerektirmesi, depolama imknlarnn ise snrl oluu, enerji ihtiyacnn fazla olduu k aylarnda gne nm az ve geceleri de hi olmay, Gne nmndan faydalanan sistemin gne n srekli alabilmesi iin evresinin ak olmas gerekliliidir [2, 28]. Gne kaynakl enerji retim sistemlerinde atmosfere veya herhangibir alcortama direkt bir kirletici (zehirli gazlar, sera gazlar vs) emisyonu bulunmamaktadr. Dolayl olarak yaplan kirletici emisyonlar hesaba katldnda bile emisyon miktar ok dk olmaktadr[28]. Gne kaynakl enerji retim sistemlerinde kan atklar sistemde kullanlan malzeme ve maddelerden oluur. Oluacak atk miktar herhangi bir fosil yaktl enerji retim sistemi ile kyaslanmayacak derecede dktr. lk kurulum esnasnda kullanlan malzeme miktar ok olabilir ancak uzun mrl olmalar srekli olarak atk retimini engellemektedir. Normal iletme artlarnda gne pili sistemlerinde ne gaz veya sv kirletici ne de radyoaktif madde yaylm vardr [28]. Kullanlan sistemin trne bal olarak grnt kirlilii oluturabilirler ancak bugn gelinen noktada binalarda kullanlan sistemler binaya uyumlu bir ekilde, arazide kurulan sistemler ise arazinin yapsna bal olarak tasarlandklarnda bu tr bir kirliliinin olumas nlenebilmektedir. Grlt ise bu sistemlerde herhangi bir mekanik para bulunmadndan bulunmamaktadr. Oluabilecek yegne grlt kayna ina aamasndaki grltdr [28]. Gne kaynakl enerji retim sistemleri kurulduklar yere ve trlerine bal olarak canl yaamn etkilemektedirler. Doal ekosistemlerde alan kullanmnn etkisi alann topografyas, doal gzellik veya hassas ekosisteme uzaklk ile alann biyoeitlilii gibi zel faktrlere baldr. Etkiler ve alan zerindeki deiikliklerle inaat aamas esnasnda yer hareketleri ve tanma hareketleri gibi inaat faaliyetlerinden dolay karlamak muhtemeldir Ayrca bozulmu toprak arazilerinde kurulmalar arazinin iyiletirilmesi asndan olumlu etki yapmaktadr [28]. Gne santralleri, barajl hidroelektrik santrallerinden daha az yer kapsamaktadr. Gerek gne pili ve gerekse termik tip gne santrallerinin kapsadklar alan, 0,025 km2/MW dzeyinin altndadr. Barajl hidrolik santraller iin bu alan 1 km2/MW dzeyine kolayca ulaabilmekte, hatta bunun zerine kmaktadr [28].
74
4.5.2. Rzgr Enerjisi Rzgr santrallerinin avantajlar; hammaddelerinin atmosferdeki hava olmas, kurulumlarnn dier enerji santrallerine gre daha hzl oluu, temiz ve srdrlebilir enerji kayna olmalar, enerjide da bamll azaltmalar, fosil yakt tketimini azaltmalar neticesinde sera etkisinin azaltmna katklar, her geen gn gvenilirliklerinin artmas ile maliyetlerinin ucuzlamas, bunun yannda rzgr trbinlerinin kurulduu arazinin tarm alan olarak kullanlabilmesi gibi sralanabilir [29]. Rzgr enerjisinin hammaddesi tamamen atmosferdeki hava hareketleri olduundan hava veya evre kirlenmesi eklinde bir kirletici etkisi bulunmamaktadr. Rzgrdan enerji eldesi iin kullanlan 1 MW kapasiteli bir trbin, ayn enerji kmr ile alan bir santralden karlanmak istendiinde yaklacak olan ve 135.000 aacn retebilecei oksijeni tasarruf etmek demektir. Herhangi bir radyoaktif nm tahribat yapmamalar, atk retmemeleri, hammadde iin darya baml olmamalar, teknolojilerinin basitlii, atmosfere sl emisyonlarnn olmamas, iletmeye alnma srelerinin ksal gibi avantajlar rzgr trbinlerini gnden gne tm dnyada daha da popler yapmaktadr [29]. Rzgr kaynakl enerji retim sistemlerin sahip olabilecei muhtemel olumsuzluklar ise yle sralanabilir. Byk arazi kullanm, grlt, grsel ve estetik etkiler, doal hayat ve habitata etki, elektromanyetik alan etkisi, glge ve titreimler olarak sralanabilir. Ayrca kesikli bir enerji kayna olmas da dezavantaj olarak sylenebilir [29]. Rzgr kaynakl enerji retim sisteminde hammadde rzgr olduu ve herhangi bir yanma sz konusu olmadndan dolay bir kirletici emisyonu da sz konusu deildir. Bu sebeple hava kirliliine sebep olmazlar [29]. Rzgar enerjisinin en byk avantaj, ou enerji retim santrallerinin bulundurmak zorunda olduklar soutma suyuna ihtiyalar olmamasdr. Bu durum rzgar enerjisini en zararsz enerji kayna haline getirmektedir [7, 12]. Bu sistemlerinde atk reten bir ilem sz konusu olmadndan atk retimi yoktur. kabilecek yegne atklar kullanlan ve mrn doldurmu malzemelerdir. Bunlarn da uygun yntemler ile bertaraflar yaplabilmektedir [29]. Rzgr kaynakl enerji retim sistemlerinde kullanlan teknoloji ve tasarma bal olarak grnt ve grlt kirlilii meydana gelebilir ancak tesisin kurulduu yer, yerleim ekli ve trbin tasarmlarna gre bu tr kirliliklerin dzeltilmesi her zaman mmkndr. Zaten proje yaplrken bu tr ekiler dnlerek ve en aza indirilerek tasarm yaplmaktadr [2, 7, 12, 29]. Rzgr kaynakl enerji retim sistemlerinin arazi uygulamalar geni alanlara ihtiya duymaktadr. Ancak trbinler arasnda tarm yaplabilmesi bu olumsuz etkiyi frsata evirmektedir. Rzgr trbinlerinden kaynaklanan grlt ve sesin, yapm olduklar titreimlerin insanlara, binalara ve dier canllara eitli olumsuz etkileri vardr. Ancak bunlar uygun teknolojik nlemlerle giderilebilmektedir.
75
