Ziya Paa

(1829- 17 Mays 1880)

stanbul'da Kandilli'de dodu. Asl a'd Abdlhamid Ziyaddin'dir. Babas, Feridddin Efendi Erzu rumlu olup Galata gmrnde ktiplik yapmtr. An nesi ise Itr Hanm'dr. Kk Ziya, ilk renimine Kandilli'de balad, "Mekteb-i Ulm- Edebiyye"de okudu, lalas smail Aa'nm tevikiyle Farsay ren di, Arapaya alt. Okulu bitirince (1845) Babli'ye girdi, "Sadaret-i Uzm Mektub Odasf'nda grev ald. Burada tezkireci Fatin Efendi'den aruzu rendi; ede biyata ilgisi, o dnemin tannm airlerinden Leskofal Galip, Osman ems Efendi, Nevres, Kzm Paa gibi ustalarla tanmasn salad ve bu edeb evrenin sohbetlerine katld. Mahmut Nedim Paa'nn aracl yla Mustafa Reit Paa'y tand; eyhlislm Arif Hikmet Bey'e sunduu kasideler ile hem onun, tevec chn kazand, hem de gene onun desteklemesi ile "Mbeyn-i Hmyn"a beinci ktib olarak girdi (1855). Saray ona bat kltrnn kaplarn ayordu; Franszcay burada rendi. Mabeyn miri E them Pa a'nn balad Endls Tarihi adl eserin Franszcadan evirisini o tamamlad. Engizisyon Tarihi evirisi ni gene burada yapt. Saraya girmesi ve Abdlaziz'in tahta k zerine yazd kasideleri ile padiahn sevgisini kazanan air, Reit Paa'nn lm, li Paa ile srtmeye girmesi, Fuat Paa ile iyi diyalog kuramamas sonucu zor duru ma dt, hatta Mabeyn'den uzaklamak zorunda kal d. Zaptiye Mstearl grevi srasnda Atina sefare tine tayini ktysa da o, bu grevi Atina'da esen ihtill havasndan dolay kabul etmedi ve istifa etti d 861).

Bunun zerine ayn yl, "Paa" unvan ile Kbrs mutasarrflna tayini uygun grld. Kbrs'n havas ona pek iyi gelmedi; bir ocuu orada ld, kendisi de hastaland. Bunun zerine Saraya bavurarak stan bul'a dnmek istediini bildirdi. Bu istek zerine "Meclis-i Vl" yeliine getirildi (1862). Bu gnlerde li Paa ile srtmeleri younlat, bu yzden Amas ya mutasarrfl ile stanbul'dan uzaklatrld (1863). Amasya'da yapt almalar sonucu halk tarafndan sevildi ise de bir sre sonra ad bir yolsuzluk iddiasna kart iin Canik mutasarrflna alnd (1865). Bir yl sonra da yeniden "Meclis-i Vl" yesi olarak s tanbul'a dnd. Bu yllarda yaz hayatna da hz veren air, zellikle Muhbir'deki yazlar ile ynetime ar eletirilerde bulunuyordu. Bu arada Paa, hastaln ileri srerek Paris'e grevli gitme istei ile Saraya bavurdu. li Paa, bu istei bir sre oyaladktan sonra onun Kbrs mutasarrflna yeniden tayinini karttr d. Bu onun stanbul'dan uzaklatrlmas anlamnda bir karard. Ziya Paa bu grevi kabul etmedi ve Yeni Osmanllar Cemiyeti ile i birlii iinde, Mustafa Fazl Paa'nn davetine uyarak Namk Kemal ile birlikte Pa ris'e kamay uygun buldu (17 Mays 1867). Onlara, Paris yolculuklarnda, stanbul'da kmakta olan Courrier d'Orient gazetesinin sahibi Jean Pietri ile Fransa byk elisi Monsieur Bouret'nin yardmlar olmutur. Ziya Paa'nn Avrupa hayatnda Mustafa Fazl Pa a'nn madd destei vardr. Paris'te geen birka ay dan sonra Sultan Abdlaziz'in Fransa ziyareti zerine, biraz da Fransz hkmetinin istei ile, o da teki Yeni

