www.kuyruksuz.

com

TALT PAA'nn HATIRALARI Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Temmuz 1998 Internet Yaym: www.kuyruksuz.com

TALT PAA'nn HATIRALARI TALT PAA lksz Hseyin Cahit Yaln CUMHURYET GAZETESNN OKURLARINA ARMAANIDIR.

NDEKLER Talt Paa'nn El Yazs 7 lksz 9 Giri 11 Hatralarm Neden kaleme aldm? 11 Trkiye'ye yaplan hakszlklar 12 I- Merutiyetin lan 13 Jn Trk hareketi 15 lk Ermeni ve Bulgar hareketleri 16 Trkiye'den koparlan topraklar 18 Balkan Harbi facias 18 Ruslarn Trkiye'yi zayflatmak siyaseti 21 Boa giden gayretler 23 II- Almanya ile ittifak nasl hazrland? 23 Breslau ve Gben hadisesinin i yz 27 Harbe giri arifesinde 28 Trkiye harbe nasl girdi? 30 Malubiyetler balaynca 31 Vagon ticareti meselesinin i yz 33 ttihat ve Terakki'nin temizlii 36 III- ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin tekilat 37 Sadrazam Kk Sait Paa 40 IV- Ermeni meselesinin tarihi 43 Ermenilerin iyzn gsteren tarihi vesikalar Ermeniler dmanlarmza nasl alet oldular? 52 Kanuni durumdan gayri kanuni duruma gei Umumi ve hususi tadiller 59 Dikkate ayan bir makale 61 Ermenilerin tehciri 65 Mspet hadiseler 67

45 57

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Hkmetin icraat 77 V- Rus vesikalar 80 Trk halkna yaplan zulmler 80 Ermeni cinayetleri 82 Ermeni etelerinin zulmleri 85 Byk katliam 87 Vahetlerin arkas kesilmiyor 92 Ruslarn itiraflar 100 Albay Morel'in hakiki hviyeti 118 VI- ''ttihat ve Terakki'' siyasi frkasna dahil olan kabineler ve bu frka azalar aleyhine davalar 123 Vesikalar 125 Ayan Meclisi'nce reddedilen takrir Baz rk iddialar Mahkemenin selahiyeti meselesi 140 Birinci mahkemenin sonu 142 Susuzlar mahkm ediliyor 144 Dahiliye Nazrnn vaziyeti 145 Umumi Harb'in ilanndan kimler mesuldr? 146 Harici siyasetten mesul olanlar 147 dam iin ileri srlen delil 148 Kasten tahrif edilen hadiseler 150

LKSZ Talt Paa bu hatralarn, mtarekeden sonra memleketi terke mecburiyet hissederek Almanya'ya ekilmi olduu sralarda kaleme almtr. Merutiyet devrinin en yksek simalarndan biri olan Talt Paa bize ok alakaya ayan bu mhim zamanlar hakknda pek nemli malumat verebilirdi. Fakat haller ve artlar onun tam bir ''hatrat'' yazmasna imkn brakmamtr. Byle olmakla beraber, temas ettii bahsi tamamyla tenvir etmi (aydnlatm) ve bize mhim bir vesika brakm olduu phesizdir. ''Tanin'' gazetesinde Talt Paa'nn hatralarn neretmek istediimiz vakit, bunun zaman itibaryla mnasip bir hareket olup olmayacan epeyce dnmtm. nk Merutiyet devrinin sadrazam o devrin en ac vakalarndan birine temas ediyordu. Osmanl mparatorluu tasfiye edilmi, bunun harabeleri arasndan yepyeni ve diri bir milli Trk Cumhuriyeti km olduu iin, eski hatralar zerinden snger geirerek maziyi unutmak ve yeni devrin karde vatandalar halinde yaamak artlarn kuvvetlendirmek bir vazife idi. Fakat tarih ortadan kaldrlamaz. Onun her tarafn aydnlatmaya almak istikbali daha emin surette hazrlamak hususunda faydal olur. te bu mlahazaya mebnidir ki bu (dnceye dayanaraktr ki) bugnk mesut neticelere varncaya kadar ne zor ve karanlk yollardan getiimizi ortaya koyan bu vesikay matbuata tevdi etmekte (vermekte) tereddt etmemitim. O gnlerde tamamen mazi demek olan bu hatralar, bu gnn artlar iinde tam bir aktalite halini ald. Zamana, tarihe, eski gnlerin hallerine ve artlarna baklmakszn, Trk eref ve haysiyetine dmanlar tarafndan hcumlar, Trkn hakkn gasp iin iftiral faaliyetler balam bulunuyor. Bu durum iinde, Talt Paa'nn hatralar hususi bir ehemmiyet ve kymet kesbediyor. Talt Paa vatann ok seven, vatannn hayr ve selameti urunda nefsine varncaya kadar her eyini feda etmeye hazr bulunan bir ahsiyetti. Brakt hatralar bu noktadan da bizi tenvir edebilir. Memlekete yapt hizmetler arasnda bu hatralar bugnn en takdir ve kran ile yadedecei bir eserdir. 19 ubat 1946 Hseyin Cahit Yaln GR

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com

HATIRALARIMI NEDEN KALEME ALDIM? Birok kimse hatratm yazmak iin beni tevik ettiler, muhtelif cemiyetler bu maksatla bana mracaat, hatta bu hususta maddi menfaat teklif ettiler. Merutiyetten nce ve sonra ''ttihat ve Terakki Frkas'nn'' kurulmas hakkndaki hatralarm ve o zamanki i ve d siyasete mteallik (ilikin) hadiseleri siyasi bir hatra defteri eklinde deil, fakat tarihi bir tenkid halinde sonradan yazmay tasavvur etmitim. Ancak, asrlardan beri devam edegelmi sinsi bir siyasetin bugn Osmanl devletine arzu ettii ekli vermek zere ileri srd haksz ithamlara tahamml edemeyeceimden aadaki izahlar mufassal (ayrntl) hatralarma giri ve ayn zamanda da haksz ithamlara cevap olarak yazmaya karar verdim. Bildiim hadise ve hakikatleri burada tam olarak sralamaya imkn yoktur. Fakat syleyeceklerimin hepsi hakiki hadisattan ibarettir. ark meselesi gsterildii gibi bir insanlk ve Hristiyanlk meselesi deil, bilakis bir nefret ve menfaat meselesidir. Trk devletinin dahili ilerine yaplan mdahaleler hep buna mstenittir (dayandrlmtr). Filhakika Trk devletinin, Trkler de dahil, btn tebaasna iyi muamele temin eden muntazam bir idare kurmaya muvaffak olduunu iddia etmek bir crettir. Fakat bu husustaki hatay yalnz Trklere yklemek de doru deildir. Ruslarn Yahudilere ve Mslmanlara ve hatta, mstebit arla kar gelen Hristiyanlara yaptklar vahet her ne kadar insanlk hislerini galeyana getiriyorsa da Avrupa'nn insaniyetperver diplomatlar bu hususta en kk bir sz sylemek cesaretini gsteremediler. Rusya hakkndaki en ufak bir ikyetin harbe sebebiyet verebileceini biliyorlard; bunun iin susmay tercih ettiler. Hrriyetin hamisi roln taknan, hukuku beer (insan haklar) beyannamesini nereden Fransa, vahi ve mstebit arla her trl yardmda bulunmaktan utanmad ve 1871 harbinden sonra bu mstebit devletle bir ittifak dahi yapt. Almanya'ya kar kuvetli bir Rusya kurulacakt. arln istibdad salamlatrld. Rusya'nn Trk slahat teebbslerine kar kard manilere gz yumuldu. Trkiye'nin slahat yapmas hibir zaman ciddi olarak arzu edilmedi. Muahedelerde ad geen slahat mahiyet itibaryla birer mdahaleden baka bir ey deildir. Bir devletin idaresindeki terakki ve slahat onun siyasi ve iktisadi istiklaline tbidir (baldr). TRKYE'YE YAPILAN HAKSIZLIKLAR Bir taraftan Trkiye slhat yapmaya zorlanrken dier taraftan da mdahale ve himayeyle siyasi ve kapitlsyonlar vastasyla da iktisadi istiklalini bsbtn ortadan kaldrabilmek iin Trkiye'ye tbi olan milletler ayaklanmaya tevik ediliyordu. Bir Trk airine gre bu gibi slhat tavsiyeleri, elleri kollar baland halde komas istenen bir insana benziyordu. Buna mukabil, ngiltere, ancak siyasi menfaatlerinin zoru ile Trkiye'nin ve bilhassa stanbul'un Ruslar tarafndan igalini nledi; Ayastafanos muahedesinin Berlin muahedesiyle tadili ancak bu sebebe mstenit idi (dayanrd). Fakat Almanya'nn askeri ve iktisadi bakmlardan gsterdii ayan hayret derecede abuk terakki, Bismark tarafndan ittifak msellesin tesisi (l ittifakn kurulmas) ve bilhassa Alman deniz kuvvetlerinde byk ngiliz donanmasna tehlikeli bir rakip olacak derecede grlen inkiaf, ngiltere'nin az sevilen arlkla birlemesi neticesini dourdu. O gnden itibaren Trkiye, Avrupa devletlerinin hibirinden velevki onun menfaat iin dahi olsa, en ufak bir yardm grmedi. Birlemi olan taraflardan her biri ark meselesini kendi maksatlarna uygun bir ekilde halletmeye alyordu. Babli mevcudiyetini temin iin o zamana kadar siyasi tezatlardan istifade ederken devletler arasndaki muvazene (denge) ve ayrlklar artk kendi aleyhine dnmt. l ittifak ile ikili ittifakn mnasebetleri ve bilhassa l ittifakn kendi zas arasndaki mnasebetler o derece gerginlemi ve grlerde o derece ayrlk bagstermiti ki, devletlerden hibiri ark meselesi siyasetinden vazgemiyordu. Devletler gruplarndan her biri belki baka bir ekil altnda olmak zere kendi menfaatlerini temin etmeye alyordu. Trkiye'nin Paris ve Berlin muahedeleri ve devletlerin garantisi ile temin edilmi olan mevcudiyetine bu muahedeleri imzalam olan devletlerden hibiri riayet ve hrmet etmiyordu.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com

MERUTYETN LANI 1908 senesinde Jn Trkler tarafndan Merutiyet ilan edildii zaman Trkiye'nin Avrupa karsndaki siyasi durumu bu vaziyette idi. htill, hkmet eklindeki deiiklik, memleket iinde bir ok mcadelelere ve karklklara sebebiyet vermiti; muvakkat bir zayflk ba gstermiti. Abdlhamid'in keyfi idaresi merkezde ve vilayetlerde hususi bir zmre yetitirmiti. Bunlar geni mikyasta kendi menfaatlerini temine alyor, bu esnada da zavall halk tamamyla eziliyordu. Bu zmre mensuplarn mterek menfaatleri birbirine balyordu. Hkmet merkezinde nazrlar ve saray mensuplar stanbul'daki hempalaryla nasl sk skya birlemi ve karlkl olarak birbirlerine yardm etmekte idiyseler, vilayetlerdeki zenginler ve eraf da nazrlar ve saray mensuplaryla sk temasta olup halk istismar etmekte devam ediyorlard. Bu zmrenin bir ksm da muhtelif ekalliyetlerden (aznlklardan) mteekkildi. Yunanllar, Bulgarlar, Srplar, Ermeniler, Araplar, Krtler ve Arnavutlar; Trkiye'yi inhitata (ykla) ve lme srklemekte olan Abdlhamit hkmetinden iki trl menfaat teminine alyorlard. Bir taraftan Yunanllar bu hkmetin devamnn devletin muhakkak olarak kmesiyle neticeleneceini anlyor ve kendilerini de bilhassa Rumeli'de onun mirass olarak gryorlard (1). Dier taraftan da patrikhanenin elde ettii imtiyazlar ve askeri hizmetten muafiyetleri sayesinde manevi bir istikll de kazanmlard. Byk mikyasta rakipsiz olarak ticaret yapabiliyor ve bu seretle de byk servetler temin ediyorlard. Bulgarlarla Ermeniler bir Avrupa mdahalesiyle kendi istiklllerini temin etmek maksadyla Abdlhamid'in keyfi idaresini ileri sryorlard. Krtlerle Arnavutlar ise, sarayn himayesine snmlar, hkmet ykne itirak etmeksizin ahsen byk istifadeler elde ediyorlard. Araplara gelince, bunlar kendi menfaatlerini ilerinden Hristiyan ve Mslman olanlarn byk mevkilere gemesinde ve birok hususi imtiyazlar elde etmelerinde gryorlard. Bu suretle menfaatlerini temine alan Arnavut, Krt ve Araplar da yukarda bahsettiim zmreye dahildi. Hristiyan halknn sefaleti Mslmanlarnkinden farkszd. JN TRK HAREKET Jn Trk hareketi memlekete msavat (eitlik) hrriyet ve adalet getirmek emeliyle ortaya atlmt. Bu prensibi temin maksadyla Jn Trkler, Araplar, Yunanllar, Arnavutlar, Trkler vesaire gibi yurttaki btn milletleri birletirmeyi, bu suretle de sevgili vatann selamet ve terakkisi iin birlikte alabileceklerini zannediyorlard. Fakat ihtilli takip eden hadiseler maalesef bambaka bir ehre gsterdi. Yunanllar, ttihat ve Terakki'nin asl niyetlerinin tahakkuk etmemesi iin bu birlie iddetle muhalefet ettiler; msavat ve hrriyet onlarn maksat ve menfaatlerine mugayirdi (karyd). Msavat demek, btn vatanperverlerin menfaat ve mesaide (almada) msavat demekti. Fakat Meclis'te umumi askeri hizmete kar iddetle mukavemet eden Yunanllar olmutu. Tabiidir ki, msavat ile hususi imtiyazlarn telifi kabul deildi. Osmanllk fikri ise Elenizm iin bir tehlike idi. ''Osmanl'' tabirinden asabileen Serfie Mebusu Boo Efendi, Meclisin hitabet krssnden alenen onun iin Osmanlln ''Osmanl Bankas''ndaki ''Osmanl''dan fazla hibir ey ifade etmediini sylemek kstahln gsterdi. Bu itibarla Yunanl mebuslar bu gibi ilerde daima hkmet projelerine muhaliftiler ve mrtecilerle (gericilerle) birleiyorlard. LK ERMEN ve BULGAR HAREKETLER Ermenilerle Bulgarlar kendi gayelerini tahakkuk ettirmek iin baka bir yola tevessl ediyorlard. Kanunu Esasi'nin bahettii hrriyet sayesinde ilk msait frsatta hkmete kar gelmek ve Avrupa tarafndan yaplacak bir mdahale neticesinde kendilerine muhtar bir idare ve nihayet istikll temin maksadyla bir ksm Anadolu ve bir ksm da Rumeli'de asabi bir sratle ve gayet ak bir ekilde milli varlklar iin alyorlard. Jn Trklere kar tamamyla Kanunu Esasi'ye sadk ve mttehit (birlik iinde) bir tavr taknyor, Avrupa'ya kar ise eski ve yeni hkmetten ikyet ediyor ve Trk vahetinin eln (imdi de) devam ettiini ispata urayorlar, iddialarnn

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
delillerini siyasi komiteler vastasyla elde etmeye alyorlard. Adana hadiseleri, Rumeli'deki galeyan ve cinayetler srf onlarn eseridir; bunlar sonradan Mslman halka atfedilmitir (yklenmitir). Bununla Mslman halkn katliama itirak etmediini sylemek istemiyorum; niyetim bu tevik ve tahriklerin Ermeni ve Bulgarlar tarafndan srf siyasi maksatlarla yaplm olduunu ispat etmektir. Adana hadiselerini mteakip dahiliye nazr oldum. Btn arzu ve hedefim muhtelif milliyetleri, bilhassa Ermeni ve Trkleri bir dostluk ba ile birletirmek idi. Adana hadiseleri hakkndaki tahkikat evrakn dikkatle tetkik ettim. Hadiselerin Ermeniler tarafndan tahrik edilmi olduu, tahkikat komisyonu azas olan Ermenilerin ahadeti ile de teeyyt ediyordu. (dorulanyordu) Komisyon azasndan biri olan Agop Babikyan Efendi bunu bizzat bana da itiraf etti. Tahrik edilmi olan halkn zalimane cinayetlerde bulunduu da tahakkuk ediyordu. Adana hadiseleri 31 Mart'ta ve irtica gnlerinde vuku bulmutu. Takip edilen maksadn halk kitlelerinin taassubunu tahrik ederek, katliama sebebiyet vermek suretiyle Avrupa'nn dikkat nazarlarn stlerine ekmek ve Kilikya'da muhtar bir Ermeni birlii vcuda getirmek olduunda phe yoktu. Ben bu ite bitaraf bir devlet adam sfatyla siyasi maksadm unutmak ve Mslman olsun, Ermeni olsun, katliam faillerini mstahak olduklar cezaya arptrmak istiyordum. Bu hadiseler srasnda Mslman halk katliama tevik etmi olan mft ve dier Mslmanlarn da cezalandrlmalarnda srar ettim. Bunun zerine mahkeme mfty ve eriklerini (ortaklarn) idama mahkm etti. Ve bu idam kararnn nazrlar heyetince tasdikini temin eden yine ben oldum. Hafifletecekleri kanaatinde idim. Komitelere kar daima azami msamahay gsterdim ve onlarn hakiki maksatlarn bilmiyormu gibi hareket ettim. Fakat hkmetin bu hareket tarz komitelerin ihtiraslarn hififletmek yle dursun, onlar bilakis takviye etti. Hlasa, Jn Trkleri mutaassb, nfus sahibi ve yalnz kendi menfaatlerini dnen ve muhtelif milliyetlere mensup olan kimselerin siyasi sebeplerle dahilde Jn Trklerin serbest hkmetine kar kardklar glkler ve manilerle mcadele ederken hariten de mevcut muahedeler (anlamalar) ayaklar altna alnyordu. Hakiki bir sebep gsterilmeksizin baz hkmetler tarafndan emri vakilerle Trk devletinin baz paralar gasp ediliyor ve bu muahedeleri birlikte imza etmi olan devletler de bu hususta sktu muhafaza ediyorlard. TRKYE'DEN KOPARILAN TOPRAKLAR Bir taraftan Bulgaristan 1908 senesinde, stanbul'daki maslahatgzar Bay Eof'un bir ziyafete davet edilmedii bahanesini ileri srerek arki Rumeli'yi Bulgaristan'a ilhak ile krall ilan ederken, dier taraftan da Avusturya ortada hibir sebep olmakszn Bosna-Hersek'i ilhak ettii halde, her iki devlet grubu da bunu protesto etmek cesaretini gsteremedi. Bu srada Belika'nn bitarafln garanti eden bir muahedeyi ihlal ettii iin Almanya'ya harp ilan etmi bir kabine olan Asquith kabinesi mevkii iktidarda bulunuyordu. Bu arazi ilhaklar ve muahede ihlalleri bundan ibaret deildi. 1906 senesinde Fas hakkndaki anlamadan sonra talya hibir sebep olmakszn Trablus'a hcum etti. Berlin muahedesine imzalarn koymu olan devletler, bu gasp karsnda skta brndler. Trkiye srf bu gasp ve emrivakileri protesto maksadyla talya'ya kar harbe balamaya mecbur kald. Bir maksad da baka devletlerin itihalarn kapamak ve yeni ''emrivaki''lere mani olmakt. Maatteessf bu gayret ve fedakrlklar o ihtiras ve hevesleri durdurmaya muvaffak olamad. Harbin uzun srmesi yznden ve frka ihtilaflar dolaysyla dahilde bagsteren kargaalklardan istifade temin etmek maksadyla bize kar Balkan ittihad (birlii) vcut buldu. BALKAN HARB FACASI Balkan harbini nlemek, Avrupa byk devletleri iin basit bir iti. Hangi devlet grubuna dahil bulunursa bulunsun, byk devletlerden herhangi birinin ciddi bir tavr taknmas bu kadar kan dklmesine mani olmak iin kfi idi. Fakat siyasi hesap ve dnceler burada da akl selim ve insanlk ideallerine galip geldi. itilaf devletleri bu ittihad (birlii) kendi maksatlarna uygun grdler ve l ittifak karsnda bir kuvvet vcuda getirmeyi mit ettiler. Buna mukabil Avusturya Sefiri Markof Palaviccini'nin bana muhtelif grmelerimizde teyit ettii (dorulad) gibi Trkiye'nin harpten muzaffer kacan mit ediyordu. Avusturya malup ve harpten zayf dm Balkan devletlerinin ve bilhassa Srbistan'n kendi arzularna tabi olacan ve kendisinin de Arnavutluk meselesinde hususi ve byk bir rol oynayabileceini umuyordu. teki devletler

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
grubu ise -Trkiye harpten galip kmak artyla- harpten sonra da statkonun muhafaza edileceini bir ihtiyati tedbir olarak beyan ediyordu. Ordunun teekkl tarz deitirilmi, fakat yeni nizam henz tatbik olunmamt. O srada iktidar mevkiinde bulunan Gazi Ahmet Muhtar Paa Kabinesi, Avrupa'nn bir harbe msaade etmeyecei kanaatyla olacak, talim maksadyla silah altna arlm olan ktalar, yani takriben 100 bin kiiyi terhis etmiti. Fakat harp knca ordu tuhaf bir vaziyette kald. Bir taraftan ktalar terhis edilirken, dier taraftan yeni ktalar silah altna alnyor ve kadrolar deimi olduundan ne subaylar askerleri ve ne de askerler subaylar tanyordu. Byle karmakark bir ordu ile harp, Trkiye iin daha balamadan kaybedilmiti. Arnavutluk'un ve Makedonya'nn byk bir ksmnda Trklerin ekseriyeti tekil ettii nazar itibara alnmakszn 1913 senesinde Londra Konferans gaddar bir operatr gibi ameliyatlara giriti ve Balkan haritas zerinde ban serbeste oynatt. Fakat bu ameliyat arzu edilen neticeyi vermediinden, baka ksmlar da hastaland. Bu suretle btn Avrupa tedavisi mmkn olmayan bir hasta olmaya mahkm edilmiti. Umumi Harbi, Balkan Harbi dourmutu. Umumi Harb'in neler tevlid edeceini (douracan) ise imdiden tayin ve takdir etmeye imkn yoktu. u muhakkak ki, ortadan kalkan Avrupa muvazenesi (dengesi) daha senelerce teesss edemeyecek ve bir sr iktisadi ve siyasi hadiselerle karlalacaktr. Balkan Harbi'nde zayf dm olan Trkiye'nin artk hibir hakk kalmamt. ''Kuvvet hakka stndr'' sz, Trkiye'ye btn muliyle ve alenen tatbik olunuyordu. Memleketin, drt yz, be yz seneden beri Trk devletine balanm olan birok ksmlar, vilayetler, halk, dini ve medeni mnasebetler nazar itibara alnmakszn merhametsizce devletten koparlyordu; Londra Konferans btn bu hususlarda srf hak kuvvetindir prensibi ile hareket ediyordu. kinci Balkan Harbi patlayp da Trkiye hak ve kuvvetine dayanarak srf kltrel tarihi slam eserleri ihtiva eden ikinci payitaht Edirne ve havalisini tekrar igal ettii zaman her taraftan itirazlar ykseldi. Bu sralarda devletlerden hibiri Trkiye'den bir menfaat beklemiyordu; bunlardan her biri Balkan devletlerini kendi tarafna kazanmaya gayret ediyordu. Bu hakszlklarn sebep ve mikyasnn (lsnn) yine siyasi menfaat olduu grlyor. Balkan devletlerine Trkiye'ye harp ilan etmek ve harp sonunda kendileri iin arazi koparmak hakk tannd halde Trkiye'ye Bulgaristan'a harp ilan etmek ve be yz seneden beri maliki bulunduu arazi paralarn geri almak hakk tannmyordu. Sir Edward Grey sefirimizi, ''Edirne'ye gittiiniz takdirde stanbul'u da kaybedersiniz'' eklinde tehdit etti: Bay Sasanoff, Edirne'ye yrymz hakknda Harbiye ve Bahriye nazrlaryla yaplan mzakere neticesinde hazrlam ve vermi olduumuz mufassal (ayrntl) notaya cevap vereceini bildirmi ve Bay Pichou da Londra kararlarna kar gelmeye hakkmz olmadn iddia etmiti. Hepsi bizi Trkiye'nin zevaliyle (yok olmasyla) tehdit ediyorlard. O zamanki Trk hkmeti Avrupa'nn ve bilhassa Rusya'nn ve Rusya'ya haris arzu ve heveslerinde mzahir (taraf) olmak mecburiyetinde bulunan ngiltere ve Fransa'nn maksat ve fikirleri hakknda tam malumat sahibi idi. Edirne'nin yeniden zapt, ruhen ve manen ezilmi olan milletin maneviyatn ykseltti. almak ve yaamak midi yine canland. Tabii bu Trkiye'nin lmn ve mirasn bekleyen Rusya'y hi memnun etmedi. RUSLAR'IN TRKYE'Y ZAYIFLATMAK SYASET Rusya Trkiye'yi kltmek iin Rumeli'de emirlerini ifaya hazr sand Bulgaristan ve Anadolu'da kurmak istedii muhtar Ermenistan sayesinde Trkiye'yi ember iine almak ve bu suretle Rusya iin her trl tehlike ortadan kalktktan sonra Trklerin Kafkasya'daki Mslmanlarla mnasebetlerini de bsbtn kesmek istiyordu. Bundan sonra stanbul hakkndaki planlarn tatbik etmek Rusya iin artk kolay bir i olacakt. Ermeniler Ruslarn bu planlarn renir irenmez hi sevmedikleri ve zulmlerine Kafkasya'da daima maruz kaldklar Rusya'ya meylettiler. Trkiye'de istiklal kazanabilecekleri zaman ve frsatn artk gelmi olduunu zannettiler. Hinak, Tanak, Ramgavar gibi milli Ermeni birlikleri Ermeni patriiyle birletiler ve Amiyasanl Katogigos'un tavassutuyla Nubar Paa'nn reislii altnda bir heyet tekil ettiler. Nubar Paa heyetinin ve komisyonunun istanbul'da Rus hkmeti ve sefaretinden talimat aldn, bizim temasta bulunduumuz Ermeni komiteleri gizlemek lzumunu dahi hissetmediler. Rus hkmeti dier devletlerin prensip itibaryla muvafakatn da aldktan sonra stanbul'daki sefiri Bay Giers vastasyla 1914 senesinde Babli'ye bir teklifte bulundu. Bu teklif u noktalar ihtiva

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
ediyordu: Alt vilayetin birletirilmesi, bir idare makam tesisi. Mslman ve Hristiyanlarn ayn nispette silah altna arlmas(1); memur ve bilhassa polislerin tayininde ayn nispetin nazar itibara alnmas, bu vilayetin bir umumi vali tarafndan idaresi (2). Babli mzakerelere girimiti ve teklifleri tahfife (hafifletmeye) alyordu. Bu srada ben, Sait Halim Paa Kabinesi'nde dahiliye nazr bulunuyordum. Rusya'nn maksatlar aikrd; bu itibarla ben, nazrlar meclisinde istiklalimize kar ak bir ekilde tevcih edilmi olan prensipler aleyhine rey vermitim. Sadrazam Sait Halim Paa bunu Rus sefirine bildirmiti. Rus sefiri de benimle grmek arzusunu izhar etmiti. Sefir, bir gn gelerek Rusya'nn bu meseleyi Trk menfaatlerine uygun olarak halletmek arzusunda bulunduunu ve byle hsnniyet dolu bir teklif karsnda tereddde mahal olamayacan bildirdi. grmemiz gayri resmi ve tamamyla hususi mahiyette olduu iin kendisine ak olarak bana, Trkiye'nin i mnasebetleri hakknda syledii szlerin bizim istiklalimize mugayir olduunu ve bizim Petersburg'daki sefirimiz, dahiliye nazrna mracaatla Trkistan hakknda slahat teklifinde bulunmas halinde bunun da Rusya'nn istiklaline aykr deceini syledim. Bu itibarla bu eit szlerle huzurumuzu karmamalarn rica ve maksad tamamyla bildiimizi ve ''Rusya byle arzu ediyor, biz kuvvetliyiz, siz zayfsnz, binaenaleyh, kabule mecbursunuz, demenin daha doru olacan da ilave ettim. Bunun zerine sefir benimle gremeyeceini beyan ederek uzaklat. BOA GDEN GAYRETLER Bundan sonra Ermenileri iknaya altmz bir devre geldi, yabanc mdahalelerden sarf nazar edilerek slahatn birlikte yaplmas teklifinde bulunduk. Fakat biz vaziyeti deitirmeye artk imkn olmadn, Ermeni milletinin vaki vaatlere artk itimad kalmad ve bu itibarla tekliflerimizin reddedildii cevab ile karlatk. Bunun zerine her iki devlet grubu sefirleri, Rus sefirinin tekliflerine itirak ettiklerini Babli'ye bildirdiler. Fakat Alman sefirinin beyanatnn dier sefirlerin beyanat kadar kati olmadn hissetmek kabildi. Bu srada Avusturya veliahd katledildi. 1914 senesinin 22 Haziran'nda siyasi ufuk kara ve tehlikeli bulutlarla kaplanmt. II ALMANYA LE TTFAK NASIL HAZIRLANDI? Trkiye, dahili idaresini tekilatlandrmak, ticaret ve sanayiini inkiaf ve himaye ettirmek, demiryollarn (1) geniletmek, hlasa yaayabilmek ve varln (1) koruyabilmek iin teden beri devlet gruplarndan birine iltihak edebilmek zere bir imkn aramt. Fakat devletlerden hibiri buna muvafakatini bildirmemiti. Bu sralarda Sadrazam Sait Halim Paa bir gn Sefir van Wangenheim'in Almanya'nn Trkiye ile msavi artlar altnda bir ittifak akdetmek istediini kendisine am olduunu bize bildirmek zere Enver (Mentee) Paa'y, Halil Bey'i ve beni yanna ard. Bizim noktai nazarlarmz sordu. Hepimiz u kanaatte idik ki mevcudiyetini muhafaza edebilmesi iin Trkiye'nin byle bir Avrupa devleti ile ittifak etmesi elzemdi ve Trkiye ancak ilim, sanat, sanayi ve ticaret bakmndan bu derece ilerlemi bir devletin yardm ile kendi mevcudiyetini ve terakkisini temin edebilirdi. Sadrazam mzakereleri bizzat idare etmek istediini bildirdi ve bu meseleyi gizli tutmamz rica etti. Henz resmi ve muayyen bir teklif olmadndan dier arkadalara hibir ey sylenmemesini arzu ettiini bildirdi. Biz derhal, bu teklifin bir harp tehlikesinden domu olduunu anladk. Bir devletin zayf Trkiye'yi ittifakna almak istemesi iin bu derece ehemmiyetli bir sebebin mevcut olmas lazm geleceini de tabii buluyorduk. Fakat bizim dncemiz bir umumi harbin kmayaca ve bizim de bir kere bu ittifaka girmekle, artk devletimizi her trl tehlikeden korumu olacamz merkezinde idi. ttifak nihayet muayyen bir ekil ald ve anlama sadrazam ile von Wangenheim tarafndan imzaland. Ayn ekilde Avusturya sefiri ile de bir anlama yaplarak imza edildi. Bundan az sonra Almanya ile Rusya arasnda harp patlad. Anlamaya gre, derhal harbe girmemiz icap ediyordu. Sadrazam derhal harbe girmek niyetinde olmad iin her iki sefiri de oyalyordu. Ben ve arkadalarmn bazlar ise, bu hali memleketimizin menfaatlerine uygun bulmuyorduk; nk bir taraftan yapm olduumuz bir anlamay ihlal ediyor, dier taraftan ise, Almanya'ya kar

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
sempatimizi aa vurmakla tarafszlmz suiistimal etmi oluyorduk. Bu suretle her iki devlet grubu da gayr memnun idiler. Sadrazam ise her iki mttefik sefirin de bizim derhal harbe girmemizde srar etmediklerini, fakat bizim ittifaka sadk kalmam olduumuzu beyanla iktifa ettiklerini ve bu beyanlaryla onlarn da bize kar hi bir taahhtlerinin kalmam olduunun anlalm bulunduunu bildirdi. Nazrlar heyetinin bir toplantsnda, sefirlere Bulgaristan ve Romanya'nn durumlar anlalmadan Trkiye'nin derhal harbe itirak etmesinin gerek mttefiklerin, gerek Trkiye'nin menfaatlerine aykr olacann bildirilmesine ve Bulgaristan' elde etmek hususunda almak lazm geldiine, ikna edilmesi icap ettiine karar verildi. Mzakerelerimizi ekseriya geceleri sadrazamn yalsnda yapyorduk. Yine bir akam bu meseleleri grmek zere nazrlar heyeti halinde toplanmtk. Biraz geciken Harbiye Nazr Enver Paa, glerek yeni bir ocuumuzun dnyaya gelmi olduunu, yani ''Gben''in bu anda anakkale Boaz'ndan ieri girmi bulunduunu syledi. Sadrazam fevkalade heyecana kapld; az sonra uak, Alman sefirinin gelmi olduunu bildirdi. O ana kadar hibirimizin ''Gben''in gelecei hususunda bir bilgisi yoktu. Eski Amerikan sefiri Morgentham eserinde ''Gben''in geliinin nceden tespit edilmi olduunu, Wangenheim'in kendisine bir siyasi muvaffakiyet olarak tasvir ettiini yazyor, bu katiyen doru deildir. Wangenheim'in hakikate uygun olmayan byle bir eyi sylemi olduu kabul edilecek olsa bile, kendisinin son derece namuslu, seciyeli ve drst bir ahsiyet olduu sabittir. Fakat Morgentham, kitabnn baka yerlerinde de hakikati gizleyip tahrif etmekte olduu ve stanbul'da bulunduu mddete kimse tarafndan ciddiye alnmad sabit bulunduu iin bu hatann da kendi icad olduu muhakkaktr. Morgentham kitabnda benden de bahsederek, ne Trk ve ne de Mslman olmadm iddia ediyor. Bu iddia da Peygamberin Mslman olmad iddias gibi manaszdr. Ben Trk olu ve bir Mslman babann Mslman olu olduumu her zaman ispat edebilirim. Kanaatimce de bir insan doduu ve inand dine ve iinde byd halka mensuptur. Din ve milliyet meseleleri srf kanaat ve telakki meseleleridir. Avrupa'da da bugn ayn prensipler hkimdir. Mesela vaktiyle Almanya'ya hicret etmi Franszlar rken Fransz olduklar halde Almanya'da doduklar ve Almanca konutuklar iin kendilerini tamamyla Alman hissetmektedirler. Bence bu meselelerin hibir ehemmiyeti ve kymeti yoktur. Srf Morgentham'n yalanlarn ispat etmek maksadyladr ki, doum ve rk meselelerine temas etmek ihtiyacn hissettim. Benim babam Balkan Harbi'ni mteakip Bulgaristan'a terk olunan Karacal Ali kazasnn epleci kynde domutur. Edirne vilayetinde bu kaza halkna ''Dal'' denmektedir. Bunlar vaktiyle Anadolu'dan hicret etmi olan eski ve halis Trk ailelerine mensupturlar. Bunlarla Pomaklar arasnda hi bir mnasebet yoktur. Pomaklar, Rodop Dalarnn tesinde otururlar ve Bulgarca konuurlar. Tahsilini Edirne Medresesi'nde ikmal etmi olan babam, orada ''epleci Ahmet Efendi'' olarak tannm ve ilahiyat mderrislii etmitir. Dedeme kynde ''Halil Bayraktar'' derlermi. Onun babas Ahmet, babamn babas da Ak Hseyin olarak tannmlardr. Ak Hseyin'in Alemdar'n ihtillcileri ile birlikte stanbul'a geldii iddia edilmektedir. Her ikisinin de mezarlar ve hatta Ak Hseyin'in babasnn mezar dahi epleci'de bulunmaktadr. Alkadar olanlar bunu kolaylkla tespit edebilirler. Annem aslen Kayserilidir. Onun baba tarafndan byk babas da olak Mehmet Aa olup yenieri olarak Edirne'ye gelmitir. Gerek kendisi, gerek olu Tomruk Aal yapmlardr. Ana tarafmdan byk annem de Karacal Ali dalarnda Dedeler kyndendir. Bu izahattan maksat benim hakiki Trk olu Trk ve tamamyla Mslman olduumu ve Bay Morgentham'n kitabnda bu hususta dahi yalan sylendiini ispat etmektir. BRESLAU VE GBEN HADSESNN YZ Sadrazam ile baz nazrlar ''Gben'' ve ''Breslau''un bitaraflk kaidelerine tevfikan ya 48 saat iinde anakkale Boaz'ndan kmalarna ve yahut da silah ve toplarn teslim etmeleri lzumuna kani idiler. Toplanm bulunduumuz odaya tekrar gelen Sait Halim Paa, Wangenheim'n bu teklife son derece fkelendiini ve mttefik sfat ile byle bir hatt harekete hakkmz olmad kanaatinde bulunduunu sylediini bildirdi. Bunu yine uzun mzakereler takip etti ve neticede Wangenheim'e kar kullanlacak lisan ve Trkiye'yi derhal harbe sokmamak iin bavurulmas lazm gelen vasta ve areler hakknda bir karara varld. Sadrazam bu haberi bizzat bildirmek istemedi. Halil Bey ve ben sefirin bulunduu salona giderek kendisine tereddtlerimizi izah ettik. Wangenheim fevkalade

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
heyecanl idi ve yzn ter kaplamt. O anda Halil Bey'in aklna gemileri satn almak geldi ve Wangenheim bu teklifi kabul etti. Gemilerin sat bir gsteriten ibaret olmayp hakikatti. Bundan sonra, sefirlerle Bulgaristan'n nasl kazanlmas lazm gelecei hususunda mzakereler yapld ve sefirler de bizim noktai nazarmza itirak ettiler. Nazrlar heyeti, Radislawoff ile grmek zere Halil Bey'le beni Bulgaristan'a gndermeye karar verdi. Zevahiri korumu olmak iin Yunanistan'a, Adalar meselesini grmek zere Bkre'te mzakerelere balanmas teklif edilecekti. Yunanistan bu teklifi kabul ederek, Zaimis ve Politis'i Bkre'e gnderdi. Sofya'ya muvasalatmzda Radislawoff'u Trkiye ile ittifaka mtemayil bulduk. Genadieff'in tavassutuyla sefarette mzakerelere baland ve bu suretle herhangi bir tecavz karsnda, birlikte mdafaaya geilmesini temin etmek zere kaleme alnan muahedename, padiah tarafndan tasvip hakk mahfuz kalmak artyla, tarafmzdan imza edildi. Bulgaristan'n harbe itirak etmek istedii bu suretle sabit olmutu. Radislawoff sadece vakit elde etmek ve Rus muhiplerine kar efkr umumiyeyi kendi lehine kazanmak istiyordu. HARBE GR ARFESNDE Nasl ki, biz harbe girmeden nce Bulgaristan'dan emin olmak istiyor idi isek ayn ekilde Bulgarlar da Romanyallar temin etmek istiyor ve bizim btn srar ve tacillerimize (acelelerimize) kar hep bu noktay ileri sryorlard. Bkrete Alman ve Avustura bykelileriyle Bulgar orta elisi arasnda uzun mzakereler cereyan etti. O zamanki sefir Radeff, Romanyallardan Bulgaristan'n harbe itirak etmesi halinde Romanyallarn Bulgaristan'a taarruz etmeyeceklerine dair yazl bir teminat istiyordu. Bu teminat elde edebilmek iin hepimiz altk. ermin kral nezdinde teebbslerde bulundu ve Bratianu ile birlikte bizi ziyarete geldii zaman yeniden bir saat kadar grtk. Bratianu, tahriri (yazl) teminatn bitaraflnn ihlali demek olacan ve bilakis byle bir teminatn Bulgaristan' harbe srkleyebileceini syledi. Radeff ise, buna mukabil hkmetinin bununla iktifa edemeyeceini bildirdi. Bununla beraber Bratianu ile yaptmz mzakereler neticesinde Romanya'nn harbin sonuna kadar bitarafln muhafazaya azmetmi olduuna kani olduk. Serdedilen mantki deliller kanaatimizi takviye etti. Bratianu bize Romanya'nn kk bir memleket olduunu ve Romanya hangi taraf lehine olursa olsun, harbe girdii takdirde payitahtlarnn dahi ikinci gnde zaptedilip memleketin tahrip edileceini syledi. Yunanllarla anlamaya imkn olmad. Halil Bey'i Bkre'te brakarak stanbul'a dndm. Sait Halim Paa'ya kati bir karar almasn teklif ettim. Sadrazam aka ederek, benim fazla harp olduumu syledi. Ben asla harp deilim, fakat hatt hareketemizin mttefiklerimize kar drst olmad, tilaf devletlerine kar ise tarafgirane gzkt kanaatinde idim. Bu itibarla bir mddet daha harbe girmememize mttefiklerimiz muvafakat ettikleri takdirde mukaveleye bu hususta bir zeyil (ek) ilavesini teklif ettim. Nazrlar heyeti bunu kabul etti. Adliye Nazr Halil Bey'in bu hususta mzakere etmek zere Berlin'e gitmesine karar verildi. Halil Bey, Kurban Bayram'nn nc gn Berlin'e yola kmaya hazrlanyordu. Biz mttefiklerimizle harbe itirak edeceimiz gnn geleceini sylemek suretiyle gittike sabrszlaan ve asabileen Baron von Wangenheim' teskin etmeye (yattrmaya) alyorduk. Arefe gnnde, Karadeniz donanmasyla Amiral Souchon arasnda bir muharebe vuku bulduunu ve ''Gben''in Rus sahillerini bombardman ettii haberini aldk. Sadrazam bu darbeden son derece heyecanland ve ertesi gnk bayram merasimine itirak edemeyeceini bana tahriren (yazl) bildirdi. Bu hadiseden hibirimiz daha nceden malumattar deildik. Fakat herkes gibi, ben de Enver Paa'nn haberi olduuna kaniydim. Bayram gn Meclisi Mebusan Reisi Halil Bey'in evinde toplandk. Ben Enver Paa'ya epeyce hcum ettimse de, hi haberi olmadn yeminle temin etti. Bu hadise de harbi artk bir emrivaki haline getirmiti. Sadrazam istifasn verdi. Bu vaziyeti daha aylarca uzatacana kani idi. Fakat kat'i karar verme zaman artk gelmiti. Bayramn nc gn sadrazamn evinde toplandk. Nazrlarn ekserisi derhal harbe girmeye, taraftar grnmyorlard. Mevcut vaziyeti muhafaza etmeye allmasna karar verildi. tilaf devletleri sefirleri ise, mevcut vaziyetin idamesini u artn tahakkukuna balyorlard: Alman askeri heyetinin ve btn zabitan ile birlikte ''Gben''in hudut harici karlmas. Bu artlar yerine getirebilmek hkmetin kudret ve iktidar dahilinde deildi. Bundan baka arkadalardan bazlar mttefiklerimizin srar etmeleri halinde derhal harbe girilmesine taraftardlar. Sadrazam bir karar vermek mecburiyetinde kald ve neticede harp haline gememizi tercih etti. Cavit de dahil olduu halde dier nazrlar istifalarn verdiler.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com

TRKYE HARBE NASIL GRD? Trkiye, bu suretle harbe girdi. Almanlarn garp cephesindeki ilk muvaffakiyetleri ve daha sonra Hindenburg'un Mazur glleri civarndaki zaferleri, anakkale'nin gerek karadan ve gerek denizden mdafaas, Kt-tl-amare muzafferiyeti harbi ok popler yapmt. Harbe girme karar aleyhinde rey vermi olanlar, Almanlarn nihai zaferinden phe ettikleri iin, aleyhte bulunmulard. Yoksa, btn Osmanllar Trkiye'nin, yenilmeyen bir Almanya ve Avusturya birliinde mevcudiyet ve istikllini muhafaza edeceine kaniydiler. Bu hakikat, Rus ihtilalinden sonra da ak olarak grnyordu.Btn mlahazalar Almanya'nn malup olmayaca ihtimaline gre yrtlmt. Fakat Almanya'nn mutlak galibiyetine inanlmyordu. Hi kimse harbe girildiinden dolay pimanlk hissetmiyordu. Padiah, veliaht (Vahdettin), yan ve Mebusan Meclisleri, subaylar, halk ve memurlar memleketin kurtarlm olduuna kaniydiler. Fakat harbin drt sene sreceine ihtimal verilmemiti. Harbin birinci ve ikinci senelerinde halk btn yk ve klfetleri memnuniyetle tad, maln ve cann severek verdi. Hibir yerden bir ikyet iitilmedi. Subaylar ve sivil memurlar ereflerini muhafaza ettiler. Pek ender olmakla beraber intizamszlklar vukuunda failler derhal cezalandrlyordu. MALUBYETLER BALAYINCA Harbin nc ve drdnc senelerinde evk ve heyecan azalmaya balad. Avrupa cephelerindeki daimi hezimetlerle ordularmzn Filistin, Erzurum ve Badat'tan ricatlar, o yer halknn Anadolu'ya ka, ziraatte alanlarn azalmas yznden gda maddelerinde bagsteren ktlk ve nihayet ktalarda ve cephe gerisindeki baz subaylar tarafndan yapld sylenen suiistimaller halk arasnda gittike honutsuzluk uyanmasna sebebiyet verdi. Harbin tamamyla kaybedilecei hatra gelmemekle beraber, harp bitinceye kadar Trk arazisinin tahrip olunaca ve Trk halknn yani memleketin asl nfusunun feci mahrumiyetlere maruz kalaca korkusu herkes zerinde korkun bir tesir brakmaya balad. Cephelerdeki subay zayiat gerideki ktalardan alnan subaylarla telafiye allyor ve alan bu yerlere de vaktiyle tekade (emekliye) sevkedilmi olan subaylar getiriliyordu. Ne bu subaylar ahlak ve seciyelerine gre ayrmak ve tayin etmek ve ne de crmlerini cezalandrmak kabil oluyordu; onlar geri armak ve ordudan ihra etmek onlar mkfatlandrmak demek olacakt. stikbali ve hsnniyeti olmayan bu subaylar en ar suiistimalleri yapyor ve pek oklar da ceza grmyorlard. Btn bunlar halkn mitsizlik ve teessrn arttryordu. Suiistimalleri mspet ekilde meydana kan subaylar ibret numunesi olarak ve cezalandrlmak zere, Harbiye Nezaretine teslim ediliyor; fakat btn ikyet ve ricalar ise neticesiz kalyordu. smail Hakk Paa kendi adamlarna son derece geni selahiyetler vermiti ve btn kudretini yle harekete geirmiti ki, sivil makamlar tarafndan ileri srlen iddialar neticesiz kalyordu. Maalesef bu zihniyet Nezaretin baka ksmlarna da sirayet etmiti. Filhakika ahsi menfaat ve maksatlar istihdaf eden (ama edinen) ikyetler de yaplyordu; fakat Nezaret prensip olarak hakl veya haksz olsun- her trl ikyete kar alakasz kalyordu. Kumandanlar hakknda ve bilhassa Levazm Amiri smail Hakk Paa hakknda Enver Paa'ya sk sk ikyetler vki oluyordu. Enver Paa harp devamnca smail Hakk Paa'ya iddetle ihtiyac olduunu ve smail Hakk Paa olmakszn ordunun iae edilemeyeceini ve binaenaleyh harbe devam etmenin imknszlaaca cevabn veriyordu; ikyette srar edilmesi halinde istifa etmekle tehdit ediyordu. Byle nazik bir zamanda Enver Paa'nn istifas btn orduyu mkl bir vaziyete sokmu olacandan kimse bunu kabule cesaret edemiyordu. Anadolu'da nakil vastalar tamamyla gayr kfi idi. Yegne seri nakil vastas Konya - Badat demiryolu idi. Bunun da lokomotif ve vagonlar yetmiyordu. yi araba ve vagon bulunmadndan hemen tekmil (btn) nakliyatn deve, eek veya kanlarla yaplmas icap ediyordu. Byk srarlardan sonra Alman ordu idaresi nihayet baz nakil malzemesi ve vagon teslim etti. Ancak bu vagonlarn bir ksmnn kendi ihtiyalarna tahsisi art koulmutu. O srada bu art reddetmeye imkn yoktu. VAGON TCARET MESELESNN YZ

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
htiyalar olan maddeleri satn almak zere, Almanya ve Avusturya bir satn alma irketi tesis etmilerdi. Fiyatlarn daimi olarak ykseliinin byle bir irket tesisini zaruri kld iddia ediliyordu. Bu tedbirler bir dereceye kadar hakl olmakla beraber komisyonlar tarafndan yaplan insafszca muameleler birok ikyetlerin ykselmesine ve Meclis-i Mebusan'da da baz istihzalara (aklama istemelere) sebebiyet verdi. Almanya'nn verdii nakil vastalarna ramen demiryollar ordunun ihtiyac olan cephane ve gda maddelerinin nakline yetmiyordu ve tccarlara da hi bir vagon tahsis edilemiyordu. Dier taraf lehine kabul edilen art mucibince satn alma irketi kendi emrine tahsis edilmi olan vagonlarla kendi mallarn muntazaman nakledebiliyordu. Satn alma irketi bu suretle memlekette yegane alc vaziyetine girmiti ve her mal arzu ettii fiyata satn alabiliyor ve memleket piyasalarna nfuz edebiliyordu. Memlekette milli banka ve zirai kredi messeseleri bulunmadndan hkmet bu tarz satn almaya mani olacak kudrette deildi. Alnan btn tedbirler neticesiz kalyor ve sadece byk suiistimallere meydan veriyordu. Cephane ve gda maddeleri naklinden tasarruf edilen vagonlarn says haftada iki gemiyordu. Bunlar da tabii olarak ne Adana'daki pamuklarn ne de Ankara'daki ynlerin tanmasna yetiyordu. Ayn zamanda iltimas ve imtiyazlar da balad. Vagonlar satn alnyor ve satlyordu. ki vagon iin msaade alm kimselerin binlerce liralk menfaat temin ettikleri syleniyordu. Mesela para temin ve gizliden gizliye ticaret yaptn rendiim iin vazifesine nihayet verdiim (...) valisi (...) bey, Enver Paa'ya mracaat ederek acnacak halini anlatm ve kendisine yardm edilmesini istemiti. Vali, merutiyetten evvel, Enver Paa ile dosttu. Eski dostluk icab olarak kendisine bir veya iki vagon iin izin verildi. Derhal kendisinin bu vagonlar sayesinde be bin lira menfaat temin ettii ayi oldu (duyuldu). Bu ilere bir son verilerek artk kimseye vagon verilmemesi iin Nazrlar Meclisi'nde bizzat Enver Paa'dan srarla ricada bulundum. Bunun zerine numara srasna gre bir cetvel tanzim edildi. fakat bu da bir ok intizamszlklara meydan ve halkn ikyetine sebebiyet verdi. Tccarlar deil, ticaretle hi bir alakas olmayan kimseler para kazanyordu. Bu tedbir de bir netice vermeyince, yalnz demiryolu idaresine satn alma hakk tannd. Bu suretle hem Almanya'ya rekabet edilecek, hem de kazancn bir iki ahsa mnhasr kalmayp btn memlekete temil edilebilmesi iin dahili ticaret himaye altna alnm olacakt. Rusya'da da olduu gibi iktisaden verimli olmayp yalnz askeri bakmdan ehemmiyeti bulunan demiryollar askerler tarafndan ina ettirilmek isteniliyordu: Bu itibarla Harbiye Nezareti'nde ''Askeri demiryollar idaresi'' nam altnda bir ube kuruldu. Maalesef bu tedbir de bu ubenin banda bulunan ve hak ve adalet tanmayan smail Hakk Paa yznden ksa bir zamanda iflas etti ve yeniden suiistimallere yol at. smail Hakk Paa bir taraftan mfrit (ar) gayretkelii sayesinde halk eziyor, dier taraftan ise himaye ettii kimseleri ihsanlara garkediyordu. Demiryollar idaresi on milyon liradan fazla bir kr temin ettii halde fuzuli zarar bundan ok daha yksekti. Baka bir are bulunamadndan ve smail Hakk Paa'nn azli de imknsz olduundan bu intizamszlklar uzun zaman srd, byk zararlar dourdu ve pek ok ikyetlere sebebiyet verdi. Bu harp, milli hislerin uyandrlmasn ve bu hissin halkn ruhunda yer almasn icap ettiriyordu. Gaye hakl ve zaruri idi, fakat umdeleri hakikati gizlemek olan kimseler tarafndan yaplan neriyat dier milliyetler (ekalliyetler) zerinde zararl tesirler brakt. Ayn tesir ticaret sahasnda da grlyordu. Her harpte Trk olmayan unsurlar servet sahibi oluyor, vatandalar ise insanca zayiat verdikten baka fakru zarurete de dyorlard. Bu itibarla vatandalar ticarete tevik etmek ve kendilerine kolaylk gstermek lzumu grld. Bu tedbir sayesinde kylnn byk mikyasta himaye grmesine ve Anadolu'da milli irketler tarafndan idare edildii iin milli bir servet tekil eden servet terakm etmesine (birikmesine) ramen, usul dairesinde cereyan etmeyen ve normal bir ekilde tatbik edilemeyen bu teebbsler bir ok itiraz ve tenkitlere meydan vermitir. Esnaf cemiyetleri alicenap bir ekilde ve milli maksatlarla kurulmutu. Bu cemiyetlerin reisleri baba efkatiyle alyor ve hibiri kendisi iin en ufak bir menfaat temini bile dnmyordu. Bu kadar muhabbet ve bu kadar iyi bir maksatla kurulmu olan bir eserin halkn da itimadn kazanmas iin lzumlu olan salam temelin yaratlmam olmas ne kadar yazktr. Vatandalara refah temin etmek prensibini messislerinin, dolaysyla bile olsa, hibir menfaat dnmemeleri takviye ediyordu. Fakat sonralar ayn prensip sayesinde baz ahsiyetlerin yakn akrabalar ve dostlar, ticaretle hi bir mnasebetle alakalar olmad halde byk servet elde ettiler ve bu da halkn btn itimadn sarst.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
TTHAT VE TERAKK'NN TEMZL Bu suiistimaller karsnda ittihat ve Terakki Cemiyeti daima temiz kalmtr. Cemiyete yaplan btn hcumlar haksz ve sebepsizdir; daha dorusu maksad mahsusla yaplmtr. Cemiyetin ve ittihat ve Terakki Frkas'nn ruhu demek olan merkezi, halka en ufak bir hakszlk bile yapld zaman daima sesini ykseltenlerin en banda gelmitir. Cemiyet azas bugn de on sene evvelki erait iinde yaamaktadrlar. Cemiyet daima safiyetini muhafaza etmi ve maddi menfaatlerden uzak kalmtr. Cemiyete dayanan nazrlar, meclis azalar Avrupa'nn hibir memleketinde rastlanmayan bir ekilde iffetlerini muhafaza etmilerdir. Bu frkada mfrit vatanperver, sinirli tecrbesiz ve inat kimseler bulunabilir ve bu gibi unsurlar frka iin bir tehlike tekil edebilir. Fakat cemiyete hrszlk ve erefsizlik isnat etmek en byk cinayettir. ''ttihat ve Terakki'' cemiyeti erefle kurulmu, btn muvaffakiyetlerini drstl ve fedakrl sayesinde elde etmi ve btn siyasi hayatn erefli bir ekilde yaamtr. stanbul'da bu ahsiyetleri yakndan veya uzaktan tanyan herkes bunu teyit edecektir (dorulayacaktr). Trkiye'de tedenberi byk teebbslerle itigal eden yabanclar da bunu inkr edemeyeceklerdir. ttihat ve Terakki Cemiyeti iktidar mevkiini iki kere kaybetti. Fakat her seferinde de btn dnyaya drstln ispat etti. Onun eref ve haysiyetini pheye drecek en ufak bir nokta dahi gsterilemez. Azalarndan yalnz ikisi veya azami halkn hislerini incitecek hareketlerde bulunmu ve bu suretle gerek kendilerine ve btn mahrumiyetlere sabrla katlanan arkadalarna ve gerekse memlekette yegne tekilatl siyasi birlik olan cemiyete kar deta bir cinayet ilemilerdir. Bu kimselerin miza ve ahlaklar ve ahsi dnceleri hakknda, ayrca fikirlerimi bildireceim. Burada sadece bu ahsn ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin siyasi gidii zerinde hemen hemen hi bir nfuzu olmadn imdiden tebarz ettirmek isterim. Her de kymetli vasflara malikti. III TTHAT VE TERAKK CEMYET'NN TEKLATI ttihat ve Terakki Cemiyeti kongrede statsn gittike ikmal (tamamlam) ve tashih (dzeltmi) etmiti. Son tadilat (deiiklik) 1329-1330 (1914-1915) senesinde yaplmt. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin bugnk ekli tamamyla Avrupa'daki bu gibi cemiyetlerinkine benzemektedir. Cemiyetin biri Meclis'te dieri dnda olmak zere iki brosu vard. Meclis'teki bro ''frka idare heyeti'' nam altnda mnhasran frkaya taallk eden (ilgilendiren) ilerle itigal etmektedir. Meclis dndaki bro merkezi umumi nam altnda bilhassa intihap (seim) ilerine bakmakta ve ayn zamanda propaganda ilerini de idare etmektedir. Bu iki bro stnde de, dahili ve harici mnasebetlerle uraan ve her sene kongre tarafndan seilen meclisi umumi gelmektedir. Meclisi umumiye, merkezi umumi azalarndan baka kabine azalar ve bir de frkaya mensup olan yan ve Mebusan Meclisleri azalar itirak edebilirler. Kezalik kongre tarafndan seilen bir reis meclisi umumiye riyaset eder. ''ttihat ve Terakki Cemiyeti''nin aleni ve gizli tekilat ite bunlardan ibarettir. Meclisi Umuminin hkmet ilerine mdahale ettii iddias tamamen aslszdr. Merkez azalar meclisi umumi halinde toplandklar zaman, daima hkmetin hareketlerini tenkit etmilerdir. ok kere fazlaca asabi olan zevata sknet tavsiye ettim. Bilhassa yukarda izah ettiim suiistimallerin nne geilememesi ve faillerin cezalandrlamamas keyfiyeti meclisi umumide uzun ve iddetli mnakaalara sebebiyet vermiti. Bu gibi tenkitler hkmet ilerine mdahale mi demektir? Avrupa'da ve mesela Fransa'da Radikal Sosyalist Frkas'nn kendi arasnda yapaca bir toplantda hkmetin tedbirlerini tenkit etmeye haklar yok mudur? Frka namzetleri olarak seilmi ve sonradan bu frkann muvafakatyla kabineye girmi olan nazrlarn bu eit tenkitleri dinlemekten imtinaa (saknma) haklar var mdr? Bu kabil tenkitlerin maddi ve fiili bir hkm olmad gibi bunlar, bazlarnn tefsir etmek istedikleri gibi hkmetin haklarna mdahale de deildir. erefli ve drst bir nazr evvelemirde arkadalarn tenvir etmeye (aydnlanmaya) ve tenkitlerini nazar itibara almaya mecburdur. Bu, dorudan doruya ahlaki bir mkellefiyettir. Bunu kabul etmeyen bir nazr frka ile mnasebetlerini kesmi olur. Eer meclis nazarnda bir kymeti varsa, mevkiini muhafaza edebilir. Avrupa'da bu ekilde hareket eden nazrlar vardr. Frka, bunlar kendi azas arasnda ve btn dnyaya kar tehir ve terzil (rezil) etmekten ekinmemitir. Hulasa, yukarda da sylendii gibi, meclisi umumide merkezi umumi azalar hakknda yaplan tenkitler ancak ahlaki (manevi) bir

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
kymeti haizdir; bu itibarla yalnz tenkit deil, ayn zamanda tekdir de lazmdr. Bu sebeple merkezi umumi azalar, ttihat ve Terakki Cemiyeti azalar vastasyla Ermeni ve Rumlarn tehcirine (zorla g ettirilmesine) itirak etmi olmak ve bu hususta emirler vermek iddiasyla stanbul'da tevkif edilmilerdir. Bu tevkifat her ne kadar, mttefik matbuatnn da itiraf ettii gibi, mttefiklerin srar ve tesirile yapld ise de, hkmetin; haklarna, kanuna ve bugn dahi mevcut olan istiklale dayanarak yabanc devletlere kar icap eden mdafaada bulunmu olmas lazm gelirdi. Fakat hkmet, yabanc eller vastasyla, kendi hasmlarndan intikam alm olmak gibi bir lekeden kurtulamayaca gibi, ilerin ald seyirden memnun olduu da muhakkaktr. Gnn birinde yapm olduu bu cinayetten ve bu hatadan dolay bu hkmetin de cezasn bulaca phesizdir. Bu tarzda hkmetin istiklaline, kanunlarna ve mahkemelerine messir olmaya alan bir kudret hi phesiz, gnn birinde ayn sebeplerden dolay onlar da tevkif ettirecektir. Merkezi umumi azalar hakknda ileri srlen cinayetlerden biri, azadan birinin bu mesele hakknda valilerle tahriren temas ettii iddiasdr. Fakat biz daha ileri giderek azadan bazlarnn katliama hakikaten itirak etmi olduunu kabul edelim. Bu takdirde bu azann mstakil olarak ilemi olduu bir cinayetten dolay, bu eit cinai fikir ve fiilleri reddedeceine phe olmayan dier bir aza nasl mesul (sorumlu) tutulabilir? ttihat ve Terakki Cemiyeti msellah (silahl) bir kuvvet midir ve azas zerinde icra ve infaz kuvvetini haiz midir? Sular ve bunlara tekabl eden cezalar, ceza kanununda yazldr. Herkes bizzat iledii sutan dolay mesuldr. Kimin mterek fail saylaca hakknda da ceza kanununda sarih (ak) hkmler mevcuttur. Ceza kanuna gre kendisinin dnp hazrlad bir suu bakasna grdren kimse de manevi faildir. tilaf devletleri ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni kendi dmanlar addediyor ve bu itibarla onu zarar veremeyecek bir hale drmek istiyorlar. Bu hakszlkta ikinci bir hakszlk mndemitir (vardr). Bugn tevkif edilip Malta'ya nefyedilmi (srgn edilmi) aza arasnda mesela Rahmi Bey gibi yleleri vardr ki benim bildiime gre bunlar Almanya ile birlemek ve ngiltere ve Fransa'ya kar harp etmek aleyhtardrlar. Bunun byle oluu tabiidir. Binlerce azas bulunan siyasi bir birlikte tabii olarak muhtelif noktai nazarlar temsil olunur. Verdiim bu izahat hrriyet ve medeniyet uruna harp etmi olan tilaf devletlerinin takip ettikleri siyasetin sinsi ve intikam hissi ile dolu olduuna yeni bir delil deil midir? SADRAZAM KK SAT PAA Merutiyetin tesis olunduu srada hkmetin banda Kk Sait Paa bulunuyordu. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin merkezi ile yakndan temas edebilmek maksadyla stanbul'a murahhas (delege) gnderilmesi iin umumi mfetti Hseyin Hilmi Paa'ya bir telgraf ekilmiti. Seilen heyet arasnda ben de bulunuyordum. Sait Paa Kabinesi, Hakk Paa mstesna, tamamyla eski rejim ahsiyetlerinden mrekkepti (olumutu). Bunlar arasnda suiistimalleriyle, hafiyecilikle hret kazanm bir ok kimse bulunuyordu. Sait Paa ile yaplan ilk grmede heyet kendisine buhran ve ihtilal devresinde memleketi byle bir kabine ile idare edemeyeceini syledi. Sait Paa, meseleyi Sultan Abdlhamid'e arz edecei cevabn verdi. Ertesi gn Sait Paa'nn istifasn verdii renildi. Abdlhamit, heyetin noktai nazarn sorduktan sonra Kamil Paa'y yeni bir kabine tekiline memur etti. Kamil Paa, Meclisi Mebusan'n toplanmasndan bir ay sonraya kadar hkmetin banda kald. Geoff hadisesi, Rumeli'nin Bulgaristan'la birlemesi ve krallk ve istiklalin ilan Kamil Paa zamanna tesadf eder (1). Kamil Paa'nn yerine Hseyin Hilmi Paa geti. 31 Mart hadisesi onun idaresi srasnda olmutur. 31 Mart'ta hkmetin idaresini Tevfik Paa ele ald; onun zamannda da Adana hadiseleri vuku buldu. Daha sonra Tevfik Paa yerine Hilmi Paa ve bunun yerine de ittihat ve Terakki Cemiyeti ile hibir alakas olmayan Roma sefiri Hakk Bey getirildi. talyan harbi onun kabinesi zamannda balad. Hakk Paa Kabinesi'nde frka Azas olarak yalnz Cavit Bey, Hayri Bey ve ben bulunuyorduk. talyan harbi balamadan nce Cavit Bey ve ben kabineden ekilmitik. Hakk Paa'nn istifasndan sonra mevkii iktidara yine Kk Sait Paa geti. Bunun da ekilmesinden sonra Gazi Muhtar Paa riyaseti altnda Kamil Paa ve Cemalettin Molla'nn da dahil olduklar Abdulhamit vari bir hkmet tekil olundu. Balkan Harbi, harbin ziya ve Londra Konferans hep bu byk kabine zamannda olmutur. ttihat ve Terakki Cemiyeti o zamana kadar mstakil bir kabine tekil etmeye cesaret edememi ve sadece muhtelif kabineleri desteklemitir.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Frka hibir zaman hkmetin d siyasetine mdahale etmemi, daima mesul nazrlar heyetinin ve sadrazamn siyasetine kr krne tabi olmutur. Kamil Paa'nn halefi Mahmut evket Paa da hkmetin idaresinde tamamyla mstakildi (bamszd) ve frkann itirazlarna ramen Gndere muahedesiyle Edirne'yi Bulgaristan'a terketmiti. ttihat ve Terakki Frkas ancak Sait Halim Haa kabinesiyle birlikte zerine bir mesuliyet alm oluyordu. Frka parlamentoda rey beyan etmek suretiyle dier kabineler iin manevi bir mesuliyet altna girmi olmasna ramen Kanunu Esasi hkmlerine gre ancak mesul (sorumlu) bir mevki igal eden kimseler mesul tutulabileceklerinden hakiki bir mesuliyet mevzubahis olamaz. Bugn nasl Sait Paa Kabinesi ve onu takip eden kabine reisi ve azalar Umumi Harp'ten dolay mesul tutulmak istemiyorsa, bu esas icab olarak, talyan harbinden dolay Hakk Paa Kabinesi ve onun Hariciye nazr, Bosna ve Hersek ve Bulgaristan hadiselerinden dolay Kamil Paa Kabinesi ve kabine azalar ve Bulgar harbinden dolay da Gazi Muhtar Paa Kabinesi azalarnn tevkif edilmeleri lazm gelirdi. Halbuki hali hazrdaki hkmet programnda, btn maziyi ve hakikati unutarak on senelik hadiselerden dolay Sait Paa ve Talat Paa kabinelerini mesul tuttuunu ilan ediyor. Dier taraftan onlarn prensipleri icab olarak mesul tutulmalar lazmgelen baz ahsiyetler kendi kabineleri zamanna rastlayan ahsiyetlerdir. Beyanlarndaki bu tezatlar ve vaki icraat imdiki hkmetin nasl intikam hrsyla dolu bir siyaset takip ettiini ispata kafidir. Kanunu Esasi'ye gre nazrlar ancak Divan l muhakeme edebilir. Kanun vaznn (koyucusunun) bu husustaki maksad aktr. Yukarda zikrettiim siyasi hadiseler hakknda tahkikat yapacak ve bir hkm verecek olan bir mahkeme ancak Ayan Meclisi'nin, Temyiz Mahkemesi'nin ve ray Devletin, devlette en yksek mevkileri igal etmi olan azalarndan teekkl edebilir. Btn hayatn Tophane fabrikasnda top ve tfek imaliyle geirmi bir generalin, bir binbann ve iki yzbann bu hadiseleri kavramasna ve bu hususta bir hkm vermesine imkn yoktur. Bu itibarla milletin ve btn memleketin Kanuni Esasi'ye ve herkesin vicdanna aykr olan sath ve mesnetsiz bir karar sadece intikam mahsul suni bir eser olarak telakki edecei muhakkaktr. IV ERMEN MESELESNN TARH Ermeniler 1878 Rus harbinden beri Anadolu'nun ark vilayetlerinde muhtariyet elde etmeyi mit ediyorlard. Ayastafanos (1) Muahedesi'nin akdi srasnda Ermeniler ayn maksatla Avrupa devletlerinin Berlin Konferans'ndaki salahiyetli mmessillerine mracaat etmilerdi. Nfus miktar nazar itibara alnmakszn Bulgar prensliinin ve ark Rumeli'nin tesisi ark vilayetlerinde ekalliyette bulunan Ermenilerde mit uyandrmt. Ermeniler, Berlin Muahedesi'yle ancak ark vilayetlerinde slahat yaplmasn temin etmilerdi. Bu mitlerle takviye edilmi olarak Ermeniler ark vilayetlerinde, Kafkasya'da, stanbul'da, Cenevre ve Msr'da tekilat kurmu ve Trk ve Krt mezalimi hakkndaki yalanlarn yaymak zere propaganda organlar tekil etmilerdi. ttihat ve Terakki Cemiyeti Kanunu Esasi'nin yeniden ilanndan nce harici merkezi (2) vastasyla Ermenilere dahili ilere itirak teklifinde bulunmutu. Harici merkezin, Ermenilerin baka maksatlar takip ettikleri ve muhtariyet ve ayrlma programn tahakkuka altklarn bildirmi olmasna ramen ttihat ve Terakki Cemiyeti Kanunu Esasi'nin ilannn belki dahili merkezle bir anlama temin eder midiyle teklifinde srar etmi ve d merkezi Ermenilerle yeniden mzakereye girimeye adeta icbar etmiti. Paris'te yaplan muhtelif mzakerelerin neticesi olarak, Ermeniler nihayet, Trklerin faaliyetini daha iyi renmi olmak kasdyla itirak etmeyi kabul ettiler. ttihat ve Terakki Cemiyeti istibdat idaresine kar mnferiden veya mtemian teebbse geilecei anda Anadolu'nun muhtelif ehirlerinde merkezler tekil etmek ve Selanik'teki umumi merkezin nazar dikkatini celp etmeden Anadolu'dan Rumeli'ye ihtiya ktalar gnderilmesine mani olmak niyetinde idi. Cemiyet, ayrca Abdlhamit zerinde manevi tesir icra ederek tekilatn daha geni ve mull temellere dayamak istiyordu. Ve Ermenilere cemiyetin tekilat henz zayf olan stanbul ve Selanik merkezleriyle birlikte hareket etmelerini ve hi kimseye zarar vermeden oralarda geceleyin birer bomba atlmasn tavsiye etmiti. Ermeniler byle bir teebbs icra etmenin kendileri iin ne stanbul ve ne de Selanik'te kabil olduunu syleyerek btn bu teklifleri prensip olarak reddettiler. ttihat ve Teraki Cemiyeti Merutiyeti mnhasran kendi dahili tekilat sayesinde kabul ettirmeye muvaffak olunca btn Ermeni matbuat bu muvaffakyetin elde edilmesi hususunda Ermeni ihtilal komitesi Tanak tekilatnn da byk gayretler sarfetmi ve Jn Trklere byk yardmlarda bulunmu olduunu iddia etti. Jn Trkler, byle bir iddiada kendi

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
teebbsleri iin bir tehlike grmediler ve hl Ermenilerle anlaabileceklerini mit ettiklerinden bu neriyat icap ettii ekilde tashih etmek lzumunu hissetmediler ve Erminelere de bir iftihar hissesi braktlar. Derhal Merutiyeti mteakip, stanbul'a dnen komite reisleri ve menfasndan (srgnden) dnen Patrik zmirliyan Efendi, byk tezahrlerle karland. Gerek payitahtta, gerek vilayetlerde Jn Trkler keyfi idareye kar yaplan mcadelede ehit dm veya ldrlm olanlar iin yaplan matem merasimine itirak ettiler. Her iki tarafa da uzun nutuklar irat edildi. Merutiyet iin dualar ve mstakbel muvaffakyetler iin de yeminler edildi. Btn bu dostluk tezahrleri her iki tarafn da programlar karlatrlp mukayese edilmeden teati edildi. Ermeniler programlarn ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne ibraz ettikleri zaman gayelerinin tahakkuku iin hibir fedakarlktan ekinmeyecekleri ve koyduklar hedefe varmak hususunda son derece ciddi olduklar grlyordu. Jn Trkler, Merutiyetin ilannda Ermeni vatandalarna kar en byk samimiyetle hareket etmi ve istikbale tam bir itimatla baktklarn gstermilerdir. Fakat Tanak ve Hinak Ermeni komiteleri 1908-1918 senelerinde Trkiye dahilindeki ihtilalci faaliyetlerini geniletmek ve halk silahlandrmak hususunda byk bir gayret sarfettiler. Ermeni komitelerinin karm olduu bir talimatnamede yle deniyordu: ERMENLERN YZN GSTEREN TARH VESKALAR ''Silaha ihtiyac olan kimse evvelemirde emniyet ettii dier birinden en iyi cins silahn hangisi olduunu sormaldr. Bittabi Avrupa'nn imal ettii bunlarn en iyisi ve en mkemmelidir. Fakat bundan Ermeni'ye bir fayda yoktur. Zira ne biz Avrupa'ya gidebiliriz, ne de Avrupa'nn silah Ermenistan'a gelir. Esasen bu silahlarn elde edilmesi mmkn olsa bile kurunlarn daima tedariki kabil deildir. Binaenaleyh silahmz etrafmzda aramalyz. Biz hkmetin hududunda bulunuyoruz. Bunlarda bugn iki trl silah vardr. Rusya'da eskiden Berdan kullanlrd, bugn ise Mosik kullanlmaktadr. Trkiye'de eskiden Martin vard, bugn ise Mavzer vardr. Bunlardan en iyisi hkmetin elinde bulunandr. Bundan baka bu silahlar bize yakn olduundan kurunlarn kolayca ve ucuz fiyatla elde etmek mmkndr. Maamafih hibir memlekette hkmet miri silahlarn ahali tarafndan kullanlmasna msaade etmediinden ve bundan gerek alc ve gerek satc iin tehlike bulunduundan biz tedariki daha kolay olan eski silah tercih etmeliyiz. u halde u ayan dikkat sual hatra gelmektedir: Eski ve fena bir silahla yeni ve iyi bir silah tayan kimsenin karsna nasl klabilir? Bu mlahaza lzumsuzdur; nk evvela dmanlarmz hibir zaman kendi silahlarndan bizimkiler kadar isitfade edemeyeceklerdir; saniyen iyi bir silahn halkn elinde her zaman faydal olamayaca da malumdur. Rusya'da hkmetin bir ka silah fabrikas vardr. Trkiye'de ise bir tek fabrika bile yoktur. Binaenaleyh silah tedariki hususunda Rus Ermenileri Trkiye'deki arkadalarna yardm ve tavassut (araclk) etmeye mecburdurlar. Kylere gelince, bunlar trldr: 1) ki Ermeni ky arasnda olup mnhasran Ermenilerle meskn olan kyler. 2) Ermenilere mensup olmayan mntkalarda bulunup mnhasran Ermenilerle meskn olan kyler. 3) Ayn zamanda Ermeni ve Ermeni olmayanlarla meskn bulunan kyler. Tekilat bakmndan bu nevi ky arasnda fark yoktur. Her ky bir heyet tekil edecek ve btn kuvvetler bunlara tabi olacaktr. Her heyet 1- sabit, 2- seyyar olmak olmak zere iki ksma ayrlr. Her ksma birer reis ve birer muavin verilir. Seyyar ve sabit heyetler her kyde, silah kullanmakta en byk tecrbesi olan kimseyi kendilerine reis olarak seerler. Bu reis kyn en byk amiri de olacak ve oradaki btn kuvvetler bu reise bal bulunacaklardr. reis ayn zamanda mntka kumandannn ve erkan harbiyenin vekilidir. Ayn mntkada bulunan kylerin reisleri toplanarak aralarnda kiiden mrekkep bir Erkan Harbiye heyeti seerler. Erkan Harbiye heyeti veya mntka kumandan bir arpma srasnda kendi mesuliyetleri altnda, silah kullanmasna iktidarlar olmad tahakkuk edenlerin silahlarn alarak daha iyi yetimi olanlara verebilirler. Ani bir hcuma urayan kyler yardm istemek zere derhal civar kylere postaclar karrlar. Muhtelit kylerde oturan ve azlkta olduklar iin civar kylerden yardm bekleyecek olan Ermeniler tayabilecekleri mallaryla birlikte hemen Ermeni mntkalarna geerler.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Ermenilerin ounluu tekil ettii muhtelit (kark) bir kyde Ermeniler dman rehine olarak alkoyar veya o ky terketmelerini temin ederler. arpma srasnda evlerin kaplar ak bulundurulacak ve nizami askerlerden ve zabtann takibatndan kaanlar ieri kabul edilecektir. Silah olmayanlarn byle bir zamanda dar kmalar katiyen men olunmaldr. Dmann eline den silahlarn bedelini btn ky halk der. Dmandan alnan silahlar alanlarndr. Kylere hcum iin unlar gz nnde tutulur: 1) Dman kylerinin mstahkem mevkilerini bilmek icap eder. 2) Ricat hatt nceden tayin edilir ve noktalar marifetiyle emniyet altna alnr. 3) Dmann nereden takviye alabilecei tespit ve buna mani olunur. 4) Hcum edilecek ky yalnz taraftan evrilir. Muhasara edilenlerin kaabilmesi iin drdnc taraf ak braklr; nk drt bir taraftan sarlm olan dmann her eyi gze alarak arpmas yznden muvaffakyet ve muzafferiyet tehlikeye debilir. Taarruz edenlerin bir ksm, dman yakndan tazyik etmek ve kaanlara kabil olduu kadar byk zarar verebilmek iin serbest braklan tarafa gizlenmelidir. Esasen kyn bir tarafn serbest brakmaktaki asl sebep dmana firar imkn brakmaktan ziyade onun mukavemetini krmak ve bu suretle de zaferi daha abuk elde etmektir. 5) Dman artmak iin taarruz saati olarak afak zaman seilmelidir. Daha erkenden yaplacak hcum karanlk yznden kalacak ve lzumsuz kan dklmesine sebebiyet verecektir. 6) Dman arasnda tela ve kargaalk karmak iin mteaddit yerleri atee vermek ve bunun iin de icap eden tedbirleri nceden almak lazmdr. 7) Taarruz eden kuvvetler arasnda svari bulunmazsa birka at teminine allmaldr. Bunlar tannmamalar iin l ve yarallarn naklinde kullanlacaktr. Hcumdan bir iki gn nce Erkn Harbiye'nin seecei muktedir ve emniyetli kimseler kylere gnderilir. Bunlar kendilerini tantmadan lzum olduu mddete mezkr mntkada kalrlar. Her biri tahkikatn tamamladktan sonra bir rapor verir; taarruz hazrlklar bu rapora gre yaplr.'' 1910 senesinde Tanaksiyon komitesi tarafndan Kopenhage'da toplanan Sosyalist Kongresi'ne (1) verilen bir memorandumda Ermeni tekiltndan bahsedilirken Ermeniler'in silahlandrlaca ve reislerinin nezareti altnda geceleri talim yapacaklar zikredilmektedir. Bundan baka Bitlis'teki Rus Konsolosu 1910 senesinde, 3 Knunuevvel (aralk) tarihli raporunda Bitlis vilayetindeki Tanaksiyon komitesinin hareketlerinden bahsederken komitenin vaktiyle Trk kuvvetlerine kar dvm olan azalarnn mektep muallimi olarak vilayet dahilinde ihtill hareketini idare ettiklerini, komitenin pek ok azas olduunu, komite merkezinin Mu'ta olup btn tekiltn 20 komiteden ibaret bulunduunu yazmaktadr. 19 Terinisani (kasm) 1910 tarihli bir raporda Trklerle birlikte yaamak istemedikleri iin Ermenilerin, Tanaksiyon komitesinin emirlerine itaat etmeyen Ermenileri ldrecekleri ve bu cinayetleri Trklere atfedecekleri yazldr. Ermeniler tarafndan yaplan bu eit hareketlere ramen ttihat ve Terakki Cemiyeti, Ermenilerle mzakerelerini en byk drstlkle devam ettirmitir. lk mzakereler, Tanak Saan Komitesi'yle yapld. Tanaklar yukarda etraflca izah edilmi olan Rus teklifini ihtiva eden bir program hazrlamlard ve ttihat ve Terakki Frkas'nca tasvip edildikten sonra Meclis'i Mebusa'nda birlikte mdafaa etmek ve Tekilt Esasiye'yi ona gre tdil etmek istiyorlard. Jn Trkler bu programn birok noktalarn kendi prensiplerine uygun bulmadlar. Uzun mzakereler ve grmeler yapld. Trklerin itirazlarn u ekilde hulsa etmek kabildir: Osmanl mparatorluu Trkler, Araplar, Krtler, Ermeniler, Rumlar, Bulgarlar, Srplar vesaire gibi muhtelif kavimlerden mrekkep olduundan Ermeni programna gre siyasi bir muhtariyetin kabul dier milliyetlere de ayn ekilde bir tekilt kurmak hakkn verecektir. Bu ise yalnz memleketteki birlii bozmakla kalmaz belki alt yz seneden beri imparatorluun zerine kurulmu olduu temelleri de ykarak imparatorluu inhitata (ke) doru gtrebilir. Jn Trkler programlarna hususi bir idare tesisini, ayn salhiyetlerin temili ve mkellefiyetlerin datlmasn da idhal etmi olduklarndan Ermenileri kendi programlarn kabule ikna etmeye altlarsa da, Ermeniler buna asla yanamadlar. Tanaklar btn komitelerin ihtillci tekiltlarn muhafaza etmelerine ve muhtemel reaksiyonlara kar daima silahl olarak hazr bulunmalarnda srar ettiler. Fakat hi phesiz ki, tasavvur ettikleri hakiki sebep milli ve ihtillci tekilt ak bir ekilde idame ve tevsi etmekti. (geniletme). Her iki taraf da program ve gaye itibaryla bir anlamann mmkn olmadna kani olmakla beraber karlk olarak birbirlerine itimat ettiler ve aradaki noktai nazar ihtilflarna ramen ilerde belki her eye ramen anlamak

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
midiyle iyi mnasebetlerde bulundular. Ermeniler daha sonra gayelerini tahakkuk ettirmek emeliyle ahsi ihtilflar yznden vcut bulmu olan serbest frkaya yanatklar halde, ahsi temaslar neticesinde hemen bu frkann uzun mddet devam edemeyeceini anladlar. Bu itibarla ttihat ve Terakki ile olan iyi mnasebetlerini yeniden tesis etmeyi tercih ettiler. Balkan harbi patlayncaya kadar Ermeniler umumi ve hakiki bir isyana teebbs etmediler; btn faaliyetleri tekiltlarnn ikmaline mnhasr kalyordu. Hkmet ve frka ile mnasebetlerini devam ettirmekteki siyasetleri Abdlhamit zamannda ecnebi memleketlerine gitmi olan Ermenileri geri getirmeye ve kendilerine emlklerini iade etmeye almaktan ibaretti. Hkmet bu meselede de hsnniyyet ve msamaha gsterdi ve gayri menkullerin iadesi iin bir kanun lyihas hazrlad. Bu arazi meseleleri yalnz Krt deil, ayn zamanda o civardan olan Trk mebuslar arasnda da itirazlara sebebiyet verdi. Bu mesele yznden Jn Trkler aleyhine kuvvetli bir cereyan domu olmasna ramen hkmet kanunu zorla tatbik ettirmeye karar verdi. Kanun, Ermenilerce gayri kfi addedildiinden bu husustaki mzakereleri ve tadil ilerini uzatp durdular. Arazi meselesinin uzamas ve ara sra vuku bulan mahalli kargaalklara bizzat sebebiyet verdikleri emniyetsizlik hakkndaki ikyetler yznden Ermeniler mtemadiyen Avrupa'nn dikkat nazarlarn zerlerine ekiyorlard. Balkan Harbi'nden sonra Trkiye dahilinde olduu kadar harice kar da zayf dmt. ttihat ve Terakki Frkas dahili siyasette Araplar ve Ermenileri de tatmin edecek bir program tanzim etmek mecburiyetinde kald. Beyrut'ta teekkl etmi olan slahat komitesi azalar harpten sonra Paris'e bir komisyon gndererek Fransa'nn tavassutu ile slahatn tatbikini istemeye karar verdiler. Bu komisyonun Mslman azas kendilerini mdafaa zmnnda teebbsleri munhasran Hristiyan Araplarn elinde brakm olmamak iin bu harekete itirak etmi olduklarn sylediler. Komisyonun o srada stanbul'da bulunan birka Mslman azasyla mzakerelere giriildi ve kendilerine byle bir teebbsn yabanc mdahalesini icap ettirecei izah edildi; bizzat hkmetin arzu ettikleri slahata muvafakat edecei kendilerine temin edildi. Bunun zerine komisyonun bir ksm stanbul'a geldi ve bir uzlama elde edildi. (Hususi bir faslda bu meseleye tekrar avdet edeceim.) Bunun zerine daha msait bir zemin zerinde bir anlama elde etmek zere Ermenilerle mzakereye giriildii zaman Ermeniler bu sefer de dier bir ekilde Trkiye'nin zaafndan istifade teminine kalktlar. Rusya'nn Trkiye dahilinde muhtar bir Ermenistan tesis etmeye karar vermi olduu Ermenilerce malm olduundan -yukarda da zikrettiimiz gibi Rus sefirinin hatt hareket tavsiyeleri dairesindearalarnda mevcut frka ihtilflarn bertaraf ettiler ve Hinak, Tanak, Ramgavar frkalar tekiltlarn patrikhaneninki ile birletirdiler. Dier taraftan S. Amiyasin Katois ve Nubar Paa riyasetinde Avrupa ehirlerinde bir Ermeni muhtariyeti talebinde bulunmak vazifesiyle Paris'e gnderilmi olan bir heyet tekil ettiler. ERMENLER DMANLARIMIZA NASIL ALET OLDULAR? Buraya Tanaksiyon komitesinin Ruslarn Ermenileri Avrupa'da propaganda maksatlaryla tahrik ettikleri hakknda ehemmiyetli bir delil olan bir beyannamesini ilave ediyorum: ''Son derece gizlidir. ''Balkan harbinin yeniden patlamas siyaset simasnn ufuklarn kara bulutlarla kaplamtr. Bunu, Ermeni meselesi iin son derece msait telkki edenler mevcuttur. Fakat bu doru deildir. Muhtelif ahsiyetler, muhtelif makamlar ve bilhassa cemiyetimiz Ermeni meselesine iyi bir netice vermek maksadyla birok teebbste bulunmulardr. Bu itibarla bize gnderilmi olan birok mektuptan en ehemmiyetli noktalar aada toplu olarak tekrar ediyoruz: 1) Ermeni meselesi bu anda Londra'da toplanmakta olan sefirler konferansnda mzakere mevzuu olmayacaktr. 2) Sulh, kat'i olarak temin edildikten sonra ngiltere, Fransa ve Rusya bizim meseleyi ele almaya karar vermilerdir. 3) Bu devlet, Ermeni vilayetlerinde hususi bir idare tesisi hakknda hemfikirdirler; dier bir ifade ile islhatn icras ancak bu suretle temin edilmi olabilir.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Paris'teki Poincar, Londra'daki Sir Edward Grey, Petersburg'daki Bay Sasanoff ve bunlarn stanbul'daki sefirleri biraz daha sabredilmesini tavsiye ediyor ve arzularnn fiile inklp ettirileceini mit ediyorlar. Aralarnda Balkan komitesinin en namdar azas da bulunan Londra'daki Ermeni-ngiliz komitesi tam faaliyet halindedir. Bu komite, alt devlet hkmdarlarna, kabinelerine ve Amerika Cumhurreisi Bay Taft'a bir memorandum takdim etmitir. ngiltere, Fransa ve Rusya sefirleri hkmetlerinden bu mesele ile itigal etmek zere talimat almlardr. Bu meseleye itirak etmeleri veya hi deilse itiraz etmemeleri iin dier hkmetlere mracaat edeceklerdir. Herhalde Londra'daki sefirler konferansnda Ermeni meselesinin mzakere edilmesi iin karar verilmitir. Fakat halk katiyen telalanmamaldr; nk Anadolu'daki Osmanl meselesi Avrupa'daki Osmanl meselesinin hallinden sonra ele alnacak ve grlecektir. Bu meselede en ehemmiyetli nokta bu hususta ngiltere ve Rusya arasnda fikir ihtilf bulunmamasdr. Fransz hkmeti ve sefareti bu mesele ile btn ruhu ve kalbi ile alkadardr. Ermeniler Petersburg'da Hariciye Nazr'na mracaat etmilerdir. Nazr da, stanbul'daki sefirine talimat vermeyi vaat etmi ve Ermenilerin Londra ve Paris'te propaganda yapmalarn da ilave etmitir ki, asl ayan dikkat olan nokta da budur. Evvelce de bildirdiimiz gibi Patrikhane teklifimizi tamamyla ve derhal kabul etmitir. imdi grlerimizi etraflca bildirmemizi bekliyorlar. Bu anda bununla megulz ve yaknda programmzn ana hatlarn bildireceiz. Petersburg'dan iki Ermeni delege gelmi ve Ermeni muhitlerle temas edip mhim malmat elde ettikten sonra tekrar gitmilerdir. Bize yazldna gre Van'daki mdafaa tekiltmz inkiaf etmektedir, bu tekilt, Krtler zerinde byk tesir icra etmitir, bizzat vali bile bugne kadar ki tarzn deitirmi ve bize yanamtr. Meselenin siyasi ksmndan baka ahsi mdafaa ksmnn da bizce ehemmiyeti vardr. Baz yerlerde vaziyet ok glemitir. Ermenileri bu vaziyetten kurtarmak iin gzlerimizi o taraflara evirmemiz lazmdr. ubelerimize aadaki ricada bulunuyoruz: 1- 1913 senesi aza aidatnn gnderilmesi, 2- ahsi mdafaa tekiltna taallk eden (ilikin) teebbslerimizi daha byk bir gayretle tedvir edebilmemiz (dndrebilmemiz) iin Tanaksiyon komitesine tabi olan tiyatro, konserlere ve Kzlhaa nasl hareket edecekleri hakknda talimat verilmesi, 3- Halkn en iyilerinin bizden olduuna emin olarak propaganda yaplmas ve toplantlar tertibi, 4- Hayrenik gazetesi tarafndan alm olan ianeye itirk edilmesi. 5- Btn elence, merasim vesairede ahsi mdafaa tekilt iin iane toplanmas.'' Bu ehemmiyetli vesikann sonunda Ermenilerin vaziyeti ktletii takdirde Azerbaycan'dan Anadolu'ya asayii iade etmek zere Rus askerinin gelecei de zikrediliyordu. Avrupa'nn ark vilayetlerinde slhat yaplmasn istemesi ve Rumeli'deki arazisini de daima bu ad altnda vki mdahaleler yznden kaybetmi olduunu pekl bilen Babli bu seferki mdahalenin de teden beri Trkiye'ye kar dmanca bir siyaset takip eden Rusya'nn tahrikiyle olduunu da anladndan bir mdahale teklifi vaki olmadan nce kendi teebbs ile ve Avrupal mtehassslarn tavassutuyla zikri (ad) geen vilayetlerde slahat yapmaya karar verdi. Hariciye Nezareti bu niyetini ngiliz hkmetine Londra Sefiri Tevfik Paa vastasyla bildirdi ve kfi miktarda mtehasss gnderilmesini rica etti. Babli en byk ciddiyet ve samimiyetle slhat icras taraftar idi. Bu seretle ngilizlere tannan bu imtiyazdan siyasi bir maksat gdlyordu; bu tarzda Kbrs mukavelesi hkmleri de takviye edilmek isteniyordu. Yukarda da zikredildii gibi Rusya'nn imtina (ekinmesi) zerine bidayette (balangta) ngilizler tarafndan kabul edilmi olan bu teklif sonradan reddediliyordu. Bu imtina birok mitleri sndrd. Artk btn maksadn ''slhat'' olmayp bu yerlerin Rus nfuzuna terkinden ibaret olduu apaikrd. Bu srada Mahmut evket Paa Kabinesi iktidar mevkiinde bulunuyordu. Ben kabinede deildim. Frkann umumi ktibi idim. Mahmut evket Paa'nn muvafakatyla bir kere daha Ermenilere mracaat etmek istiyorduk. Eski Nafia Nazr Halayan Efendi'nin evinde baz eflerle bulutuk. Ben meseleyi nakil ve hkmetin slhat icraya ciddi ve kati ekilde karar verdiini, mdahale ve Rusya'nn tevikiyle yaplacak slahatn hi bir netice vermeyeceini ve yeni siyasi entrikalarla iki millet arasnda yeniden dmanlk sokulacan etraflca izah ettim. Vatanseverlik hislerine hitap ederek bu mdahaleden sarfnazar etmelerini, buna mukabil oralarda muntazam bir ordunun tesisi (kurulmas) iin Avrupa'dan mtehasss memur getirtilmesini srarla

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
rica ettim. Fakat bu samimi teklif, halk ve patrikhaneyi ikna etmenin mmkn olamayaca beyanyla reddedildi. Ermenilerin slahat istemeyip de Rus mdahalesi ile muhtariyet ve sonra da istiklllerini temin etmek istediklerini pekl anlyordum. Daha sonra Ermenilerin 1913 Eyll'nde Kstence'de toplanan Hinak komitesinin kongresinde istikll fikrinin her tarafta mdafaa edilmesine karar verilmi olduu kongrenin aada tekrar ettiimiz raporlarndan anlalyor. Hinak Komitesi'nin 17 Eyll 1913'te Kstence'deki kongresi hakknda zabtname Hinak Komitesi'nin Trkiye'deki vaziyeti: 10 Temmuz 1908'de bir askeri isyan sonunda Trkiye'de Merutiyet ilan edildii zaman bunun zaruri neticesi Trkiye'de yaayan muhtelif unsurlarn milli varlklarn muhafaza etmeleri ve bunlar arasnda da Ermenilerin, idarenin her trl tazyikinden arnm olarak milli esaslarna uygun ekilde inkiaf ve tekml edebilmeleri idi. 62 seneden beri ihtill ve mcadele iinde yaam bulunan ve kendini mahvolmaya mahkm gren Ermeni milleti geici bile olsa kuvvetlerini yeniden toplamak ve siyasi sahnede tekrar grnmek iin huzur ve istirahate muhtat. Merutiyet tarafndan yaplan vaadler ok mahdut (snrl) grndnden komitemiz imkn dairesinde mevcut artlardan istifade etmek midiyle kendisi tarafndan yaplm olan fikirleri olgun bir hale getirmeye almtr. Bu sebeple Hinak komitesi de altnc murahhaslar meclisi umumisinde Meruti Osmanl hkmetinden ayrlmak istemeyerek serbeste faaliyette bulunabilmesi iin hkmete kanuni bir ekilde grnmeye karar vermitir. Drt be senelik bir devre iinde Osmanl merutiyetinin vaadlerinden bir tanesini dahi tutmad ve devlete karlan kanunlarn hedeflerinin btn siyasi frkalarn ve bilhassa sollarn ve radikallerin ezilmesi olduu ve idaredeki yeni nizam ve tekiltn muhtelif milliyetleri mahvetmekten ibaret olduu anlald. Hkim olan milletin bir hkmet kurmak kudretine malik olmad meydana kt. Bu anda hkmetin idaresini elinde bulunduran ttihat ve Terakki Cemiyeti'nde bir oligari hkm srmektedir. Bu frkann takip ettii program Trk brokrasisine bal kalmak ve mterakki (ileri) bir hkmet tesisine mani olmaktadr. Zahiri gayesi muhtelif unsurlar birletirmek olduu halde hakikatte ise takip ettii siyaset, icabnda onlar ezmek maksadyla bu milletleri daimi tazyik altnda bulundurmaktan ibarettir. Hkmete gelince, elde tuttuu hkim bir snf tarafndan (Ermenilerin mahvedilmesi iin) kabul ettirilmi olan bir siyaseti tevik ve merhametsizce takip etmektedir. Grlyor ki, Ermeni milleti bu siyaset ve daima kendi aleyhine kullanlan bu kuvvetler yznden yok olmak mertebesine gelmitir; bu itibarla bu artlar altnda kendi prensiplerini artk takip edememesi tabiidir: Ermeniler hkim snflardan kurtulmu ve balarnn stnde sallanan ldrc klc bertaraf etmek iin istikbalde sabit ve cesur bir hatt hareket takip etmek mecburiyetinde olduklarna kanidirler. Hinakyan Frkas'nn yedinci murahhaslar meclisi umumiyesinde bir tek muhalif reyle beeri ve milli haklarn elde edilmesi iin artk meru vastalarn kullanlmamas lazm geldiine, istikbalde gayri meru yollara tevessl etmenin ve yeni siyasi ve iktisadi artlar elde edilinceye kadar frka mcadelelerine daha byk bir hz verilmesinin daha muvafk olacana karar vermitir. KANUN DURUMDAN GAYR KANUN DURUMA GE Yedinci murahhaslar umumi meclisinin toplanmasndan evvel Trkiye'de ve Trkiye dnda bulunan btn ubelerin kanuni bir ekil altnda yeniden tekiltlandrlmasna ve temerkzne (toplanmasna) karar verilmiti. Hali hazr vaziyeti karsnda ise Hinak Frkas yedinci murahhaslar meclisinde aadaki hususlar karar altna alnmtr: 1- Osmanl mparatorluu'ndaki dier ubelerin itimadn kazanamad gibi frkann halihazr ihtiyalarn da karlayamam olan Trkiye komitesi idare meclisinin feshi ve yerine yeni bir meclisin tayini. 2- Trkiye'deki ubelerin icra kuvvetlerinin en byk icra kuvveti merkezi olan ''Merkezi dare Meclisine'' bundan byle ''Trkiye dare Meclisi'' adnn verilmesi. 3- Trkiye'deki dare Meclisi azalar Osmanl mparatorluu'ndaki komitenin ubeleri tarafndan seilmi olduundan umumi merkezi idare meclisine kar bir dereceye kadar bir otorite tannmasna ve fakat kararlarnn merkezin tasvibine (onanmasna) bal olmasna.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
4- Bugn mevcut ubeler ve dier tekilt halihazr vaziyetlerini zahiren (geici olarak) muhafaza etmekle beraber umumi merkez idaresinin verecei talimata ve Trkiye idare meclisine yaplacak tebligata tevfikan komitemizin faal aza ve murahhaslar ile gizlice, el altndan ve tedricen gayri meru faaliyette bulunmalarna ve son kararlar mucibince komite tarafndan yeniden gizli ubeler tekiline (kurulmasna) allmasna. 5- Eski dahili nizamnameler hali hazr mnasebetlerine uyacak ekilde tadil edilmelidir; imdiye kadar tatbik edilmekte olan siyasi iktisadi prensipler mlgadr (kaldrlmtr); yerlerine son defa komite tarafndan kabul edilmi olanlar ikame olunacak ve ayn zamanda onlar tatbik edecek olan faal zalar da gsterilecektir. UMUM VE HUSUS TADLLER: Mstakil Ermenistan. - Osmanl Devleti'nin Ermenistan'da tatbik etmek istedii umumi ve hususi slhat meselesine mdahale ve slhata mmanaat etmekle (engel olmakla) beraber Hinak komitesi mstakil bir Ermenistan kurulmakszn, hangi unsura mensup olursa olsun, Ermenistan ahalisinin emniyet iinde yaayp inkif edemeyeceine ve Ermeni milletinin milli varln dahili ve harici taarruzlara kar koruyamayacana tamamyla knidir; bu itibarla komite bu fikri mdafaa etmeyi kararlatrmtr. Ermenilerin bu taleplerini hakl gsterecek tarihi hibir haklar yoktur. Osmanllar ark vilayetlerini Ermenilerden almadlar. Ermeniler ise Osmanl mparatorluu'nun kuruluundan bugne kadar hudutlarnn temini ve istiklli hususunda hibir gayret veya hizmet sarfetmediler. Osmanllara iltica etmi (snm) olan bu halk hsn kabul ve daima vatanda muamelesi grd. Ermeniler btn memlekette yerletiler. Krtlere komu olduklar ksmlar istisna edilecek olursa her tarafta iyi muamele grdler. Bu muntkalarda hkmet intizam teminine muvaffak olamadndan Trk ve Krt kylerindeki vaziyet Ermenilerinkinden farkszd. Anadolu'da, muhtelif vilayetlerde ve stanbul'da Ermeniler dier milliyetlere nazaran daima daha tasasz ve mesut bir hayat sryorlard. Vatann btn menafiinden (karlarndan) istifade eden bu halk onun kederlerine ve yklerine asla itirak etmiyordu. Memleketin gerek saadetinden gerek straplarndan daima menfaat temin ediyorlard; vatan iin hibir harbe itirak etmediler ve bu uurda bir damla kan dkmediler. Bilkis harp zamanlarnda ticaretlerini devam ettiriyor ve taahht ilerine giriiyorlar, ok para kazanyor ve iyi ve kt gnlerde rahat ve huzur iinde yayorlard. Bu ltuflara teekkr olarak imdi ekseriyeti tekil eden nfusu kovmak ve istiklllerini elde etmek zere Osmanl vatannn bir parasn koparmak istiyorlar. Tarih, bu eit nankrln bir eini kaydetmemitir. Rus-Alman harbi balad zaman Ermenilerin Osmanl memleketi ve halk hakkndaki zihniyetleri bu idi. Umumi Harp, Ermenilerin artk tamamyla emin olduklar muhtariyetin tesisini geciktirdi. Onlar btn mitlerini bu harbe balam ve bu itibarla da Rusya'nn bu harpten muzaffer kmas iin btn kuvvetlerini kollamaya karar vermilerdi. Aadaki vesikalar bu kararlar aka gsteren birer delildir. Tanak komitesi tarafndan am ubesine yazlan mektup stanbul.........1914 ''Osmanl hkmeti, 21 Eyll 1914'te seferberlik ilan etti. Ayn gn Tanaksiyon Komitesi'nin stanbul'daki merkezinde fevklade bir faaliyet grnyordu. Reisler birleerek taradaki ubelerine ifre ile talimat verdiler. Ayn faaliyet Hinak, Ramgavar ve Veranasnial komitelerinde de grlyordu. Islhat meselesi dolaysyla esasen birlemi bulunan btn bu komiteler imdi bsbtn birlemeye ve birlii salamlatrmaya alyorlard. Ruslar hududu geip Osmanl ordular geri ekilmeye balad zaman, mevcut vastalardan istifade edilmek suretiyle her tarafta umumi bir isyan yaplmaldr. Osmanl ordusu bu suretle iki ate arasna alnm olacaktr. Btn resmi binalar uurulacak, hkmet dahilde igal edilecek ve Alman nakliyatna hcum edilecektir. Bunun zerine Osmanl ordusu ilerledii takdirde, Ermeni askerler silahlar ile birlikte ktalarn terkedecekler, ete tekil edip Ruslarla birleeceklerdir.'' DKKATE AYAN BR MAKALE

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Harpten nce Bak'da intiar eden Areve gazetesi 11 Eyll 1914 tarihli nshasnda aadaki makaleyi neretmitir: Mhim dakikalar nnde Bugn hudutlarmzda cereyan eden hdiseler, etrafmzda olup bitenler btn dikkatimizi ekmeye lyktr. Bu anlar yalnz Rus tarihi iin deil, biz Ermeniler iin de mhimdir. Asrlardan beri esaret zincirleri altnda yaayan ve en yksek mefkresi yok edilmeye allan bir millet bugn nmzde ykseliyor ve Ermeni meselesinin hallini talep ediyor. Ermeniler bu maksatla mucizeler yaratm ve bilhassa bu asrn son rubunda, hasmlaryla daima cesaret ve metanetle mcadele etmi olan kahramanlar ve fedailer yetitirmitir. Osmanl Ermenileri meselesine nihayet bir son vermek ve namuslu igzr, alkan ve faziletli bir halkn asrlardanberi iinde yaad faciay bitirmek lazmdr. Avrupa byk devletleri Berlin Kongresi'nden bugne kadar bizim iin bir ey yapmadlar. Sulh zamanlarnda Osmanl hkmetine kar zayf ve tesirsiz bir siyasete sndk, bugn ise bir kasrga btn dnyay kartrmakta ve her millet mevcudiyetini temine ve gne altnda bir yer edinmeye almaktadr. Milliyet meselesi bugn bambaka bir ekilde ve tarihte ei olmayan bir iddetle canlanmaktadr. Byk ve kk milletlerin akbetlerinin bahis mevzuu olduu bir anda biz uykuda m kalacaz? Ermeniler birka asrlk bir maziye bakmaktadrlar. Fakat hibir zaman bugnk kadar ehemmiyetli tarihi bir an yaamamlardr. Ecdadmz bir milleti yok olmaktan kurtarmaya ve bugne kadar korumaya muvaffak oldular. Onlar, Ermeni fazilet ve meziyetlerini Asya'dan gelen frtna ve hcumlara kar mdafaa ettiler ve bu hal sayesindedir ki, bugn siyaseten zayf ve kk olmakla beraber mevcut milletlerden biri olarak saylmaktayz. imdi meydan terkedip zl iinde ekilelim mi, yoksa bize uygun bir istikbal temini iin alalm m? Bu ehemmiyetli anda bizim neslimize tevcih edilen sual (ynelen) ite budur! Milletler kalknyor, hudutlar hareket iindedir, herkes kendi talihini kendisi izmek istiyor. Ermeni genliinin ve Ermenilerin bu ar gnlerde, gemi nesillerin kendisine brakm olduu miras ve istikbalden beklediimizi dnmesi lazmdr. 19'uncu asr, Ermenileri tarihin Van'dan stanbul'a, Zeytun'dan Samsun'a, Erivan'dan iraz'a, Lor ve Karaba'a kadar etraflarna ym olduu glkleri yenmek suretiyle yeni bir Ermenistan yaratmaya almlardr. Bugn bu kadar mhim hadiseler karsnda bulunan ite bu yeni teekkldr. Bu yeni olabilecei gibi bilakis inkiaf edebilir ve 19'uncu asrn dier kk milletleri gibi byyebilir. Yarn veya br gn hudutlarda tarihi hadiseler vukubulabilir ve dnya harbinin grltleri Ermenistan ufkunda bir akslmel vcuda getirebilir. Ermeniler gelecek olan bugne hazr olmal ve onu sadece vifak (ba) ve birlik laflar ile deil fiil ve hareket ile karlamaldrlar. Bugne kadar kendini feda etmi ve btn tehlike ve straplar zerine alm olan Ermeni halknn ancak ufak bir ksm idi. Drt bir taraftan komiteleri tenkit edenlerin nihayet bizzat meydana karak milli vazifelerini ifa etmeleri zaman oktan gelmi deil midir? Ermeniler! anl ecdadmzn kahraman ruhlar bugn bize bakmaktadr! Bunu idrak edebilecek miyiz? Ve bu ar gnlerde, daha tehlikeli bir zamanda ve daha kt artlar altnda urunda mcadeleye balam olduklar bu yeni hayat tahakkuk ettirebilecek miyiz? Hinak Komitesi'nin ayn gazetede ve Saray Bosna suikastini mteakip nerettii beyanname ''Zulm ve taaddiye (baskya) maruz bulunan ve her trl haklarndan mahrum klnm olan Ermeni unsurunu kurturmak zere rubu (eyrek) asrdan daha fazla bir zamandanberi kanl izlerde yryen sosyal - demokrat Hinakyan komitesi isyan ve mcadele anlarn almak zere hali hazrdaki siyasi ahvalden istifade etmekte ve Osmanl istipdadn kanlar iinde bomak zere Toros'un zirvesinden ve Ermenistan'n en cra hudutlarndan sahneye kmaktadr. Hinakyan komitesi maddi ve manevi btn kuvvetlerini toplamak suretiyle ihtill klc ile milletlerin varl urunda yaplan bu muazzam mcadeleye itirak edecek ve ittifak msellesin (l ittifakn) ve bilhassa Rus ordularnn mttefiki olarak elinde olan btn ihtilalci ve siyasi vastalarla, Ermenistan'da, Kilikya'da, Kafkasya ve Azerbaycan'da zaferi temin etmek iin itilaf devletlerine yardm edecektir. Vatanperverane zaruretler icab olarak kendisine ve medeniyete kar olan vazifesini ifa edecektir.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Hayatlarn, Ermenistan'n kurtuluu uruna feda etmee hazr olan kahramanlar btn maddi ve manevi kuvvetleriyle ortaya atlmaldrlar. kendi gayeleri ve ihtilal uruna dkm olduklar kanla iftihar ederek yarnn kongresinde Ermeniler de yer alsn ve hayat ve siyasi hrriyeti zerindeki haklarn ileri srmek suretiyle vatanlarnn ve itilaf msellesin himayesi altnda istiklallerini temin etmeye muvaffak olabilsinler. Harbin afa dosun ve ile hak, adalet, hrriyet ve uhuvveti aydnlatsn. O halde, arkadalar, ileri ve i bana! Kendi lmmzle Ermenistan' tehdit eden lm boalm ki, o ebediyen yaasn!'' 1914, Paris Sosyal Demokrat Hinakyan Komitesi Umumi Merkezi Bu vesikalar seferberliin ilan edildii srada hkmetin eline gemitir. Hkmet hadiselerin vukuunu beklemeye, ihtilalci maksatlara kar hibir harekete gememeye, sadece mukabil tedbirler almaya karar verdi. Ben Tanak Komitesi'nin tannm azalarna ve bilhassa Erzurum Mebusu dostum Varteksi Efendi'ye hkmetin bu kararlardan haberdar olduunu ve Ermeniler bu eit muamelelere tevessl ettikleri takdirde ok iddetli tedbirlerle karlaacaklarn bildirdim. Bununla hkmetin her eyden haberdar olduunu bildirmek ve bu suretle bu niyetlerin kuvveden fiile kmasna mani olmak istiyordum. Seferberlik zerine silaha arlm olan Ermenilerin bir ksm hudut haricine, dier bir ksm ise silahlaryla birlikte memleketin i taraflarna kat; ve oralarda tek tk arpmalara dahil oldu. Bakumandan Enver Paa, Ermeni patriini davet ederek kendisine Trkiye'nin bu harpte Ermeni vatandalarndan sadakat beklerken silahlaryla birlikte taraya kam olan Ermenilerin kylere hcum edip memurlar ldrdklerinin resmi raporlardan ak olarak anlalmakta olduunu bildirdi ve bundan sonra patrie iyi nasihatlerde bulunmasn tavsiye etti. Enver Paa, bundan baka patrie gayet ak bir ekilde, bu hareket, umumi bir mahiyet ald takdirde askeri hkmetin en sk tedbirleri almak mecburiyetinde kalacan da syledi. Patrik bu eit rezaletleri yapmaya cesaret edenlerin komite azas olduklarn kendisinin ise, Ermeni halkna komitenin harektn nazar itibara almayarak, bundan sonra da sadakati muhafaza etmelerini tavsiye edecei cevabn verdi. Ermeni komiteleri patriklie Trkiye'nin Rusya'ya harp ilan etmesi halinde nasl hareket etmesi icap edeceini daha nceden bildirmi olduklarndan bu tavsiyeler hibir netice vermedi. Derhal harbin balamasn mteakip Mu, Bitlis ve Van vilayetlerinde Ermeniler tarafndan tahrik edilen isyanlar balad. ERMENLERN TEHCR (ZORLA G) Bunun zerine umumi kararghta ''Ermenilerin tehciri'' hakknda bir kanun hazrlanarak heyeti vkelya arzedildi. Ben bu kanunun tamamyla tatbiki aleyhinde idim. Jandarmalar tamamen, polisler ise ksmen ordu hizmetine alnm ve yerlerine milisler konmutu. Tehcirin bu vastalarla yaplmas halinde ok irkin neticeler elde edileceini biliyordum. Binaenaleyh istikbali dnerek, bu kanunun tatbik edilmemesinde srar ettim ve meriyete (yrrle) girmesini de geciktirmeye muvaffak oldum. Bir mddet sonra Van, Ruslar veya daha dorusu Ermeni gnll eteleri tarafndan igal edildi. Bu etelerin Tanak komitesinin, Osmanl Meclisi mebusannda da aza bulunan iki reisi olan Pastrmacyan ve Papazyann emri altnda olduklar sonradan renildi. Canlarn kurtarmaya muvaffak olan baz kimselerin verdikleri ifadeden Van'n igali srasnda kaamam olan slam halkn ldrldkleri, kadnlarn erefleriyle oynand ve birok gen evli kadn ve kzlarn evlerde toplattrlarak bu evlere umumhane nazaryla bakld anlalyor. Van'dan kaan ve binlerce kadn, erkek ve ocuktan ibaret olup silahlar bulunmayan halk zerine Ermeniler tarafndan makineli tfek atei almtr. Van'daki bu hadiseleri dahildeki dier isyankr hareketler takip etmitir; ktalarna iltihak etmek zere gnderilen baz mnferit askeri birliklerin bu eteler tarafndan ldrld anlalmtr. Kumandanlar tarafndan karargh umumiye gnderilen raporlardan anlaldna gre Mslmanlara kar ehirlerde, kylerde ve oselerde yaplan katliam ve taarruzlar Rus cephesinde o civar halkndan tekil olunan askerler zerinde ok kt tesirler brakmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Ordu idaresi yeniden tehcir kanununun tatbikinde srar etti. Ben tekrar kabul aleyhinde bulundum. Mteaddit ve ok ac haller bana gstermiti ki, Hristiyanlarn Mslmanlara yaptklar zulmler Avrupa'da byk bir msamaha ve sknetle karland halde Mslmanlarn en ufak bir hareketi haddinden fazla bytlyordu. Ve bu itibarla Ruslarn bu harpte Ermenilerin yan banda bulunmas yznden kacak olan intizamszlklarn bizim aleyhimize istismar edileceini nceden biliyordum. Bu mzakereler esnasnda meslektalarmdan bazlar beni hissizlik ve vatana sadakatsizlikle itham edecek kadar ileri gittiler. Filhakika ordu, azami derecede tehlikeli bir vaziyette bulunuyordu. Ordunun, bu hususta bir kanun kmadan nce icap eden tedbirleri almas imkn mevcuttu. Bu bakmdan kanunu daha fazla uzatmakta fayda yoktu. Bu kanun ordu ve kolordu kumandanlarna isyan eden halk mnferiden veya toplu bir halde baka mntkalara sevketmek selahiyetini veriyordu. Harp yznden memleketin her tarafnda rfi idare ilan edilmi olduundan sivil idare de askeri kuvvetin elinde bulunuyordu. Tehcire evvela Erzurum'da baland. Erzurum Valisi Tahsin Bey Dahiliye Nezareti'ne sevkiyat srasnda Ermenilerin, Krtlerin taarruzlarna uram olduklarn bildirdi. Valiyi telgraf bana ararak yardm iin orduya mracaat etmesini ve faillerin de iddetle cezalandrlmasn emrettim. Filhakika ordu kumandanl bir tabur asker gnderdi ve ele geirilebilenler kuruna dizilmek suretiyle cezalandrldlar. Sevkiyat srasnda Karahisar ve Urfa'da isyan kmtr. Bu hadiseler hakknda aada mufassal (ayrntl) izahat verilecektir: syan hareketleri evvela Zeytun'da (Mara'n Sleymanl buca) balamtr. Seferberliin ilann mteakip Ermeniler lenen isyana balam, vergileri demekten imtina etmi ve asker toplanmas hususunda verilen emirlere muhalefet etmilerdir. Askerlik vazifelerini ifa zmnnda askerlik ubelerine giden Mslmanlara sokakta taarruz edilmi ve bunlar soyulmu ve ldrlmtr. Zeytun halk subay ve kumandanlar emri altnda bir milis tekil etmiti; bu suretle ''Zeytun ihtilalci alay'' ismi altnda ehirleri mdafaa etmek istiyorlard. Tabii bu imkn bulamadklarndan mavzer ve martin silahlaryla daa kmlar ve Mslman kylerine taarruz ve askeri nakliyat iz'a etmeye balamlardr. MSPET HADSELER 17 Austos 1914'te yani seferberlikten birka gn sonra Enderunlu Mslmanlar taarruza uram, paralar alnm ve ilerinden bir ou da ldrlmtr. Ayn gn ete takibinde vazifeli olan baz jandarma subaylar zerine ate edilmi ve Mara yolu zerinde Beanl Ky'nden ve ok Mslman ldrlmtr. Gnlerce sren takipten sonra bu haydutlardan altm bei, zerlerinde birok bomba, dinamit, martin ve gras tfekleri olduu halde yakalanabilmitir. Bir mddet iin sknet teesss ettikten sonra, mteakip senenin Knunusani (ocak) aynda isyan harekt yeniden canlanmtr; bu seferki taaruzlar dorudan doruya Osmanl memurlarnn ikametghlarna ve jandarma ktalarna kar yaplmtr. Zeytun'da Hinak komitesi reisi akrolu Patos'un reislii altnda yaplan toplantda hkmet konana hcum edilerek cephanenin ele geirilmesine, btn memurlarn aile efrad ile birlikte ldrlmesine ve telgraf hatlarnn tahribine karar verilmitir. Tahrikiler baka baka evlerde oturduklarndan ve iaret de vaktinde verilemediinden bu korkun komplo icra edilmeden nce renilmitir. 1915 senesinde Zeytun Ermenileri, Mara'tan Zeytun'daki jandarmalara cephane gnderildiini haber almlar; cephane nakliyatn soymak zere yollara gizlenmiler, fakat nakliyat baka bir yoldan yapld iin bu niyetlerini tatbik edememilerdir. Bunun zerine on yedi kiiden ibaret bir jandarma koluna hcumla altsn ldrp ikisini yaralamlardr. Bundan baka Zeytun ile Mara arasndaki telgraf hatlarn tahrip ederek bu suretle bu yollarda hkimiyet elde etmilerdir. 27 ubat 1915'te Mara Vali Muavini skneti iade maksadyla Zeytun'a gelmitir. Gece devriye ile birlikte ehirde dolarken, asiler tarafndan ldrlmtr. Ertesi gn askerlik ubesine gitmekte olan bir Mslman da ldrlmtr. Komitenin talimat zerine kam olan birok Ermeni, asilerle birlemitir. Bunlar yeniden jandarmalarn cephanesini ele geirmek istemi ve klaya hcum etmeye karar vermitir. Bunlar, evvelemirde hkmet konana giderek bir asker ve bir jandarma ldrmler, memurlar ve ailelerini tehdit etmiler ve gerek adi ve gerek siyasi btn Ermeni sulular hapishaneden kurtarmlardr. Bunlardan alt yz il yedi yz kadar Zeytun'un yksek noktas olan Tekke Manastr'na yerlemi ve burasn tahkim etmilerdir. Takip esnasnda jandarma binbas

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Sleyman Efendi ile yirmi asker ldrlmtr. Her ne kadar asilerin bazlar ele geirilmise de, dierleri karanlktan istifade ederek kamlardr. Kaanlar askerlere, memurlara, jandarmalara ve bilhassa Mslman ahaliye hcumla cinayetler ileyen eteler tekil etmilerdir. Bu etelerden biri be Mslman ldrm bir dieri bir Ermeni ky olan Odicak'a snarak bir jandarma ve on drt Mslman ldrmtr. Zeytun isyannda reislik etmi olan Melkon ismindeki bir Ermeni tevkif olunduu zaman komitenin ngilizlerin, skenderun'a kt haberini yayarak, Osmanl hkmetine mmkn olduu kadar fazla mklat karlmas emrini vermi olduunu bildirmitir. Melkon'un dier ifadelerine nazaran isyann tahrikilerinden bir ou Osmanl hkmeti tarafndan iyilik grm kimselerdir. Hkmet onlara ait bir ok silah, bundan baka komitenin mhrn ve aleyhlerine delil tekil eden bir sr vesikay msadere etmitir. Bitlis, Erzurum, Mamuretlaziz, Diyarbakr, Svas, Trabzon, Ankara ve Van vilayetlerinde komite kezalik merkezler tekil etmiti. Bunlar daha harp balamadan nce tekilatlarn kurmu ve komitenin emirleri dairesinde harekete gemeye hazrlanmlard. VAN, Harp ilann mteakip Rus ordular Ermeni gnlllerle birlikte hcuma getikleri zaman Van'daki Ermeni halknn durumu deiti. Bazlarnn memur ve askerlere hcum etmek zere birlemi olmalarna ramen, messir bir harekette bulunabilmeleri iin zaman lazmd. Muhtelif ksmlara gnderilen emirler Ruslarla birlikte harekete geilebilmesi iin Ruslar gelinceye kadar beklemenin zaruri olduu yolunda idi. Derhal harekete geilmesi ok kan dklmesine sebebiyet verecek, karla kapl olan yollar ise Ruslarn abuk ilerlemelerine imkn vermeyecekti. Rus subaylar ile yaplan anlamalar mucibince (gereince) Ruslar hududa tecavz eder etmez Ermenilerin Ruslara iltica edecei ak olarak itiraf ediliyordu. Bu yeni anlamalardan haberdar olmayan baz Ermeni kylleri, Kad smail Efendi ile bir ka jandarmay ldrerek telgraf hatlarn kesmilerdir. 1915 senesinde Kimar kynde koyunlarn sayld bir srada bir isyan hareketi bagstermi, bin kadar Ermeni meydana karak Mslmanlara hcum etmi ve jandarmalar kumandanlar Sleyman Efendi ile birlikte ldrmtr. Kendilerini mdafaa maksadyla, iki Mslman ky arasnda bulunan kylerdeki Ermeniler, Ermenilerle meskn yerlere tanm ve ihtilale hazrlanmaya balamtr. Gen Ermeniler esasl noktalar igal ederken komitenin dier azalar silah altna davet ediliyordu. Bitlis, Van ve atak arasndaki telgraf hatlar tahrip edilmi, hkmet merkezleri taarruza uram ve iki kii ldrlmtr. Kylerde ise Mslman halk ldrmeye teebbs ediliyordu. atak, Havasur, Timur ve Kade'te isyan hareketlerini bastrmak zere vilayet merkezinden ktalarn yola karlm olduunu renen Vanl Ermeniler Hamit Aa Klas'n ve jandarma ve polis binalarn atee vermi ve ehir iinde vahi bir katliamda bulunmulardr. Yalnz Van ehrinde isyan eden Ermenilerin says be bini geiyordu ve hepsi de en yeni silahlarla tehiz edilmiti (donatlmt). Bunlar mevkilerini son hadde kadara mdafaa ediyorlard. ehirdeki hkmet konan, askeri messeseleri, Dyunuumumiye binasn, Osmanl Bankas ubesini ve dier binalar tahrip etmi ve Mslman mahallelerini atee vermitir. Yedi yz kadar si Van mstahkem mevkiini el bombalaryla uurmutur. Bu isyan hareketleri Nisan'a kadar devam etmitir. Nisan ortalarna doru asgari drder yz kiilik Ermeni eteleri Rus zabitlerinin kumandasnda hududu gemeye balamtr. Yaplan arpmalar neticesinde ''Mstakil Ermenistan'' ibarelerini tayan bayraklar ve ''intikam'' gibi kelimeleri havi levhalar ele geirilmitir. ... ZMT VE ADAPAZARI: Ruslarn Heraklea'y bombaladklar anda Ermeniler birdenbire hatt hareketlerini deitirmi ve dman lehine casusluk yapmaya ve memleket iinde tahrikatta bulunmaya balamlardr. Ermeniler tarafndan hkmet merkezi civarnda bu gibi hareketler mit etmeyen hkmet tahkikat yaptrmaya mecbur kalmtr. Bu esnada Adapazar'nda binlerce bomba, mavzer ve grasa tfekleri, jandarma niformalar ve bomba imaline mahsus makine ve aletler bulunmutur. Aratrmalar zmit'e kadar temil edilmi ve burada da yzlerce silah ele geirilmitir. Tevkif olunan komite reisleri bu silahlarn, Rus askerleri Sakarya mansabna varr varmaz Trkiye dahilinde kargaalklar karmak ve Osmanl ordusunun mukavemetini krmak maksadyla toplanm olduklarn sylemilerdir. Bu plan Merutiyetin ilann mteakip izilmitir. zmit ve civar ve bilhassa Bahecik isyan hareketlerinin merkezi olarak seilmitir.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Asilerin reisleri planlarnn kefedilmi olduunu renince eteler tekil etmi ve bunlar Yalova'ya doru gndermitir. Daha sonra zmit'teki ii gruplar bu etelerle birlemi ve bir ok Mslman ldrmtr. ... BURSA VLAYET: zmit hareketlerinden sonra Bursa isyana balam ve Mslmanlara taarruz edilmitir. Bu yzden Osmanl ordu idaresi kuvvetlerinin mhim bir ksmn buralarda sabit tutmaya mecbur kalmtr. Yaplan aratrmalar neticesinde yzlerce silah, binlerce tabanca, bomba vesair silahlar bulunmutur. Bunlardan baka komitenin tekilat hakknda mspet vesikalar elde edilmitir. Bu meyanda isyan hareketlerine muallim ve ruhanilerin de itirak etmi olduu anlalmtr. ... ADANA VLAYET: Bu vilayetteki tekilat en ince teferruatna kadar ilenmiti. Harp ile birlikte burada da isyan hareketleri balamtr. Bu vilayet, Irak ve Suriye hatt zerinde bulunduundan Ermeniler tilaf devletleri lehine casus olarak ehemmiyetli rol oynamlardr. Bunlar tilaf devleti donanmas lehine casusluk yapm ve lzumunda dmanlarla birlemitir: Biroklar ele geirilerek divan harplere verilmitir. Yaplan aratrmalar sonunda yzlerce silah, mhimmat, bayrak vesair malzeme elde edilmitir. ... SAMSUN VE ZMR VLAYETLER: zmir'de pek ok dinamit bulunmutur. Samsun'daki isyan hareketi dorudan doruya zmir murahhas tarafndan idare edilmitir. Bir Ermeni kilisesinde pek ok silah, mhimmat ve flar dolusu dinamit bulunmutur. ... URFA HAREKET: devletin dier ksmlarnda olduu gibi burada da isyan hareketleri harbe girmemizle birlikte balamtr. Dier yerlerde olduu gibi burada da plan Ruslarn taarruzu halinde Trk ordusunun ricatini nlemek ve Osmanl kuvvetleri ilerledikleri takdirde memlekette isyan kartmaktan ibaretti. Komiteci Ermeniler buraya kadara gelmi ve dier Ermenileri isyana tevik etmilerdi. Van'n Ermeniler tarafndan igal edildii ve Ruslarn pek yaknda yardma gelecekleri ayiasn yaymlardr. Urfa'daki Ermeni mahallesi beyz evden ibarettir. Btn bu evler tatan yaplm, kuyu ve yeralt mahzenlerine sahiptir. Komite isyandan evvel herkesin vazifesini tayin etmi ve kendilerine bildirmiti. Asiler gda maddeleri tedarikini temin iin icap eden tedbirleri dahi almlard. Bu esnada hkmet 1894'lleri silah altna arm, ayn zamanda Kirmu'ta isyan karak 6-19 Austos 1915'te Urfa'ya da sirayet etmitir. Bir Ermeni kilisesi bulunan Kirmu'ta isyan balad zaman hkmet derhal asker ve jandarma gndermi, bunlarn ou ldrlmtr. Urfa'daki kfi miktarda kta bulanmadndan hkmet takviye kuvvetleri gndermiti. Bu kuvvetler gelinceye kadar Ermeniler, Mslman halka hcumla biroklarn ldrmlerdir. Sokaklarda barikatlar kurulmutur. Gelen ktalarn kumandan hkmete sadk kalan Ermenileri ehri terketmeye davet ettii halde ehri bir tek Ermeni dahi terketmediinden barikatlara ate alm ve hepsi tahrip edilmiti. Urfa isyan iyice tetkik edilecek olursa, bilhassa bu ehrin Ermeniler tarafndan en mhim bir merkez olarak seilmi olduu grlr. Fakat bu ite ngiliz, Fransz ve Ruslarn da byk yardmlar olmutur. Bodrumlar vesair yerler cephane ve silahlarla doldurulmu, dokuz on hafta idare edecek kadar gda maddeleri stok edilmiti. Ermeniler tilaf devletleri konsoloslarndan geni mikyasla muavenet grmlerdir. Amerikan misyonerleri, mesela misyoner Leslie, bayrak ve giyim eyas vermek suretiyle yardmda bulunmutur. Muvaffakiyetlerinden emin olan Ermeniler, Osmanl kuvvetlerine kar harekete gemekte tereddt etmemilerdir. Sonradan zehir imek suretiyle intihar eden mezkr misyoner brakm olduu evraknda hareketlerinden yalnz kendisinin mesul olduunu ve Ermeni isyanna itirak etmi olmayp beraber srklenmi olduunu yazmaktadr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
... ARK KARAHSAR HAREKET: Trabzon ve Erzurum vilayetleriyle hemhudut olan Karahisar sanca Svas vilayeti Ermeni hareketleri iin ehemmiyetli bir s rol oynuyordu. Komiteler buralara pek ok azalarn ruhani ve muallim olarak gnderiyor ve isyan fikirlerini yayyordu. Seferberlikten sonra bu propaganda arttrld ve Seponil nam altnda bir ruhani btn vilayette dolaarak halk silahl isyana tevik ediyordu. 2-15 Haziran 1915'te Ermeni mahallesinde silah aratrmalar yapan polisler ldrld. Ayn zamanda telgraf telleri kesilmek suretiyle Karahisar'n dier yerlerle olan muhaberesi (haberlemesi) kesildi. Mslman ahali bir gn ve bir gece kurun ve bomba taarruzlarna maruz kaldktan sonra Ermeniler reisleriyle birlikte, geni mikyasta mdafaa hazrlklar yapm olan Karahisar Kalesi'ne ekildiler. Burada pek ok cephane ve gda maddeleri stok edilmiti. Buradan btn ehire ate verildi, yalnz yz ev kadar kurtulabildi. Bunun zerine hariten arlan ktalar kaleyi muhasara ettiler, Ermeniler yirmi be gn mdafaada kaldlar. Muhasaradakiler tarafndan yaplan bir yarma teebbs neticesinde yz Ermeni kaabildi, geri kalanlar kadnlar ve ocuklarla birlikte teslim oldular. Bu isyan hareketi esnasnda ikisi subay olmak zere seksen drt asker ldrld; sivil ahaliden de otuz kii lm ve yirmi kii de yaralanmtr. ... YOZGAT (BOAZLIYAN) HADSELER: Takriben altm silahl Ermeni, Boazlyan mntkasndaki akmak kyne taarruz etmitir. Birok Ermeni eteleri Ankara civarndaki Yekna ormanlarnda gizlenmi ve takriben yz kiilik Ermeni eteleri isyan hareketlerini olak Ali kyne kadar getirmitir. Yozgat'n Kumkuyu kynden dier yz kadar haydut, civardaki Mslman kylerini yakmlar ve 15 Eyll 1925'te asker, jandarma ve polis ktalarmza hcum etmilerdir. atkebir kynde yz kadar Ermeni barikatlar ve siperler yapm ve gnlerce ktalarmzla dvmtr; neticede Kzlcaova istikametinde kamlardr. Memleket dahilindeki umumi isyan zerine ordu idaresi tehciri her yerde tatbike balamtr. Bunun zerine her iki kuvvetler arasnda hakiki bir dahili harp eklini alan iddetli arpma ve dvler balamtr. Trk askerleri ve halk Ermenilerin Trk nfusunu ortadan kaldrmak niyetinde bulunduuna ve Trk devletinin istiklaline son vermek iin Ruslarla birlemi olduuna kani idiler. Anadolu'nun muhtelif yerlerinde sevkiyat balaynca bu stanbul'daki Ermeniler arasnda ve bilhassa komitelerde fevkalade heyecan mucip oldu. Ermeni komitelerinin idare merkezi, yani d tekilatn dima stanbul'da bulunuyordu. Bu ehir ayn zamanda btn askeri hareketlerin de merkezi idi. Binaenaleyh umumi karargh ve Boazlarn mdafaasn tekilatlandrmak zere emri altnda olan polis mdriyetine komite ileriyle uraan herkesi tevkif etmek ve rfi idare mntkas dna gtrmek emrini vermitir. Bu emir verilir verilmez polis mdr beni haberdar etti. Mevzubahis ahslarn bir ksm Kafkasyal idi; hepsi bir gecede tevkif olunarak Konya'ya gnderildiler. Sonradan gnderilen tahkikat komisyonu tarafndan bunlarn kendilerini Ankara'ya divan harbe gtrmekte olan jandarmalar tarafndan vurulduklar tespit edilmitir. Bunun zerine bu jandarmalar divan harbe verilmi ve muhtelif cezalara ve hatta lm cezasna mahkm edilmilerdir. Vartakes Efendi'ye mteaddit defalar stanbul'u terketmesini tavsiye ve hatta kendisine nakdi yardm vaat ettim. Bundan ailesi dahi haberdardr. Fakat kendisi gitmedi. Sonradan stanbul'daki komite tekilatnda olduu iin yerini terkedemedii anlald. Divan harbin karar zerine srgnler Diyarbakr'dan geri getirildiler. Bunlar tehcir komisyonuna dahil olduklar iin sevklerine mani olmak istedim. Fakata askeri makamlar tarafndan yola karlmlard. Yaplan tahkikattan anlalyor ki, kendileri Ahmet ve Hilal adnda iki serserinin hcumuna uramlardr; bu sonuncular divan harp tarafndan lme mahkm edilmitir. HKMETN CRAATI Gerek resmi tahkikat dosyalarndan ve gerek intihap dairelerinden (seim blgelerinden) geri gelen mebuslarn verdii malumattan anlalyor ki, vicdansz, ahlaksz ve di baz kimseler vaziyetten ahsen istifade etmek istemiler ve bu gibiler birok cinayetlerin ilenmesinde mil olmulardr. Umumi valiler ve valiler mesuliyet korkusuyla hadiseleri mmkn olduu kadar ehemmiyetsiz

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
gstermeye alm ve kabahati ksmen Krt ahaliye yklemitir. Mebuslarn verdii malumat cidden feci idi. Birok gece uyku uyuyamadm. Bir taraftan sivil makamlara icap eden tedbirleri almalar iin emir verdim, dier taraftan askeri makamlardan failleri cezalandrmak ve ahaliyi korumak zere ktalar gndermelerini iddetle talep ettim. Bundan baka devletin en yksek mercilerinden, Temyiz Mahkemesi ve Devlet ras azalarndan ve ceza mahkemeleri reislerinden drt tahkikat komisyonu tekil edip Anadolu'ya gnderdim. Bu komisyonlar birok memurlar azlederek mahalli divan harplere verdiler. Tahkikat zabtlarnn bir sureti komisyonlar tarafndan Babli'ye verildi; bu suret (ariv) hazinei evrakta mahfuzdur. Gerek tehcirler ve gerek isyan yznden Ermeniler ok zayiat vermitir. Bunu itiraf etmek lazmdr, fakat ark vilayetlerindeki Mslmanlarn da Ermeni vatandalarmz yznden ayn miktarda zayiata uradklar bir vakadr. Ruslarn Van', Bitlis'i, Mu'u ve Erzurum'u igali srasnda yaplan ve bizzat Ruslar tarafndan itiraf olunan zulm ve cinayetler o derece vahicesine yaplmt ki, Mslman halk artk ikametghlarnda kalmaya cesaret edemeyerek a ve plak olarak hicrete (ge) balamtr. Bu suretle hicret eden Mslmanlardan alt yz bin kii lmtr. Ermeni frkaclar tarafndan kendi programlar lehine istismar edilen ve btn mesuliyeti hkmete ykletilmek istenen bu Ermeni meselesi izah ettiim ekilde cereyan etmitir. Esas itibaryla askeri bir ihtiyat tedbirinden baka bir ey olmayan tehcir, vicdansz ve seciyesiz insanlarn elinde bir facia eklini almtr. Maksadm bu hareketlerin irkinliini gizlemek deildir. Sadece srf bu hadiselerden dolay btn hkmeti ve ttihat ve Terakki Komitesi idare merkezini ve bu ile hi bir alakas olmayan azalarn itham etmenin hakszlk ve keyfi hareket olduunu sylemek istiyorum. ttihat ve Terakki Komitesi azalar Ermenilere kar yaplan hareketlerden dolay son derece mteessirdiler ve daima bu hadiseleri nlemek zere hkmet zerinde messir olmaya altlar. Baz fena fikirli dman propagandaclar Almanlarn, Trkleri, Ermenileri ezmek hususunda tei ettiklerini (desteklediklerini) sylemek suretiyle Ermeni hadiseleri dolaysyla Almanya'nn erefine de tecavz etmilerdir. Hadiseler ise tamamyla aksini ispat etmektedir; zira her yeni vaka duyulur duyulmaz Alman hkmeti bu gibi hadiselere son verilmesini tavsiye eden notalar gndermiti. Bu husustaki btn vesikalar da Babli'de bulunmaktadr. Tarafsz bir mahkeme kurulduu takdirde, vuku bulan cinayetleri mdafaa etmi olmakszn bir hakikat olarak iddia edebilirim ki, hadiselere bizzat Ermenilerin sebebiyet vermi olduu meydana kacaktr. Lepsiuse kitabnda benim Kont... nun bir grme esnasnda Almanya bizim yerimizde olsa idi ayn ekilde hareket ederdi, szn sylediimi yazyor. O zaman Belikallarn tehcirinin henz balamam olduunu da ilave ediyor; byle bir ey sylediimi de hatrlamyorum. Belikallarn tehciri ile Ermenilerin tehciri arasndaki mukayesede hi isabet yoktur. Belika muharip bir devlettir, askerleri olduu kadar sivil halk da vatanlarn mdafaa etmek hakkn haizdirler. Ermenilere gelince, onlar birer Osmanl vatandadrlar. Mukayese yapmak icap ederse Silezya'daki rlandallar ele almak lazmdr. Bundan baka arki Prusya'daki Alman ricati esnasnda, Polonyallarn ordu mensuplarn ldrdklerini ve dman hereketlerini kolaylatrmak maksadyla isyan krklediklerini, keza rlandallarn cepheye giden ngiliz askerleri zerine ate atklarn mukayeseye katmak icap eder. Baz faillerin divan harpler tarafndan mahkm edilmedikleri iddiasna kar, ihtilal srasnda rlanda'da birok rlandallar kendi eliyle ldrm olan bir ngiliz subaynn ngiliz divan harbi tarafndan mecnun (deli) olduu esbab mucibesiyle serbest brakldn, kezalik katil Jaucas'n jri tarafndan beraat ettirildiini zikretmek kifayet eder. Belki baz Trk divan harpleri karar verirken ahsi hislerine kaplmlardr. Buna mukabil hkmetin bu faillerin harpten sonra daha sk bir takibe maruz tutulacaklarna dair bir karar vardr. Ben sevkleri esnasnda Ermenilere yaplan muameleleri tamamyla itiraf ve hadiseleri olduklar gibi nakletmek cesaretini gsterdim. Hakikati sylemek cesaretini gstermek ve Ermenilerin Mslmanlara yapm olduu cinayet ve zulmleri adil bir ekilde itiraf etmek sras imdi hasmlarmzdadr. Bu keyfi muameleler bir ok eserde mevzubahis olmusa da Ermenilerinkinden henz hi bahsedilmemitir. Bundan iki netice kmaktadr. Ya tilaf devletleri Mslmanlarn Hristiyanlar tarafndan ldrlebilecei hususunda propagandaclara hak veriyor, yani Mslmanlarn kannn hakl olarak aktn kabul ediyor, yahut da frkaclar tarafndan siyasi menfaat temini maksadyla ilenmi olan cinayetleri hakl buluyorlar. Mtarekeden sonra da bu maksatlarn Jn Trkleri takip etmek suretiyle ispat etmilerdir. Bu Jn Trkler arasnda Ermenilerin tehciri aleyhine rey vermi hatta Ermenilere yaplan zulm karsnda gzya dkm ve buna ramen Malta'ya gnderilerek orada hapsedilmi olan komite azalar da

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
vardr. Dier taraftan, ldrlm olan yz binlerce Mslmann bir ksmn kendi eliyle katletmi olan ...... General ...... nam altnda Ermeni murahhas olarak Londra'da ve Paris'te hrmetle karlanmtr. Ancak yukarda kardmz neticeler kabul edilmek artyla insaniyetperver ngiliz ve Franszlarn bu kanl elleri nasl sktklarn anlamak mmkndr. V RUS VESKALARI (1) Halkn Erzurum, Erzincan ve civarndan ekildii sralarda Ermeniler tarafndan Mslmanlara yaplan cinayet ve fena muameleleri dostlar ve silah arkadalarnn azndan dinleyelim. Aadaki vesikalar bu zilletler iin aksinin ispat kabil olmayan birer delildir. TRK HALKINA YAPILAN ZULMLER Rus ordusunun ricat: Yarbay Twerdokhleboff'un Ermenilerin Rus ihtilalinin balangcndan Erzurum'un Osmanl ktalar tarafndan istirdad tarihi olan 27 ubat 1918'e kadar Erzurum ve havalisi Trk halkna yaptklar muameleler hakkndaki notlar. Trklerle Ermeniler arasndaki dmanlk Avrupa'da oktanberi biliniyordu. Fakat bunun Umumi Harp'te olduu dereceye varacan kimse tasavvur etmiyordu. Ermenilerin Trklere tahamml edemedikleri herkese malumdur: buna ramen daima bir mazlum rol taknm ve bilgi dereceleri ve dinleri neticesi olarak en ar muamelelerin kurban olduklarna btn dnyay hakikaten ikna edebilmilerdir. Btn dier Avrupallara nispeten Ermenilerle en ziyade temas etmi olan Ruslar bu halkn medeniyeti ve ahlaki hususunda bambaka bir kanaat edinmitir. Bunlar hasis, haris ve paraya dkn ve bakalarnn zararna yaayan bir halk olarak tanmtr. Rus kyls bu halkn ruhuna nfuz etmiti. Rus askerlerinin azndan ok kere u szleri iittim: ''Trkler u Ermenilerin iyice hakkndan geldiler. Fakat onlar laykyla yok edemediler; bir tanesi geri kalmayacak ekilde yapmalar gerekirdi?'' Ermenilerin askeri deeri bundan iyi deildi; Rus ktalarnda yer alm olan Ermeniler en aa dereceleri igal etmitir. Ne kadar terzil (rezil) edici olursa olsun daima cephe gerisi hizmetlerini tercih etmilerdir. Saysz firar ve kendini yaralama vakalar Ermeniler hakknda edinilen fikirleri takviye etmitir. Bizzat mahedem neticesinde rendiim hadiseler ve ihtilalden balayarak Erzurum'un, Trkler tarafndan istirdadna (geri alnmasna) kadar geen iki ay iinde olanlar hakknda bana sylenenler bu halk aleyhine tasavvur edilen btn ktlkleri de amaktadr. 1916 senesinde Erzurum'un Rus ktalar tarafndan igalinden sonra hibir Ermeni'nin ehre veya havalisine yaklamasna msaade edilmemitir. Birinci Kolordu Kumandan General Katilin Erzurum ehir ve mntkas igal kuvvetlerinin banda bulunduu mddete Ermeni unsurunu ihtiva eden hibir birlik oraya gnderilmemitir. Ancak ihtilal yznden btn bu tedbirler kaldrldktan sonradr ki, Ermeniler Erzurum'a ve havalisine saldrm, ehir ve havalisi kylerde evleri soymak ve sahiplerini ldrmek gibi cinayetlere balamlardr. Ruslarn igali srasnda onlarn mevcudiyeti Ermenilerin cinayetlerini alenen ika etmelerine (aka yapmalarna) mani olmutur; katil ve soygunculuklar karanlklarda yaplmtr. 1917 senesinde esas itibaryla askerlerden teekkl eden Erzurum ihtilalci Ermeni komitesi halkn silahlarn toplamak bahanesiyle umumi bir aratrma tertip etmitir. Fakat bu aratrmalar hibir nizama tabi olarak yaplmad iin soygunculuk eklini alm ve askerler tarafndan btn iddetiyle devam ettirilmitir. Soyguncular arasnda en azgnlar dman nnde en korkak hareket etmi olan Ermeni askerleri olmutur. ERMEN CNAYETLER Bir gn ehrin sokaklarndan birinden atla geerken bir Ermeni asker tarafndan idare edilen ve yetmi yanda birer ihtiyar olan iki Trk herhangi bir hapishaneye gtrmekte olan Rus askerlerinden ibaret olan bir gruba rastladm. Ermeni asker hrs iinde idi ve telle rlm bir

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
kamy sallayarak vahi bir tavrla biareleri sryordu. Beyhude yere bu askerleri biare yetmiliklere daha insanca muamele yapmalar lzumuna ikna etmeye altm. Gruhu idare etmekte olan Ermeni zerime doru geldi ve kamsyla beni tehdit ederek; ''Bizleri kana bomu olanlar mdafaa ve onlara yardm etmeye cesaret ediyorsunuz'' diye haykrd. Etrafna baka Ermeniler de topland ve tabii onun yann tuttular; bu kimseler ve her frsatta subaylar dven ve hatta ldren Rus askerlerinin karsnda vaziyetim ciddileti. Bu srada bir subay idaresinde peyda olan muntazam bir devriye sahneyi deitirdi. Ermeniler svt ve Rus askerleri de ihtiyarlar artk taciz etmeden gtrdler. Cephedeki Rus askerlerinin dalmas cephede geri kalan veya Erzurum'un dier mntkalarndan gelmi olan Ermenilerin baka milliyetlerden mteekkil ktalar gelinceye kadar Trk kylsne gayri insani muamelelerde bulunmas tehlikesini dourdu. Ermeni ileri gelenleri bu gibi eylerin vuku bulmayacan kati surette temin ediyorlard; Trklerle Ermenilerin tam bir anlama elde etmeleri iin alacaklarn iddia ediyor ve bunun iin icap eden admlar attktan sonra neticeden emin grnyorlard. Hakikaten hadiseler balangta bu vaitleri teyit eder (dorular) mahiyette idi: Mesela Rus askerleri tarafndan kla haline getirilmi olan camiler boaltld, temizlendi ve yeniden askerler iin mesken olarak kullanlmad. Trklerden ve Ermenilerden mrekkep milisler tekil olundu; bizzat Ermeniler Trklere kar barbarca hareketlerde bulunacak olanlar mahkm etmek zere harp divanlarnn kurulacan ilan ediyorlard. Btn bu manevralarn hile ve desiseden (aldatmadan) ibaret olduu sonradan meydana kt. Milis tekilatna girmi olan Trkler, geceleri devriyeye kanlarn ekseriya geri gelmediklerini ve akbetleri hakknda da hibir ey renilmediini grnce iin farkna vardlar. Tarlalarda altrmaya gtrlen Trkler de kezalik yok oluyorlard. Dier taraftan nihayet kurulmu olan divan harp azalar, bizzat idama mahkm edilmek korkusuyla hibir ceza veremiyorlard. Yamalar ve katiller bir misli artt: Ocak-ubat ve arasnda Erzurum'un en asil sakinlerinden biri olan Hac Bekir Efendi kendi evinde ldrld. Bunun zerine General Odielice ktalarn kumandanna katilin gn iinde buldurulmas emrini verdi; fakat btn aratrmalar neticesiz kald. Ermeni ktalarn amirleri ktalara hkim olan sonsuz intizamszlklar yznden bakumandan tarafndan cezalandrldlar. Bakumandan Ermeni ileri gelenlerine mracaat ederek eteler tarafndan yaplan vahetleri ve keza tarlalarda almaya gnderilen Trklerin yarsnn dnmediini yzlerine vurdu ve Ermeniler igal altnda bulunan mntkalarda hakimiyeti elde etmek istedikleri takdirde buna layk olmalar lazm geldiini de bildirdi; yaplan zulmlerin Ermenilerin namn (adn) kirlettiini de ilave etti. Kendilerine harbin henz bitmemi ve sulh kongresinin de bu mntkalar Ermenilere henz brakmam olduunu, bu itibarla bunu hak edebilmeleri iin kanunlara hrmet eden ve hrriyete layk olan bir millet olduklarn imdiden ispat etmeleri icap ettiini syledi. Ermeni teekklerin kumandanlar ok ufak bir ekalliyet (aznlk) tekil eden Ermeniler tarafndan yaplan cinayetlerin btn milletin erefine halel getirmeyeceini makul Ermenilerin, Trklerin gemiteki mstebit idaresine kar intikam hissiyle yaplan bu muamelelere mani olmak iin mmkn olan her eyi yapacaklar cevabn verdiler: fazla olarak pek yakndan dilne bir ekilde tatbik edilmek zere ciddi tedbirler hazrladklarn da ilave ettiler. tekrar ve tekrar edilen bu teminatlardan az sonra Erzincan'daki Trklerin ldrld haberini aldk. eteler tarafndan deil, fakat ehrin doktoru ve ordu mteahhitleri tarafndan tertip olunan bu katliamn izah edeceim teferruatn bizzat bakumandan Odielice'nin azndan iittim. Bu Ermenilerin isimlerini kati olarak bilmediim iin burada zikredemeyeceim. Silahsz vesair her trl mdafaa vastalarndan mahrum olan sekiz yz Trk ldrlmt. Ermeniler byk kuyular kazm ve oraya gtrlen zavall Trkleri hayvanlar gibi boduktan sonra stste iine atmlardr. Bu idam ameliyelerini idare etmekte olan bir Ermeni bedbaht kurbanlarn sayarak: ''Yalnz yetmie mi vardk, o halde daha on kii iin yer var, haydi bakalm!'' diye barmtr. Bunu mteakip boluu doldurmak zere on biare daha ldrlm ve st toprakla rtlmt. Mteahhidin kendisi elenmak maksadyla seksen biareyi bir eve kapam ve evden kanlar birer birer kafalarna vurmak suretiyle bizzat ldrmtr. Ermeni katliamndan sonra, son derece iyi silahl olan Ermeniler Erzurum'a doru ekilmeye balamlardr. ekilmekte olan ktalar Krtlerin hcumuna kar korumak zere onlar bir ka top ile takip etmekte olan bir Rus subay bir gn birka Ermeni ktasn muharebe hattna sokmak istemitir. Bunlar doru bir ekilde dvmek istemeyerek, kendilerinden kurtulmu olmak maksadyla Rus subaylarnn

