Ahmet Turan Alkan stiklal Mahkemeleri

ALTERNATF NVERSTE Genel Yayn Ynetmeni BEKR AHN Bask, Cilt BAYRAK stanbul, 15 ubat 1993 ISBN 975-346-1)51-1 Bu yaynn tm haklar Aa Yaynclk Ltd. ti'ne aittir. Tarayan. Sleyman Yksel Dzenleme: NIrvana13

AHMET TURAN ALKAN 1954, Sivas doumlu. 1978 ylnda Ankara niversitesi SBF'ni bitirdi. Cumhuriyet Universitesi'nde Sosyoloji Anabilim dalnda master, Ondokuz Mays Universitesi'nde Tarih Eitimi Anabilim dalnda doktora yapt. Halen Cumhuriyet Universitesi'nde retim yesi olarak grev yapyor. Yaynlanm Kitaplar: Sradg Birjlrk: Ubeyclullah Ffendi'nin Amerika Hatralar, letiim, istanbul, 1990 Altnc ehir, tken, istanbul, 1992 Mentiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, Cedit, Ankara, 1993

Alternatif niversite kitaplar, kltrel bayatn her kesiminin ilgileri dnlerek tasarland. Yerleik niversitenin Bat'da ve bizde aka grlen tek boyutluluuna karlk, Alternatif niversite, oulcu v eletirel bir yaklam hedejliyor. Dolaysyla, byk lde tercmeye dayanan yerleik niversite anlayna ve yerleik kltrel havaya daha sorgulayc farkl bir boyut kazandrmak, Alternatif in iversite kitaplarnn nde gelen zellii olacak. Alternatif i'niversite kitaplarnn bir dier nemli hedefi de, kurumsal eitimle halk arasndaki kopukluu mmkn olduunca gidermeye almak... Bilimin ve kltrn, sadece yerleik kummsal eitimin tekelinde olduu yanlsamasn amak iin, Alternatif'niversite kitaplar uygun bir ortam hazrlayacak. Kitle iletiim aralarnn yol at tahribat nedeniyle, bu anahtar kitaplar, herkesin, heyerde, kolayca ve ksa srede okuyabilecei boyutlarda hazrland. Bat'daki ve bizdeki benzerlerinden farkl olarak, bu kitaplardagerekli olduka-grsel malzeme kullanmaktan da kanmayacaz. Onbe gnde bir yaynlanacak olan Alternatif niversite kitaplar insanolunun ilgi duyduu hemen her konuyu kapsayan bir yelpaze izecek. Bylece, bu dizinin kitaplarm dzenli bir biimde izleyenler, ayn zamanda, kendi uzmanlk alanlarnn yol at ufuk daralmasndan da kurtulma imkanna kavuacaklar. Aa Yaynclk

NDEKLER 9 nsz 15 stiklal Mahkemelerini Gerekli Klan artlar 23 istiklal Mahkemeleri Ne Zaman ve Nasl Kuruldu? 29 stiklal Mahkemeleri Nasl alt? 35 stiklal Mahkemelerinin lk Defa Kapatlmas 49 Birinci Dnem stiklal Mahkemelerine Dair 53 Ban Dneminde stiklal Mahkemeleri 61 stiklal Mahkemeleri Muhalefete Kar 65 eyh Sait syan ve Takrir-i Skn Kanunu 69 syan Blgesi ve Ankara stiklal Mahkemesi'nin Kumlusu 85 zmir Suikast Davas 95 istiklal Mahkemelerinin Sonu 97 Son Sz ve Deerlendirme 111 Kronoloji 117 Kitabiyat 119 Ekler

NSZ stikll Mahkemeleri hakknda, son yllarda giderek ykselme eilimi gsteren bir yorum heyecan far-kedilmeye balad. Bu heyecan besleyen ana sebep, stikll Mahkemelerinin yaratt olaand hukuk dzeni ve bu uygulamann Trk Hukuk Tarihi iinde kaplad olumsuz alan deildir. Trkiye'de yakn ve uzak tarih, hl gndelik siyasetin kullanmaktan vazgeemedii bir istismar unsuru ve bir inan alandr. Ne var ki tarihi hadiselerin sk sk gndelik siyasete malzeme tekil etmesi bir shhat almeti deildir ve yakn tarihin sk sk siyasetilere malzeme tekil etmesi, beklendii gibi kamuoyunun tarih uurunu olgunlatracak bir gelimeye iaret etmemektedir. Bu tenakuzu izah edebilecek en nemli sebep, bilhassa yakn tarihin kamu gc eliyle tek yanl bir yorum ve anlatm tarzna (versiyon) mahkm edilmi olmasdr. Resm anlatmn dnda kalan btn yakn tarih versiyonlar, her trl istismara msait bir inan alan olarak deta kasden muhafaza edilmektedir. Trkiye'de yakn tarihin hl bir kavga alan o-larak korunmasnn vebali, tarih disiplininini meslek olarak seen insanlarn omuzlarnda duruyor. Devletin yakn tarih zerine koyduu resmi versiyon ambargosu, kahir ekseriyeti devlet tarafndan istihdam edilen bu zmre tarafndan belki lzumundan fazla bir hassasiyet ve "vazife uuruyla" ciddiye alnm, i-lan edilen "tabu"ya herkesden daha ziyade "tarihiler" sayg gstermitir. "Dikte edilen tarih" anlay dorultusunda yrtlen akademik almalar, bir noktada Trk aydnnn, kendi hakikatine kar taknd tavr izah eder. Trkiye'de ilm dikkat ve muhakemenin "dikte edilen tarih" versiyonu etrafnda kurduu bu garip koalisyon, Trkiye'nin yakn tarihini, politikaclarn, tarih "dilletante'larnn ve kraathane sohbetlerinin arka bahesi haline getirmi bulunuyor. stikll Mahkemeleri, resmi tarihin en beylik konularndan biri olarak hl tartlabilir olma zelliini koruyor, istikll Mahkemelerini konu edinen bu alma, gnn moda tabiriyle bir "hesaplama" arzusunun eseri deildir; sadece tarihe "olduu gibi bakma" yolunda ele alnm mtevaz bir denemedir. stikll Mahkemeleri zerine yaplan yorumlarda farkedilir bir deerlendirme hatasna dikkat ekmek yerinde olacaktr: ou tenkid anlamn tayan deerlendirmelerin byk bir ksm, istikll Mahkemelerinin Cumhuriyet rejimi kurulduktan sonra iletilen ksm zerinde younlamtr. Halbuki, istikll Mahkemelerinin ilk dnemi diyebileceimiz 1920-1922 yllan arasnda geen sancl yllar, bu mahkemelerin kualu ve ileyi mantn kavrayabilmek bakmndan vazgeilmez bir nem tayor. Yirmibirinci yzyla, -tamamen itirak ettiim gerekelerle- byk mitlerle yryen ve hzl bir deiim vetiresine girmi bulunan Trkiye, artk tarihiyle barmak, onu bir kavga alan olmaktan karmak ve kendi tarihini pasl bir kymk gibi etinde tamaktan vazgemek zorundadr. Bu yolda alnacak ilk mesafe, tarihte ideal tiplerin asla yaamad hakikatini kabul etmekle balyor. Tarih insan bir alandr ve tarihin aktrleri tek renk ve boyutla kolayca tarif edilebilecek slkta asla grnmezler. "Tarihi bilmek yetmez, anlamak da gerekir" cmlesiyle zetleyebileceim dstr, tarihle bark yaamann vazgeilmez n artdr. Bu alma, Alternatif niversite Kitaplar'nn tarz gerei, tarih disiplininin "mutfandan ziyade vitrinine" nem atfeden bir bak asyla tertip edilmi, ayrntlar zerinde daha fazla bilgi sahibi olmak isteyen okurlar iin almann son ksmna kapsam dar tutulmu bir kitap listesi eklenmitir. Hadiseler a-rasnda illiyet ba kurulabilmesi amacyla yine son ksma ilave edilen kronolojinin de faydal olacan mid ederiz. Ahmet Turan Alkan Svas-1992

"stikll Mahkemeleri dava vekillerinin canbazhna gelmez."

Ali (etinkaya) Ankara istikll Mahkemesi Reisi

"Bizim belli, mill bir amacmz vardr. Ona varmak iin arasm kanunun stne de karz."

Ltfl Mfit Bey syan Blgesi stikll Mahkemesi Hkimlerinden

"Hibir devrim ve devrimci, kendisini ykmak isteyen muhalefete imkn tanmaz, tanyamaz.Bu, bir devrim yasasdr. Trk Devrimi'nin bu zamana kadar muhaliflerine kar yumuak davran bile, liderin hmanist oluumlan ileri geliyordu." Ergun Aybars "istikll Mahkemeleri" Yazan Herhalde byle bir muhakemede ben hkim olmaktan ise, mahkm durumunda bulunmay tercih ederim." Hseyin Cahit (Yaln) Gazeteci, Yazar, Fikir Adam " stikll Mahkemelerine de ve hibir kimseye de adam asmak selahiyetini vermeyiniz. dam cezas tavuk ldrmek deildir. Bunlar tavuk deildir, hayat ok yksektir." Hakk Hami Bey I.TBMM'nde Sinop Mebusu " adamn aklna Byk Millet Meclisi hakk- kazasn terketmitir.. htillin de hukuku vardr, fevkaldenin de hukuku vardr". Hseyin Avni Bey

I.TBMM'nde Erzurum Mebusu istiklal Mahkemelerini Gerekli Klan artalar stikll Mahkemeleri, balangc itibariyle Ankara'da kurulmu bulunan TBMM Hkmetinin, cephe gerisinde asayii salamak ve bilhassa asker kaaklarna kar etkili tedbir almak ihtiyacndan dodu. Meclisin almasndan bir hafta sonra karlan (29 Nisan 1920) Hyanet- Vataniye Kanunu(Ek-I) bu anlamda stikll Mahkemeleri fikrinin olumasnda ilk adm tekil eder. Bir nevi ihtisas mahkemesi olarak istikll Mahkemelerinin kanunen tesis edili tarihi 11 Eyll 1920'dir. Bu tarihte karlan "Firariler Hakkndaki Kanun" (Ek-II) bnyesinde istikll Mahkemelerinin kurulmasna karar verilmi, bu kanunun ilk maddesine onbe gn sonra (26 Eyll 1920) nemli bir ilave yaplarak (Ek-III) Mahkeme'nin yetki ve alma alan geniletilmi. 31 Temmuz 1922'de bu defa "stikll Mehakimi Kanunu" adyla yeni bir kanun (Ek-IV)ka-bul edilerek o gne kadar yaplan dzenlemeler yrrlkten kaldrlmt, istikll Mahkemeleri fiilen 7 Mart 1927 tarihinden itibaren grev yapmamasna ramen, 1922'de kabul edilen "istikll Mehakimi Kanunu" 4.5.1949 tarihine kadar yrrlkte kald. Bu kanunun, kk gn farklar hari tutulmak kaydyla Trkiye'de tek parti devri ile ayn zamanlan paylam olmas phesiz bir tesadf saylamaz. 23 Nisan 1920'de Ankara'da toplanan Trkiye Byk Millet Meclisi, yeni bir devletin yeni kurulan parlementosu deil, hl yaayan bir devletin (igal sebebiyle) bakent dnda toplanm meclisi hk-mndeydi. TBMM, istanbul'da bulunan saltanat merciinin varln kabul ettii gibi bir Padiah-TBMM atmasnn bulunmadn vurgulamak iin zel gayret sarfediyordu. TBMM'ni bir araya getiren, yelerini belirleyen, alma esas ve usullerini tanzim eden ve tek kelimeyle meclise "legalite" kazandran temel metin, hl Merutiyet devirlerinde muhtelif dzenlemelerle gelitirilmi Osmanl Kanun- Esasisi idi. TBMM'nin ve TBMM Hkmetinin, istanbul'da faaliyette bulunan Osmanl Hkmeti yannda ikinci bir yasama ve yrtme mercii gibi durmasnn yaratt eliki, ksmen 20 Ocak 1921'de 85 sayl kanun olarak bilinen "Tekilat- Esasiye" kanunu ile giderilecekti. istikll Mahkemelerini ortaya karan asl sre, Mondros Mtarekesini takib eden gnlerde Anadolu'nun, "fetret" devri gnlerini hatrlatrcasna iine yuvarland anari ve baboluk ortam olmutur. Mtareke hkmleri gereince Osmanl ordusunun terhis edilmi olmasna ramen, milli mukavemeti a-yakta tutmak gayesiyle "Kuva-y Milliye" taraftar kumandanlarn silah altndaki erat salvermek istemeyii, bir yanda Anadolu topraklarnn adm adm igale uramas, otorite boluundan dolay yaygnlk kazanmaya balayan ekyalk hareketleri ve nihayet Balkan Harbinden bu yana durmakszn savamak zorunda kalm askerin yorgunluu yznden henz igal edilmeyen mntkalar, adeta bir asker kaa cenneti haline gelmiti . TBMM Hkmetinin ele almak zorunda kald ilk mesele de "Hyanet-i Vataniye" kanunu erevesinde nne geilmeye allan asayisizlik, ekyalk, i isyanlar ve hkmet otoritesinin hakim klnmas problemi oldu. TBMM Hkmeti o gnlerde istanbul hkmetinden ayr olmasna ramen kendini onun devam gibi takdim eden, Padiah'a saygda kusur etmedii halde onun adna ve ona ramen siyasi otorite kullanan eliik bir grnt veriyordu. Bu elikinin en azndan igale uramayan mntkalar ahalisince bir zaaf eseri olarak deerlendirilmemesine bandan beri itina gsterildi. Bu anari atmosferinde otoriteyi kabul ettirmenin ve merulatrmann tek yolu g kullanmakt. Kuva-yi Milliye veya Kuva-y Seyyare a-d altnda babozuk guruplara bile sahip klmas ve bu gibi kuvvetlerin TBMM Hkmeti tarafnda yer ald mddete desteklenip, onlara yar resmi bir nitelik atfedilmesi, isyan ve anari kprtlarnn bastrlmasnda ou kere keyfi usul ve kstaslar kullanmalarna gz yumulmas, daima bu otorite boluunu TBMM Hkmeti namna doldurma endiesinden ve ihtiyacndan kaynaklanyordu. TBMM Ynetiminin o gnlerde kendi otoritesini artracak ve meru gsterecek btn kuvvet odaklaryla ibirlii yapmaktan ekinmemesi, bu ihtiyacn derecesini de aka gstermektedir. Mahalli mukavemet gruplar, eteler, Milli Mcadeleye sempati izhar eden asker ve sivil brokratlar, o gnlerde TBMM Hkmetinden sonra lkenin en organize siyasi kuvveti durumunu hl muhafaza eden ittihatlar, Bolevikler, Halifeye ve Saltanat makamna saygszl bir gn bile aklndan geirmemi dini btn muhafazakrlar, Amerikan mandasn o gn iin en mkul zm tarz olarak gren midi krk aydnlar, TBMM Hkmetinin ihtiya duyduu otorite ve meruiyete destek olduklar lde "ittifak ligi" iinde kabul edildiler. Trkiye Cumhuriyeti tarihinin ilk on yl iinde Milli ttifak ligi, son derece siyasi ve hesapl zaman aralklar ile 1930'li yllarn sonuna kadar peyderpey datld ve tasfiye edildi. Hyanet-i Vataniye Kanunu TBMM'nin alndan iki gn sonra teklif edilen Hyanet-i Vataniye Kanunu (Ek-I), yeni Meclisin kabul ettii ikinci kanun olmas bakmndan dikkat eker; Kanuna ismini Saruhan Mebusu Refik evket Bey vermitir. Kanun, geirilen gnlerin olaanst artlarn hatrlatan, eklektik ve hukuk teknii asndan objesi iyi belirlenmemi bir metindir. Kanunun karl gayesi ilk maddesiyle aka vurgulanmtr: "Makam- mualla-yi hilfet ve saltanat ve memalik-i mahruse-i ahaneyi yed-i ecanipten tahlis ve taarru-zat defi maksadna matuf olarak teekkl eden Byk Millet Meclisinin meruiyetine isyan mutazam-mn kavlen veya fiilen veya tahriren muhalefet veya ifsadatta bulunan kesan, vatan haini addolunur." Meclis bu madde ile bir nevi meru mdafaa halini kullanarak yaama ve varolma hakkn savunmakta ve otoritesinin meru snrlarn izmektedir. haneti (muhalefeti de denilebilir) sabit grlenlerin cezas aiben (aslarak) idam edilmektir ve ikinci derecedeki sulular iin ngrlen ceza muvakkat krektir. Bu kanunun mzakeresi esnasnda, halihazrda mevcut bulunan Osmanl Ceza Kanunundan istifade etmek dncesi ne srlmse de, itibar grmemitir. Halbuki kanunun ilk maddesinin hemen banda yer alan hilafet, saltanat ve Osmanl Devleti'nin topraklarn yabanc istilasna ve saldrsna kar koruma gerekesi, phesiz mevcut kanunlar erevesinde tatmin edilebilir bir vaka idi. Kanun, vatana hyanet sularnn kovuturulmasnda usul asndan nemli bir muhteva tayordu. Buna gre, "Tabii hkim " prensibine riayet edilmekle beraber, acil hallerde sulunun yakaland yerdeki mahkeme de karar almaya yetkili klnyor, su delillerinin ikmalinden sonra savcnn yirmidrt saat zarfnda mahkemeye mracaat ngrlyor ve hepsinden nemlisi zorlayc bir sebep

olmadka muhakemenin 20 gnde tamamlanmas hkme balanyordu. Mahkemenin verdii hkmn st mahkemece temyizi mmkn deildi ve kararlarn Meclis tarafndan tasdiki art koulmutu. karl tarznda ve muhtevasndaki olaanst niteliklere ramen Hyanet-i Vataniye Kanunu, beklenen caydrc tesiri gsteremedi. Kanun bilhassa Yozgat ayaklanmasnda, Anzavur hadiselerinde uyguland. Yozgat ayaklanmasn bastran erkez Et-hem'in zanllar "Kuva-y Tedibiye" namna yarglayp, Meclis'in tasdikini beklemeden infaza gemesi, kanunun ou yerde askeri Divan- Harpler vastasyla tatbik edilmesi ve sivil bidayet mahkemelerinde grlen davalarn Meclis komisyonunda tasdik iin sra beklemesi gibi sebepler yznden yeni bir kanun tanzim etmek fikri belirdi. Bu kanun hkmnce yaplan en ilgin Uygulama hi phesiz, Damat Ferit'in gyabnda yaplan yarglama ve neticede verilen idam karar olmutu. Hyanet-i Vataniye Kanunu'ndn mid edilen neticenin alnamamasn bir bakma normal karlamak gerekir. Kanunun etkili olmamas, kt tanzim edilmi olmasnda deil, bu kanunun uygulanabilmesi iin gerekli asayi ortam ve zabta hizmetlerinin eksikliinden kaynaklanyordu. Merutiyet devirlerinde Trk aydnlarn daima etkileyen "iyi kanun yapma" fikri, bir kere daha baarszla uramt. Mteakip gnlerde Brsa'nn Yunan igaline uramas, istanbul hkmetinin "Kuva-y nzibatiye" nam altnda bir silahl birlik tertipleyerek Bat cephesini bask altnda tutmas, birbiri ardna skn eden Dzce, Hendek, Adapazar , Yenihan, Yozgat, Boazlyan, Konya ve gneydouda Milli aireti isyanlar, A-nadolu'da yeni bir dzen fikrinin yerlemesini engelleyen nemli asayisizlik unsurlaryd. 1920 yaznda TBMM Hkmetini en ziyade megul eden husus, TBMM adna hareket etmekle beraber cephede ve cephe gerisinde etkili olabilecek silahl birliklere sahip olmak ve bu gc kontrol altna alabilmek olmutu. Balangta Kuva-y Milliye birlikleri , igal hareketlerine kar mahalli direnileri rgtleyerek bir nevi prestij unsuru olmularsa da, bilhassa Yunan igalinin Anadolu ilerine kadar yaylmasn nleyecek kuvvetten mahrum bulunuyordu. TBMM Hkmeti milletleraras kamuoyu nezdinde daha fazla itibar kazanabilmek iin, kendi adn ve kendi dzen fikrini yanstan iyi tertiplenmi nizami birliklere muhtat. Ancak yeni nizami birlik tertiplenmesi ve bu birliklerin tehiz edilmesinde byk zorluklarla karlald. Asker Kaaklar Meselesi Mondros mtarekesi hkmlerince Osmanl hkmeti, hudut gvenlii ve i asayi hizmetleri hari tutulmak kaydyla Osmanl ordusunu derhal terhis etmeye mecbur tutulmutu. TBMM Hkmetinin bu mtareke hkmlerini tanmamasna ramen siyasi otoritenin ikiye blnm olmas yznden pek ok yerde ordu birlikleri datlm, datlmayan birliklerde ise firar olaylar endie verici boyutlara ulamt. Balkan Harbinden beri neredeyse aralksz devam eden seferberlik durumunun yaratt yorgunluk, kaybedilmi bir sava ertesinde yaygnlaan -mitsizlik, memlekette i gvenliin neredeyse tamamen ortadan kalkm olmas yznden ordu mensuplar da fikren zaaf halinde idiler. O gnlerde Kuva-y Milliye'ye katlmak, baz subaylar tarafndan daha fazla cazip grnyor, hatta birliinden firar eden erler bile "Kuvva'ya iltihak edince takipten kurtuluyorlard ve iin daha vahim taraf, bir nevi gerilla kuvveti halini alm bulunan "Kuva-y Milliye"nin, tertipli ordudan daha iyi bir savunma aresi olduuna dair yanl bir fikrin Meclis atsnda dahi taraftar bulabilmesi idi. Kuva-y Milliye birliklerinin bir tarafta TBMM taraftan bir tutum alrken ,dier yanda keyfi hareket edebilme imknna fiilen sahip olmas, e-rinden zabitine kadar birok ordu mensubunu^cez-betmiti. Baz kere adi bir sutan turu olsa bile Kuv Milliye'ye snmak, kanuni takipten kurtulmak iin yeterli oluyordu. Tertipli orduya katlma fknnn neredeyse hi cazibesi kalmad* bir atmosferde TBMM hkmetinin ilk defa I. nn muharebesinde cepheye srd TBMM birliklerinin kurulmu olma-sm d-Ihi, o gnn artlarna nazaran byk bir baa-r saymak icab eder.

stikll Mahkemeleri Ne Zaman ve Nasl Kuruldu? stikll Mahkemeleri, 11 Eyll 1920 tarihinde TBMM'nin kabul ettii 21 sayl kanunla kuruldu(Ekil). Cumhuriyetin ilk yllan ile neredeyse zdeleen bu kanunun ismindeki farkllkta, onun hangi artlar altnda ve hangi ihtiyaca binaen karldn anlamak mmkndr. Kanunun ad,"Firariler Hakknda Kanun" dur. Kanunun karlmasna gereke tekil eden sebeplerle, daha sonraki yllarda kanunun uyguland alanlarn giderek bakalamas, alt nemle izilmesi gereken bir husustur. O gnlerde Meciis'in, ikinci bir dzenlemeye ihtiya kalmamas gayesiyle kanun metinlerini kapsaml ve genelleyici bir slupla va'zetmesi yznden "Firariler Hakknda Kanun", sadece asker kaaklarna ynelmekle kalmam, neredeyse her trl su tekil edici faaliyeti de kovuturmaya msaade eden bir uygulamaya konu olmutu. Hyanet-i Vataniye Kanunu'nun caydrc bir tesir gstermemesi zerine Mdafaa-i Milliye Vekaleti'nce hazrlanan, "Firar Ceraimini lrtikb E-denler Hakknda Kanun" tasars 2 Eyll 1920 gn Meclis tarafndan ilgili encmene sevkedilmi ve ayn ayn 8'inde gndeme girmiti. Mdafaa-i Milliye Vekili sfatyla Fevzi Paa (akmak) kanunun tedvinine kendisinin sebep olduunu belirtmektedir. Fevzi Paa gereke olarak, Yunan ordusunun ilk taarruzunda ordunun inhill ettiini ve nereye asker gnderilse hemen dahverdiini, hatta bir sevkyat esnasnda bir tabur mevcudunun drt kiiye kadar indiini, bir tedbir olarak Divan- Harplerin caydrc bir tesir uyandramadn, zira Merutiyet'ten beri memleketin neredeyse tamamen rfi idare ile ynetildiini ve yeni bir mahkeme teekklnn gerekliliini ileri srm, askerin firar cesaretini bu crmn cezasnn azlndan ve af kanunlarnn yaratt iyimserlikten aldn, darp, hapis ve pranga cezalarnn etkili olmadn, Mdafaa-i Milliye Cemiyetlerinin bu gibi hallerde kaaklarn hayvanlarna ve mallarna el koymak, evlerini ykmak veya yakmak gibi vaktiyle alm olduklar caydrc tedbirlerin bir emsal tekil e-de^bileceini belirtmiti. Kanun 11 Eyll 1920 tarihinde maddeleri tek tek oylanmak suretiyle kabul edildi. Kanunun birinci maddesinde belirtilen ama, isminden de anlalaca zere sadece asker kaaklarn caydrmak ve firar vakalarn nlemekten

ibaretti, tik maddede zikredilen "stikll Mahkemeleri"nin grev alam, bylece firar olaylar ile snrlanyor ve bu ekliyle stikll Mahkemeleri bir nevi zel mahkeme gibi teekkl ediyordu. Kanun, mahkemelerin Byk Millet Meclisi yelerinden seilecek er kiiden meydana gelmesini, mahkeme saysn ve grev mntkalarn yine Meclis'in belirleyeceini, kararlarnn temyize tabi olmadan derhal uygulanacan, mahkeme kararlarn uygulamakta geveklik gsterenlerin yine ayn mahkeme tarafndan yarglanacan ngryordu. "Firariler Hakknda Kanun"un uygulamas iin Hkmet, 18 Eyll gn Meclis'e bir teklif getirdi. Bu teklife gre 14 yerde stikll Mahkemesi kurulmas isteniyordu. Bunlar Kastamonu, Eskiehir, Konya, sparta, Ankara, Kayseri, Sivas, Mara, Ma'mretla-ziz, Diyarbekir, Bitlis, Refahiye, Erzurum ve Van blgeleriydi. Hkmetin getirdii teklifte daha ziyade cephe mntkalarn genden takviye etmek amacnn kolland barizdir. Erkn- Harbiye-i Umumi Reisi sfatyla teklifi Mecliste savunan Miralay ismet Bey (I-nn), 14 blge iinden 7'sinin derhal tekili hususunda srar gsterdi. Bunun zerine Ankara, Eskiehir, Konya, sparta, Sivas, Kastamonu, Pozant ve Diyarbekir istikll Mahkemelerinin tekil olunarak, bu mahkemelere Meclis'ten ye seilmesine karar verildi.Bu yelerin blgelere gre dalm ve isimleri yledir; Ankara stikll Mahkemesi Kl Ali Bey - Ayntap hsan Bey - Cebelibereket Cevdet Bey - Ktahya Eskiehir stikll Mahkemesi Rasih Efendi - Antalya Muhittin Baha Bey - Bursa Haydar Bey - Ktahya Yusuf Bey - Denizli Konya stikll Mahkemesi Tevfik Efendi - Kengiri Osman Nuri Bey - Bursa Hac Tahir Efendi - sparta sparta stikll Mahkemesi Hamit Bey - Biga Hamdi Bey - Biga Hsrev Sami Bey - Eskiehir Tahsin Bey - Mara Sivas stikll Mahkemesi Mustafa Necati Bey - Saruhan Emin Bey - Canik Necat Bey - Bursa Mustafa Zeki - Dersim Kastamonu stikll Mahkemesi Refik evket Bey - Saruhan Dr. Fikret Bey - Kozan Yusuf Ziya Bey - Bitlis Necip Bey - Mardin Pozant stikll Mahkemesi Atf Bey - Bayezit Abdlkadir Kemali Bey - Kastamonu evki Bey - el Srr Bey - Ergani Diyarbekir stikll Mahkemesi Stk Bey - Malatya eyh Servet Efendi - Bursa Sddk Bey - orum istikll Mahkemesi yelerinin tamamen mebuslardan seilmesi tenkid konusu edilmise de, yargda hzl ve etkili hareket etmek gibi gerekelerle tenkid kaale alnmamt. Firariler hakkndaki kanun henz uygulamaya geilmeden, kanun metnindeki eksik hkmlerin dzeltilmesine ihtiya duyuldu ve 26 Eyll gn, Antalya mebusu Rasih ve Cebelibereket mebusu hsan Beyler, ilgili kanunun ilk maddesine i-lave edilmesi isteiyle bir kanun teklifi verdiler(Ek-I-II). Kanun teklifinde, seferberlik durumu gznne alnarak kumandanlara daha evvelce tannm olan yetkilerin yine geerli olduu ifadesi ilk srada yer a-lyordu. Bu durumda istikll Mahkemelerinin yetki a-lan cephe gerisiyle snrlandrlm oluyordu. Teklifin devamnda, vatann ve hilfetin kurtuluu ve istiklli iin mcadele eden Byk Millet Meclisi'nin maksatlarna ters decek tarzda, dmann emellerini medh eden propaganda faaliyetinde bulunanlarn ve memleketin maddi ve manevi kuvvetlerini zayflatmaya uraanlarn yannda askeri ve siyasi casusluk edenlerin de mahkemelerin grev alanna alnmas zikredilmiti. Teklifteki bir dier hkm, istikll Mahkemelerinin grev yapt blgelerde Hyanet-i Vataniye kanunu erevesinde yarglanmakta olanlarn, istikll Mahkemelerine devredilmesi idi. Mntka dnda kalanlar, tabii hakim esasna gre teekkl etmi bulunan Bidayet Mahkemeleri'nde yarglanacakt. Henz onbe gn dahi gemeden Meclis'e verilen bu kanun teklifi, Firariler Hakknda Kanun'da zikredilen istikll Mahkemelerinin yaps ve yetki alan hakknda esasl bir kanaat olumadn gsteriyor. 26 Eyll gn Meclis'te yaplan tartmalarda, kanun teklifinde yer alan ''Byk Millet Meclisi'nin amal ve makasdna muhalefet eden, dman tarafn tervi yollu tevikatta, ifsadatta bulunan" ifadesinin hayli ''su gtrr" su tarifleri olduu ileri srld ancak asl tartma teklifin ilk ksmnda yer alan askeri yarg, daha dorusu cephe hukuku ile ilgili hkmn mahfuz tutulmas konusu etrafnda cereyan etti. Mec-lis'in bu husustaki yorumu, bata da belirttiimiz -zere, istikll Mahkemeleri'nin cephe gerisinde yetkili olmas biiminde belirdi ve kanun kabul edildi. Ertesi gn istikll Mahkemesi yeleri kendi a-ralarnda toplanarak bir beyanname nerettiler ve asker kaaklarna, teslim olduklar takdirde affedileceklerini, ama aksine hareket edenlerin en kk memurdan en byne kadar yarglanacan, istikll Mahkemelerinin, "hi bir kanun maddesine bal olmadan ceza verme yetkisine sahip olduunu" belirttiler. Beyanname, Saruhan mebusu Refik evket Bey tarafndan hazrlanmt ve bu yolla ayn

zamanda bir anlamda yeni kanunun tebligat da yaplm oluyordu. Beyannamede yer alan "hi bir kanun maddesine bal kalmadan.." ibaresi, belki caydrc bir etki u-yandrmak amacyla kullanlm abartl bir ifadeydi ama, fiili bir gerei de yanstyordu. Hakikatte Hya-net-i Vataniye Kanunu(Ek-I) ile balayan, Firariler Hakknda Kanun'a kadar uzanan ve 26 Eyll' de kabul edilen zeylle devam eden kanunlar silsilesi, istikll Mahkemelerine neredeyse btn kanun maddelerinin zerine kacak lde geni yetkiler veriyordu. stikll Mahkemeleri Nasl alt? istikll Mahkemelerinin almasna zemin hazrlayan kanuni dzenlemeler yaplp, mahkeme yeleri seildikten sonra, 1920 yl Ekim ay balarnda mahkemeler faaliyete geti. Kurulan sekiz mahkemeden yedisi fiilen yarg faaliyetinde bulunurken, ye seimindeki aksamalar, yaklaan k mevsimi ve Diyarbakr'n Ankara'ya bir hayli uzakl sebebiyle Diyarbakr stikll Mahkemesi etkili olamad. 1921 Ylnn 17 ubat'nda mahkemelerin grev sresi, Meclis tarafndan sona erdirildii iin, Diyarbakr mahkemesinin hi tesis edilmemi olmas da mmkndr. stikll Mahkemeleri, o gnn olaanst artlar iinde, normal hukuk dzeninin mevcut olmadndan deil, Ankara'da yeni tesis edilen hkmetin otoritesini fiilen kabul ettirmek, cephede arpmakta olan Byk Millet Meclisi ordularn zaafa dmekten kurtarmak ve ne pahasna olursa olsun, asayii salamak iin kurulmulard. Bu yzden fiiliyatta, kendileri iin zel surette karlm olan kanunun belirttii erevenin dna karak, hemen hemen lzum hissettikleri her dvaya bakarak hkm verdiler, istikll Mahkemesinin el koyduu bir dvada istinaf (temyiz) hkmleri ilemiyor, zanl, savunmasn kendi bana yapmak durumunda kalyor ve cezalar derhal infaz ediliyordu. Mahkemeler kanunla ye ile kurulmutu ve ilerinden birisini reis semeleri uygun grlmt. Meclis almalar esnasnda, bilhassa askerlerle ilgili dvalar grlrken bir askeri mddeiumumi (savc) bulundurulmas teklif edilmise de bu teklif kabul edilmemiti. Uygulama esnasnda, mazereti ya da hastal yznden vazife yapamayan yelerin yerini doldurmak amacyla gerekli grlen mntkalara drdnc ye seilmesi benimsendi. Mahkemeler Meclis adna karar veriyordu ve mevcut anayasaya gre idam cezalarnn Padiah tarafndan tasdik edilmesi ngrlmken, iinde bulunulan o-laanst durum sebebiyle Padiah tasdikine lzum grlmeyecei kabul edilmiti. Mahkeme yelerinin mebuslar arasndan seilmesi, Byk Millet Meclisi'nin iinde bulunduu anayasal ereveye aykr deildi. Byk Millet Meclisi bu dnemde yarg, yasama ve yrtme fonksiyonlarn kendi bnyesinde toplamt. Hatt bir ksm mebuslarn ilgili vekletlerde bir brokrat gibi vazife grdkleri de bilinmektedir. Ankara stikll Mahkemesi'nin almalar stikll Mahkemeleri iinde, bakentte yer almas hasebiyle Ankara stikll Mahkemesi, dierlerine nisbetle en kesintisiz ve youn alan mahkeme durumundayd. 7 Ekim 1920'den 31 Temmuz 1921 tarihine kadar alan mahkeme, siyasi arlk tayan nemli dvalar karara balad. Bunlarn banda Sadrazam Damat Ferit Paa'nn gyabnda yarglanarak idama mahkum edilmesi gelir. Bu dvayla birlikte Sevr Muahedesi'ni imzalayan Hadi, Rza Tev-fik (Blkba) ve Reat Halis Beyler de gyaben yarglanarak idama mahkum edildiler. Bundan baka Gizli Komnist Partisi dvas (Yeil Ordu), ngiliz casusu Hint asll Mustafa Sagir'in yarglanmas, ngi-lizler'in destei ile kurularak Anadolu'da bozguncu faaliyetlerde bulunan Kuva-y nzibatiye mensuplarnn yarglanmas, erke Ethem'in Yunan kuvvetlerine iltihakndan sonra kalan kuvvetlerinin tasfiyesi yannda, mntkada cereyan eden ve mahkemenin yetki alanna giren dier sulara da bakld. Mahkemenin ele ald dvalar arasnda gaspdan emniyeti suisti-male, askeri eya satmaktan askerden firara, vatana i-hanetten katile, hrszlktan rvete, ekyalktan isyana kadar geni bir su yelpazesi grlmektedir. Bundan , stikll Mahkemelerinin ihtisas mahkemeleri gibi deil, yeni rejim mahkemesi gibi alt anlam kyor. Mahkemeye intikal eden sank ve mahkumlarn verilen cezaya gre dalm gsteren liste, bu yorumu glendirmektedir. Mahkemeye verilen sank 13096 Beraat ve takipsizlik 470 dam 108 Meccelen idam 279 Gyaben idam 48 Kalebent ve krek 54 Hafif mahkumiyeti 2137 (Denek ve para cezas) 31 Dier Mahkemelerin Faaliyetleri 20 Ekim 1920 - 17 ubat 1921 tarihleri arasnda grev yapan Eskiehir istikll Mahkemesi, cepheye yakn olmas hasebiyle genellikle askerden firar, Ku-va-y Inzibatiye'ye katlmak, bozgunculuk, casusluk ve ekyalk gibi sular takip etti. Bu mahkemeye dair ceza listesi yledir: Mahkemeye verilen sank 13489 Beraat ve takipsizlik 470 idam . 57 Muaccelen idam 594 Gyaben idam 20 Kalebent ve krek 272 Hafif mahkumiyet 11270 21 Ekim 1920 gn greve balayan sparta istikll Mahkemesi, sparta, Antalya, Denizli, Mula mntkas ve Aydn' kapsayan blgede almaya yetkiliydi. Mahkeme muhtelif aralklarla yarglamada bulunduktan sonra 22 ubat

1921'de grev sresi sona ererek dald. Bu sre zarfnda hkme balanan ceza listesinden, Ankara ve Eskiehir'e oranla sparta istikll Mahkemesi'nin daha rahat bir alma temposu bulabildii anlalyor: Mahkemeye verilen sank 555 Beraat ve takipsizlik 248 idam 7 Muaccelen idam-Gyaben idam 6 Kalebent ve krek 29 Hafif mahkumiyet 265 istikll Mahkemeleri iinde, en ar dva yk ile almak zorunda kalan herhalde Konya istikll Mahkemesi'ydi. Konya'da zuhur eden byk isyan (Deliba isyan) sebebiyle kurulan mahkeme 8 kasm 1920-18 ubat 1921 tarihleri arasnda grev yapt. Mahkemenin hkm verdii ceza listesi yledir: Mahkemeye verilen sank 3600 Beraat ve takipsizlik 575 idam 2 Muaccelen idam-Gyaben idam 1 Kalebent ve krek 105 Hafif mahkumiyet 2917 Byk bir isyann ertesinde hkme balanan bu ceza listesi, gnn llerine nazaran hafif bulunabilir, isyan, 2 Ekim gn balamasna ramen mahkeme, bir ay akn bir sre getikten sonra almaya balam, geen 36 gn zarfnda hadise mahallinde kurulan ve says 10'u aan Harp Divan grev yapm, ikibin civarnda sulunun 700 kadarna idam , kalanna ar hapis cezalar vererek, sert ten-kidlere hedef olmutu. Konya stikll Mahkemesi'nin ceza listesindeki hafiflik, kendinden nce alan Harp Divanlarnn hzl ve sert yargs ile izah edilebilir. Ahali arasndaki kanaate gre Harp Divanlar, sua fer'en itirak eden nfuzsuz kiiler hakknda ok sert davranm, buna mukabil itibarl kiileri aikr denecek lde himaye etmiti. Bu arada Kuva-y Tedibiye tarafndan isyana itiraklerinden phe e-dilen pek ok kiinin evinin yklmas, pek ok zanlnn haklarnda delil olgunlamadan tevkif edilmesi ve adeta btn ehir halknn isyankr muamelesine tabi tutularak cezalandrlmasn da hesaba katmak gerekir. Adana mntkasnda grev yapan Pozant stikll Mahkemesi 15.1.1920 tarihli kararla kuruldu ve ounlukla asker firarileri ve casusluk hadiseleri zerinde hassasiyet gsterdi. Bu mahkemenin verdii i-dam cezas says 7'dir. Sivas, Canik, Amasya ve Tokat civarnda almakla yetkili klnan ama Amasya'da grev yapan Sivas istikll Mahkemesi, zellikle Karadeniz blgesinde younluk gsteren Pontus ayaklanmalar ile ilgilendi. Dier mahkemelerle birlikte 20 Ekim 1920'de kurulan Mahkemenin grevi 17 ubat 1921'de sona erdi. Mahkeme, oniki kii hakknda idam cezas verdi. Pontus dvas ve apanoullar, Aynacoullar gibi mtegallibe ayaklanmalar, grev sresinin hitamnda Harp Divanlarna devredildi. Mahkemenin bakt dvlardaki ceza tablosu u ekildedir: Mahkemeye verilen sank 280 Beraat ve takipsizlik 23 dam 12 Muaccelen idam 109 Gyaben idam 1 Kalebent ve krek 34 Hafif mahkumiyet 101 Kastamonu stikll Mahkemesi, 16 Ekim 1920 il 2 Martl921 tarihleri arasnda fiilen yarg faaliyetinde bulundu ve ounlukla, blgede asayii ihll e-den ekyalk ve askerden firar hadiseleri ile ilgilendi. Bu faaliyet esnasnda yarglanan binlerce kiiden 420'si hakknda eitli cezalar takdir edildi ve bunlardan 11 kiinin idamna karar verildi. istikll Mahkemelerinin ilk Defa Kapatlmas istikll Mahkemeleri, Byk Millet Meclisi'nin 17 ubat 1921 tarihinde ald bir kararla faaliyetlerini durdurdu. Ankara istikll Mahkemesi bu kararn dnda brakld. Mahkeme yelii yapan mebuslar Meclis'e davet edilerek, ellerinde bulunan dosyalarn normal mahkeme ve Harp Divanlarna devrine karar verildi. Hkmetin tam aksi kanaatte bulunmasna ramen, mahkemelerin Meclis kararyla faaliyetlerine son vermesi, sradan bir Meclis-Hkmet atmas o-larak deerlendirilmemelidir. 23 Nisan 1920'de balad grevini, 15 Nisan 1923'e kadar srdrerek yaklak yl, yasama, yrtme ve yarg faaliyetlerini bilfiil yrten TBMM, istikll Harbi'nin bir tarihi gereklik olarak kavranmasnda anahtar bir kurum durumundadr. I. TBMM, olaanst artlarn bir araya getirdii, olaanst yetkilerle donanm ve sonraki parle-mentolarla mukayese edildiinde dahi olaanst bir otokritik kabiliyeti sergileyen ilgin bir topluluktu. Cumhuriyet tarihinin, resmi kurumlarda ska tekrarlanan versiyonuna nazaran yukarda sz edilen yl iinde olup bitenler, birbirine pek az benzeyen srelerdir. Bteden ordunun harektna, Kuva-y* Seyyare'den rejim problemlerine, d politikadan ferdi hadiselere kadar bykl kkl her ayrnt, Meclis tarafndan, zaman zaman sert saylabilecek bir slupla denetlenmi ve icra makam hesaba ekilmitir. O gnlerde Meclis, ordu ve hkmet tarafndan mtemadiyen nazar- dikkate alnmas gereken bir mhim kuvvet olarak gze arpmaktadr. 1923 Temmuz'unda ikinci defa yenilenen Meclis, eski meclisin oulcu manzarasna, otorite ve nfuzuna asla eriememitir.

inde yaanan gnlerin olaanst niteliine ramen Meclis yeleri, 'elde edilmek istenen neticeye giden vastalarn uygunluu konusunda olaanst titiz davranyorlard. Bu meyanda Antalya Mebusu Hamdullah Suphi(Tanrver)'in, firar eden askerin malnn msadere edilmesini, ailesinin cezalandrlmasn eletiren tavrnda, aktel mansyla bir muhalefet arzusu aranmamaldr. Keza yeni bir kanun yaparak cezann iddetini artrmay fuzuli bulan, esasen bu gibi crmleri tecziye etmek iin mer'i hukuk i-inde yeterince meyyide bulunduundan bahseden Karahisarsahip mebusu Mehmet kr Bey'in itiraz da organize bir muhalefet eseri deildir. O devre dair Meclis zabtlar, Ankara'ya yurdun drt bucandan gelerek gnll bir leyl talebe hayat yaayan mebuslarn artc ve ilgin tenkidleriyle doludur. Meclisin hemen btn hususlarda gsterdii basiret ve uyanklk, anakronik bir hat eseri olarak sonraki gnlerde /'suiniyetli bir muhalefet "gibi anlalm ve yle takdim edilmitir. Bu erevede istikll Mahkemelerinin kuruluundan henz be ay bile gemeden Meclis tarafndan tatil edilmesi anlalabilir bir mahiyet kazanyor. Tatil kararn kolaylatran baka sebepler de yok deildir. Birinci nn muharebesinde Yunan ordusuna kar kazanlan psikolojik stnlk. Hkmetin i ve d kamuoyunda varln ve inisyatifini kabul ettirmesi, i isyanlarn byk apta bastrlmas ve istanbul Hkmeti'ne kar Ankara'nn varln kabul ettirmesi gibi faktrler hayli iyimser bir atmosfer domasna yardmc olmutu. O esnada bu iyimserlii, stikll Mahkemeleri'nin tatiline kadar genileten bir hadise cereyan etti. Kastamonu stikll Mahkemesi yelerinin, kanunun belirttii erevenin de dna taarak asker kaaklar hakknda sert misilleme ve msadere hkmleri uygulamas Meclis'te sert tartmalara sebep oldu. ubat'n 17'sinde alnan kararn gerekesinde artk lzum kalmad ve gerektiinde yeniden kurulmasnn mmkn olduu grne yer verilerek istikll Mahkemeleri tatil edildi. Mahkemelerin Yeniden Faaliyete Gemesi 1921 Mart'nn son haftasnda cereyan eden II. inn savandan sonra hsl olan iyimserlik, Trk ordusunun Temmuz iinde Ktahya ve Eskiehir cephesindeki ric'ati ie yeniden tedirginlie dnt. Askeri birliklerden firar hadiseleri yeniden mhim miktarlara vararak, bir an nce giderilmesi gereken bir zaaf unsua haline gelmiti. Ktahya ve Eskiehir ric'atinin ardndan kaak says 31 bine ykselirken bu say Sakarya ertesinde 48 bine kadar ykseldi. Firar nleyebilmenin o gnlerde en mkul yolu, Istikll Mahkemelerini yeniden harekete geirmek oldu. Esasen stikll Mahkemeleri, bilhassa askerden firar hadiselerini nlemek ve firar etmi olan askerin yeniden kt'asna dnmesini salamak gayesiyle vcut bulmulard. Mahkemelerin tatil edilmesiyle yeniden eski hukuk dzenine dnlmt ama, stikll Mahkemelerine vcut veren kanuni dzenlemeler mevcut hukuki durumu eklektik bir yapya doru itmi bulunuyordu. Bunun sebeplerinin banda mahkemelerin tamamen kaldrlmak yerine, gerekirse yeniden almak kaydyla tatil edilmesi geliyordu. Dier yandan bir stikll Mahkemesinin,"suun tekrar halinde idama mahkum ettii" bir ahs, mahkemelerin tatil edildii anda crm ilediinde, stikll Mahkemesinin" verdii karar infaz edilemiyordu, zira infazn ancak mahkeme gzetiminde yaplmas gerektii kanuni bir mecburiyet olarak konulmutu. stikll Mahkemelerinin tatil dnemine raslayan tarihlerde Anadolu'da yeniden soygun, ayaklanma ve adi su vakalarnda art grlmesi yznden stikll Mahkemeleri'nin yeniden faaliyete geirilmesi fikri olgunluk kazand. 23 Temmuz 1921 Gn Heyet-i Vekile Reisi sfatyla Meclis krssne gelen Fevzi Paa (akmak) askeri durum hakknda tafsilatl bilgi verdi. Eskie-hir-Ktahya hattnda geri ekilen ordunun harektnda daha seyyal kalabilmesi iin Ankara'nn boaltlmas gerekiyordu. Yunan kuvvetleri var gleri ile Ankara'y ele geirmek iin yklenirken, ordunun Ankara'y perdelemek amac ile bir nevi manevrasz kalmaya mahkm kalmas hareket kabiliyetini azaltfaaliyetlerini nlemek gayesiyle birer stikll Mahkemesi kurulmasn teklif etti. Mecliste bu teklife kar muhalefet belirmedi ve Kastamonu, Konya ve Samsun'da mahkeme tesisine karar verildi. Mahkeme yeleri 30 Temmuz'da Meclis tarafndan seildiler. Bakumandanlk Kanunu ve Yeni Mahkemelerin Kuruluu stikll Mahkemeleri'nin ikinci defa faaliyete gemesinden sonra Meclis'in bu yolda ald en -nemli siyasi karar, Mustafa Kemal Paa'ya, hukuken Meclis'in uhdesinde bulunan bakumandanlk yetkisini devreden kanun olmutur. 5 Austos 1921 tarihini tayan bu kararla (144 Sayl Kanun) Mustafa Kemal Paa, ay mddetle Meclis'in yetkilerini fiilen kullanmaya yetkili klnyordu. Bu kanunun 3-maddesindeki, "Meclis lzum grd takdirde bu mddetin inkzasndan(sona ermesinden) evvel dahi bu bu sfat ve selahiyeti refedebilir" kayd olduka ilgintir. Buna ramen Meclis, Mustafa Kemal Paa'ya verdii olaanst yetkiyi 5 Ekim 1921, 5 ubat 1922 ve 5 Mays 1922 tarihlerinde olmak zere defa u-zatmtr. Bu kanunla, stikll Mahkemeleri, bundan byle Meclis'e deil , bakumandan sfatyla Mustafa Kemal Paa'nn ahsna balanacaktr. Mustafa Kemal Paa, ahsna devredilen olaanst yetkilerini hemen iki gn sonra kullanarak "Teklif-i Milliye Emirleri"ni yaynlad (7-8 Austos 1921). stikll Mahkemeleri de Teklif-i Milliye kararlarnn yrtlmesindeki aksamalar nlemek zere grevlendirildi. stikll Mahkemeleri'nin grev alanlar artk daha da genilemi bulunuyordu. Mahkemeler, grevli bulunduklar mntkalarda TBMM H-kmeti'nin ve Meclis'in tam yetkili bir uzvu gibi almaya baladlar. 8 Eyll 1921'de, bilhassa Kogiri (Zara) mntkasnda kan isyan sndrmek ve Yozgat Isyan'nn o gne kadar devreden etkilerini ortadan kaldrmak gayesiyle Yozgat istikll Mahkemesi kuruldu. Bundan byle stikll Mahkemesi yelerini Meclis deil, yetkisine binaen Bakumandan seiyordu. Bu dnemde (Ankara hari tutulmak zere: zira bu Mahkeme grevine zaten devam etmekteydi) kurulan drt mahkemenin yeleri unlardr; Konya stikll Mahkemesi Hacim Muhittin Bey - Karesi Muhittin Baha Bey - Bursa Saib Bey - Urfa Yusuf Bey - Denizli Ali Efendi - el Kastamonu stikll Mahkemesi

Mustafa Necati Bey - Saruhan Neet Bey - Kengiri Hamdi Bey - Canik Mahmud Esat Bey - zmir Hamdi Bey Trabzon Samsun stikll Mahkemesi Emin Bey - Canik Necati Bey - Bursa Veli Bey - Burdur evket Bey - Sinop Bahri Bey - Yozgat Yozgat stikll Mahkemesi Refik Bey - Konya Ethem Fethi - Mentee Ziya Hurit Bey - Lzistan Mazhar Mfit Bey - Hakkri istikll Mahkemeleri'nin ikinci alma dnemi olarak adlandrlabilecek 24 Temmuz 1921-31 Temmuz 1922 tarihleri arasnda Kastamonu istikll Mahkemesi, Teklif-i Milliye emirlerinin yrtlmesini kolaylatrmak yannda, blgede cereyan eden sair sular da kovuturdu. Bu dnemde mahkemenin verdii cezalarn dalm yledir: Mahkemeye verilen sank 9016 Beraat ve takipsizlik 648 dam 5 Muaccelen idam-Gyaben idam 3 Kalebent ve krek 69 Hafif mahkumiyet 7477 Verdii rakamlar mehaz olarak aldmz Er-gun Aybars listedeki idam saysnn 5 deil, 35 olmas gerektiini ve stelerin kesinlikle shhatli olmadm belirtmektedir. Kastamonu Mahkemesi, grevli bulunduu mntkada seyyar alm ve ekip halinde gezerek, yargy abuklatrmak gayesiyle almalarda bulunmutu. 31 Temmuz 1922 tarihine kadar grevini srdren Konya stikll Mahkemesi, Kastamonu Mahkemesi gibi seyyar almakla beraber, Konya'y merkez olarak kabul etmiti. Mahkeme Karaman, Pozant, Adana, sparta, Burdur, Anamur, Silifke, Uluborlu, Akehir gibi yerleim yerlerinde de almalarda bulundu. Bu mahkemelerin seyyar karakteri, daha fazla mahkeme kurulmasyla Meclis'teki mebus saysn a-zaltmamak endiesini ortaya koymaktadr. Mahkemenin bilhassa kaak askerleri toplayp, hafif bir ceza (40 il 100 denek) verdikten sonra yeniden birliklerine gnderme hususunda baarl olduklar anlalyor. Konya stikll Mahkemesi, dierlerinden farkl o-larak 1920 Ekim'inde bagsteren Konya isyannn zanllarn yarglamak grevini de stlenmiti, tik dnemde de ayn ie bakan mahkeme, 17 ubat 1921'de stikll Mahkemelerinin kapatlmasyla dosyalar yeniden Harp Divanlarna devretmise de dierlerine gre nem tayan 22 dva henz sonulanmamt. Mahkeme, bu dvalar sonuca baladktan sonra Denizli blgesinde cereyan eden ve Demirci Efe'nin keyfi hareketleri yznden bagsteren problemlerle de ilgilendi. Konya stikll Mahkemesi'nin faaliyeti esnasnda zaruret sebebiyle kendi adna alan Tahkik Heyetleri kurmas ve bu heyetleri, kendi yetkileriyle donanm sayarak, bunlar adeta ikinci bir stikll Mahkemesi gibi deerlendirmek istemesi hayli ilgintir. Dahiliye Vekaleti nin ve Meclis'in tepkisi zerine bu kurullarn faaliyeti snrlandrld. Samsun stikll Mahkemesi Kogiri ve Pontus ayaklanmas dnda, mtad vazifesi saylan asker kaaklar problemiyle ilgilendi ve dierleri gibi seyyar alt; resmi ismi Samsun stikll Mahkemesi olmasna ramen, Sivas istikll Mahkemesi gibi daima A-masya'y merkez edindi. Mahkeme bilhassa asker kaaklarn yeniden orduya kazandrmakta baarl oldu. Pontus isyan erevesinde srdrlen yarg faaliyeti sonucunda 177 kii idam edilirken 74 kiinin hakknda gyabi idam karar verildi. Genellikle btn stiklal Mahkemeleri asker kaaklar hususunda yumuak kararlar vermeyi tercih ederken, Samsun stikll Mahkemesi'nin 60 asker kaan idam etmesi, herhalde blgede firar hadiselerinin bolluu ile izah edilebilir. Kald ki asker firarileri defalarca ayn suu ilemi bile olsalar, firar gerekesiyle deil, firar esnasnda iledikleri soygun, cinayet ve bozgunculua katlmak gibi crmlerden dolay ar cezalara arptrlyordu. Samsun stikll Mahkemesi'nin verdii cezalar gsteren liste yledir: Mahkemeye verilen sank 2420 Beraat ve takipsizlik 395 dam 485 Muaccelen idam-Gyaben idam 1137 Kalebent ve krek 240 Hafif mahkumiyet 1163 Yozgat stikll Mahkemesi, Yozgat syan ve Kogiri hadiselerini takiple grevlendirilmiti. Bu mahkeme de dierleriyle birlikte faaliyetine son verildii 31 Temmuz 1922 tarihine kadar mntkada cereyan eden askerden firar, bozgunculuk, isyan gibi crmler yannda adi sular da takibat altna alarak kamu dzenini yerletirmeye almt. Yozgat stikll Mahkemesi'nin verdii cezalar yle zetlenebilir: Mahkemeye verilen sank 2673 Beraat ve takipsizlik 862 dam 56 Gyaben idam 24 Kalebent ve krek 537 Hafif mahkumiyet 1194

Mahkemelerin Yeniden Tatili iin Tartmalar Sakarya nehri kylarnda cereyan eden 22 gnlk cephe harbinden sonra (23 Austos-13 Eyll 1921), Yunan ordusunun artk taarruz bir harekt yapamayaca aka belli olmu ve bu durum, cephe gerisinde asayi ve dzenin yeniden kurulmasn olduka kolaylatrmt. Bu psikolojik rahatlk iinde stikll Mahkemelerinin uygulad olaanst yarglama biiminin artk ne derece gerekli olduu yeniden tartlmaya baland. 1922'nin 20 Temmuz'unda Anadolu'da alan stikll Mahkemeleri Ankara'ya arld. Bu arada icra Vekilleri Heyeti adna Reis Hseyin Rauf Bey, Meclis'e verdii tezkerede Amasya ve civarnda beliren lzum zerine yeni bir Istikll Mahkemesi kurulmas iin yetki istedi. O gn yaplan tartmalar, stikll Mahkemeleri'nin yapt almalar deerlendirme asndan nem tamaktadr. Teklifin aleyhinde sz alan Sinop mebusu Hakk Hami Bey, Mahkemelerin srf asker firarilerini caydrmak iin kurulduu halde, sonradan grev alannn geniletilmesiyle "tavuk hrszlarn" bile kovuturur hale getirildiini, halbuki istikll Mahkemeleri'nin fevkalade hallerde kullanlmas gereken ve ancak bu artlar altnda baarl olabilen mhim bir ara olduunu, Amasya civarnda mahkemeye ihtiya duyuluyorsa normal hukuk dzeni iinde mahkemelerin takviye edilmesi gerektiini ileri srd. Hakk Hami Bey'e gre hukuk dzeninde ifte standarta yol aan bu uygulama artk srmemeliydi nk mevcut kanunlar ilenen sular teskin etmeye yeterliydi ve bu mahkemeler artk "Rusya'daki eka'lara benziyordu". Hakk Hami Bey'e gre istikll Mahkemeleri, ancak olaanst hallerde kullanlmak kaydyla muhafaza edilmeli ve o an iin muvakkaten ilga edilmeliydi. Daha sonra sz alan Erzurum mebusu Hseyin Avni Bey, szlerine, ilk gnden beri istikll Mahkemeleri'nin aleyhinde olduunu belirterek balad; istikll Mahkemeleri'ne Meclis'in tand yetkiyi "Ce-nab- Hak Peygamberine dahi vermemiti". Samsun ve civarnda el'an faaliyette bulunan otuz-krk mahkeme, mntkada kan huzursuzluu mevcut hukuk sistemi iinde kovuturmaya yeterli iken ve bu mahkemeler hukuk ilminde mtehasss kiiler tarafndan ynetilirken, hakimlik ehliyeti pekl tartlabilecek mebus'un yargsna gvenmek artk mmkn deildi: "Herhalde memlekette artk stikll Mahkemeleri'nin vazifelerine hitam verilmelidir. Memlekette kanunu hkim klmalyz" szleriyle grn zetleyen Hseyin Avni Bey, kan huzursuzlua bir oranda kt idarenin sebep olduunu, kan her frsatta stikll Mahkemelerini kullanmak yerine, iyi idare ile huzursuzluk karmamann asl olduunu ileri sryordu. Teklifin lehinde sz alan Karesi mebusu Basri Bey, mahkemelerin firar hadiselerini nlemekte baarl olduunu, ordudan baz neferlerin kylerine mektup yazarak stikll Mahkemelerinin, kalkp kalkmadn sorduklarn ve bir anlamda yeniden firara hazrlandklarn belirtti. Trabzon mebusu Ali kr Bey (ki bir mddet sonra Topal Osman tarafndan ldrlecektir-27 Mart 1923) zetle, mahkemelerin grev alanna yaplan ilave ile (26 Eyll 1920 tarihli zeyli kasdediyor) stikll Mahkemelerinin etkisizleti-ini, srdrlen olaanst hukuk rejiminin, hkmeti d kamuoyunda menfi tantacan, bilhassa iktisadi mnasebetlerde zaafiyete yol aacan, bundan dolay mevcut hukuk dzenindeki ikiliin giderilerek iin Bidayet Mahkemeleri'ne braklmasn teklif etmiti. O gn stikll Mahkemeleri'nin yeniden tatil edilmesi iin yaplan oylama 8 ekimsere karlk 76 red ve 79 kabul oyuyla kilitlendi ve mesele zmlenmek iin bakanlk divanna havale edildi. Ertesi gn yaplan gizli celsede stikll Mahkemeleri'nin alma usullerini tahkik gayesiyle bir komisyon kurulmas teklifi kabul edildi. Bu komisyonun hazrlad yeni bir kanun teklifi 31 Temmuz 1922 tarihinde kabul edilerek "stikll Mehakimi Kanunu" ad altnda yeni bir kanun kabul edildi (Ek-IV)ve Meclis, ertesi gn ald bir kararla eski stikll Mahkemeleri'nin kaldrlmasn karara balad (1 Austos 1922). stikll Mehakimi Kanunu Yeni kanuna gre, stikll Mahkemesi'nin kurulmas Meclis'in mutlak ounluuna ve Vekiller Heyeti'nin teklifine balanyor ve mahkemenin grevli olduu crm listesi bu defa daha ayrntl olarak tarif ediliyordu. Buna ramen Meclis eer gerekli grrse, yeni bir mahkeme grevlendirirken, bu listedeki sulardan ancak bazlarnn kovuturulmasna msaade edebilecekti. Yaplan en mhim deiiklik, idam cezalarnn mutlaka Meclis'in tasdikine sunulmas karar oldu. Meclis gerekli halde bu yetkisini mahkemeye devredebilmekle beraber, eskiden olduu gibi idam cezalarnda sratli infaz usul ortadan kaldrlm oluyordu. Yeni kanunun bir baka zellii, mahkeme heyeti iine bir de mddeiumumi yer-letirilmesiydi ve mddeiumumi'nin mahkeme kararlarna itiraz hakk vard. htilaf ktnda problemi uzlatrmay Meclis kendi uhdesine alyordu. istikll Mehakimi Kanunu'nun kabulnden sonra hkmet 14 Austos 1922'de Pontusculuk cereyanna kar mcadele etmek zere Amasya ve evresinde yeniden bir stikll Mahkemesi kurulmas iin teklifi kabul edildiyse de bu karar fiiliyata geirilemedi. Austos'un son haftasnda yaplan meydan muharebelerinde Yunan kuvvetleri kat'i malubiyete uratldndan, stikll Mahkemeleri'nin grev sahas

Birinci Dnem stikll Mahkemelerine Dair kendiliinden bir hayli daralmt. Zaferi takib eden gnlerde dmandan geri alan blgelerde, bilhassa dmanla ibirlii yapanlar cezalandrmak zere stikll Mahkemesi kurulmas teklif edildi. Bursa, Ktahya ve zmir'i merkez kabul eden bu mahkemelerin kurulmas kabul edildikten sonra (6 Aralk 1922), 22 Ocak 1923'de Diyarbakr'da grev yapacak Elcezi-re stikll Mahkemesi de tesis edildi. Bu mahkeme asker firarilerini kovuturmakla uratysa da, eski mahkemeleri hatrlatan seri ve sert yarglama tarzn tercih etmedi. zmir stikll Mahkemesi ise zaferin yaratt iyimserlik havas iinde ye seimi bile yaplamadan faaliyetsiz kald. Bu safhada bir deerlendirmede bulunmak gerekirse, stikll Mahkemeleri'nin, yaanan olaanst gnlerin ihtiyalarna ksa

ve kafi cevaplar veren ve igale uramam blgelerde kamu dzenini salamakta etkili olan bir dzenleme olduundan bahsetmek mmkndr. Mevcut hukuki dzen iinde stikll Mahkemeleri'nin kuruluunu mazur gsterecek bir boluk bulunmamasna ramen, "fiili durum"un "hukuki durum"u amas sonucu stikll Mahkemeleri vcut bulmu oldu. Yeni rejim, Anadolu'nun pek ok mntkasnda ilk defa stikll Mahkemeleri yoluyla o-toritesini sergilemek ve kabul ettirebilmek imkn bulmutu. Kesin bir l olmamakla birlikte Ankara, Eskiehir, sparta, Sivas ve Konya stikll Mahkemeleri'nin vasati 4 ay zarfnda yrttkleri yarg ilemini rakamlara dkmek, fikir verici olabilir. Bu rakamlarn, stikll Mahkemeleri tarafndan B.M.M'ne verilen raporlardan alnd hesaba katlmaldr. Buna gre 1920 Ekim'i ile 1921 ubat' arasnda bu be mahkemeye 31 bin zanl sevkedilmi, bunlarn % 5'i beraat etmi , yaklak % 8'i gyaben veya vicahen idama mahkum olunmu, % 87'si ise byk ekseriyeti hafif cezalara arptrlmak suretiyle mahkum edilmilerdi. Bu sre iinde adliye mekanizmasna zanl olarak sevkedilen insan saysnn ok daha fazla olduu aikrdr. O gnn tabiriyle Bidayet Mahkemeleri ola-ra.k isimlendirilen normal mahkemeler yannda Harp Divanlar (bilhassa Konya civarnda) ve. dier stikll Mahkemeleri yarg faaliyetinde bulunduu gibi, askeri birlikler erevesinde ilenen sular, seferberlik hali dolaysyla st komutan tarafndan cezalandrlyor, ayrca Kuva-y Tedibiye ad verilen dzensiz birlikler de ou zaman yarg niteliinde keyfi kararlar vererek kendi mantnca kamu dzenini salamaya alyordu. Su saysnda ve trnde grlen artc bolluk, o gnlerde dman igaline uramam Anadolu topraklarnda yaanan byk kaosu bir lde tarif eder. Bu tablo iinde daha artc olan, stikll Mahkemelerinin, kendisiyle ilgili kanunda tarif edilen sulardan (askerden firar, vatana ihanet, bozgunculuk vb.) ziyade, can ve mal gvenliini tehdide ynelen adi sular (hrszlk, ekavet, gasp) cezalandrmak iin gayret sarfetmi olmasdr. Normal artlar altnda, hukuk teknii asndan grevsizlik sebebiyle reddedilmesi gereken pek ok davann, stikll Mahkemeleri tarafndan karara balanm olmas ilgin bir noktadr. Daha da ilgin bir baka husus, stikll Mahkemelerinin kuruluu zerinden henz be ay bile gemeden ani bir kararla (Ankara haricinde) kapatlm olmasdr. Bu kararn anlalabilmesi iin o gnlerde istikll mcadelesinin hereyi mevkiinde bulunan Byk Millet Meclisi'nin kompozisyonunu tanmak gerekir. istikll Mahkemelerinin ilk dnemi olarak kabul edebileceimiz 1920 Eyll' ile 1922 Temmuz'u arasndaki zaman sresinde bu mahkemeler, hukuk dzeni ve yarglama teknii asndan ne kadar tenkide mstehak olsalar da, ileyiindeki aksamalar, i-inde bulunulan olaanst hl ile izah etmek mmkndr, istikll Mahkemeleri bu dnemde, cephedeki orduyu cephe gerisinden takviye etmek amacyla, mutlak bir hsnniyetle alan kurullar olarak Milli Mcadeledeki yerini alm bulunuyor. Bu dnemde olup bitenleri lykyla kavramak, Byk Millet Meclisi'nin ileyi tarz, kompozisyonu ve bu topluluun Milli Mcadele gayesi etrafnda nasl kenetlenmi olduunun bilinmesiyle yakndan ilgilidir. Mahkemelerin ileyiinde grlebilecek kusurlar herhangi bir siyasi kar hesabna balamak mmkn deildir. Esasen, yukarda belirtilen tarihler arasnda Meclis, yelerinin arasndaki itihat farklarnn bile stnde kalan bir birlik uuruyla hareket etmi ama cephedeki tehdit azald zaman, en sert kritikleri yapabilecek (ve tabii buna tahamml edebilecek) olgunluu da gstermiti. istikll Mahkemelerinin bu tarihler arasnda lzumundan fazla sert yargda bulunduu tenkidi ciddiye alnabilir ama bu hususu hkm cinsinden bir ithama dntrmek, insafla kabil-i te'lif deildir. Bu dnemde istikll Mahkemelerinin yapt i, harp hukukunun cephe gerisinde de tatbik edilmesi olmutur.

Bar Dneminde istikll Mahkemeleri istikll Mahkemeleri'nin 1920 sonbahar ile 1927 ilkbahar arasnda devam eden faaliyeti, bir bakma Trkiye Cumhuriyeti tarihinin de younlam bir -zeti saylabilir. 1920 ile 1930 yllar arasndaki on yl, Anadolu, Balkanlar ve Ortadou corafyasnda inhi-ll eden Osmanl Devleti'nin, rejiminin btn karakteristikleri ile beraber tarihten silindii, yerine, Anadolu yarmadasnda tutunmaa alan ve Osmanl'nn tarihi mirasn reddeden Trkiye Cumhuriyeti Devleti'nin farkl bir ynetim ve otorite anlay ile var olma kavgas verdii mhim bir zaman kesiti olmutur. Bu on yl, bilhassa Balkanlar, Kafkasya ve Ortadou'da siyasi dengelerin "Dvel-i Muazzama" tarafndan -sun'i esaslara dayansa bile- yeniden ekil-lendirilmesine imkan verdiinden, dnya tarihinde de kritik bir yer tutmutur. Yakn emniyet snrlarn daima Balkanlar, Arap Yarmadas ve Kafkasya corafyas zerinde kabul e-den Osmanl stratejisi, bu mddet zarfnda sadece asker adan caydrlmakla kalmam, siyseten de var olma imknn kaybetmiti. Yeni Trkiye Cumhuriyeti, Dvel-i Muazzama ile oturduu Lozan hesaplamasnda an'anevi Osmanl statejisinin takipisi olmayacan siyasi ve corafi platformda kabullenerek, bir blge devleti olmakla iktifa edeceini deklare etmi bulunuyordu. Bu siyasetin, memleket dahilinde bir takm tepkiler uyandrmas kanlmazd. Osmanl stratejisini irsen srdrmekle mkellef hanedann, yeni rejim tarafndan hudut harici edilerek yoklua mncer klnmasndan sonra, zihni bu siyaset tarz ile artlanm baz sivil ve asker aydnlarn muhalefete gemesi beklenen bir gelimeydi. stikll Mahkemeleri, ite byle bir konjonktrde, yeni rejimin yaama hakkn savunma gayesi altnda, her trl muhalefeti sindiren ortadan kaldran ve bu anlamda yeni Trkiye'de oulculuu ve siyasi hayatn btn modern unsurlarn glgeleyen bir misyonla iletilmitir. 1920-1922 yllar arasnda, cephede den orduya cephe gerisinde destek ve moral vermek gayesiyle tesis edilen istikll Mahkemeleri, dorusu, siyasi muhalefeti kprdamaz hale getirmek iin -siy-seten- ok elverili bir ara tekil ediyordu. Yeni bir mahkeme tekil etmek yerine istikll Mahkemeleri'nin ayn isim ve misyonla devreye sokulmas, yine titizlikle iaret edelim ki siysi adan ok faydac bir karard. almann bu blm, 1920-1922 dneminde asker kaaklarn caydrmak ve kamu dzenini berkitmek iin fedkrane alan stikll Mahkemelerinin, 1923-1927 yllar arasnda siyasi muhalefeti nasl soluksuz braktnn hikyesidir.

I. TBMM'nin Tasfiyesi ve Yeni Seimler Cumhuriyet 1923 ylnn 29 Ekim'inde ilan edildiinde, stikll Harbi'ni yrten Meclis oktan dalm ve yerine siyasi literatrmze II. TBMM olarak geen ikinci Meclis seilmi bulunuyordu. Birinci Meclis'in feshi ve seimlerin yenilenmesi, kendisinden sonraki hadiseleri izah etmesi asndan ok -nemlidir. 1923 Temmuz'unda yenilenen II. Meclis'te, II. gruba mensup olduu farzedilen ahslardan ancak kiinin bulunmas, tabloyu izah eden nemli bir noktadr. Mustafa Kemal Paa, bu seime katlacak adaylar kendisi semi ve adaylar yeni ad Halk Frkas olan Mdafaa-i Hukuk Gurubu'nun dokuz umdesini benimsemi kiiler arasndan belirlenmiti. Muhalefet yapmak Hyanet-i Vataniye kanununda 15 Nisan'da yaplan deiiklikle (ki bu kararn Birinci Meclis'in son karan olmas hayli dikkat ekicidir) imknsz hale gelmiti, ikinci grup yelerinin dnda hibiri yeni Meclis'e giremedi . Mustafa Kemal Paa, seimlerde kendi grubunun kazanmasn salamak iin Mim Mim Grubu'nu dahi devreye sokmak arzusunu gstermi, sonu itibariyle Temmuz 1923'de yaplan seimin, 1912 yl ilkbaharnda, ttihat ve Terakki'nin "tam bir muzafferiyetle" kazand seimden ne fark olduu sualine, hakkaniyet ve demokratlktan yana gnl ferahlatc bir cevap vermek hayli zorlamt. Nitekim resmi tarih versiyonunun en kmil temsilcileri tarafndan dahi bu hadise, "Bu arada yaplan seimlerle ikinci grup mensuplar Millet Meclisi'nden tamamen uzaklatrlm oldu" ibaresiyle teyid edilmektedir. Meclisin feshedilmesinden nce Falih Rfk (A-tay), izmit 'te yaplan mehur basn toplantsnda Gazi'ye, Meclis'te te iki ounluk salanmadan feshin nasl mmkn olabileceini sormutu. Mustafa Kemal Paa, Meclis u veya bu bahane ile kendini feshetmezse istibdada balam demektir, mebuslar sonuna kadar yerlerini korumak isterlerse kanuna kar gelerek, bilinmeyen bir mddet iin milletin e-gemenliini ellerinden brakmak istemiyorlar mns kar. O zaman millet kendi egemenlik hakkn kullanr, yeni mebuslar seer, mealinde bir cevap vererek, esasen Meclisin feshinde kararl olduunu ortaya koymutu. Milli Mcadeleyi bilfiil yrten ve idare eden Meclis'in Trk siyasi hayatndan uzaklatml-masyla, en lml muhalefet taraftarlarnn bile varlna tahamml gsterilmedii bir dnem balyordu. "Tek Parti Devri" diye bilinen bu dnemde stikll Mahkemeleri, en masum aykrlklar bile vatana, Cumhuriyete ve inklplara ihanet olarak deerlendirip mahvetmekte gsterdii kararllkla, yeni rejimin temel rknlerinden birisi oldu. istanbul stikll Mahkemesi stikll Mahkemeleri'ni, harp sona erdikten sonra yeniden harekete geiren grnrdeki sebep, Hint Mslmanlarn temsil ettii iddiasnda bulunan Aa Han ve Emir Ali'nin, devrin babakan smet Paa'ya gnderdikleri bir mektup oldu. Bu mektup, henz Ankara'ya ulamadan istanbul matbuatnda, Tanin ve ikdam gazetelerinde yaynlannca (5 Aralk 1923), hkmet evrelerinde byk tepki dodu. Mektupta zetle Trkiye Byk Millet Meclisi'nden Halifelii kaldrmamas iin ricada bulunulmaktayd. Mektubun iki istanbul gazetesinde yaynlanmas, ayn zamanda umuma hitaben kaleme alnm bir ak mektup olduu anlamn tamaktadr. Hadisenin arka planndaki gerek, istanbul basnnn Ankara hkmetini tenkid yolunda gsterdii ortak tavrd. Matbuatn muhalif kalemrlerinden Hseyin Cahit (Yaln), Ahmet Emin (Yalman), eski Dersim mebusu Ltfi Fikri (Dnsel), Velid( Ebzziya) ve Ahmet Cevdet Beyler, bilhassa Hilfetin muhafaza edilerek anasaya sistemi iinde korunmas gerektiini, byle bir siyasetin slm dnyas iinde Trkiye Cumhuri-yeti'ne byk avantaj kazandraca kanaatini yaymakta idiler. ismet Paa, mehur mektubun Tanin ve k-dam'da yaynlanmasnn stnden gn gemeden konuyu Meclis'e getirdi. Ayn gn, istanbul'da vazife yapmak zere 31 Temmuz 1922'de karlm olan "istikll Mehakimi Kanunu" mucibince bir istikll Mahkemesi tekil edilerek, yeler belirlendi. Buna gre mahkeme bakanlna Osmaniye mebusu ihsan (Eryavuz), mddeiumumilie Manisa Mebusu Vsf (nar), yeliklere Konya Mebusu Refik (Koraltan) , Ktahya Mebusu Cevdet (Izrap) ve Hakkri Mebusu Asaf Bey'ler seilmiti. Mahkeme 9 Aralk'ta Ankara'dan hareketle ertesi gn istanbul'a vard ve ilk i olarak istanbul Barosu Bakan Ltfi Fikri, kdam gazetesi sahibi Ahmet Cevdet, Tanin gazetesi sahibi ve mesul mdr Hseyin Cahit ve Tevhid-i Efkr Gazetesi sahibi Velid Bey'lerle ayn gazetenin mesul mdr Muhiddin Bey gzaltna alnd. Mddeiumumi Vsf Bey Arahk'n 15'inde yaplan ilk durumada zanllarn tevkifini talep etti. Bu arada Meclis, 13 Aralk'ta toplanarak, mahkemenin, ilgili kanunun nc maddesinde tarif edilen sular hakknda kovuturma yapmasna yetki vermiti. Siyasi tarihimize "Gazeteciler dvas " olarak geen bu durumada mddeiumumi 25 Aralk'ta iddianamesini okuyarak sanklarn Hiyanet-i Vataniye Kanunu'nun ilk maddesi gereince cezalandrlmalarn istedi. 2 Ocak 1924 tarihinde aklanan karara gre yarglanan btn gazeteciler beraat ettiler. Ancak ayrca alm olan bir dvada yarglanan Ltfi Fikri Bey, 27 Aralk 1923 tarihinde , Merutiyet idaresini Cumhuriyet'e tercih ettii ve Halifenin siyasi otoriteden tecrid edilmesinin hat olduu yolundaki yazsndan tr, Hyanet-i Vataniye Kanunu'nun tadile urayan ilk maddesi hkmnce be yl hapse mahkm edildi. Cezann kaldrlmas iin Meclis'e mracaat eden Ltfi Fikri Bey, takriben otuzbe gn sonra 13 ubat 1924 tarihinde 412 sayl kanunla affedildi. Bu dva, yeni Cumhuriyet rejimi ile, istanbul basn arasndaki ilk ciddi g gsterisi olmak gibi bir anlam tamaktadr, istanbul istikll Mahkemesi, byk bir ihtimalle Ankara'nn arzusu dorultusunda fazla ileri gitmekte fayda grmemi ve sanklara adeta gzda verircesine ksa bir yarglamadan sonra salvererek onlara, bundan byle otorite kaynann hangi merci olduu yolunda ikazda bulunmutu. Bu yarglama tarzndan kan bir baka anlam, aslnda ilendii varsaylan suun kendisi ve dourduu mahzurlar deil, sanklarn yarg merciinin ardndaki kuvvete rm olup olmadklarn tecrbe etmek arzusudur. Bundan byle Tek Parti ynetiminde matbuatn hareket serbestisi de, devletin yeni yneticileri ile kuracaklar iyi mnasebetlerin snnyla baml kalacaktr. istanbul istikll Mahkemesi, ikinci olarak Mustafa Kemal Paa'ya ve Cumhuriyet'e suikast dvas o-larak bilinen dva ele alnd. lk yarglamann 12 O-cak 1924'de yapld dvada tlyas Sami, Ali Osman Reis, Heminli Mehmet,

Sandalclar Khyas Hasan, Day Mesut ve Kr ibrahim tutuklu olarak yargland-larsa da, haklarnda yeterli delil bulanarnadndan 5 ubat'ta sanklar salverildiler. Sadece Ali Osman Reis hakknda bir yl mahkumiyet cezas verildi. Mahkeme,"kadnlarn ban ayor" gerekesiyle halk devlete kar kkrtmak suundan yarglanan Hafz ibrahim Ethem isimli ahs bir yl hapse mahkum ettikten sonra ingilizlerle sk mnasebette bulunduu ileri srlen Hilfet Yaveri Ekrem Bey'i delil yetersizliinden serbest brakt. Bakacak bakaca dva kalmamas zerine 20 Ocak 1924'de Bavekil ismet Paa Meclis'e bavurarak Mahkemenin grevine son verilmesini istedi. Meclis, elindeki dvay sona erdirmesi kaydyla istanbul istikll Mahkeme-si'nin grevini sona erdirdi. istanbul matbuat ile gerginleen mnasebetleri yumuatmak gayesiyle baz gazeteciler izmir iktisat Kongresi'ne davet edildiyse de, varlan sun'i uzlama uzun mrl olmad. Merutiyet devirlerinde bile Batl bir program savunduklar iin muhafazakr evrelerin husumetini kazanan, Hseyin Cahit, Ltfi Fikri ve Ahmet Emin gibi hretli yazar ve gazetecilerin, Cumhuriyetli yllarn henz ilk gnlerinde, yeni rejim tarafndan "vatana ihanet'le sulanmas, bilhassa Avrupa kamuoyu nezdinde kt intibalar uyandrmtr. Bu tutarszl hisseden Reisicumhur Mustafa Kemal Paa'nn, havay stmak gayesiyle yapt giriimlerin msbet sonular dourmas da, esasen, hibir trl muhalefete tahamml etmemeyi bir tarz olarak seen yeni rejimin mant erevesinde baarsz kalmaya mahkmdu ve yeni bir hesaplama mukadder grnyordu. stikll Mahkemeleri Muhalefete Kar Cumhuriyet'in ilanndan sonra, siyasi hayat kontrol eden kuvvet, iyice belirginlemeye balamt. II. Grup'un seimlerde tamamen tasfiye edilmesinden sonra Meclis, etkili bir muhalefet hareketini besleyecek sivil cihazlardan mahrum kalm bulunuyordu. Bununla beraber 1924 balarnda btn muhalefet potansiyelinin etkisiz durumda olduunu sylemek mmkn deildir. Bata Cumhuriyet'in ilannda memnuniyetsizliini gizlemeyen bir grup yksek rtbeli asker olmak zere (Kzm Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Cafer Tayyar Paa, Cevat Paa, Refet Paa, Rauf Bey ), saltanat makamnn an'anevi prestijinden tecrid edilmi olmasna ramen Osmanl Hanedan'-nn karizmasn devam ettiren Halife, istanbul stikll Mahkemesi'nde kk bir gzda verilmi olmasna ^men hl arln devam ettiren istanbul matbuat v2? klasik deerlere balln srdren toplumun muhafazakr ounluu, hesaba katlmas gereken potansiyel muhalefet merkezleri olarak varln devam ettirmekteydi. 193O'lu yllara kadar devam eden sre, aksiyona dnm olsun veya olmasn btn potansiyel muhalefetin ustalkla tertib edilmi bir zamanlama ile tasfiyesine sahne olmutur. Saltanatn ilgasndan sonra siyasi otoritesini kaybeden Hilafet makam, snrlar .pek de vazh olmayan bir temsil yetkisiyle pek az yaama imkn bulabildi. 3 Mart 1924 gn kabul edilen bir kanun teklifi ile Hilfet kaldrld. Meclis, Hilfet'in esasen "Cumhuriyet'in mn ve mefhumunda mndemi " olduu kanaatiyle Halifeyi hal'ederken, Osmanl hanedann da son derece sert tedbirlerle tasfiye ediyor, damatlar ve hanedann kadn yelerinden olma evlatlar da kanun kapsamna alnarak bunlarn on gn iinde Trkiye Cumhuriyeti arazisini terk etmeleri isteniyor, hudut dahilindeki gaynmenkuller zerindeki tasarruf haklan kaldrlyor ve vatandalk sfatlar sona erdiriliyordu. Kanun daha kmadan nce muhtelif vesilelerle kamuoyunun hazrlanmasna itina gsterilmi, Halife'nin kendi btesine yapt itiraz ele alnarak, Cumhuriyet btesinde "hanedan" diye bir fasln anlamszl ileri srlmt. Hilafetin kaldrld gn Meclis'te iki nemli kanun daha kabul edildi: Buna gre er'iye, Evkaf ve Erkn- Harbiye-i U-mumiye Vekletleri de kaldrlm, Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nun kabul ile laik devlet prensibinin yerletirilmesi iin son derece etzem bir alan, nklplar lehine boaltlmt. 3 Mart 1924 tarihi, sadece gelecek nklplarn zeminini tekil etmesi bakmndan deil, Milli Mcadelenin balangcndan beri nemli bir sklet merkezi durumundaki istanbul'un maddi ve manevi itibarnn da Ankara lehine bozguna uratlmas bakmndan da zel bir anlam, tamaktadr. 1924 yl iinde, konumuz asndan nem tayan bir baka hadise 17 Kasm 1924'de Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn kurulmas olmutur. Bu dnemde, ideolojik izgisi ne olursa olsun, iktidara alternatif olabilecek herhangi bir siyasi oluuma iyi nazarla baklmyor, inklplarn tamamlanmas iin, geici bir sre mddetince muhalefet yaratlmamas bekleniyordu. Terakkiperver Frka'nn kuruluu da, bu gr dorultusunda deta bir ihanet hareketi gibi deerlendirildi. Frka'nn kuruluundan nce I. Ordu Komutan Kzm Karabekir ve II. Ordu Komutan Ali Fuat Paa'nn askeri grevlerinden istifa e-derek mebus olarak Meclis'te almay tercih etmeleri ve Refet Paa'nn da mebusluktan istifasn geri almas siyasi bir krize yol amt. Hareketin yaygnlamasndan endie eden Mustafa Kemal Paa, dier Paa mebuslara birer telgraf ekerek derhal mebusluktan istifa etmelerini istedi ve bu emre derhal itaat etmek yerine, sebebini sormak tedbirsizliinde bulunan paalar .ikinci bir telgraf emriyle mstafi saydn bildirdi. Meclis'te artk sarih izgilerle birbirinden ayrlm iki siyasi zmre vcud bulmutu. 17 Kasm'da Terakkiperver Frka'nn kuruluunun ardndan Halk Frkas saflarnda belirgin bir tedirginlik balad. Frka'nn programnda yer alan "dine hrmetkar olmak" ibaresi birok tenkid ve demagojiye konu edilerek TCF, Meclis'te ykc tenkidlere uratld. Ama ksa bir sre sonra Halk Frkas da ismini Cumhuriyet Halk Frkas olarak deitirme lzumunu hissetti. Bursa'da yaplan ara seimlerde CHF'ye kar Terakkiperver Frka adaynn seimi kazanm? mukadder bir hesaplamay hzlandran ba'uca mil oldu. Halit Paa'nn 9 ubat 1925 gn Meclis'te istikll Mahke-mesi'nin en "gvenilir" hkimlerinden biri olan Ali etinkaya tarafndan vurulmas, basn ve kamuoyunda "muhalefete tahammlszlk" olarak nitelendirilip, hkmetin sulanmas da havay iyice gerginletirdi.

eyh Sait isyan ve Takrir-i Skn Kanunu Bu gnlerde balayan eyh Sait isyan (13 ubat 1924), Tek Parti devri boyunca muhalefet hareketlerinin kaderini belirleyen nemli bir gelime tekil etti. 23 ubat'ta hkmet, 12 il ve 2 ilede bir ay sreyle skynetim ilan ederek isyan bastrmaya teebbs etti. Tarih yazarlarnn ekseriyeti tarafndan Lozan'da zme balanmadan braklan Musul meselesi ile ilikilendirilen bu isyann, ingilizler tarafndan tahrik edildii yaygn bir kanaattir. isyann Dou Anadolu'da hayli yaygnlk gstererek Diyarbakr, Elaz ve Gen illerini etki altna almas zerine Hkmet, askeri tedbirler yannda kanuni dzenlemeler yapmak ihtiyacn da hissetti. 25 ubat'ta yaplan Meclis toplantsnda "Hyanet-i Vataniye Kanunu""nun ilk maddesi tadil edilerek, "Dini veya mukaddesat- diniyyeyi, siyasi gayelere e-sas veya alet ittihaz eden cemiyetler tekili" vatana ihanet tarifi iine alnd (556 sayl kanun). syann sadece asabiye hisleriyle deil, yeni rejimin ald bir dizi kanuni dzenlemede anlamn bulan laik programa kar kan sloganlarla beslenmesi, bu kanunun tdilinde etkili olmutur. Bu arada Terakkiperver Cumhuriyet Frka Reisi Kzm Karabekir Paa'nn Meclis'te isyan ve isyanclar lanetlemesi, dinin siyasete let edilmesine msamaha gstermeyecekleri yolundaki beyanatn da nemle kaydetmek ama netice itibariyle TCF'yi ithamdan kurtaramadn da belirtmek gerekir. 2 Mart 1925'de yaplan yaplan CHF grup toplantsnda Bavekil Fethi Bey'in siyaseti, gereken sertlik ve kararll yanstmad dncesiyle tenkide uraynca Fethi Bey (Okyar) istifa etti. 4 Mart gn yerine, sertlik yanls siyasetiyle tannan ismet Paa atand, ismet Paa, isyan sulularn kovuturmak iin derhal istikll Mahkemesi tekilini talep ettii gibi "Takrir-i Skn" ad verilen kanun teklifiyle, bir nevi olaanst hal rejimi ilan ederek, lkenin her yannda, hkmete ezici bir kudret veren yetkilerin kanunlamasn istedi. Kanun,teklif edildii gn kabul edilerek yrrle girdi ( 4 Mart 1925). Takrir-i Skn Kanunu (Ek-VI), 1924 Anayasas ile tannan kii haklarnn askya alnmasn, son derece es-netilebilir bir hkmet yorumuna muhta brakt gibi, Meclis'i de bir denetim mekanizmas olarak tamamen devre d brakyor ve adeta harp esnasnda altrlan istikll Mahkemelerini hatrlatr bir tarzda, hkmetin beenmedii her trl eylemi bastrmak konusunda hkmete, hzl, kesin ve kapsayc yetkiler'tanyordu. Bu kanuna gre ilticaya, isyana, lkenin sosyal dzenini, istikrarn, emniyetini tehdit etmeye ynelik her trl rgtlenme, kkrtma, zendirme ve bu gayelere hizmet eder mahiyetteki yayn nleme konusunda hkmet, Reisicumhurun da onayn alarak yetkilerini kullanabilecek ve zanllar istikll Mahkemesine sevkedebilecekti. Kanun metni dikkatle incelendiinde grlmektedir ki Takrir-i Skn Kanunu ile bask altna alnan tek kurum basndr. Kanunda saylan dier crm ve eylemler, esasen muhtelif kanunlarla ve defalarca yasaklanm bulunuyordu. Kanunun, btn Trkiye'de uygulanacak derecede kapsaml tutulmas da dikkat ekmektedir. syan Blgesi ve Ankara stikll Mahkemesi'nin Kuruluu Skynetim ilan ve sair bastrma tedbirleri konusunda hkmete tam destek veren TCF, Takrir-i Skn Kanunu'nun aleyhinde tavr aldysa da teklif 22'ye kar 122 oyla kabul ederek kanunlat. Meclis, ayn gn ald bir baka kararla iki istikll Mahkemesi tekiline karar verdi: "ark" stikll Mahkemesi, i-dam kararlarn Meclis'e tasdik ettirmeksizin infaz etmek hususunda yetkili klnrken, Ankara stikll Mahkemesi'nin idam kararlan, Meclis'in reyine brakld. ark stikll Mahkemesi tabiri, bilahere, btn Dou illerini thmet altnda brakt gerekesiyle "syan Blgesi istikll Mahkemesi" olarak deitirilmitir. 22 Mart 1925'de Meclis'te yaplan seim sonucu, u mebuslar istikll Mahkemesi yesi olarak seildiler: Ankara stikll Mahkemesi; Ali Bey (etinkaya)- Bakan Necip Ali Bey (Kka) -Mddeiumumi Ali Bey (Kl)- ye Ali Bey (Rize Mebusu)- ye Reit Galip Bey- Yedek ye syan Blgesi stikll Mahkemesi; Mazhar Mfit Bey (Kansu)-Bakan Ahmet Sreyya Bey (rgeevren)- MddeiumuAli Saip Bey (Ursava)-ye Ltfi Mfit Bey-ye Avni Doan Bey- Yedek ye 12 Nisan gn Diyarbakr'a ulaabilen syan Blgesi stikll Mahkemesi, eyh Sait'i yarglamadan nce, ayaklanmaya itirak suundan 389 kii hakknda hkm verdi. Bunlardan 28'i vicahen, 21'i gyaben idama mahkum oldular. 47 kiinin beraat ettii durumalarda, 48 kii de muhtelif hapis cezalarna arptrld. Durumalar esnasnda mahkeme heyetinin, isyanclarla Terakkiperver Cumhuriyet Frkas a-rasnda hi deilse "mnevi" bir iliki aramas dikkat ekmektedir. Nitekim mahkeme bu kanaatini, 25 Mays tarihinde, yetki alanna giren vilayetlerdeki TCF ubelerini kapatarak aa vurmutur. Durumalarn odak noktasn tekil eden eyh Sait dvas, Mays'n 6'snda eyh Sait ve arkadalarnn istikll Mahkemesi'ne teslimi ile balad. eyh Sait, yaplan ilk durumalarda isyann siyasi bir mlahazaya dayanmakszn, sradan bir sebep yznden ktn ileri srd. Mddeiumumi, iddianamesini 27 Haziran'da okuyarak eyh Sait'le birlikte 80 sank hakknda sulamada bulundu. 28 Haziran 1925'de yaplan karar durumasnda aralarnda eyh Sait'in de bulunduu 47 kii idama mahkum edildi. eyh Sait 29 Haziran gn 46 kiiyle birlikte Diyarbakr'da idam edildi.

syann bastrlmas ve eyh Sait'in idamyla mesele kapanm saylmad. Temmuz ortasnda Diyarbakr'dan ayrlarak Elaz'a geen syan Blgesi istikll Mahkemesi, burada adi saylabilecek sularla ilgilendikten sonra, istanbul matbuatyla bu defa yeniden hesaplamaya koyuldu. Gazeteciler Dvas Henz eyh Sait'in yarglanmas devam ederken baz sanklarn, istanbul gazetelerinin yayn tesiri altnda kaldklarn ifacie etmeleri zerine 7 Haziran'da bir ara karar alan istikll Mahkemesi, Sebilr-read, Tevhid-i Efkr, Vatan, Son Telgraf, Tann, leri ve stikll gazeteleri hakknda takibata geti. Kararda bu gazetelerin 1924 Ocak'ndan bu yana yaynlanan nshalar ile, gazetecilerden Eref Edip, Velid Ebzziya, Abdlkadir Kemali, Fevzi Ltfi ve Sadri Ethem Bey'lerin tutuklu olarak isyan blgesine cel-bedilmeleri isteniyordu. 11 Austos'da Ahmet Emin ve Ahmet kr Beylerin de tutuklu olarak Elaz'a celbedilmeleri kararlatrld ve Vatan gazetesi kapatld. Tutuklular arasna Suphi Nuri ve smail Mtak isimli gazeteciler de ilave edildiler. Sorgulamalara 16, Austos'da balanarak, gazetecilerin isyanclara etki edip etmedikleri, rejime kar olup olmadklar soruldu. Mddeiumumi'nin iddialar, mahkemenin gerek niyetini de aka izah eder niteliktedir; ddianamede yaplan inklplara kar, eski dzeni yaatmak isteyenlerin varlndan, bunlarn basn hrriyetini su-istimal ettiklerinden, hkmeti diktatrlk ve tedhi idaresi kurmakla itham ettiklerinden, Cumhuriyet dmanlarna cesaret verdiklerinden bahsediliyordu. Ne var ki 1925 Eyll'nn ilk gnlerinde yarglanan gazetecilerin toplu halde Reisicumhur Mustafa Kemal Paa'ya ektikleri af telgraf, mddeiumumi'nin sert tutumunu hayli yumuatc bir etki yapmt, iddianamesini okurken sert sulamalarda bulunan Mddeiumumi, talep ettii ceza faslnda yumuak davranarak dvann kapatlmasn istedi. Mahkeme de sanklarn ark syan ile ilgilerinin grlmediini kabul ederek, Abdlkadir Kemal Bey haricindeki gazetecilerin be-raatlerine karar verdi. Bundan sonra isyanla ilgili ikinci dereceden dvalara da bakan mahkeme yaklak 14 ay boyunca blgede kalarak yarg faaliyetlerini yrtt. 1926 E-kim'inden itibaren mahkeme, hem nemli bir dva kalmadndan, hem de uzun sredir blgede vazife yapan hakim heyetinin yorgunluu gibi sebeplerden fiilen faaliyet gsteremedi, isyan Blgesi istikll Mahkemesi, dier istikll Mahkemesi ile beraber 7 Mart 1927 tarihinde kanunen lavedilerek faaliyetine son verildi. Mahkemenin Meclis Bakanlna verdii rapora gre 12 Nisan 1925'den, 7 Mart 1927 tarihine kadar bakt dvalarn su ve beraat listesi yledir; Yarglanan kii says 5010 Vicahen idam karar 207 Gyaben idam karar 213 Muhtelif hapis karar 1811 Beraat karar 2779 Mahkeme, bu arada askerden firar suu ileyen 13i kiiye de idam cezas vermiti ki bu say, yukardaki listeye dahil deildir. isyan Blgesi istikll Mahkemesi, eyh Sait isyan mnasebetiyle kurulup grevlendirilmesine ramen, kendisine tannan geni yetkileri kullanarak , sadece kamu dzenini korumak gayesiyle deil, hkmetin ve rejimin istei dorultusunda almaktan ekinmemi, ama siyasi otorite yle arzu ettii zaman, btn hukuk prensiplerini ve yapt iin ciddiyetini bir kenara brakarak keyfi ve siyasi kararlar verebilmiti, isyan bahane ederek istanbul matbuatnn nemli isimlerini Elaz'a celbetmesi ve bir mddet sonra Mustafa Kemal Paa'nn mzaheret telgraf -zerine sanklar salvermesi, bu mahkemenin siyasi kararlardan ne kadar kolayca etkilenebildiini aka gsterir. isyan Blgesi istikll Mahkemesi yelerinden Avni Bey'in(Doan) htralarnda ifade ettiine gre, mahkeme esnasnda eyh Said'e, baz gazete ve yazar isimleri verilerek, bunlar itham etmesi halinde cezasnn hafifletilecei yolunda vaadde bulunulmutu. Avni Doan'n imsna gre bu vaadi, mahkeme heyetinden baz kiilerin yapm olmas gerekir. Ayn ahs, bu dava esnasnda Bavekil ismet Paa'dan sk sk cesaretli davranmas ve bu iin neticesinde itibarnn artaca yolunda ifre telgraflar aldn da a-klamaktadr. Mete Tuncay'n verdii bilgiye gre Avni Doan Gazeteciler Davas esnasnda Dahiliye Vekili Cemil Bey'e hususi bir mektup yazarak, "zt- lilerinden bana yryecek doru yolun iraesini hrmetle rica ederim" yollu bir direktif talebinde bulunmu ve mektubuna, gsterilen yola kaytsz artsz uyacan belirtir bir cmle ile son vermiti. Ankara stikll Mahkemesi Yakn tarihimizde stikll Mahkemeleri kavramn, kendi bana temsil edecek kadar hret bulan Ankara istikll Mahkemesi, "Drt Aliler Mahkemesi" olarak da bilinir, izmir suikast, apka inklb ve gazeteci Hseyin Cahit Yaln'in ikinci defa yarglanmas gibi dvalarla siysi tarihimize geen bu mahkeme, isyan Blgesi istikll Mahkemesi ile birlikte 4 Mart 1925 tarihinde kuruldu. Mahkeme reisliine Kel Ali lakabyla mruf Ali( etinkaya), mddeiumumilie Necip Ali (Kka), yeliklere Kl Ali ve Rize Mebusu Ali (Zrh) Bey seildiler. Reit Galip Bey de yedek ye olarak seildi. Mahkeme, 12 Mart 1925 gn bir bildiri yaynladktan sonra Takrir-i Skn Kanunu'na muhalefet eden zanllar yarglamaya balad. Krtlk ve irtica propagandas yapmakla itham edilen Salih Boo ve Resul Hoca, Domsz gazetesi sahip ve yazar A-ta Bey'in dvas ile ie balayan mahkeme faaliyetleri, kurulmasndan bu yana onbe gn bile gemeden, sansasyonel bir dva ile kamuoyunun btn ilgisini zerine ekti. Adana Valiliinden iki ahidi Ankara'ya sevketmelerini isteyen mahkeme, denek yokluu sebebiyle bu istei yerine getiremeyen Adana Valisi Hilmi (Uran) Bey'i yarglamak zere Ankara'ya ard.Hkmetin otoritesini sarsc bu karar karsnda Dahiliye Vekili, Adana Valisi Hilmi Bey'i destekleyerek mahkemenin verdii 250 liralk cezay Vekalet btesinden

deyerek Hilmi Bey'i grevine iade etti. Bu hadise istikll Mahkemelerinin yeni ynetim ve rejim iindeki yerini gstermesi bakmndan ok nemlidir. Nitekim ayn heyet, izmir suikast esnasnda bu defa Bavekil ismet Paa'yi da tevkif etmee kalkacaktr. Takrir-i Skn Kanunu'nun tand olaanst yetkileri kullanarak rejimin kaytsz artsz destekisi olma niyetini gizlemeyen mahkeme, bu niyetini Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'na kar taknd tutumla da vurmaktan ekinmemitir. eyh Sait isyan sanklarnn TCF ile ilgisini isbat etmek iin en sradan ifadelerin bile zerine giden mahkeme, nihayet Salih Boo dvasn bahane ederek TCF'nin btn evraknn, incelemek zere muhakemeye celbini kararlatrd. Esasen 25 ubat gn , Bavekili Fethi Bey, TCF lideri Kzm Karabekir ile grerek frkann kapatlmasn istemi ve bu arzunun, kendinden ziyade Reisicumhur Mustafa Kemal Paa'nn istei olduunu da ihsas etmiti. Bu istein reddedilmesinden sonra bu defa istikll Mahkeme'sinin kendisini bu varzifeyle muvazzaf hissederek harekete getii anlalyor. Mahkeme kararn mteakiben TCF istanbul Merkez ubesinin zabtaca aranarak gerekli evraklara el konulmas, bir baka krize yol at. Haberi "Dn Gece TCF Basld" balyla veren Tann gazetesi, bu haberinden dolay 16 Nisan'da kapatld ve bata Hseyin Cahit Bey olmak zere gazete sorumlular tevkif edildi. Nihayet 3 Haziran 1925 tarihinde hkmet, TCF'yi kapattn aklayarak Cumhuriyet tarihinin ilk meru muhalefet hareketine son verdi. Tanin'e mensup gazeteciler Ankara'ya celbedilerek dva gnn beklerken, Takrir-i Skn Kanunu 'na muhalefet ettii ileri srlen Resimli Hafta i-simli derginin sorumlular hakknda takibata geildi. Derginin mesul mdr Zekeriya(Sertel) ve Cevad akir (Kabaal) Beyler, er yl srgn cezasna arptrldlar. Hseyin Cahit'in durumas 27 Nisan'da balad ve 7 Mays gn sona erdi. Hseyin Cahit'in son derece parlak bir slupla yapt mdafaa, bugn Trk hukuk edebiyatnda nemli bir yer tutmaktadr. Hseyin Cahit'in bilhassa, "Herhalde byle bir mahkemede hkim olmaktansa mahkm olmay tercih ederim" cmlesi, stikll Mahkemeleri'nin btn safahatna kar yneltilmi en veciz tenkidlerden birisi saylmaktadr. Ankara istikll Mahkemesi buna ramen Hseyin Cahit Bey'e verebilecei cezann en arn tercih ederek mebbed srgnle cezalandrd. Hseyin Cahit, srgn gittii orum'da iten bir alka ile karland ve yeniden sank olarak yargland izmir suikast dvasnda beraat ederek verdii dilekeye istinaden serbest brakld. Mahkeme, Takrir-i Skn'a muhalefet ettii ileri srlen silah kaakl, rvet, memura hakaret gibi dvalara da bakmakla birlikte, daha ziyade siyasi etki uyandrabilecek hadiselerin zerine eiliyordu. Bu cmleden olmak zere cretlerinin azlndan ikayet eden baz vilayet telgraf memurlarnn kanunsuz grevini de ele ald. Greve liderlik ettii iddia edilen be yneticiye hafif hapis cezas verilerek grevci memurlar beraat ettirildi. 1925 Temmuz'unda Tarikat- Salahiye ad verilen ve Milli Mcadele esnasnda zararl faaliyetleri grlen bir gizli cemiyet yelerinin dvasna bakan mahkeme, cemiyetin Vahidettin'e yeniden iktidar ve prestij kazandrmak amacyla Anadolu'da gizli faaliyet yrttkleri gerekesiyle 11 kiinin idamna karar verdi. Bu dvayla ilikisi grlen, Merutiyet devrinin mehur muhalif mebuslarndan Ltfi Fikri Bey, esasen aleyhindeki deliller yetersiz olduu_ iin Reisicumhur Mustafa Kemal Paa'nn ricasyla serbest brakld. Austos aynda mahkeme, Trkiye'de tekilatlanm sol eilimli kii ve gazetecilerin yarglanma-syla ilgilendi. Bu mnasebetle dvaya konu tekil e-den Orak-eki dergisiyle birlikte sol eilimli yayn organlar kapatld ve 12 Austos'ta yaplan durumada 6 kiiye 7 yl, 6 kiiye 10 yl, aralarnda efik Hsn (Demer) ve Nazm Hikmet (Ran)'in de bulunduu 4 kiiye 15 yl krek cezas verildi. Yarglanan dier sanklar beraat ettiler. Mahkumlar 1926 ylnn Cumhuriyet bayramnda hkmet kararyla serbest brakldlar. Bu gibi dvalarda, mahkemenin davran ve iddias ile hkmetin af kararnda gsterdii efkat, bir tezat gibi grlyorsa da aslnda istikll Mahkemeleri'nin i ve d siyasette bir bask arac olarak kullanldn gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Tek Parti devrinde polis ve adliye takibatndan bir trl kurtulamayan sol akmlar, devletin SSCB ile kurduu ilikinin mevsimden -mevsime deien seyrine gre muamele gryorlard. apka nklb Vesilesiyle Yaplan Yarglamalar 1925 Yl, siyset ekli ve slbunda gen Trkiye Cumhuriyeti'nin temel tercihlerini berraklatrd- bir yl oldu. 1924 Anayasas ile merkez idareye byk yetkiler yetkiler tanyan rejim, Hilfetin kaldrlmas, Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nun kabul, Evkaf ve Seriye Nezaretlerinin kapatlmas ve Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn behemahal kapatlmas yolunda gsterdii kesin niyet ile ynetimde sertlik taraftar olduunu aka ortaya koymutu. Ayn yl iinde alnan iki nemli karar, bu slbun iyice belirginlemesine yardm etti: - apka inklbn takib eden tekke ve zaviyelerin kapatlmasna ilikin kanun, Trkiye'nin hayli radikal bir kltr ihtilli iinde bulunduunun ak gstergeleriydi. 24 Austos 1925 gn Kastamonu'da, kendisini karlamaya gelenleri Panama tr bir apkayla selamlayan Reisicumhur Mustafa Kemal Paa, bir dizi sosyal alkant ve tepkiye yol aacak apka nklbn da balatm oluyordu. Bunu 2 Eyll'de Hkmet'in ald 2413 sayl karar izledi. Buna gre devlet memurlar artk Bat tarz apka giyeceklerdi ve bu karar ahali iin sadece tevik edici bir nitelik tayacakt. apka giymeyi btn ahaliye emreden kanun 25 Kasm 1925'de karld. "apka ktiss Hakknda Kanun" ismini tayan bu kanuna gre,"Trkiye halknn da umumi serpuu apka o-lup buna mnafi bir itiyadn devamn hkmet men" edecekti (671 sayl kanun). Bundan be gn sonra 30 Kasm'da karlan 677 sayl kanunla tekke ve zaviyeler kapatld. apka nklb, yaplan inklplar arasnda sade vatanda en ziyade etkileyen deiiklik oldu. Ba ak gezmeyi ya da Bat tarzda apka giymeyi, yerleik deerlere olduu kadar inanca da bir mdahele sayan insanlar, Anadolu'nun pek ok yerinde tepkilerini ifade edici eylemde bulundular. Hkmet, apka inklbna kar doan tepkileri izale etmek iin stikll Mahkemelerini kulland. Ne var ki apka Ka-nunu'na muhalefetin cezas, apka aleyhtarlarn sindirmekte yetersiz kald endiesiyle apka aleyhtarlarna son derece ciddi ithamlar da izafe edildi. Bu mnasebetle mahkeme nne getirilen sanklara genellikle eyh Sait syan ile alakadar olduu,

Terakkiperver Cumhuriyet Frkas emellerini gerekletirmek iin alt, kurulu dzene muhalefet ettii ya da en hafifinden dini siyasete let ettii gibi sulamalarda bulunuldu ve apka aleyhtarlar, ilenen crmle hi de mtenasip saylmayacak derecede iddetli cezalarla sindirildi. Bugn hl halk arasnda kullanlmakta olan "kasket", hkmetin teklif ettii Bat tarz apkay iine sindiremeyenlerin alelacele kefettii uzlatrc bir serpu modeli olarak varln korumaktadr. Ankara stikll Mahkemesi, 1925 Eyll'nn son gnlerinde Bat Anadolu'da bir geziye kt. 19 Ekim'e kadar sren gezi esnasnda Afyon, zmir, Eskiehir, Adana, Mersin ve Gaziantep'i dolaan mahkeme, seyyar bir yarg ekibi olarak genellikle cinayet, ev basmak, soygun, klhanbeylik, ikence, etecilik trnden adi sular hakknda hkmler verdi. Ankara'ya dndkten sonra Mara Mebusu Tahsin Bey'in adnn kart bir dva sebebiyle dokunulmazlnn kaldrlmasn isteyen mahkeme, Kasm sonlarnda, apka Kanunu'na muhalefet hadiselerinin yaygnlamas zerine, yeniden seyyar almak zere Anadolu'ya hareket etti. Bu esnada Meclis, yeni yasama ylna girerek resmen alm olduundan stikll Mahkemesini yeniden idam cezas yetkisiyle mcehhez klmak amacyla Bavekil ismet Paa tarafndan Meclis'e yaplan teklif kabul edildi. Mahkeme 24 Kasm'da Kayseri'ye geldi ve ertesi gn Sivas'a geti. apka aleyhine duvara aslan bir yafta yznden btn mahalle muhtarlar yarglanp susuz bulunduktan sonra, apka giymemekte srar ettii gerekesiyle ehir erafndan baz kiiler sorguland. ehrin eraf arasndaki siyasi kar hesaplamasnn stikll Mahkemesini nasl kulland yolunda, bu dva ilgin bir rnek tekil eder. Dva esnasnda TCF'nin eski mensuplar da mahkeme huzuruna karlarak sorgulandlar ve akl melekelerinden phe duyulan bir kiinin ast yafta yznden yarglandlar. Mahkeme'de sanklarn TCF ile ilgilerinin olup olmad, seimlerde Halk Frkas aleyinde alp almad , TCF'ye vaktiyle niin sempati gsterdikleri gibi konuyla ilgisiz ithamlarla sulanmas dikkat ekicidir. Dva sonunda yaftay ast ileri srlen il Mehmed isimli ahsn idam, TCF taraftan ve eraftan iki kii onbeer yl, be kii on yl, kii yedibuuk yl ve iki kii yl srgn cezasna arptrldlar. Bu dva sonucunda, Sivas'ta belli bal btn muhaliflerin u veya bu sebeple mahkemeye celbedilerek cezaya arptrlmalar ve Sivas'tan uzaklatrlmalar, stikll Mahkemesi'nin yarg mantn izah etmesi bakmndan ehemmiyet tamaktadr. 29 Ekim'de Tokat'a geen mahkeme, yaynlad bildiriyle Tokatllar birer apka edinmeye davet ettikten sonra, apkaya muhalefet ettii ileri srlen eski Erbaa Belediye Reisini yl hapse mahkum e-derek Amasya, Samsun, Trabzon tarikiyle 6 Aralk'ta Erzurum'a ulat. Kasm sonlarnda meydana gelen bin kiilik bir kalabaln katld apka aleyhtar gsterilerde, kiinin ld, bir zabitin yaraland, Rize civarnda da toplu muhalefet hareketlerinin grld, Mahkeme daha Sivas'ta iken Bavekil s-met Paa tarafndan telgrafla haber verilmiti. stikll Mahkemesi, hadise zanllarnn Ankara'ya gnderilerek, yarglamann bilahere Ankara'da yaplmasn uygun buldu ve muhalif tannan baz Erzurum mebuslarnn hadiseyle ilgili olduklar yolunda hkmetin dikkatini ekti. Daha sonra 11 Aralk'ta Rize'ye geen Mahkeme, iki gn sren durumada 143 kiiyi yarglad. 14 Aralk'ta verilen kararda, eleba olduu ileri srlen 8 kii idama, 14 kii onbe yl, 22 kii on yl, 19 kii be yl hapse mahkum edildi. Bu esnada Mahkeme'nin, baz sanklarn ifadesine dayanarak skilipli Atf Hoca'nn Frenk Mukallitlii ve slm isimli risalesini, hadisede kkrtc bir unsur olarak deerlendirmesi nemlidir. Rize'de hadiselerin, mahkemenin iddia ettii zere istanbul'daki bir gizli tekilatn eseri olduu da doruluu hayli su gtrr bir iddiadr. Bu mnasehetle Meclis'te apka kanunu aleyhinde konuan Nurettin Paa'nn da Mahkeme'nin dikkatini celbettii anlalyor. 15 Aralk'ta Giresun'a gelen mahkeme, "dini siyasete alet ederek, apka aleyhinde bulunan ve halk hkmete isyana tevik ettii" ileri srlen 60 kii hakknda hkm verdi. Ayn 18'inde aklanan karara gre zanllardan ikisi idam edildi; 3 kiiye on-be, 6 kiiye be yl hapis cezas verildi. 21 Arahk'ta istanbul'a varan mahkeme on gn sonra Ankara'ya geerek, daha nce buraya sevketmi olduklar sanklarn yarglanmasyla ilgilenmeye balad. 14 O-cak'ta balayan Mara sanklarnn durumas 18 O-cak'ta karara baland, 6 kii idama, 14 kii 15'er yl hapse mahkum edildiler. 21 Ocak'ta istanbul'da tevkif edilen Teali-i islam Cemiyeti mensuplar, 1 ubat'ta ise Erzurum ve Giresun hadisesi zanllar yarglanmaya baland. Bu dva bnyesinde skilipli Atf Hoca'nn, apka Kanunu'ndan ok nce yazd risale sebebiyle sank olarak yarglanmas dikkat ekicidir. 3 Ocak'ta verilen karara gre iskilipli Atf Hoca ve Ali Rza isimli bir ahs idama mahkum edildiler. Ceza ertesi sabah infaz edildi, iskilipli Atf Hoca'nn, su henz tarif edilmeden ve olumadan nce yazd bir risale sebebiyle aslmas, o gnden beri amme vicdann yaralayan bir hkm olarak hatrlanmaktadr. apka Kanunu'na muhalefet ettikleri gerekesiyle istikll Mahkemesi'nde yarglanan kiiler ve aldklar cezalar hakknda kesin rakamlar vermek mmkn deildir. Mahkeme bir yandan seyyar alp gnbirlik kararlar verirken, mahallinde yarglamakta mahzur bulduu baz sanklar Ankara'ya gnderiyor ve apkaya muhalefetin planl ve tekilatl bir organizasyon eseri olduu vehmiyle, birbiriyle ilgisiz kiileri ayn dva iinde mtalaa ederek yarglyordu. Ankara istikll Mahkemesi grevli bulunduu bir yl iinde (7.3.1925-7.3-1926) 1669 san yarglad. Bunlardan 6l8'ini muhtelif cezalara arptran mahkemenin verdii idam cezas 138'dir. istikll Mahkemeleri'nin Takrir-i Skn Kanunu dolaysyla toplam 7446 kiiyi tevkif ettii ve kaanlar haricinde 600 kiiyi idam ettii yolunda bilgiler de vardr. Bilhassa eyh Sait isyan ve apka Kanunu a-leyhtarlarnn yarglanmas, istikll Mahkemeleri'nin bir resmi terr ve korku arac olarak iyice nlenmesini temin etti. Yaptklar ile, Cumhuriyeti ve rejimi kurtardklar zehabna kaplan Mahkeme yelerinin, bu fonksiyonlar sebebiyle, siyaset evrelerinde byk itibar kazandklarn da ilave etmeliyiz.

Izmir Suikast Davas 15 Haziran 1926 gecesi, Giritli evki isimli bir ahsn polise ihbarda bulunarak Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paa'ya izmir'de suikast yaplacan haber vermesi zerine Ankara istikll Mahkemesi'nin son defa grev yapaca nemli bir dva balam oldu. izmir Suikast meselesi, aydnla kavumam taraf-laryla hl zihinleri megul etmekte; gerek Cumhuriyet tarihi, gerek hukuk tarihi bakmndan hayli -nemli ve ilgin sonular douran bu dva, Trkiye'de tek parti ynetiminin temel karakteristiklerini izah etmesi bakmndan dikkate deer nitelikler gstermektedir. nceden yaplan programa gre 14 Haziran gnn Bursa'da geirecek olan Reisicumhur'un, ertesi gn izmir'e intikal etmesi beklenmekteydi. O gn izmir'e gemek yerine Balkesir'de gecelemeyi tercih eden ve Izmin seyahatini ertesi gne erteleyen Gazi, baz gr sahiplerine gre bu tesadfi ertelemeden tr hayatn kurtarrken, baz yazarlara gre suikasttan daha evvel haberdar olduunu da istemeden aa vurmu oluyordu. Bu gr savunanlardan Erik Jan Zrcher'e gre, byle bir hadise bahane edilerek yaplacak tasfiye kararlatrlm olmakla birlikte, btn ayrntlar nceden kestirilmemi, baz hadiseler tabii ak iinde son eklini almtGiritli evki isimli motorcunun yapt ihbar zerine zmir'in muhtelif otellerinde , tertibin beyni ve organizatr durumundaki Ziya Hurit ve suikast-te tetiki oiarak grev yapacak opur Hilmi, Lz smail ve Grc Yusuf adl kiralk kaatiller ele geirildi. Ziya Hilmi I. TBMM'nde Rize mebusu olarak bulunmu ve II. Grup'un faal mensuplarndan birisi olarak hret yapmt. Suikastiler herhangi bir direnite bulunmadan teslim alndlar. lk ifadelerine gre bir seneden beri bu suikasti yapmay dnyorlard. Evvela suikasti Ankara'da yapmay planlamlar, daha sonra Gazi'nin Bursa gezisi esnasnda kacak bir frsat aratrmlar ve neticede zmir'de karar klmlar, suikastten sonra Giritli evki'nin motoruyla Sakz adasna kamay kararlatrmlard. nceden kestirilemeyen gecikme yznden suikastin iptal edildiini sanan Giritli evki'nin, korkuya kaplarak herkesten nce saldry ihbar ettii yaygn kanaatti. Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paa, ertesi gn leden sonra (16 Haziran) halkn sevgi gsterileri arasnda zmir'e gelerek yerleti. O gn yapt "Benim niz vcudum bir gn elbette toprak olacaktr. Fakat Trkiye Cumhuriyeti ilelebed payidar kalacaktr" cmlelerini de ihtiva eden konuma, nklp tarihinin klasikleri arasnda yer almtr. Tertip, bir resmi teblile halka duyurulduktan sonra soruturma geniletilerek, hadiseyle ilgisi grlen dier zanllarn da tutuklanmasna baland. Haber Ankara'ya intikal edince Bavekil smet Paa, derhal Ankara istikll Mahkemesi'ni haberdar etti ve mahkemeyi izmir'e gtrecek hususi bir trenin hazrlanmasn emretti. Mahkemenin, alnan ilk bilgilere dayanarak Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn bel-libal yelerinin tevkif edilerek izmir'e celbine karar vermesi olduka ilgintir. 18 Haziran'da izmir'e gelen Mahkeme, 26 Haziran'a kadar soruturma ve tevkifleri srdrd. TCF'nin nde gelen yelerinden ikisi hari (Hseyin Rauf ve Abdlhak Adnan Advar Beyler yurtdnda idiler) tamam tevkif edilmiti ve tevkif edilenlerin says bu tarihte yz kiiyi bulmutu. Tevkifler, durumalarn balamasndan sonra da devam etti. Bu arada cereyan eden bir hadise, devletin st katlarnda ciddi bir kriz yaratacak derecede nem kazand. TCF lideri Kzm Karabekir Paa'nn tevkifini mnsz bulan Bavekil smet Paa, Karabekir'in serbest braklmasn emrettiyse de, bunu yetkilerine kar ak bir tecavz sayan Mahkeme, ismet Paa'nn tevkifi iin Ankara Polis Mdrne emir verdi. Hadiseyi iiten Gazi, Bavekilini izmir'e ararak kendisini Kzm Karabekir'in tevkifi ve istikll Mahkemesi'nden bir anlamda zr dilemesi konusunda ikna etti. smet Paa mahkeme heyetine hitaben yazd tezkerede," heyet-i aliyenize mevdu' salahiyetin istimal deeri olduuna kani oldum" ifadesine de yer vererek resmen zr diledi ve Kzm Karabekir Paa tevkif edilerek zmir'e gnderildi(22 Haziran 1926). Bu hadise, istikll Mahkemesinin olaanst yetkilerini ya da mahkemenin yksek dokunulmazlk ve itibarna deil, suikast ihbarnn ilk gnnden beri zmir'den ayrlmamaya itina eden Reisicumhur Mustafa Kemal Paa'nn dva ile ilgili kararllna iaret eder. Durumalar 26 Haziran gn balad ve mddeiumumi Necip Ali Bey iddianamesini okudu. ddianamede Ziya Hurit'in eski Ankara Valisi Abdlkadir ve TCF Mebuslarndan kr (ttihat ve Terakki devrinin eski Maarif Nazr) ile anlaarak suikast planladklar, Laz smail ve Grc Yusuf un kr Bey'in a-dam olarak komploya dahil olduklar, bilahere Miralay Arif Bey'le (Ayc lakabyla bilinir) temas kurduklar, Sar Efe Edip'in de kr Bey'in marifetiyle tertibe dahil edildii ileri srldkten sonra hadisenin daha nce kapatlm bulunan TCF'nin tertibi olduu belirtiliyordu. Esasen Mahkeme heyetinin, daha duruma balamadan nce yapt basn aklamalarnda da suikastn ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ii olduu, yllarca iktidar ele geirmek iin alan Cemiyetin bunda muvaffak olamayarak paravan olarak Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'n kullandklar, TCF kapatlnca Reisicumhur'u ldrrek iktidara gemeyi tasavvur ettikleri ileri srlmt. Daha duruma balamadan nce yaplan bu aklamann, bilhassa d basn tarafndan manidar bulunduunu da kaydetmeliyiz. Durumada Ziya Hurit suu kabullendi ama TCF ile kurulmak istenen ba srarla reddetti. Bu ifadede Ziya Hurit'in, bir hkmet darbesi peinde olmadn, esasen suikastten sonra Sakz'a kamay planladklarn zellikle belirtmesi dikkat ekicidir. Oysa ki iddia makamnn btn teorisi, suikast bir hkmet darbesi ile ilikilendirerek sululara azami cezay vermekti. Duruma esnasnda Mahkeme heyetinin, bilhassa ou eski ttihat ve Terakki mensubu olan sanklar sktrarak suikastta ttihat ve Terakki parma aramas nemlidir. Soruturma, zellikle 1923 ylnda ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin eski Maliye Nzn Cavit Bey'in istanbul'daki evinde eski ttihatlarn itirakiyle yaplan toplant zerine bir hayli derinletirilmiti. 4 Temmuz'da "Paalar Durumas" olarak nlenen TCF liderlerinin durumasna baland. Sorgulama esnasnda TCF yneticilerinin suikastle anlaml bir iliki iinde olduklarn gsterir bir unsura raslanmadysa da Mahkeme