342

BYK TRK KLSKLER

Ondokuzuncu Yzyl

Osmanllarla birlikte Londra'ya geti ve orada N. Ke mal ile Hrriyet gazetesini karmaya balad (1868). Yeni Osmanllarn teki yeleri ile aralarnda kan anlamazlktan dolay gazeteyi 64. saydan balayarak tek bana kard; 67. sayda Paris'e, oradan Cenev re'ye geti ve bu gazeteyi 100. sayya kadar litografya usulyle yaymlad. li Paa'nn 1871 Eyllnde lmesi zerine, Mah mut Nedim Paa'nn da desteklemesi ile Paa, 1871 sonlarnda stanbul'a dnd. Kendisine "cra Cemiyeti Reislii" verildi. Bir ara Mahmut Nedim Paa ile arala rnn bozulmas zerine durumu biraz sarsld ise de Mtercim Rt Paa'nn sadrazam olmas onu kurtar d. Hatta padiah onu Hariciye Nzn yapmak istedi ise de yeni sadrazam ona "ur-y Devlet" (Dantay) ye liini uygun buldu (1873) ve Abdlaziz'in tahttan indi rilmesine kadar da bu grevde kald (1876). V. Murad'n tahta k ile Mabeyn baktipliine getirildi ise de sadrazam Rt Paa ile, Namk Kemal ve arka dalarnn srgnden geri dnmeleri konusunda ters dt ve grevinden alnarak Maarif mstearlna getirildi, ksa bir sre sonra da bu grevinden azledildi. Sultan II. Abdlhamid'in tahta kmas ile yldz par lar gibi oldu. Namk Kemal ile "Kanun-i Esas Enc meninde almaya balad. Ancak padiah onlar s tanbul'dan uzaklatrmak isteyince, nce Berlin sefirli i verilir gibi olduysa da son anda Suriye valilii uy gun grld (1877). buuk ay sonra bu grevi Kon ya'ya nakledildi; oradan Adana valiliine alnd (1878). Paa, eskisi kadar mcadeleci deildi. O, bu ehirde kendisini mtevazi idar ilere verdi. te yan dan hastal da nksetmiti, 18 Mays 1880'de hayata gzlerini yumdu; cenazesi bu ehrin Ulu Cami nazire sine defnedildi. inasi'den sonra Namk Kemal ile birlikte Ziya Pa a, Trk edebiyatnn yenilemesinde ve deimesinde emei geenlerin banda gelir. Ancak o, inasi'nin ya nnda daha ok siyas ve fikr yn ar basan bir ahsi yet olarak belirirken, Namk Kemal'e gre de daha ok geleneki olarak dikkati ekmektedir. Bir baka deyile Ziya Paa, Tanzimat edebiyatnn karakteristik zellii olan Dou ile Bat kltr dnyas arasnda kesin tavr belirleyemeyen, ikili bir anlay iinde dnp duran fi kir ve edebiyat adamnn en somut rneidir. Ziya Pa a'nn bu durumunu kkl bir dou kltr ile yetime si ve yenilik yolunda mcadeleci bir ruh yapsna sahip olamamas ile yorumlamak yerinde olur. Onun, szn etmeye altmz, mizac ile dnceleri arasndaki bu kkl elikiyi, Ahmet H. Tanpnar, XIX. Asr Trk Edebiyat 'nda yle dile getiriyor: "te zeki ve girgin bir saray adam, hrriyet k, srasna gre rind ve ka lender, fakat daima muhteris ve zengin hayata dkn, yaratltan byk devlet adam edal, erimek iin r pnan, fakat ikbalin eteini tutmakta beceriksiz, gizli meramh, fakat ak szl, sabrsz, zalim, kindar, fakat ayn zamanda vefal ve insanlar daima afve hazr, h lsa mizac ile ihtiraslar ve fikirleri arasnda perian Ziya Paa'nn velveleli mr..." (s. 288) Gerekten de Ziya Paa, gerek Defter-i Amal 'inde

gerek Hrbat n sznde dou kltr ile kk yata yz yze geldiini ifade etmekte, k mer, k Ga rip, k Kerem gibi halk hikyelerini okuduktan sonra tezkireci Fatin Efendi ile Osman ems Efendi'den eski iir geleneinin inceliklerini kaptn belirtmektedir. Biz buna c'Encmen-i uar" toplantlarn da ekleye lim. Nitekim bu yllarda o, Divan iirini iyi tanm; Fuzul'den Nedim'e ve eyh Galib'e kadar uzanan hayranlkla, eski iirin deiik sanat yapma kaygsn gazel ve kasidesinde gstermeye almtr. lk hre tini kazandran "Terci-i Bend"de (1859) airin eski iire ne kadar yatkn olduunu aka grmekteyiz. "Terkibi Bend"de air, yaanlan hayatn felsefesini yapmakta dr. Bu iirin tannmasnda hiciv ustaln da gzden uzak tutmamak gerekir. Zaten Paa'nn iirinde bu hiciv unsuru, onun iirinin en karakteristik zellii olmutur ve Zafer-name ile doruk noktaya ulamtr. Ziya Paa'nn fikr ve siyas yazlarnda batl hr dncenin izlerini grebilmekteyiz. zellikle Avru pa'da bulunduu yllarda Hrriyet gazetesinde kaleme ald yazlarnda hak, adalet, kanun ve eitlik dn celeri yannda "merutiyet" kavram erevesinde yo unlaan siyas konulara ynelmesi de dikkati eker. Gene Hrriyet'te yaymlad "iir ve n" adl maka lesi ise edebiyat zerinde yapt esasl bir deerlendir medir. Kaynan Fransz dnce hayatndan alan ve edebiyatn zn halkn benliinde arayan bu yazsn daki grlerini Paa, sonuna kadar devam ettirememi; stelik Hrbat adl antolojisinin bana koyduu "mukaddime"de bu grlere tam anlamyla zt deer lendirmeler yapmtr. Avrupa'da kald yllarda kaleme ald fikr ve si yas yazlar ile dnemin fikir hareketlerine byk kat klar salayan Ziya Paa, zellikle de Tanzimat edebi yatnn ilk kuanda yenileen Trk iirine damgasn vuran bir sanatdr. Eski iir dilindeki klfetli slbu ayklamasn bilen air, iire inasi yolunda aklc bir tavrla yaklar; iirini yaanlan hayatn unsurlar ile besleme yoluna gider. zellikle Abdlhak Hmit'te daha da derinleecek olan felsef iirin tohumlarn "Terci-i Bend" ile bu dnem iirine serpitirmi olur. Hiciv tarzna ve alay yollu syleyie ynelmesi ise phesiz bu dnem Trk iiri iin yeni bir nefes olarak nitelenmelidir. Ziya Paa'nn gazetelerde kalm yazlar yannda kitap halinde yaymlanm eserleri unlardr: Eserleri: E'r- Ziya (1881). Ziya Paa'nn l mnden sonra damad Hamdi Bey (Paa) tarafndan yaymlanan bu kitap, daha sonra Sleyman Nazif'in yeniden gzden geirmesi ve hatalarn dzeltmesi ile, Klliyt- Ziya Paa (1924) adyla bastrlmtr.^ Zafernme (tarihsiz). Paris'te iken airin li Paa'y yermek iin kaleme ald bu eser, blmden oluur. Birinci blm 66 beyitlik kaside; ikinci blm bu kasidenin tahmisi; nc blm de erhidir. Rya (1868). Londra'da kaleme alnan bu kk ki tap da Babli ve zellikle li Paa'y yermek amacy la, eski edebiyatn Hb-name 'leri tarznda dnlm ve yazlmtr.