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
oturduu eve ate vermilerdir. Subaylar byk glkle lmden kurtulmu, fakat btn varlklarn yangnda kaybetmilerdir. ERMEN ETELERNN ZULMLER Erzincan'dan Erzurum'a ekilmekte olan Ermeni eteleri yollar stndeki btn Mslman kylerini ve sakinlerini yok etmilerdir. Rus ordusunun Erzurum'a ricati srasnda topu cephanesini tatmak zere Krtlerden ve hibirinde silah bulunmayan bu civar sivil halkndan arabaclar seilmitir. Erzurum yaknlarnda Ermeniler Rus subaylarnn istirahat etmek zere ekilmi olmalarndan istifade ederek arabaclar ldrmeye balamlardr. Biarelerin feryatlar zerine kouan Rus subaylar mdahale etmemeleri iin silaha tehdit edilmi ve ayn akbete uramak tehlikesine maruz kalmlardr. Katliam en vahi bir ekilde cereyan etmitir. Topu Temeni Medivani, Erzurum'da Rus topu subaylar kulbnde aadaki sahneye ahit olduunu bildirmitir: Bir Ermeni, Krt arabaclarndan birine vurmu, elinde tuttuu denei, lm halinde arka st den arabacnn azna sokmak istemise de, dieri can havliyle dilerini skm olduundan bu korkun teebbsnde muvaffak olamamtr. Bunun zerine fkesinden esasen lm halinde bulunan biareyi vcuduna indirdii tekmelerle ldrmtr. Bizzat Odielice lice kynden kaamam olan btn Trklerin katlediklerini ve balar kr satrlarla koparlm olan saysz ocuk cesedi grdn bana syledi. 28 ubat'ta yani katliamdan hafta sonra lice'den dnen Yarbay Griasnoff bana unlar anlatmtr: Kye giden yollarda uzuvlar hurdaha olmu cesetlere rastlamtr; yoldan geen her Ermeni bir de kfr savurarak bunlara tkrmekte imi. Caminin 10-15 saen (10 metre = 4.69 saen) byklndeki avlusu takriben bir buuk metre yksekliinde cesetle rtl idi. Bunlar arasnda her yata kadn, erkek ocuk ve ihtiyar bulunuyordu. Kadnlarn vcutlarnda rza geme alametleri gzkyordu; kadn ve gen kzlarn tenasl aletlerine fiekler sokulmutu. Yarbay Griasnoff, Ermeni ktalarnda telefoncu olarak alan birka gen Ermeni kzn caminin avlusuna ararak, vatandalarnn yapt vaheti gstermi ve kapal bir tekdir mahiyetinde olmak zere bununla iftihar edebileceklerini sylemitir. Fakat bu manzara karsnda dehet iinde kalacaklar yerde sevinten gldklerini grnce, Griasnoff'u nefretle kark bir hayret kaplamtr. Heyecana kaplarak onlara kfretmi ve Ermenilerin kadnlarn da dahil, en alak ve barbar bir millet olduunu sylemitir; bizzat bir subayn bile salarn dimdik yapan byle bir manzara karsnda tahsil ve terbiye grm gen kzlarn sevinten lgn bir hale gelmelerinin bunlarn rsi vahetlerine inkr edilemez bir delil olduunu ilave etmitir. Bu szler zerine kzlar mteessir grnmeye almlardr; gllerinin asabiyetten ileri geldiini iddia etmilerse de karlarndakini ruhen kana ne kadar susam olduklar hususunda aldatamamlardr. Alaca mntka kumandannn mteahhidi olan bir Ermeni 27 ubat'ta bu kyde yaplan gayri insani muameleler hakknda unlar anlatmtr: Ermeniler bir Trk kadnn kalbini kardktan sonra bir duvara ba aa akmlardr. BYK KATLAM Byk Erzurum katliam 7 ubat'ta balamtr. Ermeni topular sokaklarda 270 kiiyi yakalam, btn elbiselerini soyduktan sonra hepsini bir hamama gtrm ve burada en haris hislerini tatmin etmilerdir. Fevkalbeer gayretlerin neticesinde bu biarelerden hayatta kalm olan yz kii kurtarlabilmitir. Dierleri ise szde askerler tarafndan ''kurtarlmtr!'' Bu alaka hareketleri tertip eden topulara katlm olan Karagedoff ismindeki bir Ermeni piyade avuudur. Ayn gn sokaklarda da birok Trk ldrlmtr. 12 ubat'ta Ermeniler Erzurum istasyonunda masum ve silahsz on kiiyi ldrm ve onlar mdafaa etmek isteyen Rus subaylarn lmle tehdit etmilerdir. Bu sralarda hakl bir sebep olmakszn bir Trk ldrm olan bir Ermeniyi hapsetmitim; bakumandan onun divan harbe verilmesini emretmiti. Eski kanun mucibince cinayet ileyenlerin idam edilmesi icap ediyordu. Ermeni subaylardan biri kendisine aslacan syledii zaman katil hiddetle yerinden frlayarak hayretler iinde: ''Hibir Ermeni'nin bir Trk iin ldrld grlm mdr?'' diye bard grlmtr. Ermeniler, Erzurum'da Trk pazarn kl etmilerdi. 16

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
ubat'ta topu alaynn bulunduu mntkada Tepeky'n kadn, erkek ve ocuklardan ibaret halknn yok edildiini rendim. Ayn gn, Erzurum'daki intizam iade etmek zere Kafkasya hkmeti tarafndan gnderilmi olan Andranik Erzurum'a geldii zaman kendisine bu katliamdan bahis ve failleri cezalandrmasn rica ettim; ricalarmn neticesini hibir zaman renemedim. Andranik Topu subaylar kulbnde intizamn yeniden iade edileceini vaat etti. Fakat intizamn iadesi maksadyla Kafkasya hkmeti tarafndan gnderilmi olan Doktor Sovrieff ve Andranik'e ramen bu vaatler tatbik mevkiine konmad. Sadece ehirdeki hareketler bir derece azald. Btn nfusu ldrlm kylerde ise bittabi sknet hkm sryordu. Trkler tarafndan yaplan askeri harekatn lice'ye yaklamakta olduu haberi yaylnca Erzurum'da Trklerin tevkifi yeniden balad. Bu tevkifler bilhassa 25 ve 26 ubat'ta arttrld. 26 ubat' 27'ye balayan gecede Rus subaylarn aldatm olan Ermeniler yeni bir katliama sebebiyet verdiler. Fakat yetien Trk askerlerinden korkarak katlar. Bu katilam, tesadfi deildi; tamamyla tertip edilmiti. O zamana kadar tevkif edilmi Trkler toplattrlarak birer birer ldrldler. Ermeniler bu gece ilenen katillerin saysnn bini bulduunu iftiharla anlatyorlard. ehrin mdafaasna memur Ermeniler o kadar azd ki, bin be yz kiiden ibaret olan ve yalnz iki topu bulunan Trk kuvveti karsnda kamaya mecbur oldular. Buna ramen o gece alaka ilenen cinayetlerin says pek oktu. Ermenilerin mnevver snf bu katliama hakikaten mani olabilecek vaziyette olduundan vahete etelerden ziyade (ok) bu snfn itirak etmi olduu ve herhalde asl mesul olanlarn bunlar olduu neticesine varmak icap ediyor. Aa snf reislerinin emirlerine kar son derece itaatkrdr. Yalnz Rus subaylar hibir cebir vastasna malik olmadmz halde btn emirlerimizi ifa ediyorlard; alanen soygunculua itirak etmeye hibir zaman cesaret etmemilerdir. Katliam gecesinde alayn birka takm bulunan klada bir tek Rus subay nbeti bulunmasna ve krk Krt seyisinin etrafnda yzlerce Ermeni olmasna ramen bir Krt dahi ldrlmemitir. Btn Ermeni sekinlerinin istisnasz olarak bu korkun zulmlere itirak etmi olduunu tabiidir ki, iddia etmek istemiyorum; bu cinayetleri btn kuvvetleriyle tel'in eden Ermeniler grdm gibi, bunlara yalnz szle deil, fiilen mmanaat edenlere de (engel olanlara da) rastladm. Fakat unu da sylemeliyim ki, bunlar ancak pek ufak bir ekseriyeti tekil ediyor ve hemehrileri tarafndan kara listeye geirilmi bulunuyorlard; bunlar, halkn idealine kar gelmekle itham ediliyorlard. Yine dier bazlar zahiren bu vahete kar hasm gibi gzkyor, fakat gizliden gizliye bunlara itirakten ekinmiyorlard. Tekdir ve ithamlar karsnda baz Ermeniler skutlarn muhafaza ediyor, ounun ise u cevap aznda daima hazr bulunuyordu: ''Siz Russunuz ve Ermeni milletinin idealini anlayamazsnz.'' Bazen de kendilerini u suretle mdafaa ediyorlard: ''Trkler, Ermenilerin hususunda baka trl m hareket ediyorlar? Bizim yaptmz intikamdan baka bir ey deildir.'' Yukarda anlatlan hadiseler, Ermeni milletinin ve mnevver zmresinin kana susam idealini ak olarak gstermektedir. Bu ayan teessf hadiseleri vuku bulmam hale sokmak hibir kimsenin, hibir insann kudretinde deildir. Ermeniler rzgr ektiler, fakat frtna bieceklerini unuttular. Erzurum, 16 Nisan 1918 Erzurum ve Deveboynu mevkileri muvakkat kumandan ve topu ikinci alay kumandan Yarbay Twerdokhleboff ... Erzurum'da kinci Rus Mstahkem Mevki Alay'nn Resmi Harp Gazetesi (1) Rus Kafkasya ordusu 1917 Ocak ay ortalarna doru ne bakumandanlktan ve ne de ordu kumandanlndan emir almakszn o zamana kadar igal etmekte olduu yerleri boaltarak, geri ekilmitir. Yalnz Deveboynu'nda igal edilmi olan yerlerdeki ktalardan Erzurum mstahkem mevkii topu alayndan krk subay, srf vazife hissiyle, askerler tarafndan terk edilmi olan toplarnn balarnda kalmtr. Terk edilen yerlerde nakil vastaszl yznden tanamayp oralarda braklan drt yzden fazla top mevcuttu. Vazife hissi ve erefle hareket eden subaylar, bakumandanlktan, toplar terketmelerine imkn verecek bir emir veya mdafaaya devam edebilmeleri iin takviye kuvvetleri gnderileceine dair bir haber bekliyorlard. Birinci alay subaylarndan ikinci topu alaynn nvesi tekil edilmitir.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Ordunun ricat neticesinde Erzurum'da ''Ermeni Askeri Birlii'' adn alan bir Ermeni ihtilalci komitesi teekkl etmitir. Ayn zamanda ordu kumandanl mstahkem mevki ikinci topu alayna drt yz acemi Ermeni gndermise de, bunlarn ekserisi kam, geri kalanlar da ancak mevkilerdeki bataryalarn muhafazasn zerlerine alabilmilerdir. Ordunun ricatinden az evvel ve Rusya ile Trans Kafkasya arasndaki muvasalann kesildii srada, Tiflis'te ''Trans Kafkasya Komiserlii'' ad altnda muvakkat bir hkmet teekkl etmitir. Bu hkmet, mstakil bir Trans Kafkasya hkmeti olmadn, Trans Kafkasya'nn Rusya'nn bir mtemmim cz (tamamlayc paras) bulunduunu, sadece intizam iade edilinceye kadar mevkezi idareyi temsil edeceini ilan etmitir. Komiserlik, 18 Ocak 1917'de dalm olan ordu yerine Ruslar, Grcler ve Mslmanlar ve kezalik erkesler, Ossetin'ler, Aissor'lar gibi daha kk milletlerin de itiraki ile milliyet esasna dayanarak ve kolordudan terekkp etmek zere yeni bir ordu kuracan ilan etti. Erzurum ve Deveboynu mstahkem mevkilerindeki topular ayn ekilde, yani btn milliyetlerin askerlerinden tekil ve Ermenilerden ibaret olup Rus subaylar tarafndan kumanda edilmekte olan ktalar hakknda bir karar verilmesine intizar olundu. Nvesi ve kumandas Rus olan bu ktalara Ermeni ktas gzyle baklmayaca tabii idi. Fazla olarak daima Rus ktalarnn adn tamakta olan ve fiilen Rus ordusuna hizmet edip maalarn Rus hazinesinden alan subaylar tarafndan idare olunan bu tekillerin, Ermeni tekili saylacana dair hibir emir de almamtk. orduda bir Ermeni kiliseninin bulunmay ve yalnz Rus papazlar tarafndan idare olunan bir kilisenin mevcudiyeti bu ktalarn Rus karakterine baka delildir. Ruslarn hemen hemen iki aydanberi devam eden ricat srasnda askerler arasnda intizam iade edilemezdir; bunlar firar, yama, subaylarn tehdit ediyor ve mtemadiyen ihtilal halinde bulunuyordu. Bulgaristanl bir Ermeni olduu anlalan Albay Torkum Erzurum mevki kumandanlna tayin edildi. VAHETLERN ARKASI KESLMYOR 1918 senesinin Ocak aynn ortalarna doru piyade ktalarna mensup baz Ermeniler Erzurum erafndan bir Mslman kendi evinde ldrerek, evini yama etmilerdir. Bakumandan Odielice btn ktalarn kumandanlarn toplayarak bu feci cinayetin failinin nihayet gn iinde bulunmasn emretti. Bundan sonra Ermeni subaylara dnerek, her eyden evvel Ermeni rknn erefinin mevzubahis olduunu ve haydutlarn bulunmas iin icap eden silahl yardm esirgemeyerek, dnya efkar umumiyesi karsnda kendilerini hakl gstermelerini syledi ve unu ilave etti: ''Eer Ermenilerin ika ettikleri mezalime son verilmezse, Ermeniler tarafndan tehdit edilmekte olan can ve mallarn korumak zere Mslman ahaliye silah datmak mecburiyetinde kalacam.'' Bu ithamlara Albay Torkum cevap verdi ve muber olarak birka kii tarafndan yaplan cinayetlerin btn halka ykletilmesinin haksz olacan bildirdi. Kta kumandanlar da sze kararak bakumandana, ceza kanununun tatbiki suretiyle btn katilleri idama mahkm edecek olan bir divan harp tekilini teklif ettiler. Bunun zerine Odielice bu husustaki lzumlu emirleri vermi olduunu syledi. Albay Torkum, yanlmyorsak, 25 Ocak'ta mstahkem mevkideki ktalar tefti etmi, 21 pare topu attrm ve bu gsteri ile halka ordunun kuvvetini anlatmak istemitir. Bu tefti esnasnda Albay Torkum, Ermenice bir nutuk vermitir. General Odielice'ye hitap ederek Ermenistan'n istiklalini ilan etmi ve kendisinin mstakil devletin efi olarak hkimiyeti icraya baladn beyan etmitir. Bakumandan, bu tuhaf beyan renir renmez onun mellifi olan yeni devlet efi Torkum'u derhal Erzurum'dan, uzaklatrmtr. Bu tedbir Rus hkmetinin her ne pahasna olursa olsun bir Ermeni devleti tekiline mani olmak istediini ak bir eklide gstermitir. Genelkurmayn mteaddit kereler Ermenilere Erzurum veya dier depolardan kendilerine dalm olan silah, cephane vesair askeri malzemenin muvakkat olarak ve bu havalide baka Rus ktalarnn bulunmamas yznden verilmi olduunu hatrlattn rendim. Bu suretle Ermeniler ilk talepte geri verilmesi lazm gelen bu eyann muhafzlarndan baka bir ey deildi. Bu sralarda Ermeniler, tasavvur edilmeyecek bir vahetle Erzincan havalisindeki, silah vesair mdafaa vastalarndan mahrum zavall Trkleri ldrm ve zulmlerini tamamladktan sonra Trk ktalar yaklat haberi zerine Erzurum istikametinde kamlardr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Bakumandanlktan alnan ve sonra cinayetlerin ika olunduu yerde hazr bulunan Rus subaylarnn ahadeti ile de teeyyt eden (kuvvetlenen) haberlere gre Ermeniler, Erzincan'da sekiz yzden fazla Trk ldrm ve bu esnada yalnz meru mdafaa neticesi olarak bir Ermeni kaybetmilerdir. Dier taraftan Ermeniler Erzurum civarndaki lice'nin zavall Mslman halkn kadn ve ocuk ayrt etmeden yok etmilerdir. 7 ubat'ta u hadise nazar dikkatimi celbetmitir: ehirdeki Ermeni milis ve askerlerin birka yz Mslman mehul bir yere doru gtrmekte olduklarn tespit ettim. Bu tedbirin sebebini sorunca, bu iilerin tren hattndaki kar kreklemek zere toplatlm olduklar cevabn aldm. Yalan olduu ileride vereceim izahatla sabit olacak olan bu cevapla iktifa ettim. Saat e doru alaymn subaylarndan biri olan Temen Lipski, bana telefon ederek birka Ermeni askerin sokakta be Trk vurduklarn, sonra kla meydannn bir kesine dikerek merhametsizce dvp nihayet ldrdklerini bildirdi. Rus subaynn bu bedbahtlar lehine vaki mdahalesinin tehditlerle karlanm ve bu sahnenin dier bir ahidi olan bir Ermeni subaynn, haydutlarn tarafn iltizam ederek Lipski'yi mdahaleden men etmi olduunu ilave etti. Bu haber zerine refakatimde dier Rus subay olduu halde acele olarak cinayet mahalline gittim. Yolda bana telefon etmi olan subaya, Erzurum Belediye Reisi Stavroski refakatinde rastladm; her ikisi de Ermeniler tarafndan tevkif edilmi olan bir Trk dostlarn aramaya gidiyorlard. Lipski'den askerlerin klaya girilmesine silahla mani olduklarn rendim. Yoluma devam ederek kla yaknlarnda kladan kan ve dehet iinde kaan on iki Mslman fark ettim. Birini durdurdum. Fakat dilini bilmediim iin kendisiyle anlamaya imkn olmad. Nihayet mklatsz olarak klaya girebildim. Derhal sokakta tevkif edilen Mslmanlarn nerede olduklarn sordum. Askerler, ehirden hibir kimsenin klada olmadn temin ettiler. Bizzat klann btn ke bucan tefti ettim ve nihayet hamamda en byk fecaatin kurban olan yetmi Mslman buldum. Derhal atrdm tahkikat neticesinde bu cinayetin mevviki (tevikisi) olarak alt Ermeni'yi tevkif ettirdim. Tahkikat neticesinde hviyetini tespit edemediim bir Ermeni'nin klaya komu olan evlerden birinin damnda olan bir Mslman tfekle ldrdn rendim. Bu alaka suikastn kurbanlarn tabii olarak derhal serbest braktm. Bu tahkikata mahsus evrak ve benim resmi ktlarmla kurtarabildiim Mslmanlarn bir listesi 27 ubat'ta Erzurum'un Osmanl ktalar tarafndan istirdad srasnda kayboldu. Fakat bu hadiseler bugn bile beni her grlerinde bana kar olan kranlarn bildiren Trklerin isticvab (sorgusu) neticesinde yeniden tevsik olunabilir (belgelenebilir). Dier taraftan Erzurum Belediye Reisi Bay Stavroski, ktibi bulunan ve yukarda zikrettiim liste ve zabtnameyi tanzim etmi olan Bay Ali Pepeoff btn bunlar teyit edecek mevkidedir. Topu alayna verilmi olan subay namzedi Ermeni Karagedoff'un btn bu fecaatlerin mevviki (tevikisi) olduu, Trk evlerinde yaplan cebri aratrmalar neticesinde bu gibi cinayetlerde artk tecrbe sahibi olan Ermeni askerlerin yardmyla mobilya vesair eyay ele geirdii tahkikat neticesinde meydana kmtr. Karagedoff da dier Ermeni askerlerle birlikte hapsedilmitir. Ayn gece bakumandana bu mntkalarn komiseri Selatoff ve muavini Stavroski'nin huzurunda btn bu hadiseler bildirilmitir. Ermeniler ayn gn birka Trk daha ldrm ve Trk pazarn kl etmilerdir. Erzurum ve havalisinde bugnlerde mnferit katillerin vuku bulduu da umumi olarak renilmitir. Tafta civarnda bir Trk ldrm olan bir Ermeni'yi bizzat tevkif ederek mevki kumandanna teslim ettim. Tarlalarda almak zere gtrlen Trklerin ounun dnmedikleri ve izlerinin kaybolduu ehirde syleniyordu. ehir idaresi bakumandan bu kayplardan haberdar etti. Yksek topu subaylar arasnda yaplan bir toplant neticesinde hazrlanan bir raporu bakumandana vererek, mevcudiyetimiz hibir fayda temin etmedii iin Erzurum mstahkem mevkiini derhal terketmemiz iin izin istedik. Ermeni fecaatini nlemek hususundaki imknszlk yznden orada bulunmamz nammz kirletecekti. Odielice bize Osmanl ordusu kumandan Vehip Paa'nn ktalarn Erzincan' igal etmek ve Rus ktalaryla irtibat tesis edilinceye kadar yrylerine devam etmek hususunda emir aldklarn bildiren bir telgrafn gsterdi. Vehip Paa, bu mntkalarda Ermenilerin Trk halkna kar iledikleri mezalimin nne gemek iin bunun yegna are olduunu sylyordu. Bu hadiseler neticesinde Trans Kafkasya Komiseri, Osmanl hkmetine sulh teklif etti. Cevaben alnan radyo telgrafta Osmanl ordusu kumandan bu teklifi kabul ettiini bildiriyor ve usule riayet etmi olmak iin Trans Kafkasya Komiseri'nin teklifini hkmetine de bildirmi olduunu ilave ediyordu. Tarafmzdan yaplan teebbs neticesinde General Odielice Trans Kafkasya Komiserler Reisi Gegekuri ve Bakumandan General Lebedinski ile telgrafla temasa geti.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Gelen cevapta, Ermeni mezaliminin kati bir ekilde durdurulmasn talep eden bir ltimatomun Ermeni Milli Meclisi'ne verilmi bulunduu ve meclisin de Doktor Savrieff ile Andranik'i Erzurum'daki ayan teessf hadiselere son vermek zere murahhas sfatyla bu ehre gndermi olduu bildiriliyordu. Subaylarn taleplerine gelince, komiserler meclisi, Osmanl hkmetinin sulh teklifine kar verecei cevap gelinceye kadar subaylarn yerlerini terk etmemelerini rica etti. Meclis yapm olduklar btn bu hizmetlerden dolay subaylara teekkr ettikten sonra Rusya'nn yeni bir tehlikeye maruz bulunduunu ve subaylarn son dakikaya kadar mevkilerini muhafaza edeceklerinden emin olduunu bildiriyordu. Dier taraftan ordu kumandan bir gnlk emir nerederek subaylara yerlerini terk etmemelerini tavsiye etmi ve bunlarn Ermeni cinayetleri yznden erefsiz bir mevkiye dmelerini veya hibir sebep olmakszn hayatlarn fedaya maruz kalmalarn istemediini ve bu itibarla bu gibi hakszlklarn vukuuna mani olmak iin btn kuvvetini sarfedeceini mdafaa etmek zere ve mnhasran Rus bakumandannn emrine tabi olmak artyla Erzurum'da kaldk. Bu srada Osmanl hkmetinin Trans Kafkasya Komiserlii'nin teklifine msait cevap vermi olduunu ve sulh iin ilk grmelerin 17 ubat'ta Trabzon'da balayacan iittik. Ordu kumandan, ifahen btn subaylara Osmanl ktalaryla Erzurum'da ve civarda dvmek niyetinde olmadn, sulh yaplncaya kadar Erzurum'da kalmamz ve muahede hkmlerine gre silahlarn ve dier askeri malzemenin ya Rusya'ya tanacan veyahut da toptan Osmanl hkmetine teslim edileceini bildirdi. Osmanl ktalarnn Erzurum'u, sulh imzalanmadan nce istirdada (geri almaya) teebbs etmeleri halinde toplar tahrip edilecek ve ktalar subaylaryla birlikte Rusya'ya ekileceklerdi. Btn bu ihtimaller iin kati emirler bize en ge yedi gn evvel bildirilecekti. Subaylarn Erzurum'da ikametleri hakknda bir karar verilinceye kadar Krtlere kar mdafaa etmek zarureti aikrd: nk sulh mzakereleri esnasnda Osmanl hkmeti Krtlerin hibir emir tanmadklar ve tamamen mstakil hareket ettiklerini resmen beyan etmiti. Bu itibarla ordu kumandan daha ocak ay sonunda gayeleri gda maddeleri depolarn yama etmek olan Krtlerin hcumlarn tardedebilmek (uzaklatrabilmek) zere Erzurum-Erzincan hattna kafi miktarda top gnderilmesine karar vermiti. Bu suretle her stratejik noktaya iki top ve bir subay gnderilmitir. Ermeni ktalarnn Erzincan ve Erzurum'dan ricati (geri ekilmeleri) esnasnda bu toplar da geri getirilmitir. 10 ubat'ta ayn maksatla Trabzon, Surp Nian yolu zerinde bulunan Byk Kiremitli mevkilerine ve ehrin stratejik dier bir iki noktasna ikier top yerletirilmitir. Palanden tarafndan muhtemel bir Krt taarruzuna kar da Kars ve Harput limanlar arasna da toplar yerletirilecek. Mnhasran muhtemel Krt taarruzlarna kar yerletirilmi olan ve takmlaryla birlikte bu hizmeti yapmaya muktedir olan toplar, topusu bulunan ve ate amak suretiyle bunlar bir iki dakika iinde mahvedebilecek olan muntazam bir orduyu kar hibir ey ifade edemezdi. ubat ortalarna doru uzak mevkilerde bulunan toplarn mekanizmalar ve kamalar toplattrlarak merkez deposuna teslim edilmi ve sra yaknlarnda bulunan toplara gelmiti. Palanden'de bulunan toplar iin de ayn emir verilmi, fakat henz icra edilmemiti. Yalnz Krt taarruzlarnn def ve yazdan nce hareket edemeyecek vaziyette sanlan Osmanl ktalarnn bu kadar abuk ilerleyecekleri beklenmiyordu. 12 ubat'ta dilerine kadar silahl Ermeni haydutlar istasyon civarnda alenen on, on iki Trk ldrmlerdir. Bu cretkrane cinayetten hiddetlenen iki Rus subay onlar kurtarmaya teebbs etmi, fakat bizzat silahla tehdit edildikleri iin biareleri kendi talihlerine brakmak mecburiyetinde kalmlardr. Ordu kumandan, 13 ubat'ta rfi idare ilan ve bir divan harp tekil etmi ve eski kanuna tevfikan lm cezasnn tatbikini emretmitir. Albay Morel, Erzurum mstahkem mevki kumandanlna ve bir Emeni de divan harp reisliine tayin edilmilerdir. Ayn gnde bakumandan ile General Gerassimoff, Erzurum'u terkettiler. Topu iin geri ekilmeye mecbur olmas halinde bir toplama yeri bulmak istiyorlard. Ben Erzurum'da kalarak Mstahkem mevkiin topu kumandasn zerime aldm. Albay Morel'in erknharbiyesi Rus subaylarndan mrekkepti ve alay kurmay bakan da Kurmay Yzba Schnauer idi. Ordu kumandannn hareketinden sonra Albay Morel'in hareketi tamamyla deiti. Erzurum'un son dakikaya kadar mdafaa edilmesi icap ettiini, subaylarla halktan shhatte olanlarn ehirden kmalarna msaade etmeyeceini bildirdi. Divan harbe baz subaylarn Erzurum'u terketmek hususundaki arzularn bildirdiim zaman mahkeme azasndan bir Ermeni olan Soklaumian yzme kar bararak ehri terketmeye niyetlenenlerin hepsini bizzat idam edeceini ve yalnz kendisi tarafndan verilen seyahat msaadesini havi olmakszn kamaya teebbs edenleri divan harbe sevkedeceini syledi. O zaman kurtulmas gayet g olan bir kapanda tutulmu

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
olduumuzu ve rfi idare ile divan harbin Ermeni etelerine kar deil, fakat Rus subaylarna kar tatbik edileceini anladm. Mezalim ehirde eskisi gibi hkm srmeye balad. Silah ve mdafaadan mahrum zavall Trk nfusu eskisi gibi Ermenilerin hcumlarna maruz kalarak yalnz Rus subaylarnda bir ilticagh (snak) buluyorlard. Bunlar ise, kendilerine ancak pek az yardmda bulunabiliyorlard. Emrimde bulunan birok subay sokakta tevkif edilip soyulan Trklerin hayatn kurtarmak iin cebir kullanmak zorunda kalmlardr. Orduda mhendis olan Karayeff, sokakta gpegndz bir Trk soymu olan bir Ermeni'yi kaarken vurmutur. Masum ve silahsz Trkleri ldren haydutlarn iddetle cezalandrlaca va'di eskisi gibi l bir laftan ibaret kalmtr. Harp divannn tesisini (kurulmasn) isteyen Ermeniler olduu halde mahkeme, Ermenilerin intikamndan korktuu iin hibir Ermeni'yi mahkm edememitir. Bunu esasen Trkler daha nce sylemi ve Ermeniler tarafndan tekil olunan bir mahkemenin hibir zaman bir Ermeni'yi mahkm etmeyeceini tebarz ettirmilerdi (belirtmilerdi). Bu suretle biz ''Karga kargann gzn kartmaz'' darb meselinin canl bir misalini gryorduk. Salam olan btn Ermeniler kadnlar korumak bahanesiyle kadnlarla birlikte ehirden kayorlard. avu Karagedoff'un benim muvafakatim (iznim) olmadan hapishaneden karlm olduunu rendim. Albay Morel'den bunun sebebini sorduum zaman yaplan tahkikat neticesinde masumiyetinin (susuzluunun) anlald cevabn aldm. ben ve iki subaym bu zatn tevkifini icap ettiren hadisenin en mhim ahitleri olduumuz halde anlalan bu tuhaf tahkikat esnasnda dinlenmeyen yegne kimseler de bizdik. Netice itibaryla Albay Morel'in gsterdii sebeple kanaat etmeyerek, meseleyi alayda yeniden tahkik ettim ve bu husustaki dosyalar Albay Alexandroff'a verdim. Dier taraftan Taf'da tevkif ettiim katil de cezalandrlmamt. RUSLARIN TRAFLARI Albay Morel, Erzurum'daki Trk halkn isyan etmelerinden korkuyordu. 17 ubat'ta, Andranik igal altnda olan mntkalar komiser muavini Doktor Savrieff ile birlikte Erzurum'a geldi. Ermeni meselelerini muntazaman takip etmediimiz iin Andranik'in Osmanl hkmeti tarafndan lme mahkm edilmi bir sulu olduunu bilmiyorduk. Bu teferruat 7 Mart'ta Osmanl ordusu kumandan ile yaptm bir konumada rendim. Andranik, bir Rus tugenerali niformas ile ieri girdi. Gsnde St.-Vladimir niannn drdnc snf ile St.-Georges hann ikinci snfn tayordu. Erzurum'a vasl olduu gnn gecesi Albay Morel, Andranik'ten ald bir telgraf zerine Erzurum'dan kaacak olan korkaklar mahvetmek zere Kprky'e makineli tfek yerletirilmi olduunu ilan etti. Andranik gelir gelmez Erzurum mevki kumandasn ele ald. Albay Morel onun emrine ve biz de bu sonuncusunun emrine tabi idik. Andranik'in geldii gn emrim altndaki mntkada bulunan Tepeky'nn erkek, kadn, ocuk btn halk ldrld. Bu mntkada hizmette bulunan subaylarmdan biri de menhus (kt) haberi getirdi. Ben de Andranik'le ilk mlakatmda bunu kendisine anlattm. Benim yanmda Tepeky'e derhal 20 svari gnderilmesini ve katillerden hi deilse bir tanesinin yakalanarak getirilmesini emretti. Bu emrin ne netice verdiini bugne kadar renemedim. Albay Torkum yeniden ehirde peydah oldu. Kendisiyle birlikte Ermeni topu albay Dolukhanoff Erzurum'a geldi. ilk sz kendisinin topu mfettii, yani benim mirim bulunduu oldu. Kendisine, benim bir tmen kumandan vazifesini grdm ve bir mire ihtiyacm olmadn bildirdim. Aksi takdirde hizmetten ekileceimi ilave ettim. Bu hadise zerine Albay Dolukhanoff'un Erzurum mstahkem mevkii topusunun idaresini deruhte edecei (alaca) ilan edildi. Binnetice onun tarafndan bana verilen emirler eskisi gibi mevki kumandan Andranik namna gelmi olup kendi namna verilen emirler deildi. Zamannda, emrim altnda bulunan topu bl kumandan olan Ermeni yzba vekili Canbulatyan da benim ilerime karmaya balad; ldak ve dinamolaryla birlikte btn toplarn geri gnderilmesi emrini verdiim zaman hibir malzemenin gnderilmesine muvafakat edemeyeceini, nk zaruri olarak Erzurum'da kalacak olan Ermenilerin bunlara ihtiyac olacan bildirdi. Bu beyanattan da anlalyordu ki, Ermeniler btn hizmetin kumandasn ellerine almak ve Rus subaylarn da sadece bu emirleri tatbik edecek olan birer memur mevkiine sokmak istiyorlard. Yani farkna varmadan bunlar Ermeni istiklali uruna altrmak istiyorlard. nk eer Rus subaylar ne maksatla kullanldklarn