heyeti TCF'nin vaktiyle kurulmu olmasn bile ihanet sayacak lde tarafgir bir tutum iinde grnyordu. Ne var ki, TCF'nin lider kadrosunu tekil eden Paalarn tevkifinin ve kendilerine isnad edilen sulamalarn ordu saflarnda hayli gerilim yaratt da aikrd. Paalar, mahkemeye getirilirken kapda duran askeri kt'ann hazrola gemesi, bu gibi gsterileri anlamlandrmakta olaanst dikkatli olan Mustafa Kemal Paa'nn gznden kamam olmaldr. Falih Rfk Atay'n ifadesine gre, bu hadiseden sonra eme'de Mahkeme heyetiyle bir grme yapan Reisicumhur'un, Paalarn zerine fazla gidilmemesi yolunda telkinde bulunduu muhakkaktr. Hadiseden takriben bir yl sonra, mahkemede sank olarak yarglanan ocukluk arkada Ali Fuat Paa'ya hitaben Mustafa Kemal Paa, "Paalar senin hatrn iin affettirdim!" diyerek, mahkeme zerindeki tesirini kabullenmitir. 11 Temmuz gn sorgular tamamland ve Necip Ali Bey, sanklar hakknda talep ettii cezalan a-klad. Mddeiumumi bu defa ttihat ve Terakki Cemiyeti ile TCF'nin ie karm olduuna ilaveten, ter- . tibin apka Kanunu ve eyh Sait isyan ile de ilgisi olduunu iddia ediyordu. Mahkeme, kararn 13 Temmuz gn aklad ve aada isimleri verilen 15 kiinin idamna karar verildi: Ziya Hurit (Eski Lzistan Mebusu) Ahmet kr (Eski Maarif Nzn ve izmit Mebusu) Grc Yusuf Lz ismail opur Hilmi Sar Efe Edip Abidin (Saruhan Mebusu) Halis Turgut ( Sivas Mebusu) ismail Canbulat ( istanbul Mebusu) Rt Paa ( Erzurum Mebusu) Hafz Mehmet (Eski Trabzon Mebusu) Rasim(Baytar) Miralay Arif (Ayc-Eskiehir Mebusu)) Kara Kemal Abdlkadir (Eski Ankara Valisi) Listede yer alan Halis Turgut ve ismail Canbu-lat'n idamlarna karar verilmesi olduka artc ve ilgin ekilde cereyan etmitir. Mahkeme, karar ilk defa aklad zaman bu iki ahs 10'ar sene krek hapsine mahkum edilmi bulunuyorlard. Son defa savunmalar istendiinde, verilen cezaya itiraz eden Halis Turgut ve ismail Canbulat, bu defa hapis yerine idamla cezalandrldlar. Karara gre TCF'nin nde gelen isimlerinden Kzm Karabekir, Ali Fuat (Cebe-soy), Cafer Tayyar, Refet (Bele), Mersinli Cemal Paalarla, Sabit, Mnir Hsrev, Faik , Bekir Sami, Kmil, Zeki, Besim, Feridun Fikri, Halit ve Necati Bey'ler beraat etmilerdi. Karar o gn Reisicumhur Mustafa Kemal Paa tarafndan tasdik edildi ve idamlar, ayn gnn gece yansnda izmir'in muhtelif semtlerinde infaz edildi, idama mahkum edilenlerden Kara Kemal Bey, infazdan iki hafta sonra 27 Temmuz gn, istanbul'da polis tarafndan sktrld evde intihar etti. Abdlkadir Bey ise Yunanistan'a kamak isterken yakaland ve 31 Austos'ta idam edildi. Her iki ahs da, mahalli gazetelere varana kadar yaplan bir duyuru ile aranmaktaydlar ve ihbarclara gnn parasyla on- bin lira mkafat vaad edilmiti. Bu arada suikast ihbar eden Giritli evki de 6500 liralk nakdi mkafat ald. Ankara Durumalar ve ttihatlar'tn Yarglanmas Bununla beraber izmir Suikast davas sona ermi olmuyordu. Mahkeme heyeti, karar aklarken, haklarnda yaplan tahkikatn yetersizlii sebebiyle tamam eski ittihatlardan meydana gelen Ergani Mebusu ihsan, Eski Ardahan Mebusu Hilmi, Eski Maliye Nazr Cavit, Eski Mersin Mebusu Selahattin, Eski Sivas Mebusu Kara Vasf, Eski Erzurum Mebusu Hseyin Avni (Ula), Eski izmir Valisi Rahmi, istanbul Mebusu Rauf (Orbay) ve Adnan (Advar) Beylerin Ankara'ya nakledilerek orada yarglanmalarna karar verdi. Ankara stikll Mahkemesi 17 Temmuz'da izmir'deki iini bitirerek Ankara'ya dnd. Hadiseyle ilgili bulunan baka sanklar da yarglanmak zere daha nce Ankara'ya sevkedilmilerdi. Mahkeme, o gnlerde basnn "Kara ete" adn verdii eski ttihatlarn sorgulamalarna derhal balad. Bu arada tevkif edilenlerin says 58;i bulmutu. Mddeiumumi Necip Ali Bey, iddianamesini 2 Austos'ta okudu ve izmir Suikasti ile eski ittihatlar arasnda manidar bir ba kurmaya gayret gsterdi. 10 Austos'ta Cavit Bey'in, ertesi gn Hseyin Cahit (o esnada istikll Mahkemesi'nin daha nceden verdii cezay tamamlamak zere orum'da srgnde bulunuyordu) ve Salh Cimcoz'un ifadesi alnd. Bu mahkemede eski ttihatlarn Trkiye'de bulunan btn mruf simalar sorguya ekildi. 23 Austos'ta verilen ifadelerin nda Mddeiumumi Necip Ali Bey yeniden iddianamesini okuyarak, ittihatlarn umumi harp esnasnda ekeri drtbuuk kurua mal ettikleri halde ahaliye okkasn yz kurutan sattklarn da ihtiva eden sulamalarda bulunduktan sonra sanklarn mdafaalarna geildi. 25 Austos'da mdafaalar dinlendi ve karar 26 Austos'ta akland. Cavit, Dr. Nazm, Ardahan Mebusu Hilmi ve Nail Beylerin idamlarna, aralarnda Rauf ve Eski izmir Valisi Rahmi Bey'in de bulunduu be kiinin onar yl hapislerine karar verildi. Kalan 37 sann beraatine hkmolundu ki, sanklarn bazlar dva devam ederken susuz bulunarak

istikll Mahkemelerinin Sonu Ankara istikll Mahkemesi, ittihatlarn yarglanmasndan sonra, sanklara vaktiyle yardm ve yataklk e-denlerle, soygun, katil gibi sradan sularla da bir mddet ilgilendi. 28 ubat 1927 tarihinde yaplan Cumhuriyet Halk Partisi grup toplantsnda Bavekil ismet Paa, hadiselerin tamamen yatm olduuna binaen Takrir-i Skn Kanunu'nun iki yl daha uzatlmas ama istikll Mahkemeleri'nin 7 Mart 1927'de sona erecek grev sresinin uzatlmamasn istedi. Teklif 2 Mart gn Meclis'te kabul edildi ve istikll Mahkemeleri'nin fiili varl sona erdi ve Mahkeme elindeki dosyalar normal mahkemelere devretti. Bununla beraber istikll Mahkemeleri'ne vcut veren istikll Mehakimi Kanunu ve ekleri, ancak 4 Mays 1949 tarihinde 5384 sayl kanunla yrrlkten kaldrld. Bu kanun teklifinin altnda vaktiyle istikll Mahke-meleri'nde sank olarak yarglanmas istenen Dr. Adnan Advar'n imzasnn bulunmas yannda iletilmemi bile olsa istikll Mehakimi Kanunu'nun, Tek Parti devriyle yat olmas ilgin bir noktadr.

Son Sz ve Deerlendirme Devlete kar ilendii varsaylan baz sularn, hukuki dzen iinde ileyen normal mahkemeler yerine, zel kanun ve kararlarla kurulmu olaanst mahkemelerde yargya tabi tutulmas, sadece Trkiye'de raslanan srad bir hadise deildir. Bilhassa ihtill, isyan, anari ve zellikle sava hallerinde, normal mahkemelerin tbi bulunduu usul kaidelerini hzl ve etkili iletmek gayesiyle bu yola bavurulduu biliniyor. Bu gibi olaanst yarg kurullar, ne kadar makl gerekeler zerine bina edilirse edilsin, belirli bir zaman getikten sonra, eskilerin "mme vicdan", yeni tbirle kamuoyu denilen ey indinde mahkm edilmek akbetinden kurtulamyor. Yakn tarihimizde kurulmu bulunan ilk olaanst mahkeme, II. Abdlhamid'in, iktidarn pekitirdikten sonra, amcas Sultan Abdlaziz'in katlini soruturmak zere Yldz Saray bahesinde toplad "Yldz Mahkemesi" olmutur. 1881 ylnda cereyan eden bu mahkemede Midhat Paa'nn lme mahkum edilmesine ramen Padiah iradesiyle cezasnn srgne evrilmesi, bugn dahi baz tarih yazarlar tarafndan iddetli tenkidlere hedef tekil etmektedir. Yldz Mahkemesi'ni takib eden yllarda olaanst mahkemeler ikinci defa, 31 Mart Vak'asn takib eden gnlerde kurulan "Divan- Harp'ler oldu. syana katld gerekesiyle yzlerce san yarglayan Divan- Harpler, bir sre sonra rpc ayr'nda kafa eken sarholar, "db- umumiye ve milliyeye muhalif hareket etmek" suundan tr hafifmerep kadnlar bile yarglamaya balamt. Divan- Harp uygulamalar Merutiyet yllarnda tekrar edildi; Ermeni Muha-cereti'nin ardndan kurulan Nemrut Mustafa Divan- Harp Mahkemesi'nin. Boazlyan kaymakam Kemal Bey'i ve Bahe Mfts'n siyasi basklar neticesi i-dam etmesi o yllarda mme vicdann ciddi surette yaralamt. Mahmut evket Paa'nn katillerinin ve ttihatlarn mehur tetikesi Yakup Cemil'in yarglanmalar da yine Divan- Harpler vastasyla olmutu. Divan- Harp ve olaanst mahkeme geleneinin. I. TBMM Hkmeti ve Cumhuriyet devrindeki uzants stikll Mahkemeleridir. 1927'den sonra fiilen iletilmemesine ramen Cumhuriyet tarihinin demokrasili yllarnda bile olaanst" mahkeme kurmak gelenei devam etti. I960 ylndaki askeri darbenin ardndan kurulan Yassada Mahkemelerine mensup bir hkimin sanklara,"sizi buraya tkan kuvvet byle istiyor!" cmlesi, bir anlamda stikll Mahkemesi geleneinin, ok partili siyasi hayatta bile devam edebildiinin ak gstergesiydi. 12 Marttan sonra kurulan Skynetim ve Devlet Gvenlik Mahkemeleri, hl olaanst bir yarg biimi olarak mer'i hukukumuz iindeki yerini korumaktadr. stikll Mahkemeleri'ni deerlendirmek sz konusu olduunda, iki farkl "istikll Mahkemesi" kavram ile karlayoruz. 1920'cle kurulan lk stikll Mahkemesi ile 1927'de faaliyetine son verilen son stikll Mahkemesi tarihi adan her ne kadar birbirinin devam gibi grnyor, ayn hukuk stats iinde alm saylyorsa da. mahkeme heyetlerini motive eden sebepler bakmndan aralarnda mhim farklar bulunduu aikrdr. stikll Harbi devam ederken faaliyette bulunan stikll Mahkemeleri, bir nevi sava hukuku (martial law) erevesinde faaliyet gsterdiler ve o gnlerde ciddi bir problem halini alm bulunan asker kaaklarn caydrmak gayesiyle hizmet ettiler. Mahkemelere hkim olarak mebuslarn tayin edilmesi. I. TBMM'nin anayasal altyapsnn msaade ettii bir uygulamayd. Yasama, yrtme ve yarg fonksiyonlarn uhdesinde toplayan bu Meclisin yeleri, harp mddetince btn dikkatlerini zafere teksif ederek fedakr bir mesai verdiler. Harp devam ederken bu Meclisin yelerinin, herhangi bir siyasi kar hesab iinde bulunduklarn gsterir hi bir ciddi delil yoktur. Meclis Reisi olarak Mustafa Kemal Paa. hemen btn mebuslarn nezdinde tartmasz bir karizma otoritesi olarak destek buluyordu. I. Meclis bnyesinde farkl bir siyasi meslek temsilcisi olarak II. Grup'un km olmas, bir itiraz unsuru olarak kullanlamaz, zira II. Grup'u bir siyasi zmre olarak birbirine yaklatran etkilerin tamam. Mustafa Kemal Paa ve yakn evresinin, bilahere Halk Frkas adn alacak olan gruptan gelmiti. Mustafa Kemal Paa Mays 1921"de Anadolu ve Rumeli Mda-faa-i Hukuk Grubu'nu kurarken, sonradan II. Grup diye adlandrlacak olan zmreden yaplan mracaatlar geri evirmi, hatt II. Grup'un nderlerinden birisi olan Hseyin Avni Bey'in bu yoldaki ak tavrna ilgi gstermemiti. phesiz her yenin kendine mahsus bir siyasi meslei ve felsefesi bulunmasna ramen lkenin geleceini ve savan seyrini ilgilendiren konularda tam bir btnleme sergileyebilen Meclis, bylece i siyasete dnk hesaplarn da yapld (ki bugnn llerine gre gayet normal karlanmas gereken) bir siyaset arenas haline gelmiti. istikll Mahkemelerini aibe altnda brakan gelimeler, Trkiye'nin siyasi atmosferinde olumaya balayan normale dn iaretleriyle balad. Yunan ordusunun, sadece kendi kuvvetine dayanarak Anadolu'da artk taarruzi bir harekt yapamayaca iyice belli olduktan sonra, I. TBMM'nin sergiledii teca-ns, yerini siyasi yelpazenin oksesliliine terketti. Bundan byle ortada kazanlmas gereken bir lm-dirim harbi deil,

paylalmas gereken bir siyasi iktidar duruyordu. Sulh anlamas imza edildikten sonra siyasi iktidarn emrindeki Meclis ekseriyetinin kontrolne verilen bir istikll Mahkemesi'nin, bundan byle yakn ve uzak vadeli siyasi hesaplamalar ve menfaatler uruna kullanlmas kanlmazd. istikll Mahkemelerinin ikinci dnemi diye adlandrabileceimiz 1923-1927 yllar arasnda kurulan istikll Mahkemeleri, kurulularnda, ye seiminde ve tek tek yelerinin zihnindeki iyiniyet pay ne o-lursa olsun siyasi kavgann dnda kalamazd ve yle oldu. Cumhuriyet'in ilann takib eden gnlerde, iki istanbul gazetesinde neredilen bir mektup zerine kurulan istanbul istikll Mahkemesi'nden balamak zere, kurulan son mahkemeye kadar btn heyetler, isteyerek veya istemeyerek olsun, siyaset kavgasnda kullanldlar. Sz konusu sularn, tabii hakim esasna gre kurulmu bulunan normal mahkemelerde yarglanabileceine dair btn muhalif grler, Mecliste hsnkabul grmedikten baka, potansiyel rejim dmanlar olarak da dikkat ekti. Halk Frkas'nn mfrit taraftan olarak bilinen mebuslar, bu gibi Meclis tartmalarnda, inklp edebiyatyla bir arada sunmaya itina ettikleri bir demagojinin kamufle ettii tehditlerle muhalefeti etkisiz hale getirdiler. Yeni rejimin ilk gvde gsterisini, istanbul matbuatnn nl isimlerinin istikll Mahkemesi karsna karlmas tekil eder. Sonu beraatle neticelenmi bile olsa hkmetin setii slp, kamuoyunun serbeste oluturulabilmesinde bundan byle hkmet dnda hibir kuvvetin pay olmadn vurguluyordu. Merutiyet ve hatt Mtareke devrinde bile ileli gayretlerle bir gelenek tesis etmeyen basn, bundan byle Abdlhamid devrini kandille aratr bir sk kontrol rejimine tabi olacakt. Bu mesaj deerlendirmekte zaaf gsteren baz gazeteciler, bu defa eyh Sait tsyan'na ilham ve moral verdikleri iddiasyla yeniden stikll Mahkemesi nne karldlar. ark istikll Mahkemesi, sanklarn Mustafa Kemal Paa'ya yazdklar af dilekesinin de tesiriyle gazetecileri serbest braktysa da, Ankara'daki mahkeme Hseyin Cahit'in izmeyi atna hkmederek kendisini mr boyu srgne mahkum etmekten ekinmedi. istanbul matbuat bylece, yeni dzende kimin daha kuvvetli olduunu ve hangi kuvvete itaat edilmesi gerektiini deneme-yanlma yoluyla da olsa renmi oldu. eyh Sait syan'nn ardndan karlan Takrir-i Skn Kanunu'nun, isyan blgesiyle snrl braklma yarak btn Trkiye'ye temil edilmesi, iktidar e-linde bulunduran g odann henz kendinden yeterince emin olmadn gsteriyordu. 1924 ylnda tekilatlanmaya balayan legal muhalefet, sradan bir i'tizal hareketi deil, Milli Mcadele'ye imzasn atm komutanlardan mteekkil bir siyasi parti grnmndeydi. Halk nazarnda kredileri vard ve frka programlarnda, iktidarn husumetini ekebilecek hibir inklp aleyhtar madde bulunmuyordu. TCF muhaliflerince ikiyzllk olarak nitelendiren frka program, aslnda son derece samimidir ve iaret ettii temel siyasi haklar bakmndan Halk Frkas programndan daha Batl ve ilerici bir espri tar. Frka kurucularnn ahsiyeti, hayat felsefesi ve gemileri de bu hkm doallar bir izgi gstermektedir. Siyasi platformda TCF'nin varlna gsterilen tahammlszlk, inklp veya cumhuriyet aleyhtar olmalarndan deil, Halk Frkas'nn ancak iddet gsterileriyle elinde tutabildii iktidar paylaabilme ihtimalinden kaynaklanyordu.Bunun haricinde TCF'nin irtica ya da Cumhuriyet aleyhtarlar ile manl balar tesis ettiine dair her delil ve iddia, hayli zorlanm bir yorum ve (istikll Mahkemelerinin izmir Suikast davasndaki tutumu hatrlanacak olursa) komplo olmaktan baka anlam tamamaktadr. Esasen istikll Mahkemesi hkimlerinin, ne zaman kendilerini adalet datmaya memur bir "hkim" gibi grdkleri ve hissettikleri, ok su gtrr bir meseledir. Mahkeme esnasndaki davranlarna, kaytlara gemi ifadelerine ve ilerinde pek aznn brakt htralarna istinaden rahata ileri srlebilir ki, istikll Mahkemesi hkimleri, mtel bir hukuk ve adalet kavramndan ziyade, gnn ihtiyalarna ve icaplarna, siyasi iktidarn temayl ve direktiflerine uygun davranma endiesini tamlard. Bu hkm, ilk dnem stikll Mahkemeleri iin bir nebze yumuatmak kabildir: ama ikinci dnemde stikll Mahkemesi hkimlerinin siysi arlk tayan her dvada, "yukardakilerin" im ve hatt aikr direktiflerine gre hkm verdiine dair sarih rnekler mevcuttur: Sol eilimli kii ve kurulularn dvalarnda karar tansiyonunun. So\yet Hkmeti ile ile kurulan siysi mnasebetin seyrine gre ayarlanmas-. 1922'de Garp Cephesinde I. Ordu komutan olarak grev yapan Ali ihsan (Sabis) Paa'nn yarglanmasndan Mustafa Kemal Paann "rica ve srar" zerine vazgeilmesi. erkez Ethem meselesinde Dahiliye Vekili Refet Bey'in yarglanmasndan yine rica zerine vazgeilmesi. stanbul ve ark istikll Mahkemelerinde gazetecilerin iki defa. vki "rica ve im "zerinesalverilmeleri ve izmir Suikast dvasnda TCF'ye mensup paalarn mahkm olmaktan son anda kurtulmalar, kaytlara gemi mdahele hadiselerinden bazlardr. Aslnda stikll Mahkemelerinin kurulmas, -yelerinin seimi , hangi sulan yarglayabilecekleri ve verdikleri idam cezalarnn infazna yetkili olup olmadklar gibi hususlarn Meclis tarafndan (yani iktidar ounluunca) kararlatrld gz nne alnacak olursa, siyasetin glgesi, hemen btn dvalar rtecek derecede genilemektedir. Siysi etki, bilhassa izmir Suikast dvasnn ikinci safhasnda, mehur tttihatlar'n Ankara'da yarglanmas esnasnda zirve noktasnda erimi bulunuyordu; yle ki, bu dvada mahkeme heyeti, sanklarn zmir suikast ile ilikilerini bile geri plana atarak, Birinci Dnya Harbi ncesindeki eylemlerini ve kusurlarn su delili olarak kabul etme tarzn benimsemekle, "adli yarg" yerine "siyasi tasfiye" heyeti olarak vazife yapmaktan ekinmemiti. Bu ftursuzluu, elbette mahkeme heyetini motive eden kudretin, kendisini iktidarnn zirve noktasnda grmesiyle izah edebiliriz. istikll Mahkemeleri, bilhassa apka Inklb'na bal dvalarda, siysi iktidarla kurduklar ilikinin yakn veya uzak oluuna gre tara eraf arasnda da bir tasfiye cihaz gibi almaktan kurtulamadlar. Tarada "efkr- umumiye"yi ekillendirmeye kabiliyet ya da istidad bulunan her g oda, istikll Mahkemeleri vastasyla siysi mcadelenin dna i-tildi. 1927'den sonra Tek Parti devrinin, 27 ncesine gre siyasetin stabiliteye kavumasnda elbette bu tasfiyelerin nemli yeri vardr. 1927'den sonra kanunen mmkn olmakla birlikte, yeniden istikll Mahkemeleri kurmak yoluna neden gidilmediinin cevab da yukardaki cmlede bulunabilir. Ne Serbest Fr-ka'nn kapatlmasnda, ne Menemen hadisesinin ko-vuturulmasnda, ne de Dersim Isyan'nn bastrlmasnda istikll