Trbinler doal hayata ve habitata da eitli etkilerde bulunur. Etkiler canl trlerine, mevsime ve yer zelliine bal olarak deiir. Trbinler ku lmlerine de sebep olmaktadr. Kular bu rzgr trbinlerine doru srklenmekte, ok hzl dnen pervanelerden kaamamakta ve lmektedirler [2, 7, 12, 29]. Rzgr trbini veya retim donanm elektromanyetik alana tesir edip Radyo-TV alclarnda parazit yapabilirler. Fakat engellenmesi basit ve ucuzdur. Enerji retmek amacyla kurulan rzgr iftliklerinin grsel etkilerinden sz etmek mmkndr. Grsellik, estetik znel bir olgudur. Ancak temel kstas, doaya uyumlu btnlemi bir grsel etkinin oluturulmasdr [2,7, 12, 29]. 4.5.3. Jeotermal Enerji Jeotermal enerjinin aranmas aamasnda evreyi en ok etkileyebilecek husus, sondaj almas srasnda olabilmektedir. Arama aamasnda alnan tedbirlerle ok kk lekli kalc olmayan bu etkiler bertaraf edilebilmektedir [2]. Jeotermal akkann korozyona ve kirelenmeye sebep olabilecei, ierdii bor yznden tarmsal sulamaya uygun olmad, yapsndaki karbon dioksit ve hidrojen slfr gibi gazlarn aa kt bilindiinden, jeotermal enerji uygulamalarnda baz teknolojik nlemlerin alnmas gerekmektedir. Hem rezervuar parametrelerinin korunmas, hem de jeotermal suyun ve gazlarn evreye zarar vermesinin nlenmesi iin, tm dnyada yasalarla zorunlu hale getirilmi olan reenjeksiyon (akkan yeraltna geri verme) uygulanmaktadr [2]. lkemizde Kzldere yresinde bulunan jeotermal santral alt sre ierisinde 600-800 ton/saat debide 23-25 ppm bor ieren atk suyu Byk Menderes Nehrine vermektedir [2]. Santraln atk suyu kartktan sonra nehir suyundaki bor ierii nehrin o andaki debisi ve bor ierii deerlerine bal olarak deimektedir. Bu deerler ise mevsime ve Ad gzel Barajndan sulama amal braklan suyun debisine gre farkllk gstermektedir. Bu parametreler, DS 21. Blge Mdrl tarafndan srekli takip edilmektedir. Sulama mevsiminde, sulanacak bitkinin cinsi ve nehir debisi ad geen blge mdrl tarafndan gz nne alnarak santraln ylda yaklak 2030 gn sre ile devre d braklmas talep edilmektedir. Rezervuar parametrelerinin korunmas ve jeotermal suyun evreye zarar vermesinin nlenebilmesi iin MTA tarafndan reenjeksiyon kuyularnn almas almalar balatlmtr. Ancak, alan ilk iki kuyudan sonu alnamam olup u anda nc kuyunun almas almalar devam etmektedir [2]. Yeni nesil jeotermal elektrik santrallerinde evre kirlilii sfra yakndr. Yakt yaklmadndan, azot emisyonu olumamaktadr, kkrt dioksit emisyonu ise ok dktr. Binary jeotermal santraller sayesinde gaz emisyonu hi bulunmamaktadr. Binary jeotermal santraller ile yzeye akkan atlmamaktadr. Santraller az alan kaplamakta ve grnty bozmamaktadr [2]. eit jeotermal kayna bulunmaktadr: hidrotermal, kuru scak kayalklar ve jeobasn blgeleridir. Ancak son zamanlarda sadece hidrotermal kaynaklar kullanm artmaktadr. Jeotermal enerjiden
76
g retimi salayan en nemli yerler Filipinler, Yeni Zelanda, zlanda ve Amerika Birleik Devleti'dir [12]. Jeotermal enerji kaynaklarnn evre zerindeki muhtemel olumsuz etkileri: yzey deformasyonu, akkann ekilmesiyle oluan fiziksel etkiler, grlt, termal kirlilik ve zararl kimyasal maddelerin ortaya kmasdr. Jeotermal enerji kullanmyla oluan toprak kntleri yer alt suyu dengesinin bozularak gzeneklerdeki basnlarn deimesi, scak su veya buharn ekilmesiyle olumakta ve blgesel risk oluturmaktadr. Jeotermal kaynaklar ile ilgili potansiyel kirleticilerin balcalar hidrojen slfat, karbondioksit, amonyak, metan, borik asit, cva ve arsenik saylabilir. En nemli evresel problemlerden biri de ok byk miktarlarda su kullanmdr. Bu problem, soutucu su kullanlarak azaltlabilir fakat kirlenmi ve pis kokulu su estetik grntnn bozulmasnn sebeplerinden birisi olmaktadr.Yeni Zelanda Wairakei jeotermal enerji santralinde yaplan aratrmada Yeni Zelanda da modern bir kmr enerji santralinde retilen birim enerji bana s, su buhar ve slfr asndan karlatrldnda yaklak 6,5 kat daha fazla s, 5,5 kat daha fazla su buhar ve 1,5 kat daha fazla slfr llmtr. Ayrca Wairakei nehri hidrojen slfr, karbondioksit, arsenik ve cva ile kirlenmektedir. Yksek derecede mineralleen su bitkisel yaam ldrmektedir. Santralin inaat, patlamalarn etkisi doal yaam deitirmektedir. Neticede, herhangi bir jeotermal kayna kullanmadan nce burada saylan problemler gz nnde bulundurulmaldr [12]. 4.5.4. Biyoktle Enerjisi Biyoktle enerjisi, genel anlamda evreye uyumlu bir enerji kayna olmakla birlikte, kullanlan biyoktle trne gre baz evresel etkiler yaratabilmektedir. rnein, p ve benzeri baz atklarn yaklmas sonucu ortaya kan atklar Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii (TAKY) kapsamna girmekte ve baz evresel nlemlerin alnmasn gerektirmektedir. Dier taraftan, depolanmas ile geici grsel evre kirlilii yaratabilen bu tr kaynaklar, enerji kayna olarak kullanlmas sonucunda bertaraf edilmektedir [2]. Klasik ve modern anlamda olmak zere iki grupta ele almak mmkndr. Birincisi; konvansiyonel ormanlardan elde edilen yakacak odun ve yine yakacak olarak kullanlan bitki ve hayvan atklarndan oluur. kincisi yani modern biyoktle enerjisi ise; enerji ormancl ve orman-aa endstrisi atklar, tarm kesimindeki bitkisel atklar, kentsel atklar, tarma dayal endstri atklar olarak sralanr. Gnmzde enerji tarm adn verdiimiz bir tarm tr olumutur. Bu tarm trnde C4 ad verilen bitkiler ( seker kam, msr, tatl dar vb.) yetitirilmektedir. Bu bitkiler suyu ve karbondioksiti verimli kullanan, kurakla dayal verimi yksek bitkilerdir [12]. Biyoktle yenilenebilir bir enerji kayna olmakla birlikte gnmzdeki kullanm ekli ile ne yenilenebilir, ne de srdrlebilirdir. Dnyann birok yerinde nfus artmakta ve insanlar ormanlk alanlar aarak besinleri elde edecekleri tarla haline dntrmekte ve ormandaki geri kalan aalar da yakacak olarak kullanmaktadr. Dolaysyla ormanlardaki doal yaam olumsuz etkilemekte hatta trlerin nesillerini devam ettirmesini tehlikeye drmektedir. Ayrca normal artlar altnda mkemmel gbre olabilecek bitki posas ve hayvan atklar bir ok yerlerde sobada yaklmaktadr. Ayrca bunun
77
sonucunda karbonmonoksit, partikller ve kansere neden olan eitli maddeler havann kirlenmesine neden olmaktadr. Sanayilemi lkelerdeki biyoktle kullanm srdrlebilir deildir. Tarm uygulamalarnn salksz bir ekilde yrtlmesinden dolay 1993 ylnda 4 milyar litrelik etanol salam olan ABD'nin msr kuanda toprak, oluma hzndan 18 kat hzla erozyona uramaktadr. Doal ekosistemin yerini monokltrlerin almas ve bu sahalarda yeralt ve yerstndeki sular kirleten sentetik gbre ve haarat ilalarnn srekli kullanlmas evre asndan sorun olmaktadr. Dnya enerji gereksiniminin bir blmnn biyoktleyle karlanmas isteniyorsa, biyoktleyi daha verimli bir ekilde yararlanabilecek forma dntrerek, evreyi daha az kirletecek ve daha ekonomik olarak kullanlabilecek teknolojik yenilikler gerekmektedir [12]. 4.5.5. Deniz Kaynakl Enerjiler Deniz dalga enerjisi, deniz scaklk gradyent enerjisi, deniz akntlar enerjisi (boazlarda) ve medcezir enerjisi olarak tanmlanabilmektedir. Okyanus suyu kalitesini olumsuz olarak etkileyen en nemli faktr okyanus termal enerji evrim santrallerin sahip olduu potansiyel tehlikedir. Baz santraller olduka byk hacimlerde deniz suyu alnmas ve balatlmasn gerektirir. Bu santrallerle okyanusun hem yzeyinden hem de derinliklerinden her bir MW elektrik k iin her bir saniyede yaklak 4 m3 su yer deitirmektedir ve bu su ktlesi yaklak 100 ve 200 m arasndaki bir derinlie dearj edilmektedir. Bu devasa debiler, santral yaknlarndaki okyanus termal yapsn bozar. Ayrca okyanusun tuzluluk derecesini ve byk miktarlardaki znm gazlar, basnc, besinleri, karbonatlar ve bulankl deitirir. Btn bu deiikliklerin byklkleri evresel etki asndan dikkate alnmas gereken olduka nemli kriterlerdir.Bununla beraber sudaki canl hayata ve ky-sahil eridine negatif etkileri olur. Denizcilik ve ky turizmi yapan yrelerde bu daha belirgin olmaktadr. Yaplan almalarda dalgasal g projelerinin evresel etkileri her blgenin kendine zg farkllklarna ve byk lde yerel corafi yaplarna bal olduu belirlenmitir. rnein La Rance zerindeki baraj yznden o blgedeki yerel med-cezir dalgalar ok dk miktarda etkilenmitir. Bu baraj Fundy Krfezi'ndeki dalgasal enerji retim tesisi olarak yerel med-cezir dalgalarn 15 cm alaltmtr. Dalga deiimlerinin inanlmayacak kadar karmak etkileri ortaya kmtr. La Rance Baraj Fundy Krfezi'ndeki sularn karmasn potansiyel olarak artrmtr ve bu durumda da kzl dalga organizmalarnn oalmasna neden olmutur. Bu organizmalarn etkisi, deniz kabuklularn fel etmek suretiyle lmlerine sebep olmas eklinde grlr. Bylelikle doal dengeyi bozan neticeler silsilesi birbirini izlemektedir [12]. 4.6. EMSYONLAR VE KONTROL TEKNKLER Enerji retimi esnasnda atmosfere sera etkisine sebep olan baz kirleticiler verilmektedir. Bu gazlarn banda karbondioksit (CO2) gelmektedir. klim deiiklii ve sera etkisinin nlenmesinde bu emisyonlarn kontrol altna alnmas olduka nemlidir. ekil 4.2'de deiik kaynaklarla enerji retimindeki CO2 emisyonu verilmektedir. ekilden de grld zere en fazla CO2 emisyonu ierdikleri karbondan dolay fosil yaktlardan (Kmr, petrol, doalgaz) kaynaklanmaktadr. En az emisyon ise hidrolik, rzgar, nkleer ve gne kaynakl enerji retiminde grlmektedir.
78
ekil 4.2. Enerji retim trlerine gre CO2 emisyonu [21]
EMSYON KONTROL TEKNKLER Yanma Srasnda Uygulanan Teknolojiler Yakma sistemlerinde kmrn yanmas sonucu oluan NOX ve SO2 emisyonlarnn yanma srasna kontrolnn salanabilmesi amacna ynelik olarak baz yntem ve teknikler gelitirilmitir. 1. SO2 Emisyonu Kontrol in Kimyasal Madde Enjeksiyonu: SO2 gazlarnn yanma srasnda ksmen uzaklatrlmas amacyla uygulanan kimyasal madde enjeksiyon yntemi genel olarak kire, kireta, dolomit gibi kimyasallar kullanlarak gerekletirilir. 2. NOX Emisyonlarnn Kontrol in Uygulanan Yntem ve Teknikler: NOX emisyonlar yanma srasnda uygulanan baca gaznn resirklasyonu, dk NOX yakclarnn kullanm, kademeli yakma teknikleri ile kontrol altna alnabilmektedir. Yanma Sonras Uygulanan Teknolojiler Kmrden temiz enerji retimini salamaya ynelik olarak, yanma srasnda ortaya kan toz, kkrt ve azot oksit emisyonlarn azaltmaya ynelik teknolojiler dnya leinde yaygn uygulama alan bulmu teknolojilerdir. 1. Baca Gaz Deslfrizasyon Teknolojileri: Ya Prosesler: kire/kireta ile ykama prosesleri, sodyum bileikleri ile ykama prosesleri (tek alkali/ift alkali), amonyum slfat prosesi, wellman-lord prosesi, magnezyum oksit ile absorpsiyon prosesi, deniz suyu ile SO2 giderme teknolojileri. Yar Kuru Prosesler : pskrtmeli kurutma prosesi
79
Kuru Prosesler : kuru pskrtme (enjeksiyon) prosesi, aktif kok ile adsorpsiyon prosesi, dolaml akkan yatak deslfrizasyon prosesi 2. Azot Oksit Emisyonlarn Giderme Teknolojileri: Seici katalitik indirgeme teknolojisi, seici katalitik olmayan indirgeme teknolojisi 3. Toz Tutma Sistemleri: Torba filtre (baghouse), elektrofiltre, siklonlar 4.7. HUKUK DZENLEMELERN ENERJ RETM AISINDAN NEM Kresel snma ve iklim deiiklii sorununa zm bulmak iin, btn lkeleri bir araya getirmek zere, Birlemi Milletler tarafndan hazrlanan klim Deiiklii ereve Szlemesi, 1992 ylnda, Rio de Janeiro'da dzenlenen evre ve Kalknma Konferans srasnda, lkelerin imzasna almtr. klim deiiklii yaratan sera gazlarnn (CO2, CH4, N2O, vb.) azaltlmas hakkndaki Szlemenin Ek-1 ve Ek-2 listelerinde yer alan gelimi lkelere, bu sorundaki sorumluluk paylarnn daha fazla olmas ve ortak fakat farkl sorumluluklar (common but differentiated responsibilities) prensibinin benimsenmesi nedenleriyle ilave ykmllkler getirmektedir. Daha ar olan bu ilave ykmllkler erevesinde gelimi lkeler 2000 ylnda sera gazlar emisyonlarn 1990 yl seviyelerine indirecekler ve ayrca gelimekte olan lkelere mli ve teknik yardmda bulunacaklardr. Buna karlk, gelimekte olan lkeler daha esnek ykmllklere sahip olup, bu konudaki abalar iin mali ve teknik yardm alacaklardr [2]. Daha sonra Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi'nin hayata geirilmesi amacyla 1997 aralk aynda Japonya'nn Kyoto kentinde szleme erevesinde, Kyoto Protokol (KP) hazrlanm olup lkelerin imzasna almtr. Bu protokol ile Ek-B lkelerine (KP'ye taraf olan Ek1 lkeleri) insan kaynakl edeer CO2 sera gaz emisyonlarnn 2008-2012 yllar arasnda 1990 yl seviyelerinin en az %5 daha altna indirilmesi ykmll getirilmi ve bu ykmllklerin yerine getirilmesine ynelik olarak baz mekanizmalar (emisyon ticareti, ortak yrtme projeleri ve temiz kalknma mekanizmas) gelitirilmitir. Ancak CO2 emisyonlarnn toplam lke emisyonlarnn yaklak %30'unu oluturduu dikkate alndnda szleme ykmllkleri elektrik enerjisi retimi asndan nem arz etmekte, nlemlerin alnmasn ve elektrik enerjisi yatrmlarnda bu hususun dikkate gz nnde bulundurulmasn gerekli klmaktadr. Bugne kadar bata karbondioksit olmak zere atmosfere salnan sera gaz etkisine yol aan emisyonlarn salnm dzeyinin yzde 55'in altnda kalmas nedeniyle Kyoto Protokol'n yrrl giremiyordu. Ancak sera etkisine yol aan gaz salnmnn yzde 36,1'inden tek bana sorumlu olan ABD ile yzde 2,1'inden sorumlu Avustralya protokol imzalamamasna ramen, Rusya'nn getiimiz yl sonunda protokol imzalamasnn ardndan 16 ubat 2005 tarihi itibariyle yrrlle
80
girmi oldu. Rusya'nn da protokole dahil olmasyla birlikte sera etkisine yol aan gaz salnmnda yzde 61 dzeyindeki sorumlu lke katlmna eriilmi oldu. Atmosferdeki sera gaz birikimlerini, insann iklim sistemi zerindeki tehlikeli etkilerini nleyecek bir dzeyde durdurmay amalayan protokole gre, sanayilemi lkelerin 2008-2012 yllar arasnda, iklim dengesi zerinde tehdit oluturan bata karbondioksit olmak zere gaz salnmlarn 1990 seviyesinin yzde 5 altna ekmeleri gerekiyor. Bu sayede sera etkisinin azaltlarak, kresel iklim deiikliklerinin ve doal dengenin korunmasn amalayan Kyoto Protokol'ne, bugne kadar 39'u sanayilemi 140'dan fazla lke imza koydu. Ancak Sanayilemi lkeler arasnda yer alan ve atmosfere salnan sera etkisine yol aan gaz salnmnn yzde 36,1'inden tek bana sorumlu olan ABD ile yzde 2,1'inden sorumlu Avustralya ise protokole hl taraf olmay reddetmektedir. Trkiye, iklim deiikliklerinin olumsuz etkilerinin nlenmesi amacyla oluturulan BM klim Deiiklii ereve Szlemesi'ni imzalayan lkeler arasnda yer alyor. Bu szlemeye, gelime dzeyi, kalknma hedefi ve tketim modelini dikkate alarak taraf olan Trkiye, '3'nc Taraflar Konferans' olarak da bilinen Kyoto Protokol'ne taraf olmad iin herhangi bir indirim taahhdnde bulunmamtr.
81
5. SONU VE NERLER