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
farketselerdi, ekserisi ekilerek Ermenileri subaysz brakm olacaklard. Aada yedinci Kafkasya da topusu bl kumandan Yzba Peliat tarafndan yaplm olan beyanat, Ermenilerin topu subaylarnn istifasndan ne kadar korktuklarn gstermektedir. 7'nci da topusu blnn 7 ubat'ta Sarkam'a ekilmek zere hazrlandn haber alan Ermeniler ayn beinden itibaren kumandan topusu ile birlikte tevkif etmi ve ordu kumandannn emri zerine serbest brakmak mecburiyetinde kalnca ayn manevray kere daha tekrarlamlard. Erzurum'daki Ermeniler bakumandan, topular ehri terkettikleri takdirde btn ehrin kan iinde yzecei yolunda tehdit etmilerdi. Ordu kumandan topunun gnderilmesinden sarfnazar edilmesi (ekinilmesi) iin emir vermeye mecbur oldu. Yedinci da topu bl kumandanyla anlamak icap etti. Ermenilerin Rus topu subaylarna kar zor kullanmalar halinde birbirimize karlkl olarak yardmda bulunmay ve Ermeni menfaatine almayacamz da ak olarak Ermenilere sylemeyi aramzda gizlice kararlatrdk. Elimizdeki maddi kuvvet; top, makineli tfek ve Rus subaylarndan ibaretti. Da topusu bl subaylar ikametghlarn mmkn olduu kadar birbirlerine yakn setiler. Mevki topusu subaylar olan bizler de igalden beri umumi kararghn bulunduu slam mahallesindeki evlerimizi aramzda yaklatrdk. Andranik geldiinden beri Albay Morel ve muhitinde Erzurum ahalisinin isyan etmesi korkusu artt. Albay isyan mevviklerinin tevkifi annda halkn ayaklanmas halinde bombardman idare etmek zere Mecidiye kalesine muktedir bir Rus subaynn yerletirilmesi emrini verdi. Bizler de Mslman mahallesini brakarak Ermeni mahallesinde oturmak emrini aldk. Biz iki seneden beri bu mahallede oturmu ve Mslman halkla mtemadiyen temas etmi olduumuzdan Ermenilerin bu teklifini ok acayip bulduk. Rus subaylar dvebilecek bir dmana kar dvmek zere hizmette kalm olduklarn, fakat hibir zaman kadn ve ocuklara kar topu atei amayacaklarn bildirdiler. Ermenilerin, Mslmanlarn ayakland bahanesiyle Mslmanlar zerine ate almasn isteyeceklerinden hi kimse phe etmiyordu. Ermeni mahallesine gemeye gelince, bu aadaki sebepten dolay imknszd: 1) Naklin verilen zaman iinde yaplmasna imkn yoktu; 2) Rus subaylarnn slam mahallesinden ekilmi olmas bizzarure Ermenilerin engelsiz olarak katliam yapmalarn inta edecekti; 3) Rus subaylar bir mddetten beri itimat etmemeye baladklar Ermenilerin arasna gidip oturamazlard. Mstahkem mevki kadrosuna dahil olmayan da topu bl subaylar da bu teklifi reddettiler. Bunun zerine Ermeniler kirli ilerini kendilerini yapmak mecburiyetinde kaldklarn anlayarak hareketin reisleri olarak itham ettikleri baz kimseleri tevkife baladlar. Albay Morel'in ehrin bombardman edilmesi teklifi btn dikkatleri ekecek mahiyette olduundan emrim altnda olan btn subaylar toplamay zaruri buldum. Bir gn ara ile iki kere toplandk. Birinci toplantya unlar itirak etti: Erzurum'un btn topu subaylar, birka gn evvel gelmi olan iki ngiliz subay, Albay Morel, Sinkevi, Dolukhanoff ve Torkum ile Andranik kezalik Doktor Savrieff, ngiliz subaylarnn davet edilmesindeki maksat onlara Rus subaylarla Ermeni kumandanlar arasndaki mnasebeti gstermek ve avdetlerinde buradaki ikametleri esnasnda neler grp tetkik ettiklerini el ile tutulur birer hakikat olarak teyid edebilmeleri iin Ruslarn Ermeni barbarlna mani olmak hususunda ne gibi vastalara malik olduklarn tespit ettirmekti. Dorudan doruya emrim altnda olan telgraf ve telefon hatlarna malik olmadmdan emirlerimin hedeflerine varmadndan emindim. Binaenaleyh bu toplantdan istifade ederek Ermenilerin, o ana kadar bizzat mahade ettiim veya baka kaynaklardan rendiim vahet ve kirli mezaliminin teferruatn anlattm. Hazr olanlara Ermeni ktalarnn disiplin derecesini izah ettim. Bakumandan Odielice'nin azndan iittiim misalleri zikrettim ve izahatm u szlerle bitirdim: ''Biz Erzurum'da kalan Rus subaylar niformalarmzn himayesi altnda Ermenilerin en feci cinayetleri ilemeleri iin deil, mirlerimizin emirlerine itaat ve Rusya'ya hizmet etmek iin kaldk. Eer Erzurum'da bulunduumuz mddet zarfnda Ermenilerin barbarca ve vahi fiilleri son bulmad takdirde bizler, yani Rus subaylar, iimizi brakarak ehri terketmemize msaade edilmesinde srar edeceiz.'' Benden sonra sz alan dier subaylar iddialarm her bakmdan teyit ettiler (doruladlar). zahatma kar verdii cevapta Andranik, Ermenilerin Ruslara ebediyyen mteekkir kalacan; kendilerinin byk Rusya nfusunun bir tmemmim cz' olduklarn ve bu anda Rus menfaatlerine hizmet etmi olmaktan baka bir gaye takip etmediklerini bildirdi. Ermeniler tarafndan yapld iddia olunan mezalime gelince: Bunun Trklerle Ermeniler arasnda mevcut gerginliin bir neticesi olduunu syledi. Erzurum'a seyahatinin yegne sebebi bu gibi fenalklarn

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
nne gemek olduuna gre, Ermeniler akllarn balarna toplamadklar takdirde ehri terkedecek olan ilk ahsn kendisi olacan da ilave etti. Bu toplantdaki mzakereler tercmanlar tarafndan tercme ediliyordu. Arzu eden subaylarn Erzurum'u terketmeleri imknna dair ileri srlen bir suale cevap olarak Andranik cesaretlerinden emin olmayanlarn ehri terketmelerini faydal bulduunu ve buna imkn dahilinde muvafakat edeceini syledi. Albay Sinkevi, herkesin huzurunda, Erzurum'da subaylar tarafndan ifa edilmekte olan hizmetin yalnz ve yalnz Rusya iin olduuna kani bulunduundan kendisinin de bu kanaatle kalacan bildirdi. Bir netice elde etmi olmak iin btn subaylar takriben on gn kadar beklemeyi ve hatt hareketlerini Andranik'in verdii teminatn hakikate uyup uymadn gsterecek olan hadiselere tbi klmaya karar verdiler. Bu mlakat yirmi veya yirmi bir ubat'ta olmutu. Bundan bir mddet sonra Albay Dolukhanoff bana ve dier Rus subaylarna, bu subaylarn Ermenileri hakir grmeleri hatta onlardan nefret etmelerinden dolay hayretlerini bildirdi. Andranik, ertesi gn maktul ister Ermeni, ister Mslman olsun her katilin muhakkak yakalanarak ayn ekilde cezalandrlacan, Mslmanlarn ekinmeden ticaretlerine yeniden devam edebileceklerini ve tarlada almak zere kitle halinde gnderilen iilerden geri gelmeyen Mslmanlar bulunduu takdirde bunlar toplayan mahalle azalarnn kayplarn hayatlarndan dolay mesul tutulacan bildiren Trk dilinde byk levhalar Erzurum sokaklarna yaptrtt. Ertesi gn maiyetimden biri olan Ermeni yzbas Canbolatyan ile ehrin bir sokandan atla geiyorduk. Baz kimselerin duvardaki ilan okumakta olduunu grdk. Canbolatyan kendilerine Trke olarak Mslman halkn isyana teebbs etmedii takdirde Ermenilerden korkmasna lzum olmadn anlatt. Cevap olarak Mslmanlarn iki senedenberi tekdire deer bir harekette bulunmadklarn ve bundan byle de, byle bir harekette bulunmak niyetleri olmadn sylediler ve btn arzularnn silah ve her trl mdafaa vastalarndan mahrum kalm olan Mslmanlarn sebepsiz olarak ldrlmemeleri olduunu ilave ettiler. Yzba Canbolatyan'dan benim Rus topu kumandan olduumu ve gerek benim gerek Rus arkadalarmn Mslmanlara ktlk yaplmasn istemediimizi ve elimizde olan btn vastalarla bu zavall kimseleri eskisi gibi mdafaa etmee devam edeceimizi kendilerine izah etmesini rica ettim. Orada bulunan Trklerin birou bilhassa ilerinden bir ikisi szlerimi tasvip ederek benim 7 ubat katliamnda kendilerinin hayatn kurtarm olduumu sylediler. Bize tercmanlk etmekte olan Canbolatyan Ermeni komitesinin bir azas bulunuyordu. kinci toplantya yalnz Rus subaylar itirak etti. Yabanc olarak yalnz Doktor Savrieff'in bulunmasna msaade edildi. Grlen mevzular unlard: Erzurum ikinci mstahkem mevki topu alaynn Ermenilerin zannettii gibi bir Ermeni alay olmayp bir Rus alay olduunun tavzih ettirilmesi (aklattrlmas); subaylardan hi biri gnll olarak Ermeni hizmetine girmemi, iimizden hibiri bu hususta imzasn atmam veya bu manada bir mukavele yapmamt. Bu alay bir Rus alay olduu takdirde Rus askerlerinin gnderilmesini, yok bilakis bir Ermeni alay ise Rus ordusunda yeniden hizmet etmek zere onu terketmek isteyenlere msaade edilmesini istedik. rfi idare halinin ilan edilmi olmas sadece Kafkas cephesinden gayr bir cephede arpmay tercih edecek olan Rus subaylarnn gitmesine mani olmaya yaramt. Dier taraftan ayi olduu (duyulduu) zere, eer Trans Kafkasya Rusya'dan ayrlacak idi ise, bu memlekette yabanc olarak kalmamak iin behemehal (mutlaka) Rus subaylarnn hareketine izin verilmesi icap ediyordu. Uzun mnakaalardan sonra u kanaate vard ki, alnan tamimlere gre her subay resmen Harbiye Nazrl'nn veya Rus kolordularndan birinin emri altna sevkini istemek hakkna malikti. Bu hususta bana verilen her istiday salahiyetli mercilere tavsiyemle birlikte gndereceimi bildirdim. Bu toplant esnasnda karakteristik bir misal olarak yedinci Kafkasya da topu taburunda subay olan Muavin Yzba Yermoloff'un hadisesi de zikredildi: Bu subay, terfi olunduu yeni Ermeni taburundan baka bir yere naklini istemiti. Kendisini bundan vazgeirmek hususunda yapt beyhude teebbslerden sonra srar ettiini gren Albay Morel, istidasnn zerine bu subayn vazifesini yapmaya muktedir olmad iin cephe genel kurmay emrine iade edildiini yazmt; ayn zamanda kendisine 24 saat iinde Erzurum'u terketmek emri verilmiti. Bu hadise Ermeni menfaatlerine hizmet etmek istemedii ve dier taraftan da Albay Morel'in Ermenilerin hizmetinde bulunduunu alenen sylemek tedbirsizliinde bulunduu iin kymetli ve fedakr bir subayn erefine nasl tecavz edildiini gstermektedir.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Andranik tarafndan sylenenleri kelime kelime tekrar eden Doktor Savrieff sulh yaplncaya kadar Erzurum'da kalmzn mnhasran Rus menfaatine uygun olduunu ve medeni bir devlete mensup subaylarn: ''Bize yabanc olan Ermeniler Trklerle hesabnz siz kendiniz grnz; bouunuz! Biz Ruslarn sizin dahili ilerinize karmamza ne lzum var!? Allah belanz versin!'' demeye haklar olmadn syledi. mit ettii neticeyi vermeyen nutkundan sonra Savrieff bize insaniyete hizmet etmek istediimiz takdirde Mslmanlarn Ermeniler tarafndan ldrlmesine mani olmak zere Erzurum'da kalmamzn en mukaddes bir vazifemiz olduunu syledi. Andranik'in vaatleri tahakkuk etmedi; Mslman halk buna esasen hibir zaman inanmamt. Dkknlar kapanm ve tedhi devam ediyordu. Mslman mahallesi sokaklarnda canl bir insana rastlamak kabil deildi. Yalnz belediye binas civarndaki bir iki dkkn kepenklerini ayor ve tek tk Mslmanlar gndzleri orada buluabiliyorlard. Hibir Ermeni cezalandrlmad. Herkese Ermenilerin kusursuz olduu fikrini alamak iin gayet masumane, Andranik'in vaatlerinin tutulmu olmas iin masumlarn cezalandrlmas m icap edecei sualini soruyorlard. Fakat Rus subaylar onlara bizzat kendilerinin birok Ermeniyi sulu sfatyla resmi makamlara teslim ettiklerini syledikleri zaman aksini ispat kabil olmayan bu szler karsnda sukt ediyorlard. Katiller durmad, sadece daha gizli olarak yaplyordu. En feci cinayetler ehirden ve binnetice Rus subaylarnn gznden az veya ok uzakta bulunan kylerde ileniyordu. Erzurum'a civar olan kylerdeki Trkler de kezalik yok oluyorlard ve akbetleri hakknda kimsenin sahih (ak) bir malumat yoktu. syan bahanesiyle ehirdeki tevkifler bir misli arttrld. Albay Morel'e bu mevkuflarn vaziyeti ve Erzincan'da olduu gibi ldrlmek tehlikesine maruz bulunmalar hakknda sorduum mstehzi (alayc) suale kar Albay Morel bana bunlarn bir ksmnn kuvvetli muhafzlarn nezareti altnda Tiflis'e gnderildii ve dierlerinin de rehine olarak Erzurum'da alkonulduu cevabn verdi. oselerde Ermeni kaaklarndan mrekkep (oluan) silahl eteler nlerine kan herkesi ldryorlard. Bunu ister korku neticesi, ister soymak maksadyla yapsnlar, netice hep birdi. Andranik gelmeden nce takmlar cepheye gitmekten imtina ediyorlard. Andranik geldikten sonra filhakika cepheye gitmek zere yola ktlar, fakat asl maksatlar alakasna kamakt. Bizzat at zerinde bulunan Andranik bile kaaklar kl darbeleri ve hatta yumruklaryla toplamaya alyordu. Andranik bata olduu halde btn Ermenilerin midi Rus topusunda idi. stihkmda bulunan toplardan ancak yetmii mukataalarn ve kfi miktarda disiplinli piyadenin bulunmas artyla istifade mmkn olacan dnyorlard; esasen asl maksatlar da aikrd: Ricat halinde toplarn himayesine snmak! Hadiseler bu telakkiyi teyit etti. (Dnceyi dorulad). Trabzon'da sulh mzakerelerinin balamas talik edilmiti (gecikmiti). Erzurum kurmaylndan 17 ubat iin takarrr etmi (karar verilmi) olan mzakerelerin 20 ve sonra da 25 ubat'a brakldn rendik. Kararghn iki mahalli, ehrin birbirinden uzak iki ucunda idi; bu iki mahalli birbirine balayan telefon fevkalade bozuk olduundan gnde iki kere oradan oraya tanmak mecburiyetinde idiler. Albay Morel'e yaptm bir ziyaret esnasnda kendisinden ve kurmaydan rendiime gre, Erzurum civarnda muntazam Trk ktalar olmayp, ilerinde 1916 senesinde Erzurum'dan ekilmi olan Trk ktalarnn bakayasndan nizami askerler de bulunan o havali kylleri ve Krt eteleri ile arplyordu. bu etelerin, Mslman halkn hayatn korumak zere acele bu mntkaya gelmi olan kanl subaylar tarafndan tekil olunduklar sanlyordu. Bu ktalar sadece Ermeniler tarafndan Erzincan'da braklm olan iki da topuna maliktiler. Bunlar Erzincan-Oltu-Fem istikametinde olduu gibi dier taraftan Kars ve Palandken istikametinden de ilerleyebilirlerdi. Albay Morel, bilinmeyen bir sebepten dolay, taarruzun Oltu tarafndan yaplacan zannediyordu. keif ii Ermeniler tarafndan son derece kt yaplyordu. Bunlar daha ziyade kylerde soygunculuk yapmak, adam ldrmek ve hayvanlar almakla vakit geiriyordu. keif kollarnn iki bin kiilik bir kuvvet tarafndan taarruza uradklarn bildirdikleri zaman bu hakikatte iki yz kiiden ibaretti. yz, drt yz kii tarafndan hcuma uradklar zaman bir l ve bir yaral brakmak suretiyle ellerinden kurtulmu olduklarn sylemekten utanmyorlard. Bir gn, bir Ermeni subay drt yz kiilik bir dman kuvvetinin ktasna taarruza getiini telefonla bildirmiti; hakikatte ise kar kylerden birinden silahsz iki kii km ve hemen de geri dnmlerdi. Erzincan'n Ermeniler tarafndan boaltlmasndan Erzurum'un Trkler tarafndan igaline kadar geen zaman zarfnda Ermeni keif kollar sadece, ayaklar donmu olarak veya yoluna devam

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
etmesine mani olan dier bir halde bulunmu olmas muhtemel olan bir tek Trk atlsn ele geirebilmilerdir. Subaylarn ikinci toplantsndan sonra bazlar baka bir vazifeye nakillerini talep etmilerdi. Bunlarn istidalarn Albay Morel'e verdiim zaman, Albay Morel son derece hiddetlendi ve hareketlerine divan harp kararyla mani olacan bildirdi. Toplarn henz Rus subaylarn elinde bulunduuna ve bunlarn haksz ve sert tedbirlere topu ateiyle cevap verebileceklerine fazla olarak talepleri kanuni olup firar saylamayacandan bunlarn is'afnn (isteklerinin yerine getirilmesinin) zaruri bulunduuna dikkat nazarlarn ektim. Bana, subaylar srarda devam ettikleri takdirde kendilerine Yzba Yermoloff'da olduu gibi namlarn kirletecek vesikalar tanzim edeceini bildirdi. Albay Dolukhanoff'un Tiflis ve Batum'da syledii gibi, arzular hilafna vazifeleri banda tutulan subaylardan hibir hizmet beklenemeyecei mukabelesinde (karlnda) bulundum. Bunun zerine bana kendisinin bu maksatla Erzurum'a altm ngiliz topu subaynn gnderilmesini rica ettii ve bu hususta resmen vaat ald cevabn verdi. Bu anda Erzurum'da istasyon eflii vazifesini grmekte olan fakat buna devam etmek istemeyen bir Rus veya Polonyal askerin tevkif edilerek vazifesinde kalmaya icbar edildiini (zorlandn) rendim. Emirlerimin acele yerine getirilmesi bahanesiyle hakikatte ise icabnda karlkl yardmda bulunabilmek maksadyla subaylarma birbirlerine ok yakn oturmalarn emrettim. Yzba Yermoloff, 25 ubat'ta hareket etmiti. Kendisine yolda Sarkam'ta durarak kurmay bakan General Visinski ve topu kumandan General Gerassimoff'u grmek, Ermeniler karsndaki kt durumumuzu bildirmek, grp duyduklarn anlatp bizi bu mkl vaziyetten mmkn olduu kadar abuk kurtarmalarn rica etmek vazifesini vermitim. 24 ubat'ta civarda keif uuu yapan bir Trk teyyaresi fark ettim; bundan dmann Erzincan ve hatta belki de Mamahatun'da bulunduunu tahmin ettim. Bu anda Albay Morel bana Trklerden Erzurum'un tahliyesi hususunda bir teklif aldn syledi. Erzurum'un Trkler tarafndan igalinden sonra kolordu kumandan Kzm Bey bana bu teklifin lalettayin bir kttan ibaret olmayp, kendi imzasn tayan resmi bir mektup olduunu bildirdi; Albay Morel ise kolordu kumandannn imzasn tayan bu resmi teklifi alelde bir propaganda kd mahiyetinde gstermek suretiyle beni yanltmak istemiti. Mstahkem mevkiin kurmay 24 ve 25 ubat'ta hibir tehlike mevcut olmadn bildirmiti. Sadece Tekke Deresi civarnda Krtlerin toplandklar tesbit edilmi ve bunlarn ilerleyii de o havalideki bir takm tarafndan durdurulmutu. Erzurum'dan gnderilen ktalarn dman Ilca'nn gerilerine att da syleniyordu. Tekke Deresi'ndeki Ermeni ktasnn 26 ubat'ta taarruza urad haberini aldk. Kurtulanlarla tamamyla geri atlarak ayn istikamette kamakta olan Ilca'daki memurlar byk bir sratle Erzurum'a geldiler. Albay Morel'den taarruz edenlere kar top atei amak emrini almsam da, bu emri yerine getirmek iin hibir sebep bulamamtm. Harput yolunda sadece panik halinde kamakta olan Ermeni askerler grnyordu. Trabzon yolunda sanki bir manevra yapyormu gibi kesif bir kitle halinde Erzurum'a doru ekilmekte olan Ermeni ktalar grnyordu. leden sonra gayet yaknlarda, Gz Ky'de dman ktalarnn bulunduu haberi geldi. Bunlarn takriben bin be yz kii kadar olduklarn tahmin ettim. Bu ktalar, Krt etelerine benzemiyor, bilakis muazzam bir ekilde emir edilmekte olan bir alay hissini veriyordu. Andranik, kaanlar toplayarak dmana kar srmeye alyordu, fakat bu korkaklar toplanr toplanmaz yeniden kayorlard. Dier taraftan topu atei geceye kadar devam etti. Krtlerin taarruzu balayp da bu taarruzlara kar koymak hazrlklar yapld andan itibaren Rus subaylar kendilerine den vazifeyi erefle ifa etmek zere gitmek niyetlerinden vaz getiler. Byk Kiremitli yaknlarndan bataryam korumak vazifesini zerine alm olan Ermeni piyadelerini ileri gtrmeye muvaffak olamadm: bilakis Ermeniler bataryam brakarak Harput istikametinde geri ekildiler. Tekke Deresi'nden kam olan Ermeniler kaarken bile srleri alyor ve yolda rastladklar mnferit kylleri ldryorlard. Trklerin Erzurum'a yaklam olmalar Rus kurmay tarafndan hi beklenmiyordu: Dvmek hususunda hibir emir verilmemiti veya verilmi olsa bile bundan benim malumatm yoktu. Benim vazifem gayet basitti: Bu vazife dmann ehrin tahkim edilmi olan hatlarn gemesine mani olmak iin onu ate altna almaktan ibaretti. Esasen en ndeki hatlarda benim emrim altnda bulunmayan piyade ve da topusu bulunuyordu. Ayn gn akama kadar Ermeni milisleri ihtiyarlar ve hastalar da dahil olduu halde ehirdeki Mslman erkekleri bir araya topladlar. Bu tedbirin sebebi sorulduu zaman karla rtl olan demiryollarn temizlemek zere ii topladklar cevabn verdiler.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Ayn gn kapmda ismim yazl olmasna ramen bir Ermeni talebesinin bir gruh ile birlikte, kendi tabirince, aratrma yapmak zere evime girmeye alt haberini aldm. Bu keyfi tedbire kar gelen karmn mmanaati (engel olmas) zerine ne evime girmeye ve ne de evin sahibi olan ihtiyar bir Trk' ve orada bulunan bir iki Krt hizmetiyi alp gtrmeye muvaffak olamam, buna mukabil tekrar edemeyeceim hakaretler savurmutur. Bizzat talebe bu tedbirlerin Andranik'in emri ile yapldn sylemitir. Bunun zerine tekrar aramaya gelmeleri halinde, ihtiyarn bana geerek kurtulmas imknn vermi olmak iin aradaki bir kapy atrdm. Son zamanlarda Andranik'e veya kurmayna her gidiimde icabnda onlarla olan mnasebetlerime ahadet edebilmesi iin seferberlik mdr Yzba Yulkevi'i de beraberimde gtryordum. Bir gece yine onunla birlikte subaylarn bir toplantsna gittim. Vardmzda toplant balamt. Toplantda Andranik, Doktor Savrieff, Albay Sinkevi, Morel ve Dolukhanoff ve dier baz kimseler de vard. Albay Sinkevi beni grnce bakumandan Odielice'nin u telgrafn okudu: ''Osmanl ordusu kumandan Vehip Paa ktalarna Erzurum'u igal etmeleri emrini verdiini telsizle bana bildirmitir. Mstahkem mevkideki btn toplar tahrip ederek ktalarla ekiliniz. mza: Odielice.'' Biraz ge kalm olan bu emir, toplar tahrip etmeye vakit brakmad. Andranik, hrsn aldktan sonra niyetinin, lzumlu tahribat yaptktan sonra ekilebilmek iin iki gn daha Erzurum'da kalmak olduunu bildirdi. Doktor Savrieff, ehirde hkm sren yangnlar durdurmak iin bir ey yaplmadn ve ihtiyarlarla hastalar da dahil btn Mslmanlarn toplanarak mehul bir semte gtrldklerini bildirdiim zaman bu intizamszlklara bir son verilmesi iin emir verildiini syledi. Fakat bu gzel vaadin neticesi de daha ncekiler gibi kald. Andranik tarafndan alnan kararn tatbik imknlar zerinde grtkten sonra geri ekildik. Erzurum'u daha iki gn tutmak meselesine gelince; mdafilerin says ve ilerilere kadar sokulmu mevkilerimizin kuvveti karsnda ehri yalnz Krtlere kar deil, muntazam bir orduya kar dahi krk iki gn bile mdafaa etmek kabildi. Mtareke mzakereleri esnasnda Osmanl hkmeti Krtler zerinde nfuzu olmadn resmen bildirmi olduundan Krtler tarafndan yaplmas muhtemel bir taarruza kar icap eden tedbirleri almak vazifemdi. Karargha dndm zaman toplarn tahrip edilmesi emrini verdim. Bunlar iki gn iinde herhalde tahrip edilebilirdi. Subaylarmn verdii raporlardan, piyadelerin siperlerden kamak iin karanlktan istifade ettiklerini rendim. Albay Morel'i bundan haberdar ettim, fakat kendisi beni teskin ederek (yattrarak) takviye kuvvetleri gndermi olduunu, binaenaleyh bu bakmdan bir tehlike mevcut olmadn syledi. Evime dnerek saat bire doru yattm. Saat iki ile arasnda ehirde mnferit tfek sesleri iittim ve Ermeni sesleri, kaplar kran balta grltleri ile ve srklenip gtrlen zavall Mslmanlarn korku feryatlarn farkettim. ki dnce rahatm karyordu: 1) erefimiz tehlikeye dmt; nk (hrriyet iin dvmekte olan!!) alak Ermeniler tarafndan ilenmekte olan cinayetleri bizzat grmeyenler bu feci mezalimin Rus subaylarnn muvafakatyla yapldn sanabilirler; bizi de bu vahiler gibi itham edebilirlerdi. 2) Bakumandanln maksad, muntazam Osmanl ktalaryla bir meydan muharebesini kabul etmek olmadndan ve taarruz edenler arasnda da bu gibi ktalarn bulunmas muhtemel olduundan bir sui tefehhm (anlamazlk) yukardan verilen emirlere kar itaatsizlii dourabilirdi. Bu iki nokta yznden, aadaki iki karar aldm: 1) Baka tedbirler fayda etmedii takdirde, toplarn bir ksmn Ermenilere evirip onlar emirlerimize itaate mecbur etmek suretiyle Ermenilerin zulm ilemelerine mani olmay; 2) Osmanllara derhal mzakereciler gndererek ehrin iki gn sonra hi kan dklmesine meydan verilmeden teslim edileceinin bildirilmesini kendisine teklif etmek zere, sabah erkenden Albay Morel'e gitmek. Dier taraftan Trklerin, Ermeniler tarafndan katliama uramasna mani olmak iin kargaalklar silah kuvvetiyle bastracak olan ve iinde Ermeniler bulunmayan ktalar tekil etmek. Ertesi sabah erkenden, Yzba Gulkevi de refakatimde olduu halde Albay Morel'e giderken yolda topu cephanesi deposunun nnde bu depoyu muhafazaya memur Ermeni temeni Bargratonyan'a rastladm.Bana, geri ekilme emri karsnda cephanelii ate vermek istediini, fakat benden bu hususta bir emir beklediini syledi. Bu szlerine hayret ettim, nk cephanelik Albay Dolukhanoff'un emrine tabi idi. Fakat topulara cephanenin tahribi iin hibir emir verilmemi olduundan, cephanelie ate verildii takdirde bundan ehir halk olduu kadar, Rus subaylarnn da tehlikeye maruz kalacaklarn anlattm ve kendisini ikna ederek bu tedbirden vazgeirdim ve cephaneyi kurtardm.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Albay Morel'in kararghna yaklatm zaman, herkesin kamakta olduunu grdm. Amerikan konsolosunun kararghn karsnda bulunan evi alevler ierisinde idi. Albay Morel ve Torkum, atlar zerinde idiler: eyalarn bir otomobil ve birka arabaya yklettikten sonra onlar da kamaya hazrdlar. Saat sabahn yedisi idi. Vaziyet hakknda izahat istedim; ricat emri sabahn beinde verildiine gre bundan haberim olmayna hayret ettiklerini bildirdiler. Benim de korktuum buydu. Rus subaylar ve topusunun himayesi altnda Ermeniler kamaya muvaffak oluyorlard. Fakat bizzat Rus subaylar toplarla nian alarak taarruz halinde olan dman geri atarken Ermeniler Mslmanlar ldrmek ve kamak iin tamamyla serbest kalmlard. Bizzat ben gelmemi olsaydm. Rus subaylarnn hibirinin ricat emrinden haberi olmayacakt. Bir an iin Mecidiye kalesine koarak zrhlara brnm piyade ateine kar mahfuz (korunan), serbeste Kars'a doru kamakta olan kahraman Ermenilerin arkasndan son bir selam olarak bir arapnel yamuru gndermeyi dndm, fakat aralarnda bir veya iki masumun da bulunduunu dnerek bu fikrimden vazgetim. Toplarn tahrip edilememi olmas, asl Ermeni fatihlerin hile ve korkaklklarnn bir neticesidir. Kararghma dnmek zereydim ki, olduka tenha bir sokakta ac ac feryatlar ve muazzam bir infilak iittim. Fakat karlar zerindeki kan lekelerinden o civarda bir msademe (atma) olduunu anlaynca arabadan inerek, yoluma yaya olarak devam ettim. Fakat civardaki sokaklarn birinden Ermeni milis kumandannn bir at stnde meydana ktn grnce, az kalsn ahidi olacam korkun vaheti anladm. Kararghma dner dnmez, bataryalarma piyadelerle birlikte ekilmeleri ve nakliye arabalarn subaylarn emrine hazr tutmalar emrini verdim. nc atlarn daha geceden kam olduklarn rendim. Diine kadar silahl kaan Ermeniler, atlar zm ikier ikier bir hayvana binerek kamlard. Seyisim, atlar almalarna mani olmak istemi, fakat onlar zerine ate ederek bu esnada hayvanlarmdan birini vurmulard. Elli nakliye arabasndan yalnz tanesini temin edebildik. Onu da baz subaylar kullandlar. Az sonra Osmanl ordusunun ehre girdiini rendik ve bunlarn babo Krtler olmayp, muntazam ktalar olduunu anladk. Kahraman Ermeni piyadeleri geceden istifade ederek, rzgr sratiyle Erzurum - Kars yolundan kamlard. Hakikaten bir frtna km olsayd Erzurum'u bu kadar ksa bir zamanda Ermeni pisliinden temizleyemezdi. Ne siperlerde, ne de ehirlerde en ufak bir yaras bulunan bir Ermeniye rastlamak mmkn deildi. Bu da, Ermenilerin Erzurum'u ne kadar byk cesaret ve ecaatle (yiite) mdafaa ettiklerine yeni bir delildir. Yegne esirler Rus subaylarndan ibaretti; Ermeniler ehrin mdafaasna menfi bakmdan yardm etmi olmakla iftihar edebilirler. Trklerin ehri igal ettiklerini renince yaverimle birlikte mevcudiyetimizi bildirmek zere resmi makamlara mracaat ettim. Sokaklardan geerken karlatm Trkler, hayatlarn kurtarm olduum iin en samimi ekilde kranlarn izhar ettiler (belirttiler). Bu kadirinaslk ayn derecede dier Rus subaylarna kar da gsteriliyordu; nk bu subaylar olmasayd Erzurum'u istirdat eden (geri alan) Trk ktalar ehirde hayatta kalm bir tek Trk bulamayacaklard. Romal Muharrir Petron, Ermeniler hakknda unlar sylemitir: ''Ermeniler de insandr, fakat evlerinde drt ayak stnde gezerler! Rus airi Lermentroff da onlar u szlerle methetmitir: Sen klesin, sen korkaksn, nk sen bir Ermenisin. Erzurum, 29 Nisan 1918 Erzurum ve Deveboynu Mstahkem Mevkileri Kumandan, 11'inci mstahkem mevki topu alay kumandan Yarbay: Twerdokhleboff. ALBAY MOREL'N HAKK HVYET Rus Kafkas ordusuna kumanda etmekte olan General Odielice, 9 ubat 1918'de nc Ordumuzun kumandanna bir radyo telgraf gndererek u izahat vermitir: ''Ekselansnza aadaki ayan teessf hadiseleri bildirmeyi bir vazife bilirim: ''Baz mevvikler (kkrtclar), Mslmanlarn 15/16 Ocak aynda kargaalklar kardklar haberini yaymalar zerine Erzincan'da yerlemi olan ktalar Mslmanlarn ikametghlarnda aratrmalar yapmaya balamlardr. Mslmanlar, ehrin muhtelif noktalarnda mukavemet gsterip bir asker de bir tabanca kurunuyla yaralannca ktalar Mslmanlara ate amlardr; her iki tarafta da says henz tespit edilemeyen l ve yarallar vardr. Rus subaylarnn