Mahkemesi tesisine lzum hissedilmeyi-i olduka anlamldr ve siysi iktidarn, btn kurumlaryla kendinden emin tavrn aksettirir. istikll Mahkemeleri'nin kurulu ve ileyi tarzn, bir nevi tersinden komplo nazariyesine gre i-zah etme gayretinde bulunan grler vardr. Bu grn en selahiyetli savunucusu olarak Prof. Dr. Er-gun Aybars'dan ve onun iki cilt halinde yaymlanan stikll Mahkemeleri isimli eserinden bahsetmek gerekiyor. Prof. Aybars, cidden byk emek mahsul olan aratrmasyla (ki eserin 1920-1923 yllarn kapsayan ilk blm doktora, 1923-1927 yllarn inceleyen ikinci blm doentlik tezi olarak hazrlanmtr), Trkiye Cumhuriyeti tarihinin istikll Mahkemeleri konusunda akademik aratrma yapan ilk ve en nemli yazar olmas sfatyla vazgeilmez bir referans noktasdr. Bu almann plan iskeletinde ve bilhassa temel bilgilerin temininde, ad geen eserlerden istifa edildiini de belirtmeliyiz. Ne var ki Er-gun Aybars, istikll Mahkemelerinin varln ve alma tarzn btnyle "inklplar koruma" teorisine dayandrarak, tarih nazarnda istikll Mahkemelerini "ibra" etmek iin bize gre gereksiz bir gayret sarfetmitir. Genel deerlendirmenin son safhasnda, "istikll Mahkemesi" denince akla gelen bu iki eserdeki nemli yorum hatlarndan bazlarn iaret etmek gerekiyor Prof. Aybars, eserinin ilk cildinin 55'inci sayfasnda, stikll Mahkemelerinin varlk sebebini izah etmek iin, mevcut mahkemelerin almalarnn ve sistemlerinin bozuk olduuna iaret ediyor ve bu mahkemeleri "almalar, kendilerine verilmi olan yetkiyle snrlyd...bu uygulama yntemi insanlar uyuturup, davalarn hzn azaltyor, cezann ibret ynn yok ediyordu" cmleleriyle tenkid ediyor. Yazara gre normal mahkeme hakimlerinin ou "ulusal amac anlamas olanaksz" kiilerdi ve bazen "dam gereken' birinin yntem dolaysyla beraat ettii "grlyordu. Bu hakimlerin hemen hepsi "medrese mezunu, alaydan yetime kiiler"di ve ve byk bir ksm "halifeci-padiah" kimselerdi. Yazar ayn cildin 66'nc sayfasnda istikll Mahkemelerinin,"ulusal inantan ve ihtiyatan doan devrim ve ihtill mahkemeleri" olduu belirtmekte, 85'nci sayfada ise mahkemelerin "karar vermek iin delile ihtiyac olmadn, kararlarn vicdani kanaate gre verebileceini, buna ramen haklarnda delil bulunmayanlarn beraat etmesinin, bu mahkemelerin ne derece dil olduuna rnek" tekil ettiini ileri srmektedir. Prof. Aybars, siyasi muhalefetin istikll Mahkemelerini tenkid etmesine de raz deildir. 135'nci sayfadaki ifadeye gre mahkemeleri terr arac olarak gren aleyhtarlar, ilk frsatta kaldrlmasna alyorlard ve bunlarn iinde erkez Ethem taraftarlar bile vard. Muhaliflerin stikll Mahkemelerinden ekinmeleri iin "kiisel sorunlar olmalyd". Mteakip sayfadaki ifadeye gre muhalifler tenkidlerine henz mahkemeler alrken balamlard , bu da "teklifleri yapanlarn pein fikirli olduklarn gsteriyordu". Yazar, 31 Temmuz 1922'de kabul edilen stikll Mehakimi Kanunu'nun getirdii yetki kstlayc hkmleri, "Mahkemelerin ihtillci karakterini yok" ettii gerekesiyle eletirmekte, bu kanunla ihdas edilen mddeiumumilik makamn, "tutuklama ve karar konusunda mahkemeler iin engel durumunda" olmakla sulamaktadr (s. 181, 183). Bu cildin deerlendirme ksmnda, 1924 ylnda karlan genel aff da e-letiren yazar, serbest braklan kiilerin "ilerde Trk Devrimi iin tehlikeli" olacaklarn ngrmektedir (s.224). Aratrmasnn devam niteliindeki ikinci ciltte de yazar, verdii byk gayreti hie sayan ve glgeleyen bir sbjektivite ile, bir tarih aratrmasnda yorumun nasl "yaplmamas" gerektii konusunda parlak misaller vermektedir. 16'nc sayfada muhalefeti "kiisel ihtiraslar" peinde komakla sulayan Prof. Aybars, "Muhalif gruplarn faaliyetinin artmas, Trk Devrimi iin tehlikeli olmaya balamt. zellikle stanbul basnnda beliren muhalif yayn endie verecek boyutlara ulayordu" hkmlerini verdikten sonra devrimin gerek amacnn " ada, demokratik bir lke kurmak olduunu" da belirterek, bilhassa devrim yaplrken muhalefet ve hr basn gibi oulcu unsurlardan ne anladn da izah etmektedir (s.21). stanbul basnn yarglayan stanbul stikll Mahkemesinin kuruluunu, devrime kar koyanlara devrimin gcn gstermek ve gerici basn .susturmak gibi gerekelerle savunan yazar (s.30), 56. sayfada, stikll Mahkemelerinde hkm giyenlerin temyize bavurabilmesi iin alan evrelerin gayretlerini yle eletirmektedir:" Bir devrim mahkemesi kararlar iin temyiz yolunun ak olduunu dnmek bile, bir ok kimsenin iinde bulunulan ortam ve devrim srecini anlayamadklarn veya onu yozlatrmaya altklarn gsteriyordu". Yazar'n istikll Mahkemeleri ruhu ile ne derece ayniletiini anlamak asndan 140. sayfada zikredilen bir hadiseye dikkat etmek gerekiyor. ark stikll Mahkemesi'nde, bir duruma esnasnda mddeiumumi ile hakim arasnda anlamazlk km, Mddeiumumi' Sreyya Bey' (rgeevren)in mtalaa iin Ankara'ya bavuracan sylemesi zerine hakimlerden Ltfi Mfit Bey, "Bizim belli bir amacmz vardr. Ona varmak i-in arasra kanunun stne de karz" demiti. Yazar, bu hadise hakknda aynen u yorumu yapmakta-dr;"Ltfi Mfit Bey'in szlerinde inklp eylemin ve istikll Mahkemeleri'nin karekterini belirtmesi ynnden byk bir gerek pay vard". Prof. Dr. Ergun Aybars, byk emek ve dikkat sarfederek yapt bu almay, yukarda yanlmada dahi bulunmadan iktibas etmee altmz -ve tamam zikredilenden herhalde be on kat daha fazla olan-, savunmac bir yorum anlayyla ele almtr. Prof. Aybars'n bu iki ciltlik almasnda, Cumhuriyet tarihimizi bir kavga alan olmaya srkleyen ind ve tekelci tutumdan ok sayda rnek bulmak mmkndr, istikll Mahkemelerini, bir istikll Mahkemesi mensubunun hatratnda dahi grlmeyecek derecede hevesli ve ne yazk ki ilm arl hayli tartma gtrecek keyf yorumlarla savunmaa kalkan yazar, yukarda da belirttiimiz zere, "nasl yaplaca" konusunda deil ama, "nasl yaplmamas gerektii" konusunda, hatr saylr bir metod numunesi ortaya koymu bulunmaktadr. Netice olarak istikll Mahkemeleri'nin yakn tarihimizin iindeki safahatna bir hatime olabileceine inandm ilgin,bir iktibasla, Falih Rfk Atay'n ankaya'sndan aldm bir paragrafla hatm-i kelm etmek istiyorum: "Ne kadar yazk ki, yeni rejimin otoritesi, zmir ve Ankara sehpalar stnde tutundu. Bu kesin tasfiye, her trl aleyhtarln ve gericiliin btn cesaretlerini krd. Mustafa Kemal'e balad inklb tamamlamak frsatn verdi. Nasl ki, Merutiyette ittihat ve Terakki otoritesi de taklib-i hkmet hadisesinin sehpalar stnde tutunmutu.

Fakat, hkmet iinde hkmet gibi, bir de istikll Mahkemesi otoritesi meydana geldi. Reisin evi hemen hemen "merci-i enam" idi. Bu hal, ismet Paa'nn devaml srarlar zerine bir akam, Ankara Pa-las'n bir balosunda Mustafa Kemal'in istikll mahke-mecilerini arp hemen orackta vazifelerine nihayet vermelerine kadar srd."

KTABYAT (Alternatif niversite Kitaplar dizisinin genel izgisine uyularak, rahat bir okuma salamak amacyla a-kademik dipnotlama tarzna riayet etmediimiz bu almann kaynaklan aada sralanmtr. Bu liste, konu zerinde derinlemesine okuma arzusu gsteren okurlar iin bir kitap listesi olarak da deerlendirile-bilir.) Alkan, Ahmet Turan, "stikll Mahkemesi'nin Sivas Gnleri ve Muhaliflerin Tasfiyesi",Tarih ve Top-. hm, Say: 62,63,64, (ubat-Mart-Nisan 1989) Atay, Falih Rfk, ankaya, istanbul, 1969, 586 s. Aybars, Ergun, stikll Mahkemeleri, Bilgi Yaynevi, istanbul, 1975, 272 s. ---------------, stikll Mahkemeleri 1923-1927, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1982, , 432 s. Cebesoy, Ali Fuat, Siysi Htralar n. Ksm, istanbul, I960, 254 s. Dstur, (nc Tertip), C.I-6 Erman, Azmi Nihat, zmir Suikasti ve stikll Mahkemeleri, Temel Yaynlar, istanbul, 1971, 191 s. Gololu, Mahmut, Cumhuriyete Doru 1921-1922, Ankara, 1971,420 s. --------------, Trkiye Cumhuriyeti 1923, Ankara, 1971, 329 s. ----------------, Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Ankara, 1972, 326 s. Kandemir, (Feridun), Cumhuriyet Devrinde Siyas Cinayetler, Ekicigil Tarih Yaynlan, istanbul, 1955, 125 s. Kansu, Mazhar Mfit, Erzurum'dan lmne Kadar Atatrkle Beraber, TTK Yay. (C.I-II),Ankara, 1988 Kl Ali, stikll Malkemesi Hatralar, Sel Yaynlar, istanbul, 1955, 108 s. Kutay, Cemal, "stikll Mahkemesinin Esas Dosyalan Ne Oldu?",Tarih Sohbetleri-2,Istanbul, 1966,s. 276 Krkolu, mer, Trk-ngiliz likileri (1919-1926), A..S.B.F. Yay., Ankara, 1978, 350 s. Nadi, Yunus, Birinci Byk Millet Meclisi, Sel Yaynlar, istanbul, 1955, 110 s. apolyo, Enver Behnan, Mustafa Kemal Paa ve Mill Mcadelenin lemi, nklp ve Aka Yay., istanbul, 1967 204 s. Tahir'ul Mevlevi, Matbuat Alemindeki Hayatm ve stikll Mahkemeleri, (Hz.S. Albayrak), Nehir Yay., istanbul, 1990, 430 s. TBMM Gizli Celse Zabtlar, i Bankas Yaynlar, Ankara, 1985, C. 1-4. Tuncay, Mete, Trkiye Cumhuriyeti'nde Tek-Parti Ynetimi'nin Kurulmas (1923-1931), Yurt Yaynlar, Ankara, 1981,486 s. Zrcher, Erik Jan, Milli Mcadele ttihatlk, Balam Yaynlar, istanbul, 1987, 335 s.

EKLER HYANET-I VATANYE KANUNU Kanun No: 2 (29 Nisan 1336-1920) MADDE 1- Makam muallayi hilafet ve saltanat ve memaliki mahrusei ahaneyi yed'i ecanipten tahlis ve taarruzat defi maksadna matuf olarak teekkl e-den Byk Millet Meclisi'nin meruiyetine isyan mu-tazammn kavlen ve ya fiilen veya tahriren muhalefet veya ifsadatta bulunan kesan, haini vatan addolunur. MADDE 2- Bilfiil hiyaneti vataniyede bulunanlar aiben idam olunur. Fer'an zimethal olanlar ile mteebbisleri kanunu cezann krk beinci ve krk altnc maddesi mucibince tecziye edilirler. MADDE 3- Vaiz ve hitabet suretile alenen veya ezminei muntelifede ehas muhtelifeyi srren ve kavlen hiyaneti vataniye crmne tahrik ve tevik e-denlerle ibu tahrik ve teviki suver ve vesaiti muhtelife ile tahriren ve tersimen irtikap eyleyenler muvakkat kree konurlar. Tahrikat ve tevikat sebebile maddei fesat meydane karsa muharrik ve mevvikler idam olunurlar. MADDE 4- Hiyaneti vataniye maznunlarnn mercii muhakemesi ika crm edilen mahaldeki bidayet ceza mahkemesidir. Ahvali mstacele ve fevkaladede maznunun derdest edildii mahal mahkemesi de icray muhakeme ve itay karara salahiyettardr. (Kanunun tamam 14 maddedir) Dstur, nc Tertip, C.l, s.4 FRARLER HAKKINDA KANUN Kanun No:21 (11 Eyll 1336-1920) MADDE 1- Muvazzaf ve gnl ile hizmeti askeriyeye dahil olupda firar edenler ve ya her ne suretle olursa olsun firara sebebiyet verenler ve firari derdest ve evkinde tekasl gsterenler ve firarileri ihfa ve iae ve ilbas edenler hakknda mlki ve askeri kavaninde mevcut ahkam ve indelicap dier gna mukarrerat cezaiyeyi mstakillen hkm ve tenfiz etmek zre Byk Millet Meclisi azalarndan mrekkep (stikll Mahkemeleri) kurulmutur. MADDE 2- Bu mahkemeler azasnn adedi () olup Byk Millet Meclisinin ekseriyeti arasyla intihap ve ilerinden birisi kendileri tarafndan Reis addolunur. MADDE 3- t s. bu mahkemelerin adedini ve mntkalarn Heyeti Vekilenin teklifi zerine Byk Millet Meclisi tayin eder. MADDE 4- stikll Mahkemelerinin kararlar kati olup infazna bilumum kuvayi msellaha ve gayri msallahai devlet memurdur. MADDE 5- stikll Mahkemelerinin evamir ve mukarreratn infaz etmeyenler veya infazda tealll gsterenler ibu mahkemeler tarafndan taht muhakemeye alnr. (Kanun 9 maddeden ibarettir) . Dstur, nc Tertip, C.l. s. 61 STKLL MAHKEMELER KANUNUN BRNC MADDESNE MZEYYEL KANUN Kanun Nor 28 (26 Eyll 1336-1920) Kumandanlarn meratibi askeriye arasnda itaat ve inzibat teminine matuf hukuk ve selahiyetleri mahfuz kalmak zere istihls ve istiklli vatan ve hilfet iin mcahede eden Byk Millet Meclisinin a-mal ve makasdna mnafi olarak dmann maksat ve menfaatini tervi yollu tevikat ve tahrikat ve ifsa-datta bulunanlar ve memleketin kuvay maddiye ve maneviyesini her ne suretle olursa olsun kesiti tenkise syedenler ve dman hesabna asker ve siyas casusluk edenlerle 29 Nisan 1336 tarihli hyaneti vataniye kanununun muhtevi olduu mevaddan dolay maznunualeyh bulunanlarn icray muhakeme ve ve tenfizi hkm selahyeti stikll Mahkemeleri teekkl eden mntakalarda mahakimi mezkureye verilmitir. Elyevm bidayet mahakiminde derdesti r'yet bulunan mevat stikll mahakimine devrediimeyip bidayet mahkemeleri tarafndan inta edilecektir. Dstur, nc Tertip, C. 1, s.78 STKLAL MEHAKM KANUNU Kanun No: 249 (31 temmuz 1338 - 1922) MADDE 1-lcra vekilleri heyetince gsterilecek lzum ve Byk Millet Meclisince ekseriyeti mutlaka ile verilecek karar zerine icap eden mahallerde stikll Mahkemeleri tekil olunur. MADDE 2- Bu mahkemeler Byk Millet Meclisinin ekseriyeti mutlakas ve reyi hafi ile kendi azas meyanndan mntehap bir reis ve iki aza ile bir mddei umumiden teekkl eder. Ancak tflfcyeti mah-* kemeye vaki olacak noksann ikmalini teminen ayrca bir aza daha intihap olunur. MADDE 3- stiklal Mahkemelerinin vezaifi bervechi atidir: A- Muvazzaf ve gnl ile hizmeti askeriyeye dahil olup ta firar edenler ve firara sebebiyet verenler ve firari derdest ve evkinde tekasl gsterenler ve firarileri bilihtiyar ihfa ve iae ve ilbas edenler hakknda ceza kanunnamesile askeri kavaninde muayyen cezai hkm ve esbab muhaffefe ve med-dede mevcut olduu takdirde yalnz bu fkradaki ce-raime mnhasr olmak zere tensip edecei dier gna mukarrarat ittihaz eylemek. B- 29 Nisan 1336 tarihli hyaneti vataniye kanununun muhtevi olduu ceraimi. C- Devletin emniyeti hariciye ve dahiliyesini ihlal edenler hakknda ceza kanununun birinci babnn birinci ve ikinci fasllarnda muharrer ceraimi.

D- Askeri ve siyasi casusluk ve suikast siyasi ve asker ailelerine taarruz ceraimi. H- Seferberlikte tedariki vesaiti nakliye komsiyonlarnn Sui istimalat ve msamaha ti hakknda askeri ceza kanununa mzeyyel 12 evval 1332 ve 21 A-ustos 1330 ta'rihli kanunu muvakkatin birinci maddesini muaddil 28 Rebilahr 1332 ve 2 Mart 1331 ta->hli kanunda musarrah ceraimi r'yet etmek. K- htilasta Txilunan, rvet alan bilumum memurini mlkiye ve askeriyeyi ve bunlara hangi snftan olursa olsun itirak ve vesatat eyliyenleri. S- Nfi memuriyetinden istifade ederek halka* zulm ve ikencede bulunan memurini mlkiye ve askeriyeyi muhakeme etmek MADDE 4- Byk Millet Meclisi lzum grd stiklal Mahkemeleri iin nc maddede mu-* harrer vezaiften bir ksmnn istisnasna karar verebilir. MADDE 5- istiklal Mahkemelerinin idamdan gayr hkmleri kat'i olup infazna, bilumum kuvay mslleha ve gayr msellehai devlet memurdur. I-dam hkmleri Byk Millet Meclisince bilumum mesaile tercihan tetkik ve tasdik olunduktan sonra infaz olunur. u kadar ki mstacel ve mstesna hal ve zamanda idam hkmlerinin dahi Meclise tasdik edilmeksizin infazna Meclis kararile mezuniyet verilebilir. MADDE* 6- stiklal Mahkemeleri kararlarna bu mahkeme Mddei Umumisinin hakk itiraz vardr. Mddeti itiraz yevmi tefhimin ferdasndan itibaren gndr ve itiraz vaki Byk Millet Meclisince kat'i-yen hallolunur. MADDE 7- stiklal Mahkemesi heyetleri her alt ayda bir intihap olunur ve bu rnuddetir hitamndan evvel heyet tamamen veya ksmen meclis kararile tebdil edilebilecei gibi esbab tekilin zeval ile faaliyeti dahi tatil olunur. (Kanun metni 16 maddedir), Dstur, nc Tertip, C.3. s. 108 HIYANET-I VATANYE KANUNUNUN BRNC MADDESNN TADL HAKKINDA KANUN Kanun No: 334 (15 Nisan 1339-1923) MADDE 1 - Hyaneti Vataniye kanununun birinci maddesi ber vechi ati tadil olunmutur: Saltanatn ilgasna ve hukuku hakimiyet ve h-kmranisinin gayr kabili terk ve tecezzi ve fera olmak zere Trkiye halknn mmessili hakikisi olan Byk Millet Meclisinin ahsiyeti maneviyesinde mndemi bulunduuna dair 1 Terinisani 1338 tarihli karar hilfnda veya Trkiye Byk Millet Meclisinin meruiyetine isyan mutazammn kavlen veya tahriren' veya fiilen an kastin muhalefet veya ifsadat veya neriyatta, bulunan kesan vatan haini addolunur. Dstur. nc Tertip. C. 4. s.81 TAKRR- SKN KANUNU Kanun No: 578 (4 Mart 1341-1925) MADDE 1- rticaa ve isyana ve memleketin itimai nizamn, huzur ve sknunu ve emniyet ve a-sayiini ihlle bais bilumum tekilat ve tahrikat ve tevikat ve teebbsat ve neriyat, hkmet, reisicumhurun tasdiki ile, re'sen ve idareten men'e mezundur. bu ef al erbabn hkmet stikll Mahkemesine tevdi edebilir. MADDE 2- bu kanun, tarih-i nerinden itibaren iki sene mddetle mer'iylicradr. MADDE 3- bu kanunun tatbikine icra vekilleri heyeti memurdur.