Chester Projesinin Hkimiyet-i Milliye Gazetesine Yansmas

Reflection of Chester Project to Hkimiyet-i Milliye Newspaper

Sevilay ZER*

zet
Sanayi nklbna geile birlikte hammadde ve pazar arayna giren emperyalist devletler XIX yzyln ortalarndan itibaren Osmanl Devletinden demiryolu imtiyaz alabilmek iin ura vermilerdir. Bu devletler farkl gereksinimler ile demiryolu imtiyaz alma gayreti iine girmi olmakla beraber Osmanl topraklarnda bulunan zengin petrol yataklarn iine alacak ekilde nfuz alanlarn geniletmeye almlardr. XX. yzyln banda Chester Projesi ile Amerika da bu devletlere dhil olmutur. Bu almada Chester Grubunun demiryolu imtiyazn almak iin yapt giriimler ve sonular Hkimiyet-i Milliye gazetesindeki konu ile ilgili haber ve yazlarn da katksyla deerlendirilmitir.

Anahtar Szckler: Chester Projesi Amerika demiryolu - petrol. Absract

Having been in a search of stocks and markets due to the industrial revolution, the imperialist states have made a bid for obtaining a concession of railway from the Ottoman Empire since the mids of the nineteenth century. As soon as these states have struggled for obtaining the railway concession by a great deal of different requirements, they have tried to enlarge their domains that would contain abundant oil fields on the Ottoman

r. Grv., Cumhuriyet niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Sivas

History Studies Ortadou zel Says / Middle East Special Issue 2010

Chester Projesinin Hkimiyet-i Milliye Gazetesine Yansmas

288

mainland. At the beginning of the twentieth century, America got involved in these states with the project Chester. n this study, the attempts of the Chester Group on the obtainment of the railway concession and the results have been evaluated in collaboration with the news and reports about the subject in the newspaper named Hkimiyet-i Milliye.

Key Words: Chester Project America railway - oil.

Giri Terim olarak XIX yzylda kullanlmaya balanlan ark Meselesinin tarihi kkeni ok eskilere dayanmaktadr. ark meselesi ad altnda Osmanl topraklarn paralamak isteyen emperyalist devletler amalarna ulamak iin birok politika uygulamlardr. Bu topraklar zerinde etkin olabilmek iin eitli yatrm alanlarnda birbirleriyle kyasya rekabet etmilerdir. I. Dnya Sava ncesinde Osmanl topraklarnda en fazla yabanc sermaye yatrm demiryollar sektrne1 yaplmtr. (Yavuz,1999-2003: 527) Olduka karl bir yatrm olan demiryolu imtiyaz2 ile Batl devletler lkede bulunan ucuz hammaddeden istifade etmiler, demiryollarnn yapmndan sonra yatrm yaptklar blgenin ihtiyacna gre hammadde ve gda maddelerinin retimini artrarak ihracat yapma olana bulmulardr. (Pamuk, 1994: 77) Osmanl Devletinin topraklarnda demiryolu yapmak iin ilk giriimi balatan ngiltere, 1850lerden itibaren Bat Anadoluda etkinliini artrmtr.3 1890l yllarn bandan itibaren de Fransann etkinliinin Suriye ve Filistinde artt grlmtr. Yine ayn dnemde zmit-Ankara ve Eskiehir-Konya ile 20. yzyln banda Badat Demiryolu yapmnn balamas ile birlikte bu devletlerin arasna Almanyada4 katlmtr.(Pamuk, 1994: 77-79) II. Abdlhamit Osmanl topraklarnda kar atmas iinde olan bu byk devletlere kar denge politikas izlemeye gayret etmitir. zellikle Berlin Anlamasndan sonra ngiltere ile Fransann Rusyaya kar Osmanlnn toprak btnln koruma politikasn terk etmesi karsnda II. Abdlhamit, Badat Demiryolu5 projesini dierlerine oranla daha az tehlikeli grd Almanyaya vermitir.6. (Glsoy, 1994: 22-26) Bu durum dier emperyalist devletleri
1

1988 yl banda yabanc sermayenin dier sektrler arasnda demiryollarna yatrm %33,4 iken 1914 yl banda % 63,1e ykselmitir. 1988 ylnda Fransa %12,3, ngiltere %63,3, Almanya %3,1 ve dier lkeler %21,2 orannda yatrm yaparken 1914 yl banda Fransa %49,6, ngiltere %9,8, Almanya %36,8 ve dier lkelerde %3,8 orannda demiryollarna yatrm yapmlardr. .(Pamuk, 1994: 74-75); Bilmez Blent Canda almasnda tarih vermeksizin Osmanl mparatorluundaki yabanc sermayenin % 58nin demiryolu yapm ve iletimine ayrldn belirtmektedir. (Can, 2000: 68) 2 Osmanl Devleti yabanc sermayedarlara kilometre gvencesi vermitir. Bu sistemle demiryolu irketlerinin elde edecekleri kar devletin gvencesi altna alnmtr. Kilometre gvencesi sistemi brt gelirler zerine kurulmutur. Eer yabanc sermayedarlar bata belirtilen kardan daha az bir gelir elde ederlerse devlet bu a kapatmak zorunda kalacaktr. Osmanl Devleti mevcut kar aklarn demek iin skntya girdii dnemlerde dier lkelerden bor alma yoluna gitmitir ki bu da maliyesini olumsuz ynde etkilemi ve giderek da baml hale sokmutur. (Tamelik, 2000: 496-497; Yavuz,1989:1643-1644) 3 Osmanl topraklarnda ilk demiryolu yapm projesi ngiliz Chesney tarafndan skenderiyeden Badata ve Basra Krfezine kadar yaplmas dnlm ancak Svey kanalnn almas ile bu projeden vazgeilmitir. Ancak yine de Osmanl topraklarnn Avrupa ve Anadolu yakasnda ilk demiryolu yapm imtiyaz ngilizlere verilmitir. (Yldrm, 2002: 312-313) 4 O dnemde Almanya ile Osmanl Devleti arasndaki likiler iin bkz. (Timur, 2009: 22-30)
5 6

Badat Demiryolu projesinin tarihi geliimi iin bkz. (Albayrak, 1995:8-21) Siyasi birliini dierlerine gre ge tamamlayan Almanya II. Wilhemin baa gemesiyle birlikte Weltpolitik ad verilen dnya politikas dnemini balatmtr. Alman ekonomisinin hzla gelimesi sonucu Almanya da dierleri gibi hammadde ve pazar arayna ynelmitir. zlenen politika sonucu 1888de Deutsche Bank Osmanl