Ondokuzuncu Yzyl = = = = = = - = = = = = = = = = =

343 BYK TRK KLASKLER ======================= Kaynaka: Ebuzziya Tevfk, Nmne-i Edebiyyat- Osmaniyye, stanbul 1329. E.J. Gibb, A History of Ottoman Poetry, Vol. V, London 1907. Sleyman Nazif, ki Dost, Kanaat Ktp hanesi, stanbul 1926. smail Hikmet, Ziya Paa, Kanaat Kitabevj, stanbul 1932. Murat Uraz, Ziya Paa, Tefeyyz Kitabevi, stanbul 1946. Taha Toros, Ziya Paa'nn Adana Valilii, Yeni Adana Basmevi, Adana 1940. hsan Sungu, "Tanzimat ve Yeni Osmanllar", Tanzimat I, Maarif Matbaas, stanbul 1940, s. 777-857. A.y. "Ahmed Vefik ve Ziya Paa'larn Tartuffe Tercmeleri" Tercme Dergisi, no: 4-6, Ankara 1940-41, s. 372381, 558-571. kr Kurgan, Ziya Paa (Hayat Sanat, Eserleri), Varlk Yaynlar, stanbul 1953. Kenan Akyz, Ziya Pa a 'nn Amasya Mutasarrfl Srasndaki Olaylar, Ankara tini versitesi Basmevi, Ankara 1964. Ahmet Hamdi Tanpnar, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, 2.b., brahim Horoz Basmevi, s tanbul 1956. Mehmet Kaplan, iir Tahlilleri, 3.b., Anl Yayne vi, stanbul 1963. Kenan Akyz, "Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri", Trkoloji Dergisi, C.II, 2.b. Ankara 1969. A.y. Bat Tesirinde Trk iiri Antolojisi, 3.b., Dou Matbaas, Ankara 1970. bnl Emin Mahmut Kemal nal, Son Asr Trk airleri, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1970. M. Kaya Bilgegil, Hrbat Karsnda Namk Kemal, stanbul 1972.A.y, Ziya Pa a zerinde Bir Aratrma, 2.b., Sevin Matbaas, Ankara 1979.

idHrbat (1874). ciltlik bu antolojinin "mukad a]dimemi nemlidir. Paa, burada daha nce kaleme al ," d ve yeni edebiyat tarzn savunduu "iir ve n" makalesindeki grlere zt bir edebiyat anlay ile or r taya kar. Bunun iin de o, Namk Kemal'in Tahrib-i Hrbat ve Takip adl eserlerindeki ar tenkitlere he def olmutur. e ?~ Endls Tarihi (1863). Viardofdan yaplan bu e taviriyi Ethem Paa'nn kald yerden Ziya Paa ta mamlamtr. len Engizisyon Tarihi (1882). Chereul ile Lavalleeden eviridir. er; Verset-i Saltanat- Seniyye Hakknda Mektup j. (1868). Veraset Mektuplar diye de bilinen bu iki mek tup, Fuat Paa'y yermek amacyla kaleme alnmtr. ''aArz- Hal (1868) ile Tartuffe yahut Riyann Enca m (1881), (Moliere'den eviri) adl iki kitabndan j; baka J.J. Rousseau'dan Emil ile Les Confession (Defe J~ ter-i Amal), Fenelon'dan Telemaque evirileri de var ar ~ dr. Muhbir ve Hrriyet 'te pek ok makalesi bulun mmaktadr.

Klliyt- Ziya Paa dan Na't- erf (Klliyt- Ziya Paa, stanbul 1342/1924, s. 7) Mef'iln Mef'iln Mef'iln Mef'iln

/. Bel-y msivya mbtelym y Reslallah Zebn- pene-i nefs hevym y Reslallah 2. Kerem kl ben esme el-aman ey rahmet-i lem Serp mahz- isyan u hatym y Reslallah 3. Sen evreng-i efaat hsn sultan- rahmetsin Kapnda ben de bir kemter gedym y Reslallah 4. efaat kl mededyoksa o rtbe ok gnhm kim Ne rtbe yansam ol rtbe sezaym ya Reslallah 5. Zebn- derd-i isyana tabb-i mihribn sensin Alilim ben de muhtc- devaym y Reslallah 6. Ne gam mcrim isem de bana bestir bu saadet kim Kapnda bir kemine hk-pym y Reslallah 7. Beni reddetme evldn bayn bb- ltfundan Ziyaym bende-i l-i abaym y Reslallah

1. Ey Reslullah, ben bu fni lemin gam ve kederlerine tutulmu bir gnahkrm; nefis ve arzularn eline dm, onun oyunca ol muum. 2. Ey lemlere rahmet olarak gnderilen Peygamber, medet, bu g nahkra yardm et! Ben batan ayaa isyan ve hatya boulmu bulunuyorum. 3. Sen, merhamet edenlerin padiah, efaat tahtnn da ahsn; ben ise senin kapnda ciz, eksiklerle dolu bir dilenciyim. 4. Ey Reslullah, ne olur yardm et ve beni affet! Benim o kadar ok gnahm var ki, ne kadar pimanlk duysam buna o kadar lyk biriyim. 5. Ey Reslullah, isyan derdine dm olanlara efkatli ve merha metli tabip sensin; ben de ilca muhta hasta ve dertli biriyim. 6. Ben sulu ve gnahkr biri isem de bundan dolay zlmyorum, nk senin kapnda yere yz sren ciz bir kul olmak benim iin byk bir mutluluktur. 7. Ey Reslullah, ben peygamber ailesinin kulu-klesiyim: ne olur evldnn ba iin beni merhamet kapndan geri evirme!