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
mdahalesi kan akmasn durdurmu ve kargaalklarn daha ziyade yaylmasn nlemitir. Bundan baka Mslmanlar aleyhine tahrik edenlerle aslsz ayialar yayanlara kar ciddi tedbirler alnmtr.'' ngiliz veya Fransz erkn harbiyesinden olup Ermeni ihtilalci tekilatn idare etmek zere ocak aynda Erzincan'a gelmi olan Albay Morel denilen bir zat, mevki kumandanna bir mektup gndererek Krtlerin Erzincan - Erzurum yolu zerindeki Rus askeri nakliyatna ve bizzat ehre taarruza hazrlandklarn iddia etmitir. Morel, ahalisi Krtlere yardm ettii iin, Erzincan Erzurum yolu zerinde bulunan Mslman kylerinin tahrip edilmeleri iin emir verdiini de ilave etmitir. Hatlarmza kam olan yarallarn birbirine tevafuk eden (uyan) ahadetleri yukarda zikri geen Albay Morel idaresindeki Ermeni ihtilalci tekilat hakkndaki izahatn doruluunu teyit etmitir. Ordu kumandan muavini, Albay Morel'in, garnizon ktalar olarak ilan ettii askerlerin, Murat adnda bir haydut reisi tarafndan sevkedilmekte olan Ermeni etelerinden ibaret bulunduunu tevsik eden (dorulayan) vesikalara maliktir. Erzincan garnizonu denen ktalara kumanda etmi olan Morel'in Kelkit'te Rus murahhaslarnn ahsi emniyetini temin etmekten aciz oluu kezalik Morel'in Rus niformas giymi bir Ermeni etesi reisinden baka bir ey olmadn ispat eder. Hatlarmza iltica eden Erzincanllarn verdii izahata gre ete reisi Murat, btn Mslmanlarn kilise meydannda toplanmalarn emretmi ve Ermeni devriyeleri halk evlerinden srkleyerek gruplar halinde Vahit Bey'in evinin nne gtrmtr. Gece esnasnda Ermeni eteleri Vahit Bey'in evini ve dier mhim binalar keza klalar yakm, kl etmilerdir. Binden ok kadn ve erkek alevler iinde lmtr; yangndan kurtulmak iin pencerelerden atlayanlar kurunla vurulmu ve snglerle ldrlmtr. Erzincan'n en muteber halkndan olup kurtularak bize snmaya muvaffak olan Hulusi Efendi alevlere kurban olan zavalllarn dehet ve feryatlarn iittiini bildirmitir. Arak ismindeki dier bir Ermeni ete reisi civar kyler halknn Bayburt'ta toplanmalarn emretmitir; fakat bu halk Erzincan'da vuku bulan korkun vakay renmi olduklarndan kadn ve ocuklarla birlikte karlarla kapl olan dalara kamlardr. Cephelerimize biti mntkalarda ilenmi olup Rus kumandanlna usul dairesinde bildirilmi olan vahi fiillere aada birka misal zikredeceiz: Ermeniler, Erzincan Belediyesi'nin eski ktibi Mehmet Efendiyi alp gtrdkten sonra annesini, karsn ve drt ocuunu ldrmlerdir. Ermeniler keza karsn cebren karmak istedikleri Veysi olu isminde birisini de ldrmlerdir. 12 Ocak'ta Ermeniler, Kelersen Ky'ne baskn vererek on be Mslman balam ve hepsini de ldrmlerdir. 7 Ocak'ta Rus niformalar giymi olan Ermeniler Karadeniz'deki Fol Ky'nden kadn ve erkekten ibaret elli kii toplayarak Trabzon istikametinde gtrmlerdir. Bu biarelerden bazlarnn cesetleri sonradan nehirde bulunmutur. arlpazar cenubunda Kzlaa Ky'nde, elleri bal olan Mslman cesetleri bulunmutur. Zavalllarn sng yaralaryla ldrlm olduklar anlalmtr. Ermeniler, Kurkul ve Erikli Kyleri civarndaki Mslman halk katliama tabi tutmu ve kadnlarn alenen rzlarna gemilerdir. Kuvvetli Ermeni eteleri btn bir ay zarfnda arlpazar, Akkilise ve nesel ahalisini soymu ve ldrmtr. Elli kiilik kuvvetli bir Ermeni etesi Arvasa'ya baskn yapm, burasn soymu ve pazarn yakmlardr. Ricatleri esnasnda Sarpo, Sadak, Ke, Ardasa, Gmhane, kisan, Bayburt, Trhan ve Erzurum'a Ruslar tarafndan braklm olan byk miktardaki gda maddeleri Ermeniler tarafndan alnmtr. Erzincan'da Ermeniler harite olan btn mrasele (haberleme) ve mnakalt (ulatrma) kesmi ve bundan sonra byk sayda ahaliyi evlerinde yakmtr; dierleri bir kiliseye tklarak kilise ate verilmitir. Bundan baka bombalarla Yenicamii ve Belediye binasn uurmulardr. Erzincan civarnda Ermeniler be yz Mslman el ve ayaklarndan balayarak ldrmlerdir. Mir Hseyin Aa Dersim'in 800 nfusuyla birlikte Ermeni etelerin elinden kurtularak Trk hatlarna iltica etmeye muvaffak olmutur. Yukarda naklettiimiz barbarca muameleler renebildiklerimizin yalnz bir ksmdr. Trk hatlarna bitiik olmayan mntkalardaki zavall Mslman ahalinin akbeti hakknda bu anda hibir bilgimiz yoktur ve mazlumlarn bu listesinin daha feci bir ekilde uzayp gitmesinden korkulabilir.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Hi phesiz Rus subaylarnn grmedikleri, grp iitmedikleri ve Mslman kadn, ocuk ve erkeklerinin vahi ve hayvanca ldrlmeleriyle neticelenmi olan yz binlerce vakalar mevcuttur. Btn bu vahet ve cinayetler karsnda galipler skt ediyor ve failleri alklyorlar. Demek ki, dnyada biri galiplere ve dieri de malplara mahsus olmak zere iki trl adalet varm. Hakikatte ise yalnz bir tek adalet bulunmal ve bu adalet icra edilmedii takdirde bunu tatbik edecek olan manevi bir kuvvet mevcuttur ve zamanda buna mani olamayacaktr. Benim kanaatimce yukarda tekrar edilen btn hadiselerin birinci derecede amili kendi siyasi maksatlar iin Ermenileri bu hususa kkrtm olan Ruslar ve ikinci derecede de onlara alet olan Ermeni komiteleridir. Ruslarn maksad Trkiye'de Ermenisi olmayan bir Ermenistan kurmak, komitelerin maksad ise Ermenilerin nfusun ancak onda birini tekil ettikleri mntkalarda ekseriyeti tekil eden dier ahaliyi muhtelif yollarla yok etmek suretiyle bir Ermeni devleti kurmak idi. Hibir hakka dayanmayan bu maksatlar, emperyalist siyaset fikrinin hkim olduu bir zamanda tatbika kalkmak gayri tabii idi, fakat o zaman tatbik edilebilmeleri belki mmknd. Yalnz, ekseriyeti tekil eden milletlere bir takm haklar tanmak istenen bir zamanda ayn prensibi tatbik etmeye kalkmak o memleketlerde yaayan nfusun birbirlerini karlkl olarak ldrmekte devam etmelerinden zevk almak demek olur. Avrupa'da ve patrikhanedeki istatistiklere gre Ermeni nfusu sair nfusun onda birini tekil ediyordu. Eer kabul edildii gibi birok Ermeni hicret etmi ve byk bir ksm da sefalet iinde yok olmusa itiraf etmek lazmdr ki, bu nispet bugn iin bsbtn bozulmutur. Nfusunun yzde doksan Trk ve bir ksm Krt, fakat hepsi Mslman olan Erzurum, Erzincan, Diyarbakr, Harput, Adana ve ksmen Svas vilayetlerinden bir Ermeni devleti vcuda getirmek niyeti - bu hususun tekrar tebarz ettirilmesi lazmdr - bu kanl arpmalar ebediyen devam ettirmek arzusundan baka birey deildir. Fakat itilf devletleri konferans bu hakikati nazar itibara ald ve dil ve daimi bir sulh temin etmek istedii takdirde gayri tabii ve gayri mantki bir devlet kurmaktan sarfnazar edip ekseriyetin haklarn koruyaca her trl pheden ridir. VI ''ttihat ve Terakki'' siyasi frkasna dahil olan kabineler ve bu frka azalar aleyhine davalar Siyaset dnyasnda hibir hkmet halihazrda mevkii iktidarda bulunanlarn hkmeti gibi bu derece irkin ve gln bir ekilde kanun ve hak karsnda klmemitir. Aratrlan ve uydurulan hadiseler arasnda daha ciddi itham ve iftiralar bulunabilirdi. Anlaldna gre hali hazrda iktidar mevkiinde bulunanlardan hibiri bu adi ithamlara ve milli erefi lekeleyen iftiralara itirak etmemi yalnz eskiden Abdlhamid'in porselen fabrikasnn mdr olan ihtiyar bir paa ve birka subay bu alakla alet olmulardr. Kanunu Esasi'nin 92'nci maddesi gayet sarih (ak) ve kati (kesin) olarak devlet nazrlarnn ancak Divan li tarafndan muhakeme edilebileceklerini mirdir. Bu hkmler hilfna olarak, muhtelif kabinelerde yer alm olan ahsiyetler bir harp divan tarafndan mahkm edilmektedirler. Bu suretle Kanunu Esasi'ye bir darbe indirilmektedir. Alt ay nce yan ve Mebusan meclisleri nnde kanunu esasi zerine yemin etmi olan hkmdar ve halife bu suretle yemininden nkl ettirilmektedir (Vazgeirilmektedir). Bu budalalklar evvelemirde harp ilanndaki ve baz memurlar ve halk tarafndan, harp esnasnda hiyaneti vataniyesi yznden srf askeri bir tedbir olan ve padiah tarafndan tasvip edilmi bulunan bir kanuna msteniden (dayanarak) harp mntkas dna sevkedilen bir millete yaplan tecavzlerdeki mesuliyeti tespit etmek ve bunu ttihat ve Terakki Frkas'na ykletmek maksadyla yaplyordu. Bununla tilaf Devletlerine imdiki hkmetin ve btn Osmanllarn oldu bitti onlarn dostu olduunu veya daha dorusu divan harpte mddei umumi sfatyla hareket eden yzbann aadaki iddianamesinde syledii gibi hkmet ve halk daima yaplan iyilikleri mdrik olduu halde ttihat ve Terakki Frkas'nn yalnz be on kiiden mrekkep olan komite ve hkmetinin sebepsiz olarak tilaf Devletlerine kar harbe girmi ve harp esnasnda da masum ve mazlm Ermeni ve Rus milletlerine kar vahetler ilemi olduklarn anlatmak istiyor ve bunlar Afrika vahetlerine yakr bir tarzda mahkeme huzuruna getirip mahkm etmekle btn meseleyi halletmi olduklarn zannediyorlar. Yeni hkmet maznunlarn mahkmiyetinden sonra tilaf devletlerinin: harbin tahrikileri cezalandrlm olduuna ve yeni hkmet de teden beri Fransz ve ngilizlerin dostu bulunduuna gre Trkiye iin bu harpten fena neticeler kmasn! diyeceini

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
mit ediyor. Bundan baka, Jn Trklerin fena hareketlerinden dolay cezalandrldklar bir zamanda Ermeni ve Rumlar'n bir vatanda gibi hareket edip maziyi unutacaklarn zannediyorlar. Bu sersemler ancak bir mddet sonra, Clmenceau'dan siyasi bir tokat yedikten sonra zan ve kanaatlerinin ne kadar yanl olduunu anlayabildiler. Clmenceau, verdii cevapta harbe bila sebep girmi ve Rumlara ve Ermenilere fena muamele etmi yolundaki szlerini bir itiraf eklinde telkki ederek u mukabelede (karlkta) bulunmutu: ''Harbe sebepsiz olarak itirak ettiinize gre bunun neticelerine de katlanmanz lazmdr ve baka milletlere yaptnz ktlklerden dolay siz hkmet srmeye layk ve kadir deilsiniz. Rum ve Ermeni patrikleri yalnz Jn Trklerden deil, drt yz seneden beri Trk idaresinden memnun olmadklarn bildiriyorlar.'' Aada, stanbul'un en tannm avukatlarnn veya daha dorusu stanbul Barosu'nun btn azasnn harp divan huzurundaki mdafaasnn metnini aynen nerediyorum; buna gre siyasi muamelelerinden dolay devlet nazrlar aleyhine ancak Divanli'de dava alabilir. Bundan baka mucip sebepleri ve kanun zerinde fazla durmakszn bu mdafaann reddi hakknda verilen karar ve nihayet davay izah ederken mddei umuminin (savcnn) yapt gln beyanat da dercediyorum. Bu tarihi vesikalar okunurken imdiki hkmetin mahkemeleri ve hatta bizzat Divan Harbi kendi nefretine nasl alet olarak kulland ve Divan Harp azalarn ne gln ve irkin bir vaziyete soktuu anlalmaktadr. VESKALAR Divanharbi rfi Zabtnamesi 27 Nisan 1335 Dava Vekili Celettin Arif Bey- Mdafaalarn deruhte eylediimiz zevatn heyeti hkimeleri huzuruna sevki iin kararname ve iddianamede isnat edilen mevaddn mahiyeti kanuniyeleri bizi evvelemirde hukuku umumiye ile alakdar edecek baz izahat vermeye mecbur ediyor. Tabii makam iddiann dermeyan buyurduu vehile Devleti Osmaniye'nin teesssnden beri sebkat etmemi olan bu tarihi hadisenin, kavanini mevzuamzn icabat katiyesi dahilinde tedviri vazifei mhimmesi heyeti celilelerinin kemali adaletine ve azmi metanetine ve alelhusus fturu napezir mesaisine mevdudur. Mahkemei liyelerinden sadr olacak olan hkm yalnz mekkillerimizi, nesli hazr deil, ensali mstakbelei Osmaniye'yi ve adaletin en mbeccel ve en ulvi misallerini mtevaziane ifadeleriyle kaydeden tarihi slam Osmaniye'yi alakadar eyleyecektir. Ve btn beeriyet arka ve arkn bilhassa bizlere mteveccih olan nazarlarnda memleketimizde adaletin her trl arazndan, her trl aibeden, her trl ihtiraslardan mnezzeh olarak kabiliyeti tatbikiyesinin derecesini gsterecektir. Yine mahkemei devletleri huzuruna vazifesini tamamyla mdrik, ancak hak ve hakikatin tecellisine hizmet etmek azim ve kararyla kyoruz. Heyeti celilelerinin mutasf bulunduu seciyat liyei, nsfetin bu tarihi vazifemizi teshil edeceine de eminiz. Yine makam lii iddiann dermeyan buyurulduu vehile rz, intikam vesaire mahkemesi liyenizin igal eylemekte olduu o mevkii linize kadar ykselemez ve bu gibi eyler heyeti hkimei celileyi hibir vehile mteessir edemez. Adaletin temerkz etmesi lazm gelen bu mahalli mukaddesten; sadelikle, ihtiamla, evketle bir ses ykselecektir ve bu ses, btn ortaya atlan o grltleri bastracak ve btn zametiyle istikbalde bile iitilecektir. Bu ses, adaletin ve hakk hakikatin sesi olacaktr. ite, bu kanaat ve samimiyetledir ki, hususat tiyenin dahi arzn kendimiz iin bir vecibe addediyoruz: Mekkillerimize isnat olunan thmet, taktil vesairede hem fiil olmak veya fer'an zimethal bulunmak hususlardr ki, gerek iddianame, gerek kararname, ttihat ve Terakki Cemiyeti mnfesihasnn biri: tekilat hafiye, dieri; tekilat aleniyeye ait iki tarzda idaresini irae ediyor ve tekilat hafiyesi marifetiyle idare edildii taktil vesaire gibi mtaleme tekilat aleniyesi dahi zahir olarak mekkillerimizden bir ksmnn hem fiil ve bir ksmnn da bilerek mzaheret suretiyle fer'an zimethal olduklarn dermeyan ediyor. Tarz iddia u ekilde bulunmasna nazaran bu davann heyeti liyelerinin vazifesine dahil olup olmamas meselesi, en ziyade muhtac tetkik bir meselei kanuniye tekil eder. Mekkillerimizden Sait Halim Paa ile Halil, Nesimi, brahim ve kr Beyler malum olduu vehile vkelay sabkai devlettendirler. Kanunu Esasi'nin vkelay devlete ait olan faslnn otuz ve otuz nc maddeleri nazar dikkate alnd surette grlr ki, vkelat devletin umuru memurelerine mteallik muhakemelerinin ancak Divanli'ye aidiyeti ve memuriyetlerinden hari srf zatlarna ait olan her nevi davalarnn da mahalli ryeti bir mahakimi umumiyedir.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Dier taraftan, Kanunu Esasi'nin yirmi nc maddesi gayet katidir. Kanunu Esasi'nin yirmi nc maddesi diyor ki: Hi kimse, kanunen mensup olduu mahkemeden baka bir mahkemeye sevkolunamaz. Daha dorusu icbar olunamaz. Ve keza Kanunu Esasimizin yz on beinci maddesi daha kati surette ifadei meram ediyor ve diyor ki: Kanunu Esasi'nin bir maddesi bile hibir sebep ve bahane ile tadil ve icradan iskat edilemez. Demek ki u suretle bu davann iki muhtelif mahkemede ryet edilmemesi ahkm msellemei kanuniyeye mstenittir. onun iin biz bu meseleyi evvela drt cihetten tetkik ettik. Birinci cihet zati madde olacaktr. kinci cihet, mekkillerimizin ahsiyet ve sfatlar, salisen isnat olunan ef'alin ekali kanuniyeleri ne suretle olduunu, rabian da i bu davann tahkikatna makam aidince ru edilmi bulunmas nukat nazarndan vazife meselesinin tetkiki lazm gelir. Evvela: Zat madde; kararname ve iddianamedeki isnadatn balcas tehcir kanununun hini tatbiknda vukua getirilen ceraime mtedair bulunuyor. Halbuki usul dairesinde meclisi vkela kararyla bittanzim iradei saniyeli hazreti padiahiye iktiran ettikten sonra neir ve ilan olunan bir kararnamenin esnay tatbikinde vukua getirilmi olan crmler olsa olsa, Kanunu Esasi'nin otuz birinci maddesi mucibince, tayin edilmi olan hudut dahilindedir. Kanunu Esasi'nin otuz birinci maddesi gayet sarihtir. Diyor ki: ''Mebusan zasndan biri veyahut birka heyeti mebusann dahili dairei vazifesi olan ahvalden dolay vkelay devletten bir zan hakknda mesuliyeti mucip ikyet beyan ettii halde evvela heyeti mebusann nizami dahilisi mucibince bu misillu mevaddin heyete havalesi lazm gelip gelmeyeceini mzakereye memur olan ubede tetkik olunmak zere ikyeti m'ir heyeti mebusan reisine verilecek takrir reis tarafndan nihayet gn zarfnda o ubeye gnderilir ve bu ube tarafndan tahkikat lazime icra ve itika olunan zat tarafndan izahat kfiye istihsal olunduktan sonra ikyetin ayan mzakere olduuna dair ekseriyetle tertip olunacak kararname heyeti mebusanda kraat olunarak ve ledel'iktiza ikyet olunan zat davet ile bizzat veya bilvasta verecei izahat istima klnarak azay mevcudenin slsan ekseriyeti mutlakasile kabul olunursa muhakeme talebini m'ir mazbatas makam sadarete takdim ile ledel'arz mteallik olacak iradei saniye zerine keyfiyet divanliye havale olunur'' denilmesine gre demek ki vkelay devletten bir veya birka zatn aleyhinde vazifesi olan ahvalden dolay mesuliyeti mucip ikyet beyan edildii halde o ikyetin tahkikatnn icraas mnhasran Meclisi Mebusan'n ubesine aittir. O ube de dorudan doruya mstantiklik vazifesini ifa eder. zahata gre zat madde umuru memureden mtevvellid bulunduu cihetle Kanunu Esasi'nin 38'inci maddesinin sarahati katiyesi karsnda mekkillerimiz hakkndaki davay memuriyetlerinden hari ve srf zatlarna ait deaviden telakki etmek mmkn deildir. ddianame ve kararnameye nazaran ttihat ve Terakki Cemiyeti mnfesihasnn ilan merutiyetten tarihi inhilaline kadar biri programa ve nizamnamei dahiliye mstenit zahiri ve aleni dieri de talimat ifahiye ve mahremaneye mstenit mestur vasf iki mahiyet ve mutearrzadeyi cami ve muhtevi olduu ve mezalimi sairenin hafi tekilat ile vukua getirildii ve mekkillerimizden bazlarnn vkelay devletten madut bulunmalar hasebile ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin meclisi umumi azay tabiyesinden olduklar ve bu itibarla cemiyeti hafiye tarafndan ittihaz edildii iddia olunan efali crmiyeye vakf olduklar halde bunlar menetmemek suretiyle mzaheretlerinin mesbuk olduu dermeyan ediliyor ki, bu da farzedilse bile bu ekildeki isnadna umuru vezaifi memurelerinden mtevellit olabilir. Ve Kanunu Esasi'nin 33'nc maddesinin fkrai ulasndaki ''memuriyetlerinden hari ve srf zatlarna ait'' meselesi bu kadroya giremez. nk mekkillerimizden vkela sfatn iktisap etmi olan baz zevatn meclisi umumi azay tabiiyesinden bulunmalar hasebile keza meclisi umumi de vcud farzedilen cemiyeti hafiye mntesibini tarafndan ika olunan ceraime muttali olduklar halde bunlarn ikana mani olmamalar ve hatta -yine iddianamedeki sz alyorum- bilerek menetmemi olmalar teslim edilse bile, bu hareketleri vazifei memurelerini suiistimal etmek crmn tekil edebilir. nk vkelann vazifesi esas itibaryla bu eylere mani olmaktr. Mani olmadklar iin vazifelerini suiistimal etmilerdir demektir. Bu da, vazifesi memuriyetten mnbais olmak itibaryla kanunu esasinin balaya nakletmi olduumuz 31'inci maddesi vehile Divanli'ye sevkedilmeleri lazmdr. Yine iddianame ve kararnamede deniliyor ki, bir tekilat mahsusa vardr: Harbiye tekilat mahsusas. Bu tekilat mahsusann ttihat ve Terakki Cemiyeti ile mnasebettar olduu ihsas ediliyor ve bu da bizim mekkillerimiz iin bir meselei tecerrm olmak zere gsteriliyor. Halbuki, tekilat mahsusa birtakm esbab askeriyeye mpteni idi ve dorudan doruya Harbiye Nezareti tarafndan ihdas edilmi bir daire olmak hasebile messesat umumiyei devletten bir dairedir, bir ubei dahiliyedir. Bu dairenin bir merkezi ve uabat muhtelifesi olduu gibi Harbiye Nezareti'nden verilen talimatnamei resmi dairesinde tedviri umur ile mkellef birtakm memurin ve

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
mstahdemin bulunduu ve bunlarn maaat da devletin umumi btesinden tediye edildii tabiidir ki, cmlece malumdur. Bu tekilat mahsusuya ait Harbiye Nezareti'nde mahfuz bulunmas lazm gelen kuyudat resmiye ve dosyalar celbedilirse grlr ki, bu iddiamz mahz hakikattir. nk tekilat mahsusa bir dairei resmiyedir ve onun banda bulunan birtakm muvazzaf zabitan ve memurin vardr ve bunlar da maalarn daima devletin umumi btesinden almlardr. Bu dairenin umurunu tedvir eden ehas meyannda ttihat ve Terakki Cemiyeti azasndan birtakm zevat bulunmu, bunlarn da o suretle bulunmalar acaba tekilat mahsusay devairi resmiyei devletten hari tutabilir mi? Bittabi tutamaz. nk bugn de birok kimseler kendi hususi vazifeleri olduu halde ayr birtakm yerlerde de memur olabilirler ve oralarda da hizmet edebilirler. Mesela ttihat ve Terakki Cemiyeti azasndan birtakm zevat vard ki, bunlardan kimi mdafaai milliyede, kimi cemiyeti tedrisiyei slamiyede, kimisi de Hicaz shhye komisyonunda muvazzaf idiler ve orada alyorlard. Bu zevatn oralara girmesi nasl bu devairi resmiyei ilmiye veya shhiye olmak gibi dairei resmiyeden karlamaz ise, tekilat mahsusada, resmi olan bu dairede bulunmalar ve orada almalar, bu daireyi, messesei resmiye halinden karamaz. Saniyen mvekkillerimizin ahsiyet ve sfatlar hakknda baz mtaleat dermeyan edeceim: Arzeylediim vehile mvekkillerimizden bir ksm vkelay devlettendir. Vkela, Kanunu Esasi'mizin mevadd sarihasna gre devletin siyaseti umumiyesinden mtereken ve dairei nezaretlerine ait olan muamelattan dolay da mnferiden ve dahili dairei vazifesi olan ahvalden dolay da cezaen divanli huzurunda mesuldr. Kanunu Esasi'nin mevadd maruzas sarahati katiyesine iptinaen mesuliyet maddesi ne heyeti istintakiye ve iddia tarafndan ve ne de mahkemei devletleri tarafndan tefsir edilemez. nk, Kanunu Esasi'nin yz on yedinci maddesinin fkrai ahiresi mucibince tefsir salahiyeti Meclisi yan'a aittir ve ancak bu tefsiri Meclisi yan yapar. Nitekim heyeti yan, Meclisi yan zabtnamesinin 29 Kanunuevvel 334 tarihli zabtnamesinde mnderi olduu vehile tehcire katil faillerinin tecziyesinde hkmetin derecei faaliyetini anlamak zere Meclisi yan reisi sabk Ahmet Rza Bey tarafndan vki olan suale, hkmet namna cevap veren Adliye Nazr beyefendi, tehcir suretiyle ika edilen ceraimi dereceye ayrmt. YAN MECLS'NDE REDDEDLEN TAKRR Bunlardan birincisi: Divanli'ye sevki lazm gelen memurin tarafndan ika olunmas muhtemel ceraimdir. kincisi bunlarn gayr memurin canibinden ika olunan ceraim. ncs ehas diye tarafndan ika olunan ceraimdir. Hkmeti Osmaniye namna orada sz syleyen Adliye Nazr beyefendi, Meclisi yan'a bu yolda beyanatta bulunmu ve demiti ki: divanliye sevki lazm gelenler hakknda ve bu ilere taalluk eden ahvalde mddeiumumilerin hi bir takibatta bulunamayaca ve tahkikat esnasnda bu kabil ceraime msadif olursa bunu tespit ederek makam nezarete bildirmesi iktiza edecei ve Divanli'ye ait olan muhakematta ayan dikkat bir mesele vardr ki, o da, crm efrad ahali ile mterek olursa en byk mahkemeye tbi olmas kaidei hususiyedir: u halde Divanli'ye sevki lazm gelen mesailde efrad ahaliden bazlarnn methali olduu takdirde bu gibi efradn da kffeten Divanli'ye sevkleri icap eder. nk crm, ceraimi mrtebitedendir. Demek ki bu mesele Meclisi yan'da mzakere edilmi ve Meclisi yan'n karar, malum olduu zere, tefsir mahiyetini haiz bulunmutur. Verilen karar, dorudan doruya vkeladan olan vezatn Divanli'ye sevkedilmeleri ve hatta vkeladan gayr var ise onlarn da Divanli'ye sevkleri esas Meclisi yan'da inceden inceye mzakere edilmi ve Damat Ferit Paa hazretleri tarafndan Divanli tekili hususunun intihabat cedideye talik ve vkelay maznun muhakemelerenin divan harplere msaraaten sevki hakkndaki takrirleri mlkiye encmeninin mazbatasyla birlikte Meclisi yan'da mzakere edilmi ve Adliye Nazr arzeylediim vehile ifadatta bulunduktan sonra Ferit Paa hazretlerinin takriri Meclisi yan'ca reddedilmi ve Adliye Nazr'nn tefsir mahiyetinde Meclisi yan'da dermeyan ettii szler Meclisi yan'ca kabul edilmitir. Demek ki, Meclisi yan'n bu suretle vermi olduu karar, bir tefsir karardr. Onun iin yine tekrar ediyorum, ne mstantik, ne de makam- lii iddia ve ne de makam- devletleriniz Kanunu Esasi'yi tefsir edebilmek salhiyetini haiz olamazlar. Karar mezkur ile tehcir ve tekabbl ceraiminin vkelnn memuriyetlerinden hari olmayp umuru memurelerinden mtevellit olduu Meclisi yan'ca kabul edilmi ve vkelann Divanli'ye sevkleri Meclisi yan'ca takarrr etmiti. Bu kararn muvacehei ilmiyesinde heyeti celilelerince mevzuubahis davay ryete vazifedar olduuna dair karar verildii takdirde tabiidir ki, sadr- lahik hazretlerinin Meclisi yan'da

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
reddolunan takrirlerini mahkemei devletleri tervi makamnda telakki buyurmu olacak ki, bu da, Kanunu Esasi ile ne dereceye kadar kabili teliftir, buras da cayi teemmldr. te bu arzettiimiz esasata iptinaendir ki, mvekkillerimizin mevkileri hasebiyle kendileri ancak Divanli'de muhakeme olunabilir. Salisen, mvekkillerimize isnat olunan ceraimin mahiyet ve ekli kanunisi kararnamenin bir fkrai mahsusasnda beyan olunduu vehiyle, isnat olunan ceraimin mvekkillerimizin vazifeleri haricinde ceraimi diyeden madut olduu farz ve tasavvur edilse bile, bu misillu ceraimin mahalli ryeti yine iktiza eder. Cnk divanharpler istisnai mahiyeti haiz ve salahiyeti kazaiyeleri derecesi idarei rfiye kararnamesinde musarrah olduu vehiyle mahdut ve muayyen mahakimi hususiyedendir. Buras, yz yirmi be senesinden beri idarei rfiye altndadr. BAZI RK DDALAR stanbul'da ilan olunan idarei rfiye bir zamanlar Gazi Muhtar Paa kabinesi zamannda kaldrlm ve fakat memlekette grlen sar ihtilal zerine yeniden vazedilmitir. Zaten Kanunu Esasi'mizin 113'nc maddesi, idarei rfiyeyi tarif ediyor; diyor ki: Mlkn bir cihetinde ihtilal zuhur edeceini meyyed sar ve emarat grld halde hkmeti seniyenin o mahalle mahsus olmak zere muvakkaten idarei rfiye ilanna hakk vardr. darei rfiyeyi tarif ediyor: Kavanin ve nizamat mlkiyenin muvakkaten tatbikinden ibaret olup idarei rfiye tahtnda bulunan mahallin sureti idaresi nizam mahsus ile tayin olunacaktr, diyor. darei rfiye kararnamesi ekil ve suretinde olmak zere, neir ve ilan olunuyor ve idarei rfiyenin salahiyeti kanuni bir surette tahdit edilmi oluyor. Filhakika Kanunu Esasi'nin maddei maruzas, idarei rfiyeyi ihtilal haline hasretmesi, emniyeti hariciye ve dahiliye mevzuubahis olmas mtalaat akiranemizi tamamyla teyit eden vesaiki kanuniyedendir. nk Kanunu Esasi ile mutlaka bu suretle divanharplerin salahiyetleri tamamyla tayin ve tahdit edilmitir. Mvekkillerimizin Divanli huzurunda muhakemelerinden bir lahzack olsun sarfnazar eylesek ve idarei rfiye kararnamesinin haklarnda tatbikini kabul etsek bile mvekkillerimize isnat olunan crmlerin kararnamenin yedinci maddesi mucibince mahakimi adliye tarafndan ryet edilmesi lazm gelir. Divanharp mnhasran makamna kaim olduu mahakimi diyei cezaiyenin vezaifiyle mkellef olduundan bir mahkemei fevkalade olan ve en byk mahkeme telakki edilmesi lazm gelen Divanli'nin makamna hi bir sebep ve suretle kaim olamaz. Kezalik idarei rfiye kararnamesinin dokuzuncu maddesini aynen okuyorum: ''Divanharp mnhasran makamna kaim olduu mahakimi diyei cezaiyenin vezaifiyle mkellef olduundan idarei rfiye ilan olunan mahallin haricinde kin mahkemede baklan veya baklacak olan mahallin mahakimi diyesinin selahiyeti dahilinde olmayan bir ie mdahaleye hakk olamayaca gibi idarei rfiye altnda bulunan mevkiin mahakimi diyesinin idarei rfiye ilanndan evvel bir dereceye kadar ryet etmi olduu ilere dahi bakamayacaktr'' denilmekle Divanharp'in hem dairei selahiyeti, hem dairei kazaiyesi ve hem de vazifesi tahdit edilmi oluyor. Mahakimi diyenin bir dereceye kadar ryet etmi olduu ilere vaziyetten menedilen Divan Harp, nasl olur da en yksek mahkeme olan Divanli'nin deruhte etmi olduu bir ie vaziyet edebilir ve o ii grmek ister? Kezalik iddia ve kararnamede mvekkillerimizden vkelalkta bulunmu olanlarn ttihat ve Terakki cemiyeti Meclisi umumisinin azay tabiiyesinden bulunmalar hasebiyle cemiyetin tekilat hafiyesi tarafndan ika iddia edilen efali cinaiyeye muttali olduklar halde bilerek mzaheret ettikleri dermeyan olunmaktadr. Bu iddia ancak hafi cemiyetlere dahil bulunan ve cemiyetlerin hedef ve gayesini takip edenlere sari ve amil olabilir. Yoksa mcerret vkelyi devletin ttihat ve Terakki Cemiyeti meclisi umumisi azay tabiiyesinden bulunmalar keyfiyeti azay cemiyetten bazlar tarafndan hafiyen tekil edildii farzolunan cemiyeti hafiyeye mensubiyetlerine delalet edemez. Zaten bu sebebe mebnidir ki, byle bir iddia ve isnat ne iddianame ve ne de kararnamede mesbuk deildir. Farzmuhal olarak ttihat ve Terakki meclisi umumisinde azalk sfatn iddia-i vakiin sbutuna bir sebebi kafi addetsek bile anasr muhtelifeden mrekkep olan ttihat ve Terakki meclisi umumisi bilmum azasnn da mefruz cemiyeti hafiyeye mzaheretlerini kabul etmek lazmgelirdi. Filhakika bir mzaheret tarzndan olan bu isnat, Divaniyea mebusu merhum Fuat Bey tarafndan ita edilip vkelnn Divanli'ye sevki hakkndaki takrir muhteviyatnda da mevcut bulunuyordu ve bu isnat ile beraber ayr ayr bir takm efali crmiye atfedilmi olmasna nazaran itimai ceraim kaidei kanuniyesi mucibince bu ceraimin Kanunu Esasi mucibince Divanli huzurunda ryeti muktazidir. Msaade buyurulursa Sadettin Bey devam etsinler.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Sadettin Ferit Bey (Dva vekili) - Divaniye mebusu merhum Fuat Bey tarafndan verilmi olan takrir Meclisi Mebusan zabtnamelerinde muharrerdir. Orada hatr cizanemde kaldna gre on veya on iki bent zerine o kadar mull ve o kadar umumi surette dnlm ve yazlmtr ki, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin u memlekete ika ettii taavvur olunan veyahut tasavvur edilebilecek olan tekmil ef'ali ihata etmi ve tamamyla Kanunu Esasi'nin hududu dairesinde dnlerek gerek vkelnn Divanli'ye merbutiyeti dolaysyla onlar hakkndaki aksamn ve gerekse efrad ahaliden bulunan dier kesann yine bu mterek bulunulan fiilden dolay anlara tebaan Divanli'de muhakemesinin icras lazm gelecei dermeyan edilmi ve uzun uzadya terih ve izah olunmutur. Yine Meclisi Mebusan zabtnameleriyle ve netayici fiiliyesiyle sabit olduu vehile o takrir kabul edilerek tahkikat vazifesini icra edecek olan ubei mahsusasna havale olundu, tahkikat icra edildi ve u tahkikatn icrasyla isnat edilmi olan efalin bugn heyeti muhteremenize, divan celilemizde mevzuubahis olan ancak bir ksmdr. Bu cihetin tahkiki dahi yine bu ubede mevzuubahs bulunmutur. ubei tahkikiye malumu linizdir ki, bir czdr ve cz ise ya bilfiil mevcut veya bilkuvve mevcut olan bir kln parasdr. Fer'idir. Tabiri mahsus ile demin refik muhteremim Cellettin rif Beyefendi tarafndan bir heyeti istintakye eklinde gsterilmi olan bir heyeti tahkikiyedir, tahkik ise istintakn ekli umumisi olmak zere dorudan doruya Divanliye nisbet olunmakta tereddt edilmeyecek mertebededir. te bu suretle bu davaya Divanli vaz'yet etmese bile bir dava bir mahkemede derdesti tetkik ve tahkik iken ayn davann baka bir mahkeme tarafndan tahkik tetkik ve ryetine mesa kanuni yoktur. u msellem ve Kanunu Esas'nin yirmi nc maddesine mtenit olan u vazife hibir nazariye ve hibir itihad ahs ile tayir edilemez. Kararnamede mekkillerimizden baz zevat tarafndan esnayi tahkikte u vazife meselesinin dermeyan edilmi olduu zikrediliyor ve esbab mucibesile u talepleri reddediliyor. Tabiidir ki esnay tahkikte dermeyan olan bu itiraz mtekaddemin reddi zerine bir itiraz, bir vaziyeti kanuniye almak ihtimali yoktur. nk Divanharbi mahsusun u noktai nazar da ne ekilde, yani bu heyeti tahkikiye mukarreratn ne derece zerine tetkik etmek imknyla mcehhez bulunduu malum deildir. Binaenaleyh hukuku umumiyeden ve mahkemenin salahiyetinden bahsetmei tabiidir ki, bugn mahkemei liyeniz huzurunda ispat vcut etmeye talik etmi bulunuyorlar. Efendim, Kararnamede; vkelnn vazifelerinden mtevellit bir crm siyasileri olursa Divanli'ye sevkolunurlar ve doksan ikinci madde ile Kanunu Esasi'nin otuz nc maddeden evvel eer otuz birinci maddeyi tetkik etmi olsa idiler, demin refik muhteremim Cellettin rif Bey tarafndan pek vkfane arzedilmi olan otuz birinci maddede vkelnn ne gibi ahvalden dolay Divanli'ye sevki lazm gelecei musarrah bulunduunu tahattur eder ve otuz nc maddeye temas etmek lzumunu hissetmezdi. Halbuki otuz nc madde yine heyeti tahkikiyenin vazife iddiasn red yolunda ittihaz ettii karar teyit etmiyor. Efendim, madde gayet sarihtir, orada vkelnn vazifei memuriyetinden hari srf zatlarna ait denilmitir. imdi burada kanunun istimal ettii bir kelimeyi herhalde imale etmek, ihmal etmemek muktaziyat kanuniyeden olduu gibi vazifei memuriyetlerinden hari demekle vazifei memuriyetleri dahilinde bulunan ahvalin Divanli'ye aidiyeti tekrar teeyyt ettikten sonra srf zatlarna ait, yani bir crm ahsi, ehas adiyei saireye vukubulan taarruzlar; mesela vkeldan birisinin yolda birisine bir tokat atmas, tahkir etmesi, yahut o ahsa ait olarak bir sahtekarlk fiili irtikap etmesi gibi ahval ki, bu fiil o memurdan yani o zattan sanati memuriyeti itibaryla deil, sfat zatiyesi itibaryla sadr olmu bulunuyor. Yoksa vazifei memuriyeti itibaryla yaplmasna veyahut yaptrmamaya dikkate mecbur bulunduu ahvali yaptrmamas gibi ehas saireye kar vukubulmu olan ceraim, otuz birinci madde mucibince dorudan doruya Divanli'ye aittir. Heyeti tahkikiyenin u fiilde crm siyasi mahiyeti tasavvur etmesi bizce zayf bir nazariye halinde kalm oluyor. nk bunu def ve red yolunda doksan ikinci maddeye temessk etmiler. Doksan ikinci madde; vkel ile mahkemei temyiz resa ve azasnn ve zat ve hukuku ahane aleyhinde harekete ve devleti bir hali muhataraya ilkaya tasaddi eyleyenlerin muhakemesine attir; deniliyor, binaenaleyh vkelnn Divanli'ye gitmesi lazm gelir. Ve dava u ekli siyaside olmasyla mukayyettir. Buraya kadar izah ettiimiz nazariyelere heyeti tahkikiyenin maksadna vusul arzusuyla vasl oluyoruz. Halbuki bu madde Divanli'nin teekklne taallk ediyor ve fasl Divanli deniyor. doksan ikinci madde orada balyor. Evvela Divanli'nin sureti teekklnden bahsediliyor sonra da deniliyor ki: ''Vazifesi vkel ile mahkemei temyiz resa ve azasnn ve zat ve hukuku ahane aleyhinde harekete ve devleti bir hali muhataraya ilkaya tasaddi eyleyenlerin muhakemesidir.'' Bu fkrada evvela vkeldan bahsediliyor; demek ki, Divanli'nin vazifesi evvela vkely muhakeme etmektir. u kayd mutlak tabiidir ki, vkelnn Divanli'de muhakemesini istilzam eden hususattr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Evet, Divanli'nin vazifesi 31'inci maddenin sarahati ve 33'nc maddenin teyidi ile vkelnn Divanli huzurunda ryet edilecek davalarn ryet ve tetkik etmek, ikincisi mahkemei temyiz resa ve azasnn muhakemesidir. Malmulinizdir ki, Mahkeme-i temyiz mmlmahakimdir, onun fevkinde bir mahkeme yoktur. derecat itibaryla mehakimi resa ve aza ve eczasnn nerede muhakeme edilecei malm ve musarrahtr. Mahkemei temyiz azasnn fevkinde bir mahkeme bulunmadndan ve onlara tevdi edilmi olan vezaif ruhu adalete temas tam halinde bulunduundan gerek kasd mahsus ile, gerek vazife memuriyetini suiistimal neticesi olarak ika edilmi olan crmden mtehassl zarar telafi etmek iin baka bir makam kalmadndan... Reis - Bunlar malm eyler mekkillerinize ait olan vukuattan bahsediniz. Sadettin Ferit Bey (Devamla) - Binaenaleyh u noktai nazardan mahkemei temyiz azasnn vazife ve memuriyetlerinden mnbais olan fiilleri yine Divanli'ye girecektir. Dier hususattan dolay tatvili makale lzum grmyorum. imdiye kadar irat etmi olduumuz u vazifei itiraz vkely sabkai devletten bulunmu olan mekkillerimize ait gibi gryoruz. Fakat esas itibaryla Divanli'ye ait olmayan bir fiil ile tecrim edilmi olan, hemfiil addedilmi bulunan zevatn ef'alinde zimethal olmak zere bulunurlar. Tabiidir ki, hazr bilmuhakeme olan deil, dorudan doruya faili asil gibi itham edilmi vkel da bulunuyor. Fer'an zmethal olmak itibaryla u crmn mekkillerimizi zrar etmek ihtimali olsa dahi evvelce de arzedilmi olduu zere fer'iyet itibaryla crmn mahalli tetkiki, mahalli ryeti Divanli olunca bundan mrtebit olmak dolaysyla Divanli'ye zaten Divanharb'e merbut olmad tasavvur edilen zevatn dahi u hakkmz dermayan etmeye haklar olaca derkrdr. nk Divanli davaya vaziyet etmi ve davay ryete balam ve en byk mahkeme olmak dolaysyla tekmil deaviyi ryet etmesi lazm gelir. Adaletin salim bir srette ve tarik kanunide cereyan etmesi iin byle olmak icap eder. Reis Paa hazretleri, refik muhteremim Cellettin ?rif Beyefendi tarafndan mukaddemede arzedildii vehile divan muhteremenize kar emniyet ve itimat nmtenahidir, fakat bizim bir vazifei kanuniyemiz var ki, mvekkillerimiz hakknda yaplacak muhakemenin herhalde mercii mahsusunda ve onlar hakknda verilecek hkmn ve o hkm ita ile mkellef olan zevat tarafndan verilmesini talep etmektir. MAHKEMENN SELAHYET MESELES Reis Paa hazretleri, bizim bu vazifei itirazmz esasen bu davay heyeti muhtereme ryet ediyor diye deildir. Heyeti muhteremeniz bizi yeni dinliyor. ihtimal bizim tarafmzdan vaki olmam olsa bile dorudan doruya mahkeme tarafndan da nazar dikkate alnabilir. Bu cihet heyeti tahkikiyede mevzuu bahis olmutur ve biz de bu hakk her zaman dermeyan etmek vaziyeti kanuniyesini haiz bulunmu oluyoruz ve bunu imdi dermeyan ediyoruz ve diyoruz ki: heyeti muhteremeniz kendi huzuruna gelen u davay ryete salahiyettar olmadna karar ita buyursun. nk malumu linizdir ki, mahakimin derecata taksimi byk bir kaideye, byk bir hikmete mstenittir. Mahkemei muhteremenizden sdr olacak mukarreratn divan devletlerinin tekiline dair ilan edilmi bulunan kararname ile meyyettir. Binaenaleyh divannzn kudret ve salahiyeti hkmiyesi pek vasi ve pek katidir. Fakat bu salahiyet ve katiyetlerin hadiseye keyfiyeti tatbikini takdir edecek bir divan umumi bir mahkemeyi tarih ve btn bunlarn fevkinde her ferdin icraatn cerh veya muaheze edecek bir de mahkemeyi kbra vardr. te biz de bir taraftan halifei zianiyle milyonlarca afradyla tamamii ahkmn muhafazaya yemin ile teyit edilen Kanuni Esasimizin muvacehei maddisinde, dier tarafdan Mahafetallah terkibile telhis olunan btn mukaddesatn huzuru manevisinde tarihin heyeti celilenize tahmil ettii en ar vazifei adaleti ifaya davet ediyoruz ve davann heyeti celilenizin salahiyeti haricinde bulunduundan bahsediyoruz. Mahmut Mahir Efendi (Dava vekili) - Efendim. Sadettin Ferit Bey, itimai ceraimden bahsettiler, ezcmle mvekkilim brahim Bey, vazifei memuresinden mutevellit siyasi ve gayri siyasi birtakm ceraimden dolay Divanli'nin heyeti tahkikiyesine, yani Meclisi Mebusan'n ubei mahsusasna celbolunuyor. Makam iddiann kararnamesinde Divanli'nin vazifesine tecavz edilmeyeceinden bahsedildi. Demek ki, mvekkilim brahim beyefendi'ye mahkemei liyelerine sevkedilen crmden maada, bir crm isnat olunuyor. u halde kendilerinde itima ceraim var demektir. Ceraimi itimaiye halinde mecmu ceraimin kffesi birden muhakeme edilir. onlarn en ar hakknda hkm sdr olur. En ar cezay mstelzim olan hkm, dierlerinin yerine kaim olur. Yoksa ceraim tefrik edilerek bir ksm bir mahkemede, bir hkme iktiran, dieri dier bir mahkemede bilmuhakeme hkme iktiran etmek yani, ayr ayr crmler iin ayr ayr hkmler vermek caiz olmaz. Binaenaleyh kendileri haklarnda dier mahkemede derdesti ryet olan bir dava iin madem