History Studies Ortadou zel Says / Middle East Special Issue 2010

289

Sevilay ZER

olduka rahatsz etmitir. Almanyann ekonomik nfuz alann geniletmesinden tedirgin olan ngiltere, Fransa ve Rusya Osmanl Devletine ihra ettikleri mallarn nnn kesilmesi ya da ucuza aldklar hammaddeleri artk temin edememe riski ile de kar karya kalmlardr. Daha nce Osmanl topraklarnda gznn olmadn syleyen Almanya Badat Demiryolu imtiyazn alarak artk bu rekabet ortamnda var olduunu gstermitir. (Albayrak, 1995: 2631). XX. yzyln banda ise geleneksel politikasnn aksine Amerikann da Osmanl topraklarnda demiryolu imtiyaz almak iin teebbste bulunmas bu devletlerin var olan kar atmasn daha da iinden klmaz bir hale sokmutur. I.Birinci Dnem Chester Projesi 1908 ylndan itibaren Amerikan Hkmeti izledii emperyalist politika sonucu Ortadou petrolleriyle yakndan ilgilenmi ve bunun sonucunda demiryolu imtiyaz almak iin dier emperyalist lkeler ile rekabete girmitir. (Skan, 1999-2003:529) Bu dnemde Anadoluda demiryolu yapm iin Nfa nezaretine yedi ayr bavuru yaplmtr7. Bu yedi bavurudan bazlar Bat Anadolu ve Trakyada demiryolu yapm ile ilgili olmasna ramen Osmanl Hkmeti birliin salanabilmesi iin zellikle Dou ve Gneydouda demiryolu imtiyaz vermeyi yelemitir. te bu bavurular yapanlar arasndan syrlarak ne kan isim ise Amiral Colby Mitchell Chester8 olmutur. (Can, 2000: 122) 1909 ylnda Amerikada The Ottoman-American Development Company (OADC) adl irketi kuran Chesterin giriimleri balangta meyvesini vermi ve Mart 1909da Nfa Vekleti ile bir n szleme imzalanmtr. Bu szlemede, Sivas ile Van arasnda alt, Harput, Ergani, Diyarbakr, Siirt ve Bitlisten geen geni bir hat ile bunu bir yandan Musul, Kerkk ve Sleymaniyeye dier yandan Adana yresindeki Yumurtalk ya da Sveydiyede Akdenize balayacak yan hatlarn ve Yumurtalk veya Sveydiyede bir limann yapm ngrlmtr. Daha sonra Osmanl ynetimi n szlemede imtiyaz isteklisinin yararna birtakm deiiklikler yapmtr. Yaplacak hattn normal genilikte deil dar hat olaca belirtilmitir. Vana gidecek hat Sivas yerine Harputtan balayacak Van Gl kenarnda bir iskeleye ulaacaktr. Akdenizde varlacak yerin ve yaplacak limann Yumurtalk olaca kesinlemitir. Bu safhada hatlarn uzunluu 2000 kilometre kadardr. Yaplacak hatlarn evresindeki krk kilometrelik eritler iinde yer alan petrol dhil tm maden yataklar imtiyaz sahibine braklacaktr.(Tezel, 1970: s.291-292) Amerikan ynetimi bu ilk dnemde geleneksel politikasna ters bir davran olsa da petrol yatrmlar konusundaki kararllklar sonucu Chester Grubuna tam destek vermitir. Monroe Doktrinine aykr hareket ederek Chester Projesinin kabulne ilikin bir hayli ura veren Amerikaya Avrupa devletlerinin bak da deimitir. Amerikaya kar artk daha temkinli olacaklardr. 28 Haziran 1910 tarihinde Meclisin imtiyaz anlamas grmesini belli olmayan ileri bir tarihe ertelemesi Chester Grubunda hayal krklna neden olmutur. Amerikan Dileri Chester Grubuna mcadeleyi brakmamalar hususunda telkinde
Devletinden Haydarpaa-zmit demiryolu imtiyazn almtr. Bu imtiyaz Badat Demiryolu projesinin balangcn oluturmaktadr. (Armaolu, 1999: 384) 7 Bu dnemde Chesterle ayn anda Osmanl yneticilerine bavuran J.G.W hite and Company adl Amerikan irketi adna hareket eden Dr. Bruce Glasgow bunlardan birisidir. Galsgow Amerikan elilik grevlilerinin tam desteini alarak ortaya kmsa da ne kan Chester Grubu olacaktr. (Can, 2000: 131-132) 8 Amiral Chester Ermeni ayaklanmalarnn bastrlmas esnasnda hkmetin zarar verdii Amerikan mallar iin denecek tazminat tahsil etmek iin Amerikan gemisi U.S.S Kentucknin kaptan olarak 1900 ylnda stanbula gelmitir. Bu ziyareti esnasnda blgede bir demiryolu yapm ile ilgili olarak ald olumlu yantlar kendisini bu projeyi oluturmasn salamtr. (Can, 2000: 113-115; Tezel, 1970:290))

History Studies Ortadou zel Says / Middle East Special Issue 2010

Chester Projesinin Hkimiyet-i Milliye Gazetesine Yansmas

290

bulunmutur. Taraflar arasnda 1911 ylnn ubat ayna kadar grmeler devam etmise de bir sonuca ulaamamtr. (Can, 2000: 135-146) Bu giriimin baarsz olmasnda Almanya ve ngilterenin Osmanl Devleti zerindeki yapt basknn, Osmanl Devletinin Amerikan Hkmetini kapitlasyonlarn kaldrlmas konusunda ikna etmek istemesinin ve yine douda demiryolu yapmnn Ermeni ve Rus sorunlar asndan olumsuz sonular dourabilecei endiesi yaratmasnn pay olmutur. (Yldrm, 2001: 27) Osmanl yneticileri Chester Grubu ile grmeleri sresince projeye ilikin Alman itirazlarn erteleme bahanesi olarak ne karmlardr. Chester Grubu hkmete bask yapmak dncesi ierisinde iken bavurunun Heyeti Vkelaya yolland ve birka gn sonra da Meclise sunulabileceinin duyumunu almtr. Bu beklenti ierisinde iken 1 Haziran 1912de Meclis 64e kar 77 oyla konunun detayl incelenmesi iin yeterli zamann olmadn belirterek karar bir sonraki yasama dnemine ertelenmesine karar vermitir. Eyll 1911de Trablusgarp Savann kmas umutlarn tamamen yok olmasna sebep olmutur. Amerikan ynetimi zor durumda kalmtr. Tm bu olumsuz gelimelere ramen Chester ve ortaklar 1912 yl balarnda eski irketi sonlandrp yerine Ottoman-American Exploration Company (OAEC) adyla yeni bir irket kurarak yeniden Amerikan Dileri Bakanlna bavurmulardr. Amerikan Dilerince sadece herhangi bir Amerikan grubuna olduu kadar kendilerine yardmc olunaca belirtilmitir. Destek politikasn geri eken Amerikan Dileri 1920li yllara kadar Chester Projesini gndemine almayacaktr. (Can, 2000: 146-155) II. kinci Dnem Chester Projesi Chester Grubu 1920li yllara gelindiinde tekrar projenin kabul iin giriimde bulunmutur. lk olarak Amerikan Dilerine yapt bavuruda Amiral Chester zellikle petrol konusunu n plana kararak elde edecei imtiyazla Mezopotamyann ve zellikle de Sleymaniyenin kontrolleri altna gireceine iaret etmitir. 14 Haziran 1920 de ise Denizcilik Bakanlna destek iin bavuruda bulunan Chester, projesinin blgedeki petrol arama almalar iin nemine dikkat ekmitir. Denizcilik Bakanlnn olumlu yaklamna karn Dileri daha temkinli davranmtr. ABDde ynetim deiiklii sonucu Hardingin baa gemesiyle Chester bavurusunu yinelemitir. (Can, 2000: 220-223) Chester bir taraftan bu teebbsn srdrrken dier taraftan da projeye ortaklar ve sponsorlar bulmak iin destek arayna girmitir. Bu abalar sonusuz kalmam sermaye evrelerinden destek bulmutur. Ancak gruba yeni katlan kiilerin macerac olmalar Amerikan ynetimi tarafndan ihtiyatla izlenmitir. Mart 1922de Ottoman-American Development Company (OADC) kurulmutur. Bu irket daha nce var olan Ottoman American Exploration Companynin tm mal varln devralmtr. 1922de oluturulan bu yeni organizasyonda ise Chester irket hisse senetlerini ounluunu kaybetmitir. Amerikan Hkmetinin temkinli yaklamna ramen Ankara Hkmetinin yeni dnemde gsterdii olumlu tutum Chester Grubuna cesaret vermitir. Ancak bu olumlu tablo ok uzun srmemi irket iinde anlamazlklar kmtr. zellikle de Amerikal ve Kanadal-ngiliz gruplamas Trkiyenin kamuoyuna da yansmtr. Amerikan hkmeti de bu durumdan olumsuz etkilenmitir. Amerikan Hkmetinin bu dnemde irkete tam destek vermekte ekince gstermesinin gerekte birok nedeni vardr. Can almasnda ncelikle Chester Grubunun sermayesi olmayan macerac kiilerden olumas, dier uluslararas glerin katlm olmakszn blgenin smrsnn gereklemeyeceine inanlmas ve daha nceki dnemde verilen tam destee ramen irketin baarszl gibi nedenlerden dolay Amerikan Hkmetinin tam destek vermekten kandn belirtmitir. (Can, 2000: 235-243) Tezel ise

History Studies Ortadou zel Says / Middle East Special Issue 2010

291

Sevilay ZER

Chester projesine ilikin almasnda en nemli neden olarak Amerikan petrol devi Standard Oilin blge petrolleri iin Turkish Petroleum Company ile pazarla girimesini gstermitir. I.Dnya sava boyunca devam eden petrol mcadelesi 25 Nisan 1920 San Remo Konferans ile baka bir boyut kazanm Irak petrollerinin ayrcal Turkish Petroleum Companye verilmitir. Ak kap politikasna aykr hareket edildiini syleyen ABD bu duruma byk tepki gstermitir. Sevr Anlamasna gre de Irak, ngiliz mandas altna sokulunca Amerikan petrol devi Standard Oil Company ngilizlerle petrol pazarlna girimi ve Temmuz 1922de Turkish Petroleum Company ile anlamtr. Bylece Irak petrolleri iin Chester Grubu ile Standard Oil kar karya gelmilerdir.(Tezel,1970: 293) Musul meselesi Trkiyenin lehine zmlenirse blgedeki petrol ayrcal tamamen Chester Grubuna ait olacak, blgenin Iraka braklmas durumunda ise Standard Oil Company ile anlaan Turkish Petroleum Company Mezopotamya petrollerini iletecektir. (Skan, 1999-2003:546) te bu nedenlerden dolay Lozanda alnan kararlar her iki taraf iinde hayati nemdedir. Chester Grubu I. Dnem Lozan Grmelerinde giriimlerini bir sonuca balamak istemitir. Ankara Hkmeti de Lozanda Chester Projesi ile uluslararas platformda Amerikann desteini almak istemitir. Ancak Amerikan temsilcilerinin ilgisiz tavr hem Chester Grubunu hem de Ankara Hkmetini memnun etmemitir. Dier devletlerin zellikle de ngiltere ile Fransann muhalefetine karn9 Chester Grubunun temsilcileri ile Ankara Hkmeti Temsilcisi Fevzi Bey arasnda yaplan grmeler sonucunda taslaa son ekli verilmitir. 11 Ocak 1923te ktisat Vekili Mahmut Esatn banda bulunduu vekletin de gr alnmak suretiyle Fevzi Bey tarafndan 22 Ocak 1923te cra Vekilleri Heyetine sunulmutur. Hazrlanan bu anlama tasla 30 Ocak 1923te yaplan grmelerden sonra Bavekil Rauf Orbay tarafndan ayn gn kanunlamas iin Meclise sunulmutur. (Can, 2000:254.) III. Trkiye Byk Millet Meclisinde Chester Projesi TBMMne gelen kanun tasars 8 Nisan 1923 gn tartmaya almtr.10 Yaplan grmelerde projeye yaklam genelde olumlu olmutur. Bavekil Rauf Orbay konu ile ilgili grlerini yle aktarmtr. u noktay krs-i milletten arz etmek istiyorum ki, biz bu hatlar kendi sermayemizle yapamayz. Bu hakikati bilmeye ve itiraf etmeye mecburuz. nallah bu ebeke zerinde alan evld- vatan, yetiecek mhendisler, bilhassa yetiecek mteebbisler sonraki hututu ina edebileceklerdir. nk milletimizin her millet kadar kudret ve istidd vardr, kabiliyeti vardr. Fakat tabii istidt ve kabiliyet kfi deildir. Grmek, renmek ve yaparak bilmek lazmdr (TBMM. Zabt Ceridesi D. I, C. 28: 489) Nafa Vekili Feyzi Bey ise Chester projesinin lke iin son derece yararl olacan u szleriyle ifade etmitir. Muhterem efendiler! Memleketin byk bir ktasn ihtiva eden Anadolu arki demiryollar krk iki vilyet ve elviye-i mstakilleden geer. Bunu kabul etmekle bu memleket halknn teden beri olan arzularn isaf etmi ve en mhim derd-i itimsini tedavi etmi olacaz (TBMM. Zabt Ceridesi D. I, C. 28: 482)

Turkish Petroleum Companyde %25 hissesi olan Fransa Mezopotamya petrolleri zerindeki haklarnn korunmas karlnda Lozanda ngilizlere destek vermitir(Skan, 1999-2003: s.546) 10 Chester Projesine Dair Kanun Layihasnn mzakeresi iin bkz. (Hkimiyet-i Milliye, 9 Nisan 1923: 2)

History Studies Ortadou zel Says / Middle East Special Issue 2010

Chester Projesinin Hkimiyet-i Milliye Gazetesine Yansmas

292

Projenin aleyhinde gr bildiren mebuslar da genelde imtiyaz sresinin ok uzun olduu, maden karma iin tannan 40 kilometrelik eridin ok geni olduu, irketin yatrd depozite miktarnn az olduu, irkete ilk 20 yl iin verilen gmrksz kmr ithal etme hakknn ktye kullanlabilecei gibi eletiriler yneltmilerdir. Erzincan Mebusu Emin Bey 99 yllk imtiyaz sresine kar kanlardandr. Ergani madenini rnek gsteren Emin Bey, bu madende tahminen bir buuk milyon ton maden bulunduunu iaret ederek imtiyaz sresinin 99 yl gibi uzun bir mddet olmas durumunda bu madenden kendilerine ta ve topraktan baka bir ey kalmayacan belirtmitir. Bu srenin 44 yla indirilmesi hususundaki grn bildirdikten sonra teminat miktarnn azlna da vurgu yaparak dnyann hibir yerinde teminat iin seksen binde bir derecesinde teminat verildiinin grlmediini sylemitir. (TBMM. Zabt Ceridesi D. I, C. 28: 487-488) Erzurum Mebusu Durak Bey de 99 yllk imtiyaz sresine kar kan mebuslardandr. Bu imtiyazn daha nce kazma krekle alld ve tama vesaiti olarak kan ve devenin kullanld zamanlarda olsayd normal kabul edilebileceini ancak gnn koullar itibariyle normal kabul edilmesinin mmkn olmadn ifade etmitir. (TBMM. Zabt Ceridesi D. I, C. 28: 501) En ar eletiriyi yapanlardan biri olan Bolu Mebusu Tunal Hilmi Bey, ncelikle teminat azlna ve 99 yllk imtiyaz sresinin uzunluuna deindikten sonra sz gmrksz kmr ithal etme hakkna getirmi ve szlerine yle devam etmitir. Evvelemirde maddeye gelelim, maddede en ruhlu olarak deniyor ki; irket imtiyazn kesb-i katiyet ettii tarihten itibaren yirmi sene mddetle hariten kmr celbedebilecek Arkadalar; encmenin itiraz zerine Nfa Vekleti elbette lzm gelen mcadelede bulunuyor Ve ancak yirmi seneyi on seneye indirebiliyor. Lkin bir art da var: Deniliyor ki irket miktar ve fiyat itibariyle memleket dhilinde ihtiyacata kfi derecede kmr bulamad takdirde imtiyazna dhil bulunan hututu iletmek iin on sene mddetle hariten bilresim, gmrk vermeksizin kmr getirtebilir... TBMM. Zabt Ceridesi D. I, C. 28: 497-498) zmit Mebusu Srr Bey de 99 senelik imtiyaza kar km ve madenler konusundaki hassasiyetini yle dile getirmitir. Burada iki mesele vardr. Birisi, imendifer, birisi maden. Madenin ihtiva ettii kymet, imendiferin ihtiva ettii kymetten daha ehemmiyetlidir. Binen-aleyh, imendiferi esas ve madeni imendifere fer' olarak gstermektense, madenleri esas tutup imendiferleri fer' gstermek lzmd ve bu suretle yaplacak olmu olsayd Hkmet bundan daha ok istifde ederdi. (TBMM. Zabt Ceridesi D. I, C. 28: 511) ark Cephesi Komutan Vekili ve Erkn- Harp Mirlivas Ali Said de en mhim maden dedii petrol konusundaki hassasiyeti u szleriyle dile getirmitir. Hattn tarafnda mekuf ve gayri mekuf bilcmle madeni irkete terk etmekte ise de en mhim maden olan petrol kuyularnn imendifer mevcut olduka iletilmesi hkmet ve ahalimiz iin pek klfetli olduundan irkete verilen saha dhilinde hssaten mekuf petrol sahalarn ksmen iletmek hakkn hkmetin muhafaza etmesini mnasip gryorum. (Ali Said, 1923: 29) ktisat Vekili Mahmut Esat Bozkurt maden meselesine deinerek madenlerin hslat gayrisafiyesinin %30unun devlete ait olduunu yani tamamyla irkete ait olmadn ifade ederek bu konudaki endieleri gidermeye almtr. Bu projenin hayata geirilmesinin nemini de u szleriyle iaret etmitir.