Srekli artan enerji ihtiyacnn yannda kaynak kstll ve mevcut teknolojiler enerji ihtiyacnn karlanmas ve srekliliin salanmas iin doru ve etkin bir enerji politikasnn oluturulmas ve iletilmesini gerekli klmaktadr. Bunun iin de bilinmesi gereken en ncelikli veri, lkenin enerji ihtiyac ve enerji retiminde kullanlacak kaynaklarnn potansiyelidir. Enerji kaynaklarnn etkin kullanm ancak mevcut potansiyelin bilinmesi ve doru bir dalmn uygulanmasyla gerekleebilir. Dnyann yaanabilirlik ortamnn korunmas ve srekliliinin salanmas amacyla yaplan ulusal ve uluslar aras hukuki dzenlemeler ve enerji retim, iletim ve tketiminden kaynaklanan evresel etki ve sorunlar da dikkat edilmesi gereken dier hususlardandr. 5.1. ARZ GVENL VE KAYNAK ETLL lke enerji ihtiyacnn karlanmas iin o nispette yaplacak olan enerji retiminin nasl yaplaca ve hangi kaynaklarn kullanlaca sorunu uzun soluklu bir alma olup byk yatrmlara, uzun zamanlara ve istikrara ihtiya duymaktadr. Bundan 10, 25 ve 50 yl sonrasnn enerji ihtiyacnn belirlenmesi, o gnlere daha imdiden hazrlanlmas gerekmektedir. Arz ve talep birbiriyle paralellik gstermeli, arz talebi karlayabilmelidir. leriye dnk enerji yatrmlar bu gerek gz nnde bulundurularak yaplmaldr. Trkiye'nin mevcut enerji kaynaklarndan hibiri tek bana lkenin toplam enerji ihtiyacn karlayabilecek dzeyde deildir. Bu sebeple enerji kaynaklarnn uygun bir kombinasyonuyla enerji retiminin ve srekliliinin salanmas gerekmektedir. Enerji retiminde arz ve talebin dengelenmesinin yannda arz gvenlii ve kaynak eitlilii de nemli bir dier husustur. Arz gvenliliinin salanamamas fiyatlar da etkilemekte, fiyatlarn artmasna ve bamlla sebep olmaktadr. Tek bir kaynaa baml kalmak ve da bamlln yksek oranlarda olmas da yine arz gvenliini ciddi ekilde tehlikeye sokabilmektedir. Trkiye enerji retiminde hem da baml bir izgi izlemekte hem de kaynak eitliine pek uymamaktadr. Bykehirlerde meydan gelen hava kirliliinin zmne yardmc olan doalgaz ile snma sisteminin yaygnlatrlmas sonucunda ounlukla snma amacyla kullanlan doalgazda %60'lara varan da bamllk, satn alnan doalgazn depolanamyor olmas lke asndan ciddi bir tehlike ve risk oluturmaktadr. Bizimle ayn konumda olan Almanya ise satn ald doalgaz %40'lara kadar depolayabilmektedir. Gelecekte ciddi sorunlarla karlamamak iin bir an evvel kaynak eitliine gereken nem verilmeli ve kaynak eitliliine gidilmeli, alternatif enerji kaynaklarnn kullanmna ynelik almalara hz verilmeli, bu tr almalar tevik edilmeli, AR-GE almalarna yeterli kaynak ayrlmaldr. Ayrca enerji kaynaklarnn kullanmnda da bamllk yzdesinin aalara ekilmesi iin yerli kaynak potansiyelinin verimli kullanlmasna dnk almalar yaplmal, bu tr almalara destek olunmal, tevik verilmeli ve depolama imkanlar artrlmaldr.
82
5.2. EVRESEL ETKLER VE ULUSLARARASI YKMLLKLER Enerji retiminde ekonominin, arz gvenliinin ve kaynak potansiyelinin yannda dikkat edilmesi gereken bir dier nemli husus da evresel etkilerdir. Enerji retirken yaadmz evreyi tahrip etmek ve yaanmaz hale getirmek enerji retmekteki insan faaliyetlerinin devamn salamak amacyla badamamaktadr. Zira evreyi kirleterek retilen enerji daha sonra kirliliin artlmas veya evrenin eski haline getirilmesi iin harcanmak zorunda kalacaktr. Kirlettikten sonra dzeltmek iin harcanacak enerjinin, retimde evreyi kirletmemek iin harcanmas daha doru olacaktr. Uluslararas anlama, szleme ve hukuki dzenlemeler lkeler nezdinde eitli hukuki dzenlemeleri, yaptrmlar ve ykmllkleri getirmektedir. Uluslararas szlemeler, lkenin gelecekte zor artlar altna girmemesi ve rekabet ortamnn devamll asndan dikkat edilmesi gereken bir dier nemli husustur. Kmrle alan termik santrallerle ilgili faaliyetler evre zerine daha fazla etkili olmaktadr. Bu tip santrallerin zellikle hava kirliliini arttrc yndeki etkileri, yerel lekte flora-fauna hayatnn bozulmasna, blgesel lekte asit yamurlarnn olumasna neden olmakta, kresel lekte ise sera gazlar (karbon dioksit vb.) emisyonlar ve dolaysyla kresel snmaya katkda bulunmaktadr. Doalgazla alan termik santraller bu konuda daha az olumsuz etkiye, nkleer santraller ise en az olumsuz etkiye sahip tesisler olarak grlmektedir. Kat atklarn olumasna neden olan tesisler kmrle alan teknik santraller ve nkleer santrallerdir. Kmrn yanmasndan sonra oluan kl byk miktarda kat atk kmasna neden olmaktadr. Nkleer santrallerde ise uranyumun ancak ok az miktar reaksiyona girdiinden gerisinde byk miktarda kat atk brakmaktadr. Bu kat atklarn ayrca radyoaktif halde olmas ve canl hayatn dorudan etkilemesi de nemlidir. Bu nedenle radyoaktif kat atklar radyoaktivite durumlarna gre paslanmaz elikle kapl tanklarda veya beton kaplarda depo edilmekte ve genellikle jeolojik yaplarn altna, tuz yataklarna ve ok derin blgelerde deniz ve okyanusa gmlmek suretiyle nihai uzaklatrma salanmaktadr. Sonu olarak btn tesisler farkl ynleriyle evre zerinde olumsuz etkiler yapmaktadr. Ancak insanlarn teknolojik gelime ve refah dzeyi iin bu tesislere ihtiya vardr. Bu nedenle zm, btn tesislerin ileri teknolojiler kullanarak evreyi olumsuz ynde minimum seviyede etkileyecek ve ekolojik dengeyi bozmayacak nlemlerin alnmasyla kurulmasdr. Enerji ihtiyac gz nne alndnda, daha sonraki yllarda hem enerji kskacna girmemek, hem de doal evre tahribatn minimuma indirmek amacna ynelik olarak, koruma-kullanma dengesi dorultusunda yenilenebilir, nkleer ve hidrolik enerji tesislerinin ina edilmesine ncelik verilmesinde byk yarar grlmektedir. Hidroelektrik potansiyelimizin %70 kadar henz deerlendirilememektedir. HES'lerin ekonomik mrlerinin, minimum 50 yl, ortalama 100-200 yl, baz projelerde 500 yl olmas nedeniyle ncelikle HES potansiyeli deerlendirilmesine ynelik politikalar oluturulmaldr.
83
Byk miktarda tarm arazisini sular altnda brakan hidroelektrik santrallerden kanlmal, bunun yerine derin vadiler tercih edilmeli veya bir byk baraj yerine orta lekte baraj yaplmaldr. Hidrolik potansiyelin tamamnn devreye alnmas durumunda dahi, lkemizin 2020 ylndaki elektrik enerjisi talebinin yalnzca %22'sinin hidrolik potansiyelden karlanmas mmkn olabilecektir. Bu sebeple, Gne enerjili elektrik retelerinin kullanmlar yaygnlatrlmal, gerekli standartlar oluturulmal, bu alanda tketiciyi koruyacak, reticiyi tevik edecek nlemler alnmal, yasal dzenlemeler yaplmaldr. Ar-Ge faaliyetleri ve Yakt Pili (Fuel Cell) teknolojisinde yerli retim imknlar organize edilmelidir. Deiik teknolojiler ve yntemler, pilot uygulamalar ve gsterim tesisleri ile kamuya tantlmaldr. lkemizin u an Avrupa sisteminden izole olarak almas, zamanla teknolojide ortaya kacak gelimeler ve AB'nin trbin fiyatlarnn 2010 ylna kadar en az %30 orannda decei ngrleri gz nnde alndnda, rzgr santralleri kapasite geliiminin zamana yaylarak ve arlk mmkn olduu kadar ileriki yllara verilerek salanmasnn lkemiz asndan en uygun politika olaca grlmektedir . Rzgr projelerin gerekletirilmesi ve lkemizin Avrupa Birliine entegrasyonu, Avrupa Birliinin temiz enerji hedeflerine destek salayaca iin, projelerinin finansmannda Avrupa Birlii'nin bu konudaki fonlarndan yararlanlmas iin almalar yaplmaldr. Rzgr santralleri kurulurken en son teknolojik gelimeleri ieren ve ticari uygulamaya girmi trbinlerin kullanlmasnn yan sra uluslararas test merkezlerinde retim deerleri llm trbinlerin seilmi olmasna zen gsterilmeli, rzgr potansiyeli saptanmas, yer seimi, rzgr iftlii tasarm ve rzgar enerjisi evrim sistemleri imalat zerine yaplacak ARGE almalar devlete desteklenmelidir. Rzgar trbini yaplmaya uygun tarm yaplmayan rzgar potansiyeli yksek yerler seilmelidir. Jeotermal aramalar desteklenmeli ve tevik edilmelidir. Rezervuar parametrelerinin korunmas ve evreye jeotermal akkann atlmamas iin reenjeksiyon mutlaka yaplmaldr. Uluslararas kurulularn jeotermal enerji konusunda Trkiye'de yatrm yapmalar zendirilmelidir. Yerel ynetimlerin uluslararas kurulular ile ortaklk kurabilmesi zendirilmeli ve destek salanmaldr. Trkiye'de biyogaz almalar desteklenmeli, pilot tesisler yaygnlatrlmaldr. Trkiye'ye iklim ve toprak koullarna uygun rotasyon sresi ksa hibrid aa trleri yetitirilmesi zerinde durulmaldr. Ormanlk alanlarn dnda kentlerin mcavir alanlarda gecekondu oluumunu nlemeye yardmc olacak biimde biyoktle aa yetitiricilii yaplmal, odun ve aa artklarndan odun briketi retimine arlk verilmelidir. Enerji tarm ise hi el atlmam bir konudur. lkemizde enerji bitkileri tarmna C4 tipi bitkilerle ve zellikle Micsanthus, Sinensis tatl-sorghum kolza ile balanmaldr. rnein, Reed Canary Grass, kenaf, aspir de bu tr bitkilerdendir. Kat yakt olarak kullanlacak biyoktle materyalin endstriyel tesislerde ve termik santrallerde yksek verimle yaklabilmesi iin zel akkan yatakl kazanlar gelitirilmesi zerinde durulmaldr. zellikle Avrupa Birlii lkelerinde yrtlen Ar-Ge almalar
84
ile bu alanda salanan gelimeler yakndan izlenmeli, sz konusu Ar-Ge programlarna katlm olanaklar deerlendirilmelidir. Gerek deniz dalga ve gerekse boaz akntlar zerinde potansiyel saptama gelitirilen son teknolojileri izleme amalar ile Ar-Ge almalar yaplmaldr. 5.3. ENERJ TASARRUFU VE VERMLLK Enerji retiminin yannda retilen enerjinin doru bir ekilde kullanlmas retimde karlalan problemlerin azalmasna yardmc olacaktr. lkemizde uzun yllardr ihmale uram olan elektrik enerjisi tasarrufu ve verimlilik konusundaki planl uygulamalarn gerekli ilemlerin ve yasal dzenlemelerin tamamlanmas gerekmektedir. Bu uygulamalar sonucunda elde edilecek lke elektrik enerji younluunun azalmas, talep art hznn azalmas, kaynak israfnn nlenmesi, emisyonlarn azaltlmas gibi ok nemli yararlar yannda retim, iletim ve datmda yeni yatrm gereksinimi de azalacaktr. Enerjinin verimli kullanm rnek olan uygulamalardan biri kojenerasyondur. Kojenerasyon ksaca, enerjinin hem elektrik hem de s formlarnda ayn sistemden beraberce retilmesidir. Bu birliktelik, iki enerji formunun da tek tek kendi balarna ayr yerlerde retilmesinden daha ekonomik neticeler oluturmaktadr. Basit evrimde alan, yani sadece elektrik reten bir gaz trbini ya da motoru kulland enerjinin %30-40 kadarn elektrie evirebilir. Bu sistemin kojenerasyon eklinde kullanlmas halinde sistemden darya atlacak olan s enerjisinin byk bir blm de kullanlabilir enerjiye dntrlerek toplam enerji giriinin % 70-90 arasnda deerlendirilmesi salanabilir. Bu teknie "birleik s-g sistemleri" ya da ksaca "kojenerasyon" denmektedir [21]. Kojenerasyon teknii ile kullanlan birincil enerjiden tasarruf %42 seviyesinde gereklemektedir. Dolays ile kojenerasyon sisteminin evreye en nemli katklarndan biri de burada ortaya kmakta, byk enerji tasarrufu yannda atk emisyonlar da ayn oranda azalmaktadr. lkemizde henz zerinde ok durulmayan bu husus, sistemin zellikle Avrupa lkelerinde yaygn tevik grmesinin ana sebeplerinden biridir [21]. Birleik s-g retiminin yararlar: [21]. Makro dzeyde : 1. Yksek birincil enerji kullanm verimliliinin salad yerel veya ithal enerji kaynaklarnn tasarrufu, 2. Enerji evriminin tketim yerinde gerekletirilmesi sonucunda elektrik enerjisi iletim ve datm kayplarnn yok edilmesi, 3. Merkezi santrallere gre daha ksa inaat ve devreye alma srelerinin salad hzl elektrik enerjisi arz sat, 4. retilen yararl s g birimi bana evreye atlan kat, sv ve gaz madde miktarnn, yalnz
85
elektrik reten merkezi enerji santrali veya yalnz buhar reten bir endstri kazanna gre daha az olmas, 5. Sanayi tarafndan tketilen elektrik enerjisinin az sayda merkezi santral yerine, dalm bir ekilde endstriyel tketim yerlerinde retilmesinin ulusal gvenlie salayaca katk. letme baznda: 1. letmenin azalan toplam enerji giderleri, nihai rn kalitesini drmeden maliyetini azaltacak, irketin rekabet gc artacaktr. 2. letmenin enerji temin gvencesi olacak, retim kesintilerinin yol at ziyanlar ortadan kalkacaktr.
86
6. KAYNAKLAR
[1]. Devlet Planlama Tekilat (DPT), Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan 2001-2005, Haziran, 2000. [2]. Devlet Planlama Tekilat (DPT), Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan Elektrik Enerjisi zel htisas Komisyonu Raporu, DPT: 2569 - K: 585, Ankara, 2001. [3]. Trkiye evre Vakf, Trkiye'nin evre Sorunlar 2003, Ankara, 2003. [4]. KARPUZCU, Mehmet., "evre Mhendisliine Giri", stanbul Teknik niversitesi, naat Fakltesi Matbaas, stanbul, 1988. [5]. GLHAN M., AKSOAN, S., "Sularn Artlmas", Plastik naat Malzemeleri A.. yaynlar, stanbul, 1976. [6]. EN Zeki, Trkiye'nin Temiz Enerji mknlar, Mimar ve Mhendis Dergisi, Say: 33, NisanMays-Haziran, 2004. [7]. KLTR mer Faruk, Enerji ve evre likisi, Mimar ve Mhendis Dergisi, Say: 33, NisanMays-Haziran, 2004. [8]. GONCALOLU Blent lhan., ERTRK Ferruh, ERDAL Alpaslan, Termik Santrallerle Nkleer Santrallerin evresel Etki Deerlendirmesi Asndan Karlatrlmas, Ekoloji evre Dergisi, Say: 34, Ocak-ubat-Mart, 2000. [9]. RODGER W.A., FNEMAN P., "Radioactivity Waste Disposal", Chemical Engineering, 58, No.12, 146-50,1951. [10]. MCCULLUGH G.E., Concentration of Radioactive Liquid Waste by Evaporation, Ind. Eng. Chem., 43, 7, 1505-1509, 1951. [11]. KARPUZCU Mehmet, AKKOYUNLU Atilla, ENE Suat, "Radyoaktif Atklar Zararsz Hale Getirme Teknikleri", Radyoaktif Atklar, evre ve Salk Sempozyumu Bildirileri, Boazii niversitesi, 331-344, stanbul, 3-5 Mays 1989. [12]. AKKAYA Ali Volkan, AKKAYA KOCA Ebru, DADA Ahmet, Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn evresel Adan Deerlendirilmesi, IV. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu Bildiri Kitab Cilt I, Su Vakf Yaynlar, 16-18 Ekim 2002, stanbul. [13]. ALIKAN Selami, Nkleer Enerji, Ahmet Yksel zemre ile rportaj, Milli Gazete, Eyll 2004. [14]. ED ve Planlama Genel Mdrl evre Envanteri Dairesi Bakanl, evreyi ncelikle Etkileyen Baz Sanayiler ve Temel Sektr Faaliyetleri, Ankara, 1996. [15]. Sita Politik Danmanlk, Nkleer Enerji, www.sita.com.tr, Eriim: 12.02.2005.
87
[16]. Avrupa Birlii Komisyonu, Green Paper: Towards a European Strategy for the Security of Energy Supply, COM(2000) 769 Final, Brksel, 29 Kasm 2000, (http://europa.eu.int/comm/energy_transport/en/lpi_en.html). [17]. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl APK Kurulu, PFD statistikleri. [18]. International Electricity Agency, Statistics Electricity Information, 1999. [19]. European Union Energy Outlook to 2020, 1999. [20]. Choosing the Nuclear Power Option; Factors to be Considered, UAEA,1998. [21]. Trkiye Kojenerasyon Dernei, www.kojenerasyon.com, Eriim: 13.02.2005. [22]. KAM, Erol, Tekirda'n evresel Doal Radyoaktivitesinin Tayini, Yksek Lisans Tezi, Yldz Teknik niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, stanbul, 2004. [23]. Uluslararas Atom Enerjisi Ajans, www.iaea.org, Eriim: 23.03.2006. [24]. Devlet Su leri Genel Mdrl, www.dsi.gov.tr, Eriim: 04.04.2006. [25]. Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl, www.eie.gov.tr, Eriim:04.04.2006. [26]. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, www.enerji.gov.tr, Eriim:23.03.2006. [27].AKMAK, Cuma, Trkiye'de Su Kaynaklar Potansiyeli, Gelitirilmesi, Ynetimi ve Kuraklk, Trkiye'de Kuraklk ve Su Kaynaklarmz Dnya Su Gn Paneli, Su Vakf Yaynlar, 22 Mart 2001. [28]. VARINCA Kamil. B., VARANK Gamze, Gne Kaynakl Farkl Enerji retim Sistemlerinde evresel Etkilerin Kyaslanmas ve zm nerileri, Gne Enerjisi Sistemleri Sempozyumu ve Sergisi, el, 24-25 Haziran 2005. [29]. VARINCA Kamil. B., VARANK Gamze, Rzgr Kaynakl Enerji retim Sistemlerinde evresel Etkilerin Deerlendirilmesi ve zm nerileri, Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar / Enerji Ynetimi Sempozyumu, Kayseri, 3-4 Haziran 2005.
88

Enerji Üretimi Ve Çevresel Etkileri

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Enerji Üretimi Ve Çevresel Etkileri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

STRATEJK RAPOR NO: 14, NSAN 2006

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

*109 TEP: milyar ton edeer petrol

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

2. TRKYENN ENERJ ALANINDAK DURUMU VE GELECEK TAHMNLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

izelge 2.3. Nihai enerji tketiminin kaynaklara gre dalm [17]

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

izelge 2.7. OECD ve Avrupa Birlii lkelerinde kurulu g (GW) [20]

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

izelge 2.9. Elektrik enerjisi sektrel talebi (GWh) [17]

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

Talep retim Net ithalat TYKO * (%)

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

3. ENERJ KAYNAKLARININ MEVCUT DURUM VE POTANSYEL

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

Linyit G (MW) Enerji (Milyar kWh) Kullanm Oran(%)

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

Takmr G (MW) Enerji (Milyar KWh) Kullanm Oran (%)

Kmr Sv yakt Gaz Biyomas/atk Toplam

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

Kmr Sv Yakt Gaz Biyomas/Atk Toplam

izelge 3.6. AB'de teknoloji baznda toplam kurulu kapasite [2]

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

(*) almayan kk santrallerin toplam 3,5 MW dhil edilmitir.

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

izelge 3.8. Akarsu havzalarndaki su enerji verimlilikleri [6]

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

izelge 3.10. Gne enerjisi olan blgelerin dalm [6]

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

izelge 3.11. Yllk ortalama rzgr hzlar [6]

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

Atk tr Bykba Tavuk Saman

Biyogaz Verimi (m3/kg) 0,200,30 0,350,80 0,350,40

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

izelge 3.14. Nkleer elektriin dnyadaki pay, 2003 (26)

ENERJ RETM VE EVRESEL ETKLER

alr Durumdaki Reaktr Says 104 18 2 7 2 4 6 9 1 4 59 2 19 14 1 27 9 11 5 54 17 2 4 2 2 1 30 6 1 13 436

na Halindeki Reaktr Says 1 2 1 8 2 2 1 1 3 4 25