Nmk Keml
(21 Aralk 1840-2 Aralk 1888)

Tekirda'nda dodu. Hem baba hem anne tarafn dan kltrl ve devlet katnda nemli grevler stlen mi bir ailenin ocuudur. Baba tarafndan kkl bir gemie sahiptir; bilinen en byk atas Konyal Bekir Aa'dr. Bekir Aa'nn olu sadrazamla kadar yk selmi ve Nadir ah ile yapt savata ehit dm Topal Osman Paa; onun olu Kaptan- Deryala ka dar ykselmi Ahmet Ratip Paa ve onun olu, III. Mustafa'nn mabeynciliini yapm emseddin Bey'dir. emseddin Bey'in olu ise Namk Kemal'in babas Mustafa Asm Bey'dir. Anne taraf ise Tonie erafndan Abdlltif Paa'dan gelmedir. Namk Kemal'in yetimesinde annesinin babas Abdlltif Paa'nn emei oktur. nk Paa, gen yata len kz Fatma Zehra Hanm'in lmnden duy duu derin acy torunu Mehmet Kemal ile dindirmek amacyla bu k yanndan hi ayrmam, grevi gerei nereye gitmise onu da oraya gtrmtr. Bun dan dolay da Kemal, dzenli bir renim grememi tir. Kaynaklara gre o, ilk cidd eitimini stanbul'da Bayezid ve Valide rdiyelerinde almtr. Fakat bu balang uzun srmemi, dedesinin Kars valiliine gitmesi onu da oraya srklemitir (1853). Kars hayat, zel hocalar ile cirit, binicilik ve av sporlar arasnda geti. Mays 1855'te Abdlltif Pa a'nn Sofya'ya tayini zerine o da oraya gitti. Sof ya'da Arapa ve Farsasn ilerleten ve Divan iiriyle yakndan ilgilenen Kemal, bu tarzda denemeler de yapmaya balad. Bu iirlerden bazlarn o srada Sof ya'da bulunan Eref Paa grp pek beendi ve ona "Namk" mahlasn verdi. Ayrca, Sofya yllar evlilie ilk adm oldu, 16 yanda, Ni kads Mustafa Ragp Efendi'nin kz Nesime Hanm ile evlendi. Feride, Ul viye ve Ali Ekrem, bu evliliin ona bahedecei sevgili ocuudur.

Sofya.'dan stanbul'a dn 1857'dedir. Bu tarihten itibaren Hariciye Nezareti Tercme Odasnda alma ya balad. Burada bir yandan Franszcasn ilerletir ken, bir yandan da bu Kalem'de alan Leskofal Galib ile sk dostluk kurdu. Bu dostluk, onu "Encmen-i uar" toplantlarna ekmiti. drt yl eski iir ge lenei ile yurulan airi, inas ile tanmas yeni bir dnyaya ve gazetecilik mesleine yneltti. Nitekim Tasvir-i Efkr'm yayn hayatna giriinden sonra (Ha ziran 1862) o, bu gazetede yazmaya balad ve inasi'nin Avrupa'ya gidii ile gazetenin ynetimini zeri ne ald. Bu yllarda Kemal, sadece bir air deil, lkenin eitli meseleleri ile uraan bir dnce adamdr. Gi rit meselesi zerine .yazd eitli yazlar yannda o yllarda gndemde olan "ark Meselesi"ni detayl ola rak gazetede ele almas ve hkmeti eletirmesi ile dikkatleri zerinde toplad. Ayrca Sar Ahmet Bey olu Mehmet Bey'in nclnde Nuri Bey, Reat Bey ve Ziya Bey (Paa) ile Yeni Osmanllar cemiyetini kurmas zerine hkmet, onu stanbul'dan uzaklatr mak amacyla Erzurum vali yardmclna tyin etti. (1867). Bu greve gitmeyen Kemal, kendisi gibi Ziya Paa'y da Avrupa'ya davet eden Mustafa Fazl Pa a'nn destei ile 17 Mays 1867 gn Ziya Paa ile yola kt. nce Paris'e, oradan Londra'ya geen bu iki gen, Hrriyet gazetesini karmaya baladlar. An cak bu beraberlik ksa srd; nce Mustafa Fazl Pa a'nn Sultan Abdlaziz ile anlaarak stanbul'a dn mesi, sonra bata Ziya Paa olmak zere teki cemiyet yelerinin Hidiv smail Paa ile i birlii yapmalar onu ok zd. Londra'dan Paris'e geen Kemal, 1870'te Fransa-Prusya savann patlak vermesi, Zapti ye Nazr Hsn Paa'nn srarlar zerine stanbul'a dnd (25 Kasm 1870).

Ondokuzuncu Yzyl

BYK TRK KLSKLER

371

li Paa'ya yaz yazmama konusunda verdii sz, onun lmne kadar tutan Kemal, vey days Mahir Bey ve Ebuzziya'nn yardm ile bref' yeniden kar maya balad (Haziran 1872) ve bu gazetede yaymla d beyanname ile halka hizmeti, siyaset ve medeniyet yolunda halk aydnlatmay hedef aldn aklad. Hkmet ilerini eletiren yazlar yannda Midhat Paa'nn Badat valiliinden alnmasn ve Mahmut Ne dim Paa'nn bu iteki roln ar bir dille tenkit etme si hem gazetenin drt ay kapatlmasna, hem de kendi sinin Gelibolu mutasarrf olarak stanbul'dan uzakla trlmasna sebep oldu. Orada da bo durmayan air, brefe B.M. (Ba muharrir), Hadka'ya N.K. imzasy la yazlar yazd. Ayrca Evrk- Perian bu yllarn rn oldu, Vatan Yahud Silistre de burada tamamland ve stanbul'a dnnde yaymland. Kemal, stanbul'a dnnde gene bre fin bana geti. Fakat ok uzun kalamad; 1 Nisan 1873 gn Vatan piyesinin Gedikpaa Tiyatrosu'nda oynanmas ve oyunun yaratt heyecan ile halkn gsteriler yap mas, yalnzca Kemal'in deil, onun yannda olan ve brefte yazan teki gazetecilerin de tutuklanmalarna yol at. bret kapatlrken Ahmet Midhat ile Ebuzziya Tevfk Rodos'a; Nuri Bey ile smail Hakk Beyler Akk'ya; Namk Kemal de 38 ay kalaca Magosa'ya sr gn edildi (5 Nisan 1873). Kemal, Magosa'da kald sre boyunca edebiyatla daha yakndan urat; eserlerinin pek ounu burada kaleme ald. Nitekim ntibah roman; Zavall ocuk, Glnihal, Akif Bey, Kara Bel adl piyesleri; Tahrib-i Harabat ve Takib'i; Silistre Muhasaras, Kanije, Emir Nevruz Bey'in Tercme-i Hli gibi tarih eserleri ile pek ok edeb yazs Magosa gnlerinin rndr. Bu uzun srgn hayat Haziran 1876'ya kadar sr d. (Mtercim Rt Paa kabinesinin) Sultan Abdlaziz'i tahttan indirip yerine V. Murat' karan siyas sulularn affn iln etmesi ile Kemal de stanbul'a dnd (7 Hairan 1876). Kemal, stanbul'a dnerken V. Murat, akl dengesi bozuk olduu iin tahttan indirilmi ve yerine Meruti yet vaatleriyle II. Abdlhamid gemiti. Sultan Abdlhamid ynetiminin ilk yllarnda o, nce "ura-y Dev let" yeliinde ve "Kanun- Esas Komisyonu"nda g rev ald. Yllardr zledikleri Merutiyet de iln edil miti. Ancak bu olumlu gelime uzun srmedi; 1877 Rus Harbinin patlak vermesi ile Sultan Abdlhamid "Meclis-i Meb'sn" kapatrken, Merutiyeti savu nanlar da bir bir stanbul'dan uzaklatrd. Midhat Pa a Taife; Ziya Paa Suriye valiliine gnderildi. Ke mal, aklkla sulu bulunamad ise de, bir toplantda onun, "ki defa vaki olan bir eyin behemehal bir ncs de olur" anlamnda Arapa bir ifade kullan mas ve buradaki "nc" sznn Abdlhamid'in tahttan indirilmesine yorumlanmas, onun Midilli'de ikamete memur edilmesine yol at. Burada yapt iyi almalar zerine mutasarrf oldu ve 1884'e kadar bu grevde kald. Ancak onu ekemeyen Rumlarn ik yeti zerine Rodos mutasarrflna alnd (16 Ekim 1884). Burada da gene Rumlarn kard olaylar ze

rine, grevi, Sakz'a nakledildi (Aralk 1887). Sakz'n havas ona iyi gelmedi; yakaland zatrreeden kurtu lamayarak 2 Aralk 1888 gn ld. Cenazesi, nce Sakz'a defnedildiyse de vasiyetine uyularak Gelibo lu'ya nakledildi. Burada Rumeli Fatihi Sleyman Pa a'nn Bolayr'daki trbesinin yanna gmlen airin imdiki mezarnn plnn Tevfk Fikret izmi, Sultan Abdlhamid de yaplmasna irade buyurmutur. Namk Kemal, edebiyatmzn yenilemesinde ve deimesinde olduu kadar Tanzimat fikir hayatnn olumasnda ve olgunlamasnda da emei geen usta bir kalemdir. Edebiyatta, zellikle iire, eski tarz dene meleri ile kk yata balam olmakla birlikte o, ger ek kiiliini ve kimliini gazetecilik hayatnda bul mutur. inasi'yi tanmas ve Tasvir-i Efkr'a balan mas ile ufku genileyen airin Avrupa hayat da bu fikr gelimeyi pekitirmitir. Nitekim onun yaz haya tna kronolojik olarak bakldnda, "Encmen-i uar"dan kopup inasi ve Tasvir-i Efkr'a baland 1862 Terden, ilk yeni edeb trlerden olan tiyatroda Va tan Yahud Silistre'yi yazd 1873 ylna kadar geen srede, yaz hayatnda gazete ve makale grlr. Bu da bize Kemal'in fikir hayatnn daha ar bastn aka gstermektedir. Namk Kemal'in fikir hayatn iki grupta deerlen dirmek gerekir: Siyas ve sosyal grleri, edebiyat g rleri. Kemal'in siyas grlerinin temelinde devlet y netimi, Osmanllk ve slm birlii yatar. XIX. yzylda mparatorluun iyiden iyiye gszlemesi ve Batnn Osmanlya "hasta adam" gzyle bakmas aydnlarn kafasnda "Bu devlet ve millet na sl kurtulur?" sorusunu gndeme getirir. Nitekim Yeni Osmanllar cemiyetinin olumasndaki temel felsefe bu idi, bunu da canlandran Namk Kemal oluyordu. Kemal, devlet ve hkmet ynetiminde sreklice "Merutiyef'i savunmutur. Bu konuda o, trl y netim organ dnr: "Meclis-i ur-y Devlet", "Meclis-i ur-y mmet" ve "Senato" ("Veverehm fi'l-emr" adl yaz, Hrriyet no: 4, 30 Temmuz 1285). Bunlarn zerinde ise padiahn denetimi olacaktr. mparatorluun yeniden glenmesinde ve birliin salanmasnda Namk Kemal, "slm birlii" (ttihad- slm) ve Osmanllk lks ile ortaya kar. Aslnda bu iki dnce birbirini btnlemektedir. mparatorlu u paralanmaktan kurtarmak iin tek kar yol "slm birlii" olacaktr. Nitekim Osmanl devletinin temelin de slmiyet yatmakta ve mparatorlukta mslman unsurlar daha ar basmaktadr. Bu saland takdirde Osmanllk zaten varln srdrm olacaktr. bret gazetesindeki baz makaleleri yannda Cezmi ve Celleddin-i Harzemah bu dncenin rn olarak edebi yat dnyamza katlrlar. Kemal'in sosyal fikirleri daha ok siyas grleri dorultusundadr. Bunlarn banda "vatan" gelir. "Va tan" kavram en geni anlam ile ilk kez onda dile gelir. Gerek makalelerinde gerek edeb eserlerinde sk sk bu tema ile karlarz. Vatan ona gre Osmanlln ya amasnda en nemli bir unsurdur. Ayrca vatan sevgisi