History Studies Ortadou zel Says / Middle East Special Issue 2010

293

Sevilay ZER

Vilyt- arkiyemizi bir an evvel levzm medeniye ile tehiz etmez ve lzm gelen yerlerde bir an evvel imendiferler tesis etmezsek, o zengin ktamzdan istifade etmek ihtimali yoktur. Binen-aleyh Vilyt- arkiye'deki istihsltn imendiferler yaplmadka ne bir kymeti olabilir ve ne de fazla istihslta imkn vardr. Bu itibarla bunun biran evvel vcuda gelmesi lzmdr. (TBMM. Zabt Ceridesi D. I, C. 28: 510) 8 Nisan gn projeye ilikin olumlu ve olumsuz tm grler ortaya konulduktan sonra yaplan oylamada 158 oydan 141i proje lehine oy kullanmsa da yeterli oy ounluu salanamad iin oylama ertesi gne braklmtr. (TBMM. Zabt Ceridesi D. I, C. 28: 515.) 9 Nisan 1923te 206 kiinin katld oylamada 185 lehte oy kullanlm ve bu kanun Meclisin onayndan gemitir.11 (TBMM. Zabt Ceridesi D. I, C. 29: 23.) 30 Nisan 1923 tarihli Hkimiyet-i Milliye gazetesinde Proje mzaland maneti altnda Chester Projesi ne ilikin u habere yer verilmitir. Dn leden sonra saat 5,10da Ankara ktib-i adl huzurunda Nafa Vekili Feyzi, Mstear Ali Rza, Demiryollar Mdr Ummisi Ziya Beyler ile Chester Kumpanyasnn vekilleri Mister Klayton Kennedy ve Mister Arthur ile Anadolu arknda yaplacak demiryollar hakkndaki mukavelenameler ve artname imza ve teati edilmitir. (Hkimiyet-i Milliye, 30 Nisan 1923: 3) Bu anlamaya12 gre; Trkiyenin dou ve Musul-Kerkk blgesini Akdeniz ve Karadenize balayan 4400 kmlik bir demiryolu inas ile limann tesisinin13 yapm bu irkete verilmitir. Bununla birlikte demiryolu hatt zerindeki 40 kmlik eritler iinde kalan petrol ve dier deerli madenlerin iletme hakk 99 yl iin ayn irkete verilmitir. Grup ayn zamanda birok vergi baklndan ve dier zel kolaylklardan yararlanacaktr. (Tezel,1970: 295; Can, 2000: 267-268) mtiyaz anlamas onaylandktan sonra da konu ile ilgili yorumlar basnda kmaya devam etmitir. 5 Haziran 1923 tarihli Hkimiyet-i Milliyede Milli Trk Ticaret Birlii Reisi Hseyin Hsn Bey ile yaplan bir mlakata yer verilmitir. Burada Hseyin Bey, Chester Projesinin bir i mesele olarak grlmeye balanmasyla projenin lehinde ve aleyhinde mnakaalarn yapldn, Fransann projeyi protesto etmesiyle birlikte projenin kabulnn bir haysiyet meselesi haline geldiini ve bu konuda btn yetkili makamlar ile Trk basnnn projenin kabulne destek verdiklerini belirtmitir. Bu proje ile savalardan sonra hzl bir iyileme dnemine girileceini belirten Hseyin Bey yeni kurulan devletin ihtiyac olan

11

Chester Grubuyla yaplan demiryolu imtiyaz anlamasnn yan sra bir de tarm anlamas yaplmtr. Bu anlamaya gre lkeye getirilecek modern tarm aletleri ile zirai retim artrlacaktr. (Can, 2000: 262-267) 12 Mart 1923te imzalanan Alat ve Edavat- Ziraiye Mukavelenamesinin maddeleri iin bkz. (Halc,2004:187-193). 20 Temmuz 1923 tarihli Hkimiyet-i Milliye Gazetesinde Alat ve Edavat- Ziraiye Mukavelenamesinin zamannda tatbik edilmedii iin ktisat Vekletince fesih edildii haberi yer almtr. (Hkimiyet-i Milliye, 20 Temmuz 1923: 3).Bu haberin yalanlanmas zerine bu konu zerinde inceleme yaplm ve sz konusu mukavelenin 12 Haziran 1923 gn fesih edildii haberi teyit edilmitir.( (Hkimiyet-i Milliye, 29 Temmuz 1923: 2) Keza 12 Temmuz 1923 gn Amerika Alat ve Ziraiye irketi Mdr mukavelenin tekrar yrrle girmesi iin Trkiyeye gelmesi de bu karar dorular niteliktedir .( (Hkimiyet-i Milliye, 12 Temmuz 1923: 1) Yine bu mukavelenin eletirisi iin bkz. Hkimiyet-i Milliye, 13 Temmuz 1923: 3) 12 Anlamann maddeleri hakknda detayl bilgi iin bkz. (Armaolu, 1991,31-67) 13 19 Haziran tarihli Hkimiyet-i Milliye gazetesinde Chester Grubu tarafndan yaplacak demiryollar hatlarnn ayrntlarna deinilmitir. Bu yazda demiryolu hattnn 4700 kilometre olduu ve iki liman imtiyaznn (Karadenizde Samsun, Akdenizde Yumurtalk liman) verildii belirtilmitir. (Hkimiyet-i Milliye, 19 Haziran 1923: 4)

History Studies Ortadou zel Says / Middle East Special Issue 2010

Chester Projesinin Hkimiyet-i Milliye Gazetesine Yansmas

294

limanlarn, imendiferlerin, caddelerin yaplacan, yabanc makinelere ve yerli hammaddelerine ulalabileceini ifade etmitir. (Hkimiyet-i Milliye, 5 Haziran 1923:4) 26 Nisanda Chester Projesi ve Amerikann Dncesi balkl yazda Amerikadaki basndan rnek verilerek Amerikann proje hakkndaki yorumlarna deinilmitir. Genel olarak Amerika basn tarafndan memnuniyetle karlanan projenin tarihi geliimi sunulmutur. Yine bu balk altnda Amerikan gazetelerinden birinde Chester Projesinin Rauf ve Fevzi Beylerin gayretleriyle Meclis tarafndan alelacele adeta mzakeresiz kabul edildiine yer verilmitir. Eski projeye gre bir hayli deiikliin yapld Chester projesinin Diyarbakrn kuzeyindeki mehur bakr madenlerini iletmeyi ihtiva etmesi Diyarbakrl olan Feyzi Beyin projeyi kabul etmesindeki srarnn sebebi olarak gsterilmitir. (Hkimiyet-i Milliye, 26 Nisan 1923:4) 27 Nisan 1923 tarihli Hkimiyet-i Milliye gazetesinde ise Amiral Chesterin projeye ilikin grlerine yer verilmitir. Verilen imtiyaz Trkiyeyi ecnebi tahakkmnden kurtaraca gibi hrriyet ve istikllini teminde mhim bir mil olacaktr. Amerikaya verilen bu imtiyaz mentk- nfuz sistemine mtehammil deildir. Bu suretle Avrupa devletlerinin mentk- nfuz sistemleriyle mcadele edilecektir. Avrupallar mentk- nfuz ile n kaplar amlardr. Fakat Amerika sermayesi arka kapudan Asya iktisdiytna karmtr dedikten sonra kapitlasyonlarn kaldrlmas gerektiini ve kendisinin bu hususta Amerikan Dileri Bakanna tavsiyelerde bulunduunu ifade etmitir. (Hkimiyet-i Milliye, 27 Nisan 1923:2) Birok Amerikan gazetesi (zellikle Times ve World) Chester imtiyaznn gzel bir imtiyaz olduunu belirtmi ise de Amerikann yakn dou politikasna karmasna sebep olaca endiesini de dile getirmilerdir. (Hkimiyet-i Milliye, 24 Nisan 1923:2). Ayn endieyi dile getiren bir baka gazete Newyork World gazetesidir. Bu gazetede de zellikle Amerikan Hkmetinin Chester Projesini mdafaa ve himaye etmeye karar verirse ciddi bir surette eski dnya ilerine karm olaca ifade edilmitir. (Hkimiyet-i Milliye, 26 Nisan 1923:4) 19 Haziran 1923 tarihli Hkimiyeti Milliye Gazetesinde Chester mtiyaz ile Amerikann birok alanda kazan salayacana iaret edilmi, malzeme, raylar, makineler vb. gerelerin hepsinin Amerikadan getirilecei keza mhendislerin dahi Amerikadan geleceine dikkat ekilmi hepsinden de nemlisi Amerika iin en nemli olann Musulun gneydousundaki petrol tarlalarnn iletilmesi olduu nemle belirtilmitir. (Hkimiyet-i Milliye, 19 Haziran 1923: 4) Ankara Hkmeti Chester Projesini onaylayarak i ve d kamuoyuna yabanc sermaye yatrmna ak olduklar mesajn iletmitir. 26 ubat 1923te verdii demete Atatrk Amerikaya Trk halkna kalbinizi ak tutun szn sylemesi hayli dikkat ekicidir. Lozan Konferansna Amerikann gzlemci-temsilcisi olarak katlan Joseph Grew de smet Paann 22 Nisan 1923 gn yapt konumada Chester Projesini Amerika ile ekonomik mnasebetleri daha yakn bir hale getirecek bir balang olarak deerlendirdiini sylemitir. (Armaolu,1991: 29-30) IV. Chester Projesinin Sonu Chester Gurubuna verilen imtiyaz Trkiyede byk cokuyla kutlanmtr. Anlamann ieriinde yer alan baz imtiyazlarn daha nce kendilerine verilen imtiyazla aktn iddia eden dier emperyalist devletler ise anlamann imzalanmasna byk tepki gstermilerdir. Projenin ieriinin yannda projeye ynelik tepkilerde basnda yer kaplamtr.

History Studies Ortadou zel Says / Middle East Special Issue 2010

295

Sevilay ZER

22 Ocak 1923 tarihli ngiliz istihbarat raporuna gre; Chester projesinin kabul edileceinin yetkili bir kaynak tarafndan aklanmas zerine Franszlar tepki gstermilerdir. Albay Mougin 1914te bir Fransz grubuna verilen irade-i seniyye ile bu Fransz Grubunun Samsun-Sivas-Pekeri demiryolu hattn ve Tokatla Harputa uzanan demiryolu ebekelerini kurmas ve iletmesi iin ayrcalk verildiini hatrlatm ve bu grubun projeyi uygulamaya hazr olduunu bildirmitir. Buna ramen Chester Projesinin TBMM tarafndan kabul edilmesi karsnda Franszlar hi honut kalmamlardr. (Yurtsever, 2008:159) 24 Nisan tarihli Hkimiyet-i Milliye gazetesinde teyit edilmedii belirtilmekle birlikte Fransann Chester Projesine kar byk bir mdafaa gsterecei hatta Amerikallara kar ngilterenin yardmn isteyecei bildirilmitir. Yine gazetede Fransz, ngiliz, talyan basnnn Chester projesine odakland belirtilip talyan gazetelerinden birinde yer verilen bir makaleye gre; Amerikallara verilen Chester Projesinin Lozan Konferans arifesinde ortam daha kark bir hale getirdii ve buna mukabil Franszlarn daha nce hak kazand hukuktan mahrum edilmi olmas dolaysyla kar harekete geecei bildirilmitir. (Hkimiyet-i Milliye, 24 Nisan 1923:2) Fransz basnnda yer alan bir makalede ise Fransann 1914 senesinde ki szlemeye gvenerek hukukundan feragat edemeyeceinin belirtildii Chester Projesi nedeniyle vuku bulan protestoyu Msy Puankarenin Lozandaki Amerika delegelerine tebli edecei haberi 20 Nisan tarihli Hkimiyet-i Milliye gazetesinde yer almtr. (Hkimiyet-i Milliye, 20 Nisan 1923:1) Bir dier Fransz gazetesinde de kendilerinin Ankara Antlamasn imzalarken Trk Hkmetinden konuya ilikin hukuklarn talep etmemelerine ramen o srada Amerikallarn Ankarada ura vererek ilerini grm olduklar belirtilmitir. Ancak hibiey iin ge kalnmad hatrlatlarak Chesterin projenin hayata geirebilmesi iin sermaye arayna girecei zamann Fransann kaybettii menfaatini kazanmak iin iyi bir frsat olarak deerlendirilebilecei ifade edilmitir. ((Hkimiyet-i Milliye, 30 Nisan 1923:2) Ankarada 23 Nisan tarihli Hkimiyet-i Milliye gazetesinde ise Paris ile Washington arasnda Chester imtiyazna ilikin grmelerin yapld Amerikann ise meselenin uluslararas hibir zorlua sebep olmayacan beyan ettii dile getirilmitir. (Hkimiyet-i Milliye, 23 Nisan 1923:2) Yine basnda kan bir dier habere gre Chester projesinden dolay meydana kan ihtilaf nedeniyle mttefikler ihtilafn halli iin konuyu Cemiyeti Akvma havale ederlerse bunun Trkiye gibi Amerikann da Cemiyeti Akvma dhil olmamas dolaysyla reddedileceine dikkat ekmilerdir. (Hkimiyet-i Milliye, 15Nisan 1923:1) ngilterede proje karsnda tepkisiz kalamamtr. 20 Nisan tarihli Hkimiyeti Milliyede Londrada byk bir tela varm maneti altnda Ankarada Trk Hkmetiyle Amerikan Sermayedarlar arasnda yaplan grmelerden dolay ngilterenin byk bir endie iinde olduu belirtilmitir. Gelen baz bilgilere gre Amerikallara Musul havalisinde petrol kaynaklar zerinde pek mhim tekel verildii haberi Amerikan resmi makamlar tarafndan yalanlanm olsa da Lozan Bar grmeleri esnasnda gelien bu durumlardan dolay ngiltere ile Fransann takip edecekleri siyaset iin aralarnda grmeler yapacaklarna deinilmitir.( (Hkimiyet-i Milliye, 20 Nisan1923:1) 15 Temmuz 1923 tarihli Hkimiyet-i Milliye gazetesinde ise Btn Gaye Chester Projesini Bozmaya Matuftur bal altnda ngilterenin Chester Projesi aleyhine gsterdii abaya yer verilmitir. (Hkimiyet-i Milliye, 15 Temmuz 1923: 1) Chester Projesine tepkiler bununla da snrl kalmam hatta Amerikann sabk Berlin Sefirinin de projenin Sevr Anlamasyla Ermenilere terk edilen hukuka zarar verdiini iddia ederek tepki gstermesi dikkat ekici bir haber olarak basndaki yerini almtr. (Hkimiyet-i Milliye, 20 Nisan 1923:4)