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
ki Divanli'ye ait olan davaya mahkemei lileri vaziyet edemiyor, dier bir mahkemenin vaziyet etmi olduu bir crme vaziyet etmemek icap eder. nk bu halde, yani itimai ceraim halinde tetkiki ve ayr ayr muhakemesi kanunen caiz olamaz. Cemal Moll Bey - Reis Paa hazretleri, bendeniz de refik muhteremime itirak ediyorum. Dier bahisler kendi ahsma ait baz mlahazattan ibarettir. Vazife meselesini tekrar ediyorum. Mustafa Nazmi Bey (Mddeiumum) - Dermeyan edilen vazife ve salahiyet meselesi hakknda bendeniz de noktai nazarm arzedeceim. cras talep olunan muhakemenin (iitilmiyor sadalar) Bu Divanharb'e mi, yoksa Kanuni Esasi'nin tayin ettii Divanli'ye mi aittir. Bu cihetin tayini isnat olunan crmlerin umuru memureden mnbais olup olmadnn tayinine mtevakkftr ve kararnamede ve ithamnamede iddia olunan crmler memuriyet itibaryla tahadds etmemi, merkezi umumide ve merkezi umuminin itimai umumisinde tahadds etmi ceraimden dolaydr. u halde, sureti sevki dava vazifei memureden mnbais olmak zere telakkiye msait deildir. brahim Bey hakkndaki ceraimi itimaiye meselesi henz malm deildir. Baz evrakn, Meclisi Mebusan'dan mddeiumumilik makamna gnderildiini haber verdiler. Eer bu crmn hini muhakemede vazifei memureye taallku tahakkuk ederse, olvakit nazar dikkate alnabilir. Vazife ve salahiyet meselesi katiyen mevzuubahis olamaz. Fakat hali hazr itibaryla bu mahkemei liyenizin dairei salahiyetindedir. nk sevki dava undan ibarettir. Kararnamede kraet olunan srf ahsi ceraimdir. Eer hini muhakemede yle olmad tahakkuk ederse olvakit nazar dikkate alnabilir. Reis - Lazm gelen tahkikatn ifasndan sonra kararmz tebli edeceiz. Perembe gn saat birde inallah ikinci muhakemeye mbaeret ederiz. BRNC MAHKEMENN SONU Divanharp cezay mucip be fiile istinat ederek, devlet nazrlarndan sadrazam, harbiye nazrn, bahriye nazrn ve maarif nazrn idama mahkm etmi ve ayn kabineye dahil olup mahkeme huzuruna bizzat km olan telgraf nazrn beraet ettirmitir. Mahkmlarn susuz olduunu ve hkimlerin iledikleri cinayeti memleketin efkr umumiyesi ve btn dnyann nazarlar karsnda ispat iin bu be fiili srasyla tetkik etmek kifayet edecektir. Madde 1 - Divanharp'te ryet olunan muhakemat neticesinde tahakkuk eden Trabzon, Yozgat, Boazlyan taktil cinayetinin ttihat ve terakki erkanndan bulunanlar tarafndan tertip ve icra ettirildii ve esnayi mdafaada dermeyan olunduu gibi mezkur cinayetin vukuundan sonra haberdar olanlar bulunduu farzolunsa bile ittiladan sonra dahi men'i tekerrr ve evvelkilerin mtecasirleri hakknda birgna teebbsatta bulunulmam olmas. Evvela: Eer cinayetlerin ttihat ve Terakki Cemiyeti reisleri tarafndan tertip ve icra edildiinin anlalm olduu iddia ediliyorsa, kararda bunlarn kimin tarafndan ve ne ekilde tertip ve icra edildii zikredilmemektedir. Mantkan hep faraziyelere istinat edeceiz. ddia edilen bu muameleler ttihat ve Terakki Cemiyeti azalar tarafndan ahsen yaplm veya devlet memurlarna nfuz ve tesir edilmek suretiyle yaptrlmtr. Eer bunlar ahsen yaplmsa, bu takdirde ahsen ilenen bir cinayetten dolay btn frkann ve hkmetin de mesul tutulmalarna tabiidir ki, lzum yoktur. Bilakis devlet memurlarna nfuz ve tesir yapld iddia edilmek isteniyorsa, bu takdirde ttihat ve Terakki komitesi azasnn hkmete kar mevvik ve muharrik mevkiinde olmad da tabidir ve btn mesuliyet de bu nfuz ve tesir altnda hareket etmi olan memurlarn zerine dmektedir. SUSUZLAR MAHKM EDLYOR nc bir imkn da, ttihat ve Terakki Komitesi azasnn hkmet memurlaryla birlikte hareket etmi olmasdr. Bu takdirde ise gerek cemiyetten dolay birlikte hesap sorulmas ve bunlarn mahkm edilmesi lazm gelir. Buna mukabil mahkm edilen kabine azalar arasnda, Ermeni tehcirleri esnasnda Suriye'de bulunan ve binaenaleyh bu ilerle hibir alakas olmayan Bahriye Nazr Cemal Paa da vardr. Kendisine bilakis Ermeni cemaatler o mntkalara gnderilen Ermeni muhacirlere gsterdii iyi muamelelerden dolay mteaddit defalar kranlarn bildirmilerdir. Maarif Nazr Doktor Nzm Bey, mtarekeden ancak ay nce kabineye girmi ve kabinenin tehcir mnasebetiyle ald tedbirlere hibir suretle itirak etmemitir. Bu noktalar hi nazar itibara alnmad iin, harp divannn isimleri kendisine bildirilmi olan ahsiyetleri hibir delil aramakszn, dorudan doruya lme mahkm ettii anlalyor. Saniyen: Mahkmiyet sebebi olarak - mdafaaya gre cinayetlerin ikandan sonra bundan haberdar olan kimseler varsa bunlarn bu cinayetlerin tekerrrne mani olmadklar ve failler

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
aleyhine hibir teebbste bulunmadklar ileri srlmtr. O srada stanbul'da bulunmayan Cemal Paa'nn bundan baka bu hadiselerle dorudan doruya hibir mnasebetleri olmayan Maarif, Ticaret, Evkaf, Nafia ve Harciye Nazrlar gibi ahsiyetlerin sonradan renmi olduklar fazedilebilir. Bu ahsiyetlerin malmat edindikten sonra, mani olmak iin hibir teebbste bulunmam olmalar mahkmiyet iin bir sebep olarak kabul edilmektedir. Bir kere mahkmlardan Cemal Paa bizzat Suriye cephesinde kumandanlk ederken iddia vehile Boazlyan ve Yozgat'ta ilenen cinayetlere nasl mani olabilirdi. Sonra o zaman kabineye dahil olmayan Doktor Nzm Bey ne yapabilirdi? Mahkmlar arasnda Cavit Bey de bulunuyor. Bu zavall da harp ilan yznden kabinede hkim olan noktai nazar ihtilaf neticesinde istifa etmi ve Ermeni tehcir hareketi tamamyla bittikten sonra srf benim srarm zerine ve vatana hizmet etmek maksadyla yeniden kabineye girmiti. Gerek Doktor Nzm Bey ve gerek Cavit Bey hadiselerin vukuu srasnda hususi birer fertten baka bir ey deildi. u halde, hususi fertlerden birine verilen cezann bu maznunlara da verilmesi lazm gelirdi. DAHLYE NAZIRININ VAZYET imdi meseleye ithal edilmi olan dier nazrlara ve zellikle Dahiliye Nazrna gelelim; Yukarda da iaret ettiim gibi Ermenilerin sevkyat esnasnda ilenen baz cinayetlere onlarn ikandan sonra haberdar olmutum. Derhal tekerrrne mani olmak ve sulular cezalandrmak iin icap eden tedbirleri aldm. Bu tedbirlerin neticesi olarak faillerin bir ou lme mahkm edildi ve bir ksm da muhtelif cezalar yedi. Dahiliye Nezareti derhal Anadolu'nun muhtelif yerlerinde tahkikat yapmak ve tehcir srasnda ilenen cinayetlerin faillerini hemen mahalli mahkemelere ve Divanharplere teslim etmek zere memleketin en yksek memurlarndan mrekkep drt tahkikat komisyonu gndermitir. Bu ahslar acaba vazifelerini yapmamlar mdr? Eer yapmadlarsa onlarn da mahkeme huzuruna arlmalar icap ederdi. Temyiz mahkemesi ve cinayet mahkemesi reisleri kezalik ray devlet azalar bugn mstantik karsnda ifade vermediklerine ve mesul tutulmadklarna gre bunlarn vazifelerini yapm olduklarna kani olmak icap eder. Bu halde, Dahiliye Nazr da hadiseleri rendii zaman failleri derhal takip ettirmi ve tekerrrne mani olmak iin icap eden tedbirleri almt. Binaenaleyh birinci madde iin ademi mesuliyet kabul lazmdr. UMUM HARB'N LANINDAN KMLER MESULDR? Madde 2 (aynen). - Reisi umumi sadresbak Sait Halim Paa, seferberliin bidayetinde sahilhanesine davet eyledii merkezi umumi azalarna harbe itirak etmek pek muhataral olduu ve devlet iin en iyi vaziyetin bitaraflk olaca hakknda izahat ita ve delail irae eylemi olduu halde kabul ettiremediinden harbe itirak edilmi olduunun meclisi mebusanda ita eylemi olduu ifadat mazbutas mnderecatndan anlalmas ve ttihat ve Terakki murahhas mesullerinden Rza Bey'in esnayi muhakemesinde Trabzon'da tekil olunan etelerden ilan harb beklemeksizin Rusya memaliki dahiline sevkettii ehas vastasyla tecavzatta bulunduunu itiraf etmesi ve harbin meclisi vkelaca taht karara alnmakszn ilan ettirilmesi zerine ol zaman Maliye Nezaretinde bulunan Cavit Bey'le Nafia Nazr rksulu Mahmut Paa ve Posta ve Telgraf Nazr Osman ve Ticaret Nazr Sleyman Elbistani efendilerin istifalar delaletleriyle harbin heyeti mesulei vkelnn kararlar ile ilan edilmeyip, ttihat ve Terakkice mltezim ve tasammm olmas hasebiyle ihtiyar olunmu id. Bir kere seferberlik bildirilirken hibir zaman harbe itirak mevzuubahis olmam ve bylece bir toplantya itirak iin hibir zaman davet vaki olmamtr. Eer Sait Halim Paa bunu hakikaten sylemise son ayan teessf hadiseler yznden fikirlerinin teevv etmi olduunu kabul etmek icap eder. Seferberlik balarken Nazrlar arasnda bunun umumi mi, mahdut mu, yoksa mahalli mi olmas icap edecei meselesi domutur. Harbiye Nazr umumi seferberlii teklif etmiti; Nafia Nazr Mahmut Paa ve Maliye Nazr Cavit Bey bunun aleyhinde idiler. Fakat Enver Paa teklifinde srar ettiinden, onlar da umumi seferberlii kabul ettiler. Trkiye seferberlikten ancak ay sonra harbe girmeye mecbur kalmt. Trkiye'nin harbe ne ekilde girdii de yukarda etrafiyle izah edilmitir.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
- Fakat byle bir toplantnn yapldn kabul edelim, siyasi bir frkann veya herhangi bir birliin azasnn hususi bir noktai nazara sahip olmak ve bu kanaati aka sylemek hususundaki hakkna hangi kanuna msteniden mani olunabilirdi. Kanaat ve dnlerini serbeste syledikleri iin lme mi mahkm edilmeleri lazm gelir? Bundan daha manasz bir hkm tasavvur olunabilir mi? HARC SYASETTEN MESUL OLANLAR Harici siyasetten dorudan doruya sadrazam ve Hariciye Nazr mesuldrler. O srada her iki vazifeyi de Sait Paa ayn zamanda zerine almt. Eer o, noktai nazar da kendi kanaatyla telif edemiyor idiyse, ay sonra harp itinab kabil olmayan bir hal ald zaman niin istifa edip ekilmedi? stifa etmediine gre onun da harbe itirak lzumuna kani olduunu kabul etmek icap eder. Saniyen: Rza Bey'in harpten nce Rusya'ya eteler gnderildiini itiraf ettiinden bahsedilmektedir. Mtekait bir zabit sfatyla prensiplerine sadk olan Rza Bey - birok emsalleri gibi - seferberlik balangcnda frka ile olan mnasebetlerini kesmi ve bir harp ihtimalini dnerek kendini harbiye nezareti emrine hazr tutmutur. Btn bu gibi zabitlere kolordularn resmi olmayan makamlarnda vazifeler verilmitir. Harp balangcndan evvel her kolordu hazrlklarda bulunmak zere dman tarafna casuslar, muharrirler ve dier ahslar gndermek hakkn haizdir. Bu gibi ahslar yakalandklar takdirde, dman devlet tarafndan ceza grrler. Fakat kendi ordusunun sonraki harektn teshil eden kimselerin kendi devleti tarafndan lme mahkm edildiine hibir devletin tarihinde tesadf etmeye imkn yoktur. te bu vak'a da bizim tarihimizde vuku bulmutur ve hem de tarihimizi lekeleyebilecek bir ekilde. DAM N LER SRLEN DELL Salisen: Harp, Nazrlar Meclisi'nin karar olmakszn ilan edilmi olduundan, nazrlardan Cavit Bey, Mahmut Paa, Oskan Efendi ve Elbestani Efendi istifalarn vermilerdi. Bundan ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin harbi istemi ve aram olduu neticesini karmak istiyorlar. dam iin bu bir delil olarak ileri srlyor. Yukarda hususi bir faslda zikrettiim gibi harp de facto ilan edilmi deildir. Fakat ''Gben'' Karadeniz'de Rus donanmasyla arptktan sonra harp bir emrivaki halini almtr. Nazrlar Meclisi'nde bu emri vakii nlemek, imdi dahi harbe girmemek karar alnmtr; fakat, Nazrlar Meclisi'nde tilaf devletlerinin artlarnn kabul hakknda yaplan mzakerelerde noktai nazar ihtilaflar hasl olmutur. artlarn kabul aleyhinde olanlar harbe itiraki kabul etmi oluyorlard. Sadrazam uzun tereddtler ve srekli mzakerelerden sonra nazrlar meclisinde alenen ve sarahaten harbe itirake karar verdiini bildirdii zaman aksi fikirde olanlar Kanunu Esasi mucibince istifalarn verdiler. Sadrazam, kabinesini tamamladktan sonra mesul nazrlar meclisinin karar zerine hkmetin program ilan edildi ve harp ilan alakal makamlara bildirildi. Btn hadise bu ekilde cereyan etmi olduundan harbin mesul Nazrlar Meclisi'nin karar olmakszn ilan edildii yolundaki iddialar ak bir yalandan ibarettir ve hem de szleri delil olarak kullanlan Cavit Bey ve arkadalar tarafndan meydana karlan bir yalan. Madde 3 (Aynen). - Sadr esbak Ahmet zzet Paa hazretlerinin ifadat mazbutalarndan istinbat olunduu zere Harbiye Nezareti'nden istifa eylemelerinin frkann mdahalesi zerine hasl olan ihtilaftan msbais bulunmas. Mahkeme kararnn bu maddesi btn eserin ahikasn tekil etmektedir; burada hukuki bir gr siyasi bir grle birlemektedir. Frkann mdahalesi yznden bir nazr vazifesinden ekildii iin kabinede kalan meslektalar lme mahkm edilmektedirler. nk bu da idam kararnda bir sebep olarak gsterilmektedir. Bu zavalllar bunu yazarken ne memlekette brakaca ne de Avrupa'da husule getirecei tesiri dnm deillerdir. Bu kimseler meruti idareye sahip memleketlerde nazrlarn makamlarn ekseriya bir frkann mdahalesi yznden husule gelen noktai nazar ihtilaf neticesinde terkettiklerini hibir zaman iitmemilerdir. O srada Maarif Nazr Emrullah efendi, Maliye Nazr Nail Bey, hatta Hseyin Hilmi Paa, cemiyetin mdahalesi neticesinde hasl olan noktai nazar ihtilaf yznden makamlarndan ekilmilerdi. Yukardaki kaideye gre bu kabinenin btn nazrlarnn idama mahkm edilmeleri icap ederdi. Bu madde hakknda fazla sz syleyecek deilim. Ve noktai nazar ve kanaatlerini izhar etmek iini makamlarn ayn ekilde terk etmi olan parlamentocu nazrlara brakyorum. Byle gln bir

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
netice hakknda ancak onlar hkm verebilir. Sadece bizim memleketimiz iin yeni bir misal olarak ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin mdahalesiyle uyuamamas yznden vazifesinden ekilmi olan Ali Kemal Bey'i zikretmekle iktifa edeceim. KASTEN TAHRF EDLEN HADSELER Madde 4. (Aynen) - ttihat ve Terakki stanbul merkezince, iae ilerine memur edilen ve bilahare memuriyeti meclisi umumi ve kongrede kabul olunan stanbul murahhas Kemal Bey'in tekil etmi olduu evvelden bir heyeti tccariye ve badeh baz irketler ve cemiyetlerle muamelat ticariyeyi yeddi inhisarlarna alarak halkn varn younu ellerinden alm olmalarndan serveti umumiyenin ehas mahdudeye ve salifzzikir irketlere intikal ettirilmesi hem birok Osmanllarn noksan tagaddiden ya mall kalmalarna veyahut vefatlarna ve binnetice kuvvay mdafai devletin tenakusuna sebebiyet verilmi olduu ve ayn zamanda hkmete ait vezaife ttihat ve Terakki stanbul merkezinin mdahale ettirilmi bulunduu 1332 (1917) senesi kongresinde kraet olunup maattakdir kabul olunan layiha hakkndaki istihaza cevaben ehremanetinden mevrut tezkerei cevabiye melfutatndan msteban olduu. Bu ksmn siyasi hasmlara kar, delil ve vesika ibraz lzumu hissedilmeksizin, srf propaganda maksadyla yazlm olan bir gazete makalesinden aynen alnm olduu grlyor. Kongrenin mevzuubahis olan kararn okumak lzumu dahi hissedilmi deildir. Ticari birliklerden, irketlerden bahsediliyor, fakat bu irketlerin kimin tarafndan kurulduu, tahdit olunan ticaretin neden ibaret olduu ve bu tahditlerin mul hakknda hibir sz sylenmiyor. imdi elime geen stanbul gazetelerinde ayn irketlerin hl almakta olduunu ve ticaretlerine devam ettiklerini gsteren ilanlarn bulunmas ayan dikkattir. Demek ki, bu ticaret birlikleri ve irketler hl feshedilmemi ve mahkemece de hl mesul tutulmamtr Bu ksmda hadiseler kasten tahrif edilmi ve sinsi bir ekilde deitirilmitir. Mahkeme bir vakaya dayanmadan ve muayyen madde zikretmeden ttihat ve Terakki frkas aleyhine propaganda yapmaktadr. Hakikatte ise bu irket ve birlikler bu ksmda zikri geen ve iddianamede esas ittihaz edilen halleri nlemek hususunda btn kuvvetleriyle alm ve bunda da ksmen muvaffak olmutur. ehremaneti, dier Avrupa ehirlerinde olduu gibi, muntazam bir tekilata sahip olmadndan ehremini ilk harp senelerinde stanbul salahiyeti murahhas Kemal Bey'i ve arkadalarndan bazlarn hububat satn almak, ekmeklerin piirilmesine ve tevziine nezaret etmek zere kullanmtr; nk. Kemal Bey, komitenin merkezi idaresinin salahiyetli mmessili sfatyla muhtelif loncalarla sk bir temas halinde idi. Kemal Bey, bu ileri kendi namna ve ahsen grmtr. Fakat Kemal Bey'in btn muameleleri ehremanetinin kontrol altnda idi. Kemal Bey ve arkadalar bu ii milli bir vazife saymlar ve mukabilinde hibir ey beklemeksizin gece gndz almlardr. Bunlar gibi dnmeyen ve ahsiyetlerini tanmayan kimseler, yukarda verdiim izahata inanabilecek haleti ruhiyeye malik deillerse bu, hakikatte hibir deiiklik yapmaz. Ekmek satndan tutarn bu anda hatrlayamadm pek byk kazan elde edilmitir. Mesela 57 paraya satlmas lazm gelen bir ekmek 2 paralk sikkeler mevcut olmadndan bu fiyata satlamad gibi, 55 paraya da satlamayaca iin 60 paraya satlmtr. Bu satlardan byk meblalar elde edilmitir. Alakal ahsiyetler sahipsiz olan bu paray bir taraftan iktisadi hayat canlanacak dier taraftan halkn hayati ihtiyalar ucuzlatlacak ekilde sarfetmeyi dnmlerdir. Bunun iindir ki, hususi sermayelerle irketler kurulmu ve sahipsiz olan bu para da, sonradan elde edilecek kazanlarla bir slam bankas iin sermaye temin etmi olmak maksadyla bu irketlere yatrlmtr. Kemal Bey ve arkadalar bu suretle hareket etmekle mahdut kimselerin itirak ettii bu irketlerin servetini arttrmak deil, bilakis irketlerin servet biriktirmelerine mani olmak istemiti; ite bunun iindir ki, birok ahslar kendilerine dman olmutur. Bu dmanlar arasnda her trl insanlar bulunuyordu: Mslman, Hristiyan ve Yahudi tccarlar ve mteebbisler. Yalan haberler yayarak efkr umumiyeyi tahrik etmek hususunda bunlar Divan Harp'ten ziyade almlardr. Bu dedikodular o srada kongre halinde toplanm olan ttihat ve Terakki Komitesi'ni frkann en tannm bir azas aleyhine yaplan ithamlar tahkik etmeye ve Kemal Bey'den izahat istemeye sevketmitir. Tahkikat bitirilip verilen izahat da renildikten sonra, Kemal Bey'in srf ahsi gayreti ile vcuda getirmi olduu bu teebbsleri tasviben tanmak icap etmitir. Suiistimal yerine

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
yirminci asrda emsaline az tesadf edilir bir fedakrlk ve paraya kymet vermemek grlmtr. Sonradan btn izahat vesikalaryla birlikte bror halinde neredilmitir. Bu vakann da yukarda ana hatlar gsterilen ekilde cereyan etmi olduunu binlerce stanbullu teyit edecektir. Bugn Bahriye Nezareti'nde bulunan ayan azas Salih Paa da bu dedikodular tesiri altnda kalarak benden izahat istemiti. Bu izahat Kemal Bey'den aldktan sonra onun teebbslerini takdir etmi ve bu kadar ok kimse tarafndan bilinen bir ite suiistimal mevzubahis olamayacan sylemitir. Muhakeme esnasnda idare merkezi azalarnn srarlarna ramen, Kemal Bey'den bu hususta izahat istenmemi olmas ayan teessftr. denilebilir ki, Divanharp de neticede kongre gibi tasvip etmek mecburiyetinde kalmaktan korkmutur; nk yukarda zikredildii gibi, hakikaten btn dmanla ve hasmla ramen irketlerin hl devam edii yaptklar muamelelerin temiz ve lekesiz olduunu gstermektedir. Fakat btn bu meseleyi Divanharbin tahrifen tasvir etmi olduu ekilde kabul edelim. Bu takdirde Kemal Bey'in ahsi hareketlerinden dolay kabine azalarn ve bilhassa bizzat muameleler aleyhinde olmamakla beraber bunlarn ekli aleyhinde bulunmu olan zavall Cavit Bey'in idama m mahkm edilmesi icap ederdi; adalet byle mi tecelli eder? Madde 5 (Aynen) - eyhlislam esbak Musa Kzm Efendi'nin Meclis yanda mahakimi er'iyenin Adliye Nezaretine nakli mzakere olunduu srada irat olunan suale cevaben: ''Benim reyimi sual etmeyiniz. Bunu frka byle istiyor, byle olacak'' demi olmas ve esnay muhakemede hususu mezkru tavzih ve tasdik eylemesi dahi frkann devlet umuruna mdahalesini gsterdii. te blda ta'dat olunan mevadd hamse ve tevatren ayi olan ve netayicile hususat saireden devletin umurunda bir ksm mhimmini vkely devletin rey ve itihatlaryla temit eylemelerine meydan verilmeyerek mal ve makasidi hususiyeye gre bilmdahale sevkedilmi olmalar tahakkuk eylediine binaen hkmeti Osmaniyenin ekli kanunisini vcude getiren kuvay selse fevkinde drdnc bir kuvvei tehdidiye'' bulunduu. Bu ksm da, dierleri gibi o ekilde kaleme alnmtr ki, mahkmlarn efkr umumiye nazarnda kendilerini kolayca mdafaa ve masumiyetlerini ispat edebilmeleri imkn verilmemitir. Divanharp azalarnn asker oluu tekilat esasiye ve frka meseleleri hakknda hibir fikirleri olmadn gstermeye kafidir; bu itibarla bu bakmdan mazurdurlar. Fakat Divanharb'in verdii karar sadrazamn tavassutu ile zat ahaneye arzedilmitir ki, bu da sadrazamn bu gln meselede itiraki olduunu gsterir. er'iye mahkemesinin Adliye Nezareti'ne balanmas devletin icrai kuvvetine taalluk eden bir mesele deildir. Bu devletin esas tekilatnn ehemmiyetli bir meselesidir. er'iye mahkemelerinin slah senelerden beri ttihat ve Terakki Komitesi programna ithal edilen bir meseledir. Fakat er'iye mahkemelerinin Adliye Nezareti'ne balanmas ancak kapitlasyonlar kaldrldktan sonra hkmet tarafndan nazar itibara alnm ve Meclisi Mebusan'daki mzakereler esnasnda frkaya hkmeti takviye etmek imkn vermi olmak iin bu tadilin programa ithali kongreye teklif edilmitir. Kongrede, leh ve aleyhte birok noktai nazarlar ortaya atlmtr; programa alnmasna byk bir ekseriyetle karar verilip hkmet de bunu Meclis'e teklif etmeyi kabul edinceye kadar uzun mzakereler cereyan etmitir. Hissettiime gre Musa Kzm Efendi, o zaman srf ahsi tereddtler yznden tatbik glklerinden bahsetmitir. Fakat teklif byk bir ekseriyetle kabul edilince onun tereddtleri de zail olmu ve beyannameyi kendisi de imzalamtr. Fakat bir kere aksini kabul ederek kendisinin bu teklife muhalif olduunu dnelim. Her nazr bir meselenin leh ve aleyhindeki kanaat ve grn izhar ve mdafaa edebilir ve eer kendi kanaati lehine rey ekseriyeti temin edemezse, ya ekseriyetin noktai nazarna iltihakla mevkiini muhafaza eder veyahut da kendi noktai nazarnda srarla istifa eder. Ve kendi gr hususunda tam kanaat sahibi ise bu takdirde frkadan da karak noktai nazarn mecliste ve matbuatta serbeste mdafaa eder. ekil kabul edilmedike mesele hakknda mzakere cereyan edemiyecei gibi, bu hususta bir karar dahi verilemez. Bu tarz hareket Nazrlar Heyeti'nin, frkann ve kongrenin mzakerelerinde olduu kadar meruti idareye sahip olan btn devletlerde de caridir. daha ileri gideceim: Mesela bir kabine efi halli Meclisi Mebusan'a ait olan bir esasi mesele hakknda kabine arkadalaryla, ekseriyetin reyini kazanmak suretiyle uyumu ve dayand frkann da ekseriyetini temin etmitir. Bu takdirde kabine arkadalarndan biri veya birka bunun aleyhine olduklar takdirde bunlar iin ya ekseriyete tabi olmak veya kabineden ekilmekten baka are yoktur. Musa Kzm Efendi, birinci yolu tercih

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
etmi ve mevkiinde kalmtr. Zavall Musa Kzm Efendi! Kendisi bu yzden uzun seneler iin menfaya, dier arkadalar da lme mahkm edilmitir. ... Divanharb'in aylarca sren tahkikatndan sonra nihayet ortaya atabildii bu be cinai madde nasl benim masumiyetim iin kati birer delil ise benim siyasi ve devlet hayatma taallk eden muamele ve hareketlerim hakknda yaplacak btn tahkikat da bir gn benim vatana hizmet etmi olduuma ahadet edecektir. Siyasi hayatmda hibir zaman hislerime kaplmadm ve hibir zaman ahsm ve arkadalarm dnmedim. Bir ok kimseler beni eski arkadalarma yumuak davranm olmakla itham etmilerdir; bu tamamyla yanltr! Vatan endiesi ve ammenin selameti icap ettirdii her halde yalnz fedakrlk tanmmdr. Benim kanaatime gre memlekette vatan iin daha nafi (yararl) bir yer igal etmi olan bir kimse daha yoktur. Beni yakndan tanyanlar bunu teyit edeceklerdir. Ve beni tanmayanlar da bugn bu hadiseler karsnda teyitlerini esirgemeyeceklerdir. SON C'in Kltr Hizmeti Atatrk c Atatrk'n Yazd Yurttalk Bilgileri Blent Tanr c Kurtulu (Trkiye 1918-1923) c Kurulu (Trkiye 1920 Sonralar) Prof. Dr. Sina Akin c Ana izgileriyle Trkiye'nin Yakn Tarihi I c Ana izgileriyle Trkiye'nin Yakn Tarihi II Prof. Dr. Macit Gkberk c Aydnlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatrk Yunus Nadi c Trkiye'yi Sokakta Bulmadk Falih Rfk Atay c Ba Veren nklap (Ali Suavi) Bki z c Kurtulu Sava'nda Alevi-Bektailer Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya c Devrim Hareketleri inde Atatrklk Sabahattin Selek c Milli Mcadele (Byk Taarruz'dan zmir'e) smail Arar c Atatrk'n zmit Basn Toplants Prof. Dr. Niyazi Berkes c 200 Yldr Neden Bocalyoruz I c 200 Yldr Neden Bocalyoruz II Ceyhun Atuf Kansu c Devrimcinin Takvimi Paul Dumont-Franois Georgeon c Bir mparatorluun lm (1908-1923) Ali Fuat Cebesoy c Snf Arkadam Atatrk I c Snf Arkadam Atatrk II Abdi peki c nn Atatrk' Anlatyor Paul Dumont c Atatrk'n Yazd Tarih: Sylev Kl Ali

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
c stikll Mahkemesi Hatralar Prof. Dr. Niyazi Berkes c Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler I c Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler II S. . Aralov c Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar I c Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar II Sabahattin Selek c smet nn'nn Hatralar Nurer Uurlu c Atatrk'n Yazd Geometri Klavuzu George Duhamel c Yeni Trkiye Bir Bat Devleti Blent Tanr c Trkiye'de Yerel Kongre ktidarlar Prof. Dr. Suna Kili c Atatrk Devrimi-Bir adalama Modeli Falih Rfk Atay c Atatrk'n Bana Anlattklar Reit lker c Atatrk'n Bursa Nutku Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya c slamclk Cereyan - I c slamclk Cereyan - II c slamclk Cereyan - III M. akir lktar c Atatrk ve Harf Devrimi Kl Ali c Atatrk'n Hususiyetleri Mustafa Kemal c Anafartalar Hatralar Ecvet Gresin c 31 Mart syan Doan Avcolu c 31 Mart'ta Yabanc Parma Metin Toker c eyh Sait ve syan Sleyman Edip Balkr c Eski Bir retmenin Anlar Yunus Nadi c Birinci Byk Millet Meclisi Kemal Slker c Dnyada ve Trkiye'de i Snfnn Douu Prof. Dr. Neda Armaner c slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nurculuk Fazl Hsn Dalarca c Destanlarda Atatrk, 19 Mays Destan Yunus Nadi c Mustafa Kemal Paa Samsun'da smet Zeki Eyubolu c rticann Ayak Sesleri Nuri Conker c Zbit ve Kumandan Mustafa Kemal c Zbit ve Kumandan ile Hasbihal smet Zeki Eyubolu

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
c slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nakibendilik Ord. Prof. Dr. Yusuf Hikmet Bayur c Ermeni Meselesi-I c Ermeni Meselesi-II

TALT PAA'nn HATIRALARI

Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Temmuz 1998

TALT PAA'nn HATIRALARI TALT PAA

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com

lksz Hseyin Cahit Yaln

CGAZETESNN OKURLARINA ARMAANIDIR.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.