37^

Ondokuzuncu Yzyl

============================== BYK TRK KLASKLER insan iin en. byk erdemlerdendir. Vatan piyesi srf vatan sevgisini dile getirmek iin yazlmtr. "Vatan arks" ve drt "Vatan Mersiyesi", Trk iirinde vatan teminin ilk rnekleri olarak karmza kmaktadr. "Hrriyet" temas ise, gene onunla gerek deerini bulur. nsann yaratltan hr olduuna inanan air, "Hrriyet-i Efkr" (Hadka, no: 3) adl yazsnda d nce hrriyeti zerinde geni olarak durur. "Hrriyet Kasidesi" ile bu grlerini iirletirir. te yanda Rya'nn "Hrriyet perisi"ni ve onun halka sesleniini de gzden uzak tutmamak gerekir. "Hrriyef'in arkasndan elbette "hukuk" gelecektir. Kemal, hukuk konusunda Montesquieu'nun dncele ri ile beslenmitir. Ona gre hukuk, her milletin kendi tarih, rf ve detlerine gre oluur. Namk Kemal'in sosyal grleri arasnda sz ko nusu edilmesi gereken bir nokta da "eitim" meselesi dir. Halkn eitilmesi zaten btn Tanzimatlarn ze rinde durduu bir meseledir. Ayrca o, "medeniyet", "nfus", "aile" ve "kadn" ile "maliye"-konusunda da deerlendirmeler yapmaktan geri kalmamtr. Kemal'in edebiyat alannda gerek ortaya koyduu grleri, gerek yazdklar ile tam bir yol gsterici ola rak karmza ktn syleyebiliriz. Makaleleri, eser lerine yazd n szler ve zellikle mektuplar ile bu grleri dank da olsa edeb evreye iletmeye al an yazar, ncelikle "Edebiyatn vatan yoktur" diye rek geni anlamda bir edebiyat grne sahiptir. De iik edebiyatlarn birbirine salayabilecei yararlar gzden uzak tutmayan Kemal, buna bal olarak "edebiyat- hakikiyye" ve "edebiyat- sahiha" szlerini sk sk kullanr. Bununla da edebiyatn "realite"yi vermesi ni amalar. Edebiyat zerinde "Lisan- Osmannin Edebiyat Hakknda Baz Mlhazat mildir" (Tasvir-i Efkr no: 416-417) adl uzun yazs ile duran ve bizde edebi yatn gerek meselelerini ilk kez dile getiren Kemal, Ziya Paa'nn Harabt'm karlk yazd Tahrib-i Harabat ve Takib'den balayarak pek ok yazsnda eski edebiyat hedef alm ve ona acmaszca saldr mtr. te yanda Batl edeb trlerden tiyatro zerin de geni olarak durmu, hatta o gnn sahne meseleleri ile ilgilenmi, Gedikpaa tiyatrosunun "Edeb Heye t i n d e yerini alm bir sanat olarak o, bu yoldan hare ket ederek Victor Hugo'yu izlemi ve bizde romantiz min ncs olmutur. iirde eski gelenein iinde yetien air, ancak Avru pa dnnde kaleme ald iirlerinde ve o dnemin fikr yapsnda oluan temlerde yenilik peindedir. D nceleri ile eski iir geleneini hrpalamaya alan ai rin, yazdklarnda bu dnceleri uygulayabildiini pek gremiyoruz. O, yeni tarz, mektuplar ile Hmit ve Reca-zade Ekrem'e empoze etmeye almtr. Kendisi nin yapamadn onlarn kaleminde grmek istemitir. Buna karlk roman ve tiyatro trnn bizde tann masnda onun emei byktr. Vatan piyesinin yaratt atmosfer o yllarda pek ok tiyatro eserinin kaleme alnmasna yol amtr. Ayrca kendisi de o evkle ar ka arkaya be piyes daha kaleme almtr.

'

Ayrca Kemal, tarih ve biyografik trlerde de eser ler vermitir. Bunlarn en nemlileri, Osmanl mpara torluunun ykselme dnemlerini anlatan Devr-i stil, Selhaddin-i Eyyub, Fatih ve Yavuz Sultan Selim'in biyografilerini izdii Evrk- Perian, stanbul'un fet hini konu alan Brika-i Zafer ve Osmanl devletinin kuruluunu ve gelimesini anlatan Osmanl TarihFdh. Namk Kemal, Tanzimat dneminin yetitirdii fi kir ve edebiyat adamlarnn nde gelenidir. Ancak he men unu belirtmek gerekir ki o, estetik kaygdan ok dnceyi ve mcadeleyi n plna alan bir sanatdr. Halka hizmette, onu aydnlatmada, dncelerini ona iletmede ve inand yolda tek bana da olsa yrme de rnek mcadele vermi, mrn vatan ve millet yo luna adamtr. Nitekim o, edebiyat dnyasnda yazdk larndan daha ok dnceleri ile geni yank uyandr m, hem kendi dneminde hem de kendinden sonra yetien yeni kuaklara nderlik etmitir. Eserleri: Namk Kemal, edebiyatn hemen hemen her trnde eser vermi bir sanatdr. iire yatknl yannda yeni bir meslek olan gazetecilie gnl ver mesi, edeb ve fikr yazlarnn saysn bir hayli ka bartmtr. Ayrca batl yeni edeb trlerden roman ve tiyatroya verdii deer de onu bu yolda eserler verme ye yneltmitir. Bir de onun tarihe, hatrata, eviriye ve edeb tenkide dir eserleri buna eklenirse Kemal'in ne kadar gl bir kalem olduu ve eskilerin deyiiyle "veld" bir yazar olduu kolaylkla anlalr. Bu itibarla biz burada onun tek tek yazdklarn de il, kitap halinde yaymlanm eserlerini vermekle ye tineceiz. Bu arada Namk Kemal'in eserlerinin bt n hakknda en dikkate deer almann da erif Hu lusi tarafndan gerekletirildiini ve yaynlandm da belirtelim. (Bu alma aada, "Kaynaka" iinde ve rilmitir). 1. iirleri: Namk Kemal'in iirleri zerinde iki nemli alma yaplmtr. a) Rz Nur, Nmk Kemal; Rev Bilig, skenderiye 1936. b) Sadettin Nzhet Ergun, Namk Kemal'in iirleri, stanbul 1941. 2. Romanlar: ntibal yahut Ali Bey'in Sergzeti, stanbul 1290, Cezmi (tarih roman), stanbul 1305. 3. Tiyatrolar: Vatan yahut Silistre, stanbul 1289. Zavall ocuk, stanbul 1290. Akif Bey, stanbul 1290. Glnihal, stanbul 1292. Celaleddini-i Harzemah, s tanbul 1292. Kara Bel (lmnden sonra yaynlan mtr, 1326). 4. Edebiyat zerine ve tenkidi yazlar: Tahrb-i Hrbat (1303), Tkib (1303), rfan Paa'ya Mektub (1304), Cell Mukaddimesi (1305), Son Pimanlk Mu kaddimesi (1305, Mes Prisons Muahezenamesi (Mecmua-i Ebuzziya, 1302). Renan Mdafaanamesi (1326). Ayrca Kemal'in belli bal yazlar, Makalt- Siyasiyye ve Edebiyye (1327) ad altnda lmnden sonra ya ymlanmtr. te yanda edeb ve husus mektuplar Fevziye Ab dullah Tansel tarafndan yaymlanmaktadr. {Namk

Ondokuzuncu Yzyl

B UYUK TURK KLASKLER

373

Kemal'in Mektuplar, I.C, 1967, II.C. 1969, III. C. 1971, IV. C. 1987). 5. Trihleri: Devr-i stil (1288), Barka-i Zafer (1289), Evrk- Perian (1289), Kanije (1290), Osmanl Tarihi (1305). Kaynaka: Abdlhalim Memduh, Tarih-i Edebiyyat- Os maniye stanbul 1304. E.J.W. Gibb, History of Ottoman Poetry, V. London 1907. Ali Ekrem, Rh- Kemal, Mehmet Bey Matba as, stanbul 1324. Ebuzziya Tevfik. Kemal Bey'in Tercme-i Hali, stanbul 1324. Sahabettin Sleyman, Tarih-i Edebiyyat- Osmaniyye, stanbul 1328. Ebuzziya Tevfik. Nmune-i Edebiy yat- Osmaniyye, Kostantiniyye 1329. Ruen Eref, Diyorlar ki, stanbul 1334. brahim Nemi, Tarih-i Edebiyat Dersleri, stan bul 1338. Sleyman Nazif, ki Dost (Namk Kemal-Ziya Paa), stanbul 1341. Ali Ekrem, Namk Kemal, stanbul 1930. smail Hikmet, Namk Kemal, Kanaat Kitabevi, stanbul 1932. Kemal Tahir, Namk Kemal in Diyorlar ki, irket-i Mrettibiye Mat baas, stanbul 1936. Mustafa Nihat, Namk Kemal ve bret Ga zetesi, Remzi Kitabevi, stanbul 1938. Fevziye Abdullah, "Na mk Kemal ve Hece Vezni", lk, C. 16, S. 94, 1940. A.y. "Na mk Kemal'in Ahlk Hususiyetlerine Dair Notlar" lk, C. 16, S. 94. 1940. erifHulsi, "Namk Kemal'in Eserlerinin Tenkidli Tab Hakknda". lk, C. 16, S. 94, 1940. Baha Drder, Namk Kemal'in Romanlar, r Kitabevi, stanbul 1940. Necip Fa zl, Namk Kemal, ahs-Sanat-Eseri, T.D.K. yayn, stanbul 1941. Ziyaeddin Fahri, Trk Hukuk Tarihinde Namk Kemal, Kenan Basmevi, stanbul 1941. hsan Sungu, Namk Kemal, Ankara Halkevi Yayn, stanbul 1941. brahim Necmi, "Namk Kemal-Eseri, Tesiri", Varlk, C. II, S. 180. brahim Necmi, "Na mk Kemal'in Romancl ve Romanlar", Namk Kemal Hak knda, D.T.C.F. yayn, Vakit Matbaas, stanbul, 1942. Pertev Naili, "Namk Kemal'in Gazetecilii", Namk Kemal Hakknda, Vakit Matbaas, stanbul 1942. Behice S. Boran, "Namk Ke mal'in Sosyal Fikirleri", Namk Kemal Hakknda, Vakit Matba as, stanbul 1942. Cevdet Perin, "Namk Kemal ve Fransz Edebiyat", Namk Kemal Hakknda, Vakit Matbaas, stanbul

1942. Niyazi Berkes, "Namk Kemal'in Fikri Tekml", Na mk Kemal Hakknda, Vakit Matbaas, stanbul 1942. Abdlkadir Glpnarh. "Namk Kemal'in iirleri", Namk Kemal Hak knda, Vakit Matbaas, stanbul 1942. Mithat Cemal Kuntay, "Namk Kemal'in Tercmeleri", Tercme Dergisi, C.5, S. 28, Kasm 1944. Mehmet Kaplan, "Namk Kemal'e Gre nsan", stanbul, C. I, S. 4, 1944. Mithat Cemal Kuntay, Namk Kemal (Devrinin nsanlar ve Olaylar Arasnda), C.I. stanbul 1944, C.II. I. Ksm, stanbul 1949, C. II, 2. Ksm, stanbul 1956. Ni hat Sami Banarl, Namk Kemal ve Trk-Osmanl Milliyetilii, stanbul 1947. Mehmet Kaplan, Namk Kemal, brahim Horoz Basmevi, stanbul 1948. Burhanettin Batman, "Namk Ke mal'in Bir Manzumesi ve Alman dealizmi", T.D.E..D., C. III, S. 1-2, 1948. A.y. "Namk Kemal'de Deizm ve Hmanizm", T.D.E.D. C.III, S. 3-4, 1949. Fevziye Abdullah Tansel, Husus Mektuplarna Gre Namk Kemal ve Abdlhak Hmid, Gne Matbaas, stanbul 1949. Nevzat Yaln, "Namk Kemal Magosa'da", Hisar, S. 11-13, 1951. A. Kemali Akst, "Namk Kemal ve Basn Hrriyeti", Yeni Tarih Dnyas, C.I, S. 8, Aralk 1953. Mehmet Kaplan, "Namk Kemal ve Fatih", T.D.E.D. C. VI, 1954. Hikmet Dizdarolu, Namk Kemal, Hayat-Sanat-Eserleri, Varlk Yayn, stanbul 1954. Behet Kemal alar, Namk Kemal, stnel Matbaas, stanbul 1954. brahim Zeki Burdurlu, "Kalebend Namk Kemal", Trk Dili, C. III, S. 28,1954. Vasf Mahir, Namk Kemal'in Hayat, Bulu Yaynevi, Ankara 1955. Ahmet Hamdi Tanpnar, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, 2.b. brahim Horoz Basmevi, stanbul 1956. Hilmi Yceba, Btn Cephe/eriyle Namk Kemal, Kpr Kitabevi, stanbul 1959. Mehmet Kaplan, iir Tahlilleri, 3.b., Anl Yaymevi, s tanbul 1963. Kenan Akyz, "Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri", Trkoloji, C.n. S. 1.2.b Ankara 1969. A.y. Bat Tesi rinde Trk iiri Antolojisi, 3.b., Dou Basmevi, Ankara 1970. bnlemin Mahmut Kemal nal, Son Asr Trk airleri, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1970. Mehmet Kaplan, nci Enginn, Birol Emil, Yeni Trk Edebiyat Antolojisi, II, stanbul 1972. Yusuf Mardin, Namk Kemal'in Londra Yllar, Milliyet yaym, stanbul 1974. smail Parlatr, "Namk Kemal", Mill Kltr, S. 41, 1984.

Hrriyet K a s i d e s i B e s l e t - i O s m a n i y y e ve Hamiyyet-i nsniyye Osmanlln Yiitlii ve nsanln Hamiyeti (Namk Kemal 'in iirleri, yay. Sadeddin Nzhed Ergun, s.3-4) Mef'ln Mef'ln Mef'ln Mef'ln 1. Grp ahkm- asr mnharif sdk u selmetten ekildik izzet ikbl ile bb- hkmetten 2. Usanmaz kendini insan bilenler halka hizmetten Mrvvet-mend olan mazluma el ekmez i 'netten 3. Hakir olduysa millet snna noksan gelir sanma Yere dmekle cevher sakt olmaz kadr kymetten 4. Vcdun kim hamr-i myesi hk i vatandandr Ne gam rh- vatanda hk olursa cevr mihnetten 5. Mni zlimin dnyada erbb- denettir Kpektir zevk alan sayyd- b-insfa hizmetten 6. Hemen birfeyz-i bak terk eder bir zevk-i fniye Haytn kadrini l bilenler hsn-i hretten 1. an deer yarglarn doruluktan ve samimiyetten sapm gre rek kendi arzumuz ve saygnlmz ile devlet kapsndan ayrldk. 2. Kendini insan bilenler halka hizmet etmekten usanmaz, mrvvet sahibi olanlar zavalllara yardm etmekten kanmaz. 3. Eer millet, hor grlmse onun anna bir eksiklik geleceini sanma; yere dmekle cevher, deerinden, znden bir ey kay betmez. 4. Vcudun mayas, vatan topradr; bu vcut, ac ve sknt iinde vatan yolunda toprak olursa, en kk bir znt duyulmaz. 5. Dnyada zalimin yardmcs, aalk kimselerdir; insafsz avcya hizmetten zevk alan ancak kpektir. 6. Hayatn deerini hretin gzelliinden stn tutanlar ile geici zevklere ebed feyiz tercih edilir.