History Studies Ortadou zel Says / Middle East Special Issue 2010

Chester Projesinin Hkimiyet-i Milliye Gazetesine Yansmas

296

Lozan Konferansnn balad ikinci dnemde Fransz delege heyetinin Chester imtiyaz nedeniyle ktmser grndn belirten Amerikallarn Lozan Chester Meselesine tabidir dedii Hkimiyet-i Milliye gazetesine yansyan bir dier haberdir. (Hkimiyet-i Milliye, 23 Nisan 1923:3) talya ise ngiltere ve Fransa kadar byk tepki vermemitir. 22 Nisan tarihli Hkimiyet-i Milliye gazetesinde yer alan talyanlar Grltlere tirak Etmiyorlar maneti bunun en gzel kantn oluturmaktadr. Btn muhalif hareketlere ramen 1908den itibaren Chester Grubunun gsterdii demiryolu imtiyaz alma mcadele nihayet sonuca ulamtr. Ancak bu kez de hayata geirilemeyecektir. 19.11.1923 tarihinde Kayseri mebusu Ahmet Hamdi Bey basnda Chester Grubuna verilen imtiyazn feshine dair haberlerin ktn belirtmesi zerine Nafa Vekili Ahmet Muhtar Bey durumu yle aklamtr. irket iinde Chester Grubu adna hareket eden Msy Chester ile Msy Kennedy arasnda irketin mvekkillii konusunda bir tartmann kt ve bu sorunun Chestere tazminat vermek suretiyle irket mmessili olarak Kennedynin seilmesiyle halledildiini belirtmitir. Chester Grubunun proje iin gerekli hudut tetkikini 8 ay iinde yapmas gerektiini belirten Ahmet Muhtar Bey bu tetkikin yaplmadnn anlaldn ancak mukavele gerei hattn yaplp yaplmayaca kararnn bu tetkikten sonraki iki yl iinde bildirilecei iin kendilerinin de herhangi bir teebbste bulunmadklarn ancak hali hazrdaki durumdan da ok mitli olmadklarn ifade etmitir. (akan, 1999:296) Chester imtiyaznn uygulanamamasnn en nemli nedeni Musulun dolaysyla zengin petrol yataklarnn lke snrlar dnda kalm olmasdr. Lozanda Musul sorununda hkim olan belirsizlik bu blgelerin ngiliz, Fransz ve Amerikan ortakl haline gelen Turkish Petroleum Companynin eline braklacann bir gstergesi olarak deerlendirilmitir. (Tezel, 1970:316;Tezel, 1982:175) Anlamann yerine getirilememesinin bir dier nedeni de irket iinde kendini gsteren anlamazlklardr14. Current History dergisinin Ekim 1923 tarihli saysn kaynak gsteren Can almasnda, 23 Austosta Amiral Chester ve ortaklarnn bu anlamazl gidermek iin toplandklarn ve Trkiyede yaptklar iler ile alnmasna yardm ettikleri imtiyazlarn karl olarak 300.000 dolar ve Ottoman Development Companynin net karnn yzde 10nunu alarak irketin idaresinden ekildiklerini ve bylece irket ile ilgili btn evrak ve defterlerin Kennedy topluluuna devredildiini belirtmitir. (Can, 2000: 315;Hkimiyet-i Milliye, 5 Eyll 1923:3) Chester Grubu iinde Amerikal ortaklar ile Kanadal ortaklarn yollarn ayrmasyla birlikte irketin bu kez de finansman sorunu ortaya kmtr. Kennedy byk Amerikan sermayedarlarndan yeni mali olanaklar salamaya almsa da baarl olamamtr. Bu arada Amerikan Dilerinin Chester Grubuna destek vermekten kanmasna karn Turkish Petroleum Company ile Amerikan petrol irketleri adna gren Standart Oile destek vermeye hazr olduunu aklamas sermaye arayndaki irketi daha da zor bir durumda brakmtr. Sonu olarak yeterli sermayesi olmayan Chester Grubu Musul sorununun da aleyhine zmlenmesiyle belirtilen zamanda projeyi uygulamaya balayamamtr. Bir sre bekleyen Ankara Hkmeti herhangi bir gelimenin olmadn grnce 18 Aralk 1923'te anlamay feshetmitir. (Skan, 1999-2003:551-552) Sonu Chester Projesi grnte demiryolu projesi olarak karmza kmakla birlikte hayata geirilmeye alld dnem itibariyle emperyalist devletlerin blge topraklar zerindeki nfuz mcadelesini ortaya koymas asnda olduka dikkat ekicidir. Amiral Colby Mitchell
14

Bu anlamazlklar Hkimiyet-i Milliye gazetesine de yansmtr. Bkz. (Hkimiyet-i Milliye, 21 Mays 1923:3)

History Studies Ortadou zel Says / Middle East Special Issue 2010

297

Sevilay ZER

Chester 1909 ylnda The Ottoman-American Development Company (OADC) irketini kurarak Dou ve Gneydouda demiryolu yapmak iin Nfia Vekleti ile bir n szleme imzalamtr. O dnemde Chester Grubuna tam destek vermekten kanmayan Amerikann geleneksel politikasna ters olan bu davran, dier devletler tarafndan da yakndan izlenmitir. Ancak Chesterin nszlemesini imzalad bu anlama gereklememitir. Bunun zerine Chester ve ortaklar 1912 yl balarnda eski irketi sonlandrp yerine Ottoman-American Exploration Company (OAEC) adyla yeni bir irket kurarak Amerikan Dilerinin desteini talep etmilerse de olumlu yant alamamlardr. 1920li yllarda tekrar projesinin kabul iin giriimde bulunan Chester alaca bu imtiyazla nemli petrol blgelerinin irket kontrol altna geeceini belirterek Amerikan ynetiminin desteini bir kez daha talep etmi ancak yine baarl olamamtr. Mart 1922de Ottoman-American Development Company (OADC) adl irketi kurmu ancak bu kez de hisse senetlerinin ounu kaybetmitir. Chester Grubu ile Ankara Hkmeti Temsilcisi Feyzi Bey arasnda projenin kabul iin yaplan grmelerden sonra taslaa son ekli verilerek Meclise gnderilmitir. Burada yaplan mzakerelerden sonra 9 Nisan 1923te proje Meclis onayndan gemitir. Bu anlamaya gre; Trkiyenin dou ve Musul-Kerkk blgesini Akdeniz ve Karadenize balayan 4400 kmlik bir demiryolu inas ile limann tesisinin yapm bu irkete verilmitir. Bununla birlikte demiryolu hatt zerindeki 40 kmlik eritler iinde kalan petrol ve dier deerli madenlerin iletme hakk 99 yl iin ayn irkete verilmitir. Ne var ki bu anlama da hayata geirilememitir. irket iinde ortaya kan anlamazlklar sonucu Chester ve ortaklar irket idaresinden ekilerek btn yetkiyi Kennedy topluluuna brakmlardr. Kennedynin proje iin finansman arayna girdii bir dnemde Amerikan ynetiminin gsterdii ilgisiz tavr ve bunun yannda Musul sorununun da istedikleri ekilde zmlenmemesi sonucu proje hayata geirilememitir. Ancak Chester Grubuna kaytsz kalan Amerikann Temmuz 1922de Turkish Petroleum Company ile anlaan Standard Oil Companye destek vermesi de Amerikann deien politikasn gstermek asndan ok net bir rnek tekil etmektedir. KAYNAKA I. Resmi Yayn TBMM Zabt Ceridesi, Devre I, Cilt 28, s.436-519 TBMM Zabt Ceridesi, Devre I, Cilt 29, s.19,23-25. II. Sreli Yayn Hkimiyet-i Milliye Gazetesi 9 Nisan 1923, ,arki Anadoluda Demiryollar Hakkndaki Chester Projesine Dair Layiha Kanununun Mzakeresi, s.2 15 Nisan 1923 , Fransz Protestosu ve Amerikan Efkr,s.1 ___________ , ester Projesi Etrafnda,s.3 20 Nisan 1923 , ester Projesi, s.1 ___________ ,Fransz ve ngiliz Komiserlerin Beyanat, s.4 22 Nisan 1923 , talyanlar Grltlere tirak Etmiyorlar, s.2
History Studies Ortadou zel Says / Middle East Special Issue 2010

Chester Projesinin Hkimiyet-i Milliye Gazetesine Yansmas

298

23 Nisan 1923 , ester Projesi,s.2 ___________ , Heyet-i Murahhassmz Lozanda, s.3 24 Nisan 1923 , ester Projesini Amerika Mdafaa Edecektir,s.2 26 Nisan 1923 , ester Projesi ve Amerikann Dncesi,s.4 30 Nisan 1923 , Yeni Projemiz, s.2 ___________ , Proje mzaland, s.3 21 Mays 1923 , ester-Kennedy Meselesi,s.3 5 Haziran 1923 , Trk Ticaretinin Yeniden Tesisi ve ester Projesi,s.4 19 Haziran 1923 17 Haziran 1923 12 Temmuz 1923 13 Temmuz 1923 15 Temmuz 1923 20 Temmuz 1923 29 Temmuz 1923 5 Eyll 1923 , Anadoluda ester mtiyaz,s.4 , ester mtiyaz,s.3 , Kennedy Meselesi, s.1 , Kennedy Yamas, s.3 ,Btn Gaye ester Projesini Bozmaya Matuftur, s.1 , Kennedy Mukavelesi, s.3 , Kennedy Mukavelesi, s.2

, ester mtiyaz Etrafndaki htilaf,s.3

III. Kitap ve Makaleler ALBAYRAK, Mustafa, Osmanl-Alman likilerinin Geliimi ve Badat Demiryolunun Yapm, Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S.6, 1995, s.1-38. Ali Said, Chester Projesi Hakknda Baz Tenkidat ve Mtalaat, Sarkam 1923. ARMAOLU, Fahir, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1991. ARMAOLU, Fahir,19. Yzyl Siyasi Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1999. CAN, Bilmez Blent, Demiryolundan Petrole Chester Projesi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar stanbul 2000. AKAN, Il, Trk Parlamento Tarihinde II. Meclis, ada Yaynlar, stanbul 1999. GLSOY, Ufuk, Hicaz Demiryolu, , Eren Yaynclk, stanbul 1994. HALICI, aduman, Yeni Trkiye Devletinin Yaplanmasnda Mahmut Esat Bozkurt, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2004.

History Studies Ortadou zel Says / Middle East Special Issue 2010

299

Sevilay ZER

PAMUK, evket, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme (18201913), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994. TAMELK, Soyalp, Osmanl Dnemi Demiryollarnn Tarihi Geliimi erisinde Siyasi, ktisadi ve Sosyal Etkileri, Erdem, C.12, S.35, 2000, s.483-535. TEZEL, Yahya, Birinci Byk Millet Meclisi Anti-Emperyalist miydi? Chester Ayrcal, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C.25, No.4, 1970, s.287-317. TEZEL, Yahya, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923-1950), Yurt Yaynlar, Ankara 1982. TMUR, Taner, Bismarck, II. Wilhelm ve Abdlhamid, Toplumsal Tarih, S.181, (Ocak 2009), s.22-31. YAVUZ, Biga Skan, Fransz Ariv Belgelerinin Inda Chester Demiryolu Projesi, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, S 24, (Kasm 1999-2003), s. 527-561 YAVUZ, nsal, Cumhuriyet Devri Demiryolu Politikasna Yaklam Biimi, IX. Trk Tarih Kongresinde Sunulan Bildiriler, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1989. YILDIRIM, smail, Cumhuriyet Dneminde Demiryollar (1923-1950), Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2001. YILDIRIM, smail. (2002), Osmanl Demiryolu Politikasna Bir Bak, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.12, S.I, s.311-324. YURTSEVER, Serdar. (2008), Milli Mcadele Dnemi stihbarat Faaliyetleri, rnek Olay ncelemeleri (1919-1922), Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2008.

History Studies Ortadou zel Says / Middle East Special Issue 2010