i

KOMPOZT SANDV PANELLERN EKLLENDRLEBLRLNN NCELENMES Veysel Can YKSEK LSANS TEZ Makine Eitimi Anabilim Dal Temmuz - 2008

ii

KOMPOZT SANDV PANELLERN EKLLENDRLEBLRLNN NCELENMES

Veysel Can

DUMLUPINAR NVERSTES Fen Bilimleri Enstits Lisansst Ynetmelii Uyarnca Makine Eitimi Anabilim Dalnda YKSEK LSANS TEZ Olarak Hazrlanmtr.

Danman : Do. Dr. Muammer GAVAS

Temmuz - 2008

iii
KABUL ve ONAY SAYFASI Veysel CAN'n YKSEK LSANS tezi olarak hazrlad KOMPOZT SANDV PANELLLERN EKLLENDRLEBLRLNN NCELENMES balkl bu alma, jrimizce lisansst ynetmeliin ilgili maddeleri uyarnca deerlendirilerek kabul edilmitir. 06/ 08 / 2008

ye

Do. Dr. Muammer GAVAS (Danman)

ye

Do. Dr. Rahmi NAL

ye

Yrd. Do. Dr. Hakan MUMCU

Fen Bilimleri Enstitsn Ynetim Kurulu'nun ....../...../2008 gn ve ............. sayl kararyla onaylanmtr. . Prof. Dr. M. Sabri ZYURT Fen Bilimleri Enstits Mdr

iv
KOMPOZT SANDV PANELLERN LENEBLRLNN NCELENMES Veysel Can Makine Eitimi, Yksek Lisans Tezi, 2008 Danman: Do. Dr. Muammer GAVAS ZET Bu almada, Alminyum Kompozit Sandvi Panellerin derin ekme yntemi ile ekillendirilebilirlii aratrlmtr. Derin ekme ileminde kullanlmak zere 22, 32 ve 42 mm apndaki farkl zmba kullanlmtr. Kullanlan deney numuneleri 0,5 mmlik iki alminyum levha arasnda 3 mm kalnlndaki polietilen malzemeden meydana gelen Alminyum Kompozit Sandvi Panellerden hazrlanmtr. Alucobond firmasndan temin edilen malzemeler haddeleme ynne doru, haddeleme ynyle 45 lik a yapacak ekilde ve haddeleme ynne dik olacak ekilde ekme deneylerine tabi tutulmutur. ekme deneyleri sonular incelendiinde malzemenin kopma kuvvetinin haddeleme ynne fazla bal olmad grlmtr. Derin ekme ileminde 80 tonluk pres kullanlm ve ilerleme hz (kurs hz) sabit (4,95 mm/sn) tutulmutur. Derin ekme ilemi balayp ilk 10 mm kurs boyuna kadar malzemede yrtlma meydana gelmemitir. Kurs boyu 10 mm olduu zaman malzemenin alt alminyum tabakasnda yrtlmalar grlmtr. Alminyum Kompozit Sandvi Panel zerinde ara tabakada bulunan polietilen malzeme 30 mmlik kurs boyunda tamamen kopmutur. Farkl zmba llerine gre yaplan deneylerde yrtlmann balad kurs boyu 10 mm olarak tespit edilmitir. Anahtar kelimeler: Derin ekme, Kurs Boyu, Zmba.

v
INVESTIGATION OF FORMABILITY FEATURES OF COMPOSITE SANDWICH PANELS Veysel Can Machine Education, M.S.Thesis, 2008 Supervisor: Assoc. Prof. Muammer Gavas SUMMARY In this study, formability of composite sandwich panels have been investigated using deep drawing method. In this process, three different punches having diameter of 22, 32 and 42 mm were used. The blanks were prepared from sandwich panel whose both side has aluminum sheet thickness of 0.5 mm and aluminum sheets. These composite panels were obtained from Alucobond Firm. R0, R45 and R90 uniaxial tension specimens and blanks were prepared from those panels. Deep drawing tests were conducted on 80 tons hydraulic press with constant punch velocity of 4.95 mm/s. There were no fractures up to the 10 mm punch stroke. When the punch stroke is conducted 10 mm or further, the lower aluminum layer of the blank has been fractured while polyethylene material has been fractured at 30 mm punch stroke. Consequently, according to the given die design and geometry, these panels can be deep drawn with a maximum 10 mm drawing height without any failure. Keywords: Drawing Height, Deep Drawing, Punch polyethylene material thickness of 3 mm between two

vi
TEEKKR Yaptmz bu almada bandan sonuna kadar bilgi ve tecrbesinden sonsuz ekilde istifade ettiim, benden yardm ve fedakarlklarn esirgemeyen, bilgi ve katklaryla beni ynlendiren deerli danmanm Do.Dr.Muammer GAVAS a sayg ve teekkrlerimi sunarm. almalarm srasnda malzeme ekme deneylerini Marmara niversitesinde yapmamza yardmc olan Ar.Gr.Uur KKLye ve ilgili hocalarna, tezin yazm srasnda yardmlarn esirgemeyen Sn.Do.Dr.Rahmi NALa, her trl teknik destek ve makine parkyla arkamda duran ve yardmlarn esirgemeyen ahin Motor Yatakalar A.. adna genel mdr .Suat TOPTA ve iletmeler mdr S.Birol TURGUTa, yine tecrbesi ve makine parkyla bana yardmc olan, teknik bilgi ve becerisini benimle paylaan Coster Valf A.. adna teknik ve idari iler mdr Kadir CANa ve almalarm srasnda benden yardmlarn esirgemeyen deerli hocalarma teekkr ederim. Ayrca hayat boyu benden desteklerini esirgemeyen babama, merhum anneme ayrca sabr ve yardmlaryla srekli yanmda olan eim Saadete teekkr ederim.

vii
NDEKLER Sayfa ZET SUMMARY .. EKLLER DZN .. ZELGELER DZN . SMGELER VE KISALTMALAR .. 1. GR 2. DERN EKME ... 2.1. Derin ekme leminde lem Basamaklar .. 2.2. Derin ekme Yntemleri .. 2.3. Konvansiyonel Yntemle Derin ekme 2.3.1. Silindirik derin ekme 2.4. Kare veya Dikdrtgen ekme ... 2.5. ok Noktal Derin ekme . 2.6. Yksek Hzda Derin ekme .. 2.6.1. Patlama ile derin ekme .. 2.6.2. Elektro-hidrolik yntemle derin ekme .. 2.6.3. Elektro-magnetik yntemle derin ekme 2.7. Metal Akn Kontrol Etme Yntemleri ... 2.8. ekme Deneyi ... 2.8.1. ekme deneyi ile malzemeye ait bulunan zellikler ... 2.8.2. ekme deneyinin kullanl amalar .. 2.9. Literatr Aratrmas .. 3. KOMPOZT MALZEMELER . 3.1. Kompozit Malzemelerin zellikleri .. 3.2. Kompozit Malzemelrin Snflandrlmas .. 3.2.1. Tabakal kompozit malzemeler ... 3.3. Kompozit Malzemelerin Uygulamalar . 3.3.1. Askeri havaclk alanndaki uygulamalar ... iv v xi xiii xiv 1 3 4 4 5 6 9 10 10 10 10 10 12 14 15 15 15 18 18 19 19 20 20

viii
NDEKLER (devam) Sayfa 3.3.2. Sivil havaclk alanndaki uygulamalar .. 3.3.3. Uzay ve otomotiv alanndaki uygulamalar . 3.3.4. Elektronik ve ticaret alanndaki uygulamalar 3.3.5. naat sektrndeki uygulamalar 3.4. Kompozit Malzemelerin Bileenleri .. 3.4.1. Matris Malzemeleri .. 3.4.2. Takviye malzemeleri ... 3.5. Kompozit Malzemenin Geliimi ... 3.6. Kompozit Malzemelerin Avantaj ve Dezavantajlar . 3.6.1. Kompozit malzemelerin avantajlar . 3.6.2. Kompozit malzemelerin dezavantajlar ... 3.7. Metal Matriksli Kompozit Malzeme retim Yntemleri .. 3.7.1. Scak presleme yntemi ile kompozit malzeme retimi .. 3.7.2. Toz metalurjisi yntemi ile kompozit malzeme retimi .. 3.7.3. Sv metal emdirme yntemi ile kompozit malzeme retimi .. 3.7.4. Elektroliz yntemi ile kompozit malzeme retimi .. 3.7.5. Buhar keltme yntemi ile kompozit malzeme retimi . 3.7.6. Haddeleme yntemi ile kompozit malzeme retimi 3.8. Yksek Performansl Kompozit retimi ... 3.9. Kompozit Levhalar 3.9.1. Alminyum kompozit levhalarn teknik zellikleri ... 4. DENEYSEL YNTEM .. 4.1. Derin ekme leminde Kullanlacak Malzemenin Tespiti .. 4.2. Kompozit Levhann ekme Deneyi Numunelerinin Hazrlan .. 4.3. Deney Setinin Hazrlan .. 4.4. Bask plakas ile malzeme arasndaki boluk 4.5. Deneylerde Kullanlacak Numunelerin Hazrlanmas ... 4.6. Kalbn ve Zmbann Prese Montaj .. 4.7. n Deneylerin Gerekletirilmesi . 5. DENEY SONULARI VE DEERLENDRME .. 5.1. Malzemenin Mekanik zellikleri ve ekme Deneyi Sonular 5.2. Derin ekme Deneylerinin Yaplmas .. 5.3. Zmba kuvveti-zmba boyu grafii ve sonular . 20 20 21 21 21 21 23 23 23 24 24 24 25 25 26 26 26 26 26 27 30 33 33 33 34 36 36 37 37 39 39 44 57

ix
NDEKLER (devam) Sayfa 5.3. Deney Parasndaki kalnlk Deiimi .. 6. SONU VE NERLER .. 6.1. Sonular . 6.2. neriler .. KAYNAKLAR DZN 61 63 63 63 64

x
EKLLER DZN ekil 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7. 2.8. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 5.5. Derin ekme ilemi .. Konvansiyonel sistemde kullanlan kalp ve pres sistemi ... Silindirik bir kabn derin ekme yntemi ile retilmesi .. Silindirik bir kabn ikinci ve/veya daha sonraki bir kademede derin ekilmesi a) allagelmi yntem b) ters ekme . Basit bir elektro-magnetik ekillendirme devresi Bask plakas boluu . Derin ekme ileminde sac metalin kalp boluuna ekilmesi esnasnda flan burumas oluumu .. ekme deneyi dzenei ... a) Termoplastik polimerler b) Termoset polimerler ... Toz metalurjisi yntemi retim emas Alminyum Kompozit levhann d cephe uygulamalar Alminyum Kompozit levhann bina d cephelerinde birletirilmesi Alminyum Kompozit levhalarn renk seenekleri . Alminyum Kompozit levhann katmanlar ... a) Standart deney numuneleri b) Deney seti Deneylerde kullanlan zmba lleri .. Deneylerde kullanlan zmbalarn resimleri . Deneylerde kullanlan kalp geometrisi ... ekme boluu Hazrlanm deney numuneleri ekme deneyinin gerekletirilmesi a) Alminyum malzemenin kopmas b) Polietilen malzemenin kopmas .. R90 test numunesinin gerilme-ekil deitirme diyagram (plastik malzeme kopuncaya kadar) R90 test numunesinin gerilme-ekil deitirme diyagram (alminyum levhalar kopuncaya kadar) .. R45 test numunesinin gerilme-ekil deitirme diyagram (alminyum levhalar kopuncaya kadar) .. R45 test numunesinin gerilme-ekil deitirme diyagram (plastik malzeme kopuncaya kadar) Sayfa 3 6 7 9 11 12 13 14 22 25 27 28 29 29 34 34 35 35 36 37 39 41 41 42 42

xi
EKLLER DZN (devam) ekil 5.6. 5.7. 5.8. 5.9. 5.10. 5.11. 5.12. 5.13. 5.14. 5.15 5.16. 5.17 5.18. 5.19. 5.20. 5.21. 5.22. 5.23. R0 test numunesinin gerilme-ekil deitirme diyagram (alminyum levhalar kopuncaya kadar) .. R0 test numunesinin gerilme-ekil deitirme diyagram (plastik malzeme kopuncaya kadar) ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 2 mm . ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 4 mm . ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 6 mm. ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 8 mm .. ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 10 mm. ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 12 mm ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 14 mm. ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 16 mm .. ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 18 mm .. ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 20 mm .. ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 22 mm. ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 24 mm .. ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 26 mm. ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 28 mm .. ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 28 mm ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 22 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 6 mm .. Sayfa 43 43 45 45 46 46 47 47 48 48 49 49 50 50 51 51 52 53

xii
EKLLER DZN (devam) ekil 5.24. 5.25. 5.26. 5.27. 5.28. 5.29. 5.30. 5.31. 5.32. 5.33. 5.34. ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 22 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 8 mm .. ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 22 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 10 mm ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 22 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 12 mm ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 32 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 6 mm .. ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 32 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 8 mm .. ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 32 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 10 mm ... ekme deneyine tabi tutulmu para; Zmba ap 32 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 12 mm 42 mm apndaki zmba iin zmba kuvveti-zmba kursu grafii ... 22 mm apndaki zmba iin zmba kuvveti-zmba kursu grafii ... Deney paras zerindeki cidar kalnl deiimi .. Deney parasnn yrtlmaya balama anndaki kesiti . Sayfa 53 54 54 55 55 56 56 57 60 61 62

xiii
ZELGELER DZN izelge 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 5.1. 5.2. 5.3. Metal, seramik ve plastik malzemelerin baz zelliklerinin karlatrlmas . Alminyum kompozit levhalarn teknik zellikleri .... Alminyum Kompozit levhalarn standartlar ve deney sonular .. Alminyum kompozit levha PVDF kaplama zellikleri ve standartlar . Alminyum kompozit levha ekme deneyi sonular . 42 mm apndaki zmbann kurs boyuna karlk gelen zmba kuvveti deerleri ... 22 mm apndaki zmbann kurs boyuna karlk gelen zmba kuvveti deerleri ... Sayfa 19 30 31 32 40 58 60

xiv
SMGELER VE KISALTMALAR S0 (mm) A (Mpa) : Kesit : Akma mukavemeti : Akmada birim ekil deiimi : ekme mukavemeti : Toplam ekil deiimi : Elastisite modl : Kopmada ekil deiimi : ekil deiimi : Kopma mukavemeti

A (%) (Mpa) tM (%)

Et (Mpa) Break (mm)

tB (%) B (Mpa)

1
1. GR Yap malzemeleri 4 temel kategoriye ayrlr : Metaller, polimerler, seramikler ve kompozitler. Kompozit malzemeler, iki veya daha fazla malzemenin makro seviyede birletirilmesi ile elde edilirler. Kompoziti oluturan malzemeler yukarda saylan dier malzemenin fakl eitlerdeki birlikte kullanmlar ile retilebilirler [1]. Dorudan doruya istenilen amala kullanlmayan, en az iki malzemeden belli bir zellii elde etmek iin bunlarn belli artlar altnda ve belli oranlarda fiziksel olarak birletirilmeleridir [2]. Kompozit malzemeler, kendisini oluturan malzemelerin tek balarna ulamalarnn mmkn olmayaca, istenen zelliklere sahip olabilmeleri nedeni ile kullanm yaygnlamaktadr. Son yllarda kompozitler gelien takviye ve matris malzemelerine bal olarak mhendislikte ok deiik alanlarda kullanlmaya balanmtr. Kullanm matris ve takviye zelliklerine bal olarak ayn anda bir veya bir kana sahip olduu u genel zellikleri bilinmektedir; zgl arlklar dk, birim arlk bana den mukavemet, modl ve yorulma dayanmlar yksektir, anmaya ve korozyona kar direnlidir, tasarm esneklii salar, sl genleme katsaylar, akustik iletkenlikleri ve sl iletkenlik katsaylar dk ve elektirik iletkenlii zayftr. Darbe snmleme zellikleri iyidir [3, 4, 5]. Yaplan bu almada alucobond firmasndan temin edilen ve genellikle binalarn d cephelerinde s ve ses yaltm iin kullanlan alminyum sandvi kompozit panel kullanlmtr. 0.5 mm kalnlndaki iki alminyum tabaka arasnda 3 mm kalnlndaki polietilen malzemenin birletirilmesiyle meydana gelen alminyum kompozit sandvi panele derin ekme ilemi uygulanmtr. Deneylerde 80 tonluk pres kullanlmtr. Hazrlanan deney setine uygun olarak derin ekme ileminin uygulanmas iin 22, 32 ve 42 mm apndaki zmbalar kullanlmtr. Deneylerde 80 mm iteet apnda olan sekizgen deney numuneleri kullanlmtr. Yaplan deneylerden nce malzemenin mekanik zelliklerini belirlemek amac ile malzemenin ekme deneyleri yaplmtr. Yaplan deneylerde 42 mm apndaki zmba ile aradaki polietilen malzeme kopuncaya kadar kurs boyu (ilerrme) arttrlmtr. 42 mm apndaki zmba iin tm malzemenin koptuu kurs ilerleme miktar 30 mm olarak tespit edilmitir. 22 mm ve 32 mm apndaki zmbalar iin yaplan deneylerde alminyum tabakalar yrtlncaya kadar kurs ilerlemesine devam edilmitir ve 12 mm kurs boyunda alminyum tabakalarn tamamen yrtld grlmtr.

2
Yaplan derin ekme deneylerinden sonra malzemenin kesit deiiminin incelenmesi iin sekizgen malzeme uygun bir tahta kalp kullanlarak sv al ierisine alnmtr. Al kuruduktan sonra diklik art salanarak tam merkezden kesilmi ve zmbann para zerinde meydana getirdii kesit deiimi incelenmitir.

3
2. DERN EKME Sac metallerin biimlendirilmesinde bir ok yntemler kullanlmaktadr.

Biimlendirme; sac metaller zerinde herhangi bir kesme ilemi yaplmadan eme ve bkme gibi basma suretiyle yaplan ilemleri ifade eder. ekme ilemi ise bir grup biimlendirme ilemlerinden meydana gelmektedir. nk ekilen paraya istenilen ekil kesilerek deil de kompleks bir eme ve bkme ileminin sonucunda verilmi olur. ekme ilemini dier biimlendirme ilemlerinden ayran en nemli husus, ekilerek retilen paralarn yan yzeylerinin genellikle kesiksiz olarak devam etmesidir. Derin ekme ileminin sistematik gsterimi ekil 2.1 de verilmitir. ekme ilemi uygulanan sac metal paras zerinde btn biimi boyunca devam eden plastik akma ile meydana gelmektedir [6, 7].

Zmba Bask Plakas

Kalp

ekil 2.1. Derin ekme ilemi.

4
2.1. Derin ekme leminde lem Basamaklar Bugne kadar yaplan deneyler ve bunlarn sonucu olarak elde edilen tecrbelere ramen, simetrik olmayan biimdeki kaplarn ekme kalplaryla retilmesi kolay olmamaktadr. Bu nedenle; iyi bir ekme kalb tasarmnn yaplabilmesi iin, tasarm yapan kiinin ekme kalpl konusunda yeterli bilgi ve beceriye sahip olmas ve aadaki ilem basamaklarn gz nnde bulundurmas gerekir. 1. ekilmesi gereken parann tasarm, 2. Ka kademede ekilebileceinin planlanmas, 3. ekme kalplarnn tasarm, 4. ekme ileminde kullanlacak pres tezgahnn seimi, 5. Mevcut ekme kalplarnn yapm yntemleri ve alma prensiplerinin incelenmesi, 6. retimle ilgili doabilecek btn problemlerin gz nnde bulundurularak hazrlklarn yaplmas gerekmektedir [6]. 2.2. Derin ekme Yntemleri Gnmzde derin ekme yntemi ile retilen paralar ilk olarak el ekici vastasyla yaplmtr. ekite depolanan enerji, i paras zerine aktarlarak para ekillendirilmeye allmtr. Daha sonraki yllarda byk ktlelerdeki ekici yukarya kaldrmak iin su tekerlekleri ve makara sistemleri kullanlm ve dmeye braklan bu eki ktlesinin enerjisiyle byk paralar ekillendirilmitir. 1769 ylnda buhar gcnden istifade edilmeye balanld yllarda, buhar gl ekilerden, elektrik enerjisinin kullanlmaya balanmasyla da mekanik ve hidrolik preslerden yararlanlmtr. Ancak btn bu yntemlerde derin ekme ilemi dk hzlarda gerekletirilebilmektedir. 1898 ylndan itibaren ise yksek hzla ilem yapan patlama, elektro-hidrolik, elektro-magnetik ve sktrlm gazla ekillendirme yntemlerinden yararlanlmtr. Bu gelimelere gre derin ekme yntemleri aadaki gibi snflandrlabilir.

5
Derin ekme Yntemleri

Yksek hzda derin ekme ekme 1. Patlama ile derin ekme 1.1. Kontakt sistem 1.2. Antikontakt sistem 2. Elektro-hidrolik yntemle derin ekme 3. Elektro-magnetik yntemle derin ekme 4. Detonasyonla derin ekme 2.3. Konvansiyonel Yntemle Derin ekme

Konvansiyonel yntemle derin 1.Silindirik ekme 2.Kare veya dikdrtgen ekme 3.ok noktal derin ekme

Konvansiyonel yntemle derin ekme ile yksek hzda derin ekme ilemi arasndaki en nemli fark ekme hzlarnn arasnda ok fazla fark olmas ve yksek hzla derin ekme ileminde zmbann kullanlmamasdr. Ancak baz yksek hzla derin ekme ilemlerinde zmba etkisi yapan kurun ve benzeri tamponlar kullanlarak ekme hz hari tutulursa konvansiyonel metoda bir hayli yaklalm olur. ekil 2.2 de konvansiyonel yntemde kullanlan kalp ve pres sistemi gsterilmektedir [7].

ekil 2.2. Konvansiyonel sistemde kullanlan kalp ve pres sistemi.

2.3.1. Silindirik derin ekme Silindirik derin ekmelerde, tahmini ve hesaplamalar sonucu bulunan deerler dier basit kalplama ilemlerine gre daha dikkatli incelenmelidir. lem sras ve dier ekme safhalar tasarm yaplmayan ekme kalplaryla, hayati nem tayan paralarn kalplanmas mmkn deildir. ekil 2.3 de silindirik bir kabn derin ekme yntemi ile retilmesi gsterilmektedir.

ekil 2.3. Silindirik bir kabn derin ekme yntemi ile retilmesi [8].

Bir silindirik kabn ekme kalplaryla retilmesi dnldnde, nce kalplanacak toplam para says gz nnde bulundurulur. Para saysnn az olduu hallerde basit kesme ve ekme kalplar yaplmak suretiyle kalp maliyeti minumuma indirilir. Kalplanacak para says ok olduu zaman kesme veya entik ama, ekme ve tralama ardk kalb tasarm yaplr. Bu ilem kalp maliyetini arttrr ancak, kalplanacak parann seri retiminide arttrr. Uygun olmayan flan veya kap az lleri deiimine sebep olan nedenlerden biri, ekme sresince metal malzemenin kalp ierisindeki dzgn olmayan plastik ekil deitirmesidir. Malzemenin

8
plastik ekil deitirmesine, dii kalp az kavis yarap veya zmba ucu kavis yarap lleri etki etmektedir. Bunlarn dnda, malzemenin plastik ekil deitirmesine aadaki belirtilen hususlarda etki etmektedir [6]. 2. Dii kalp, ekilen malzeme ve zmba arasndaki srtnme katsaysnn deiimi, 3. ekme kalbnda kullanlan bask plakas kuvvetinin btn yzeylere eit olarak dalmay, 4. Kalplanacak parann kalp ierisine simetrik olarak yerletirilmeyii, 5. Kalplanacak parann hadde ynnn ekmeye etkisi ve bunun sonucu baz ksmlarda uzamann fazla, baz ksmlarda ise az oluudur. Buda ekilen kabn yrtlmasna sebep olur. 6. Kademeli ekmelerde hesaplamann tam olarak yaplmay ve benzeri etkileri gz nnde bulundurmak gerekmektedir. ekil 2.4 de silindirik derin ekme yntemiyle derin ekme ileminin drt ayr kademesi grlmektedir. 1. D apndaki ekme sac kalp zerine yerletirilir. 2. Bask plakas ve zmba aaya doru hareket eder. Bask plakas zmbadan nce ekme sacna deerek onu kalp zerine bastrr. 3. Zmba, ekme sacna temas ederek onu kalp deliine iter. 4. Derin ekme ilemi bittikten sonra zmba ve bask plakas yukarya kar, elde edilen kap pres tabakasndan alnr.

ekil 2.4. Silindirik bir kabn ikinci ve/veya daha sonraki bir kademede derin ekilmesi [8]. a) allagelmi yntem b) ters ekme

2.4. Kare veya Dikdrtgen ekme Derinlii uygun olmayan pek ok kare veya dikdrtgen biimli paralarn retimi, kalp tasarmcs tarafndan arzu edilmez. nk kare veya dikdrtgen biimli derin kaplarn ekimi olduka zordur ve retim maliyetini arttrr. Kare veya dikdrtgen ekme kalplaryla banyo tp, lavoba teknesi, gaz bidonu veya tenekesi, motor ya karteli, buzdolab buzluk tepsisi ve bunlara benzer pek ok paralar ekilmektedir. Kullanma yerinin ok olmasna ramen kare veya dikdrtgen ekme yerine kalp tasarm kolay ve ucuz, ayrca ekme sresince ekilen kapta yrtlma ve burumann az oluu nedeniyle silindirik ekme tercih edilir.

10
2.5. ok Noktal Derin ekme Otuz yldan daha nce baz aratrmaclar ok noktal ekillendirmeyi deneme amal bir fikir ortaya sundular. O gnden bu gne bir ok akademisyen ve i adamlar bu konu zerinde farkl alma ve aratrmalarda bulundular. Bununla beraber, ok noktal ekillendirmede de esnek retimin tam verimli karakteristii yerine almalarn ou sadece metal kalplardaki deiiklik zerinde younlat. Bylece ekillendirme karakteristiinin bir ok problemleri ortaya kt [9,10,11,12,13]. 2.6. Yksek Hzda Derin ekme 2.6.1. Patlama ile derin ekme Patlama ile derin ekmede enerji kayna olarak, kimyasal patlayclarn

detonasyonundan elde edilen ksa sreli fakat etkili enerji kullanlr. Bu yntemde detonasyon ve deflegrasyon veren patlayclar kullanlr, fakat gnmzde detonatif patlayclar daha yaygn kullanlmaktadr. Patlama ile derin ekme yeni bir ekillendirme ilemidir. Mhendisler ve imalatlar ekillendirme konusunda kendileri iin ok zor hatta zlmesi mmkn olmayan problemlerini bu teknolojik geliim sayesinde anlayabilir ve zebilirler. Patlama ile derin ekme metodu eitli metallere uygulanmakta olup retimde kullanlmaktadr. 2.6.2. Elektro-hidrolik yntemle derin ekme Elektro-hidrolik yntemde derin ekme, sac veya tp eklindeki i paralarnn elektrik enerjisinin hzl dearj vastasyla retilmesi iin gelitirilmitir. Bu yntem, elektro-magnetik ekillendirme ile olduka benzerlik gsterir, ancak bu iki yntem arasnda enerjinin i paras zerine transferi konusunda farkllk vardr. Elektrik enerjisinin kullanld teknikler, atlyelerde uygulanabilmesi ve ok miktarda retilmesi gereken kk paralara tatbik edilmesi asndan tercih edilir. 2.6.3. Elektro-magnetik yntemle derin ekme Magnetik itme ile ekillendirme diye de adlandrlan elektro-magnetik

ekillendirmedeki ilemler, elektrik teknolojisinin temel prensiplerine gre yaplur. Akm, iletkenin iinden getiin de, iletkenin etrafnda magnetik bir alan oluur. Bu alann gc akmn gc ile orantldr. Eer akm ve buna bal olarak ta magnetik alan deiirse, akm magnetik alann iindeki dier bir iletken tarafndan indklenir. ndklenen bu akmn yn

11
yle oluur ki, bununla birleen magnetik alan burada oluan dier magnetik alanla zt ynldr, iki magnetik alann etkilemesi iki iletkenin itilmesine sebep olur. Elektro-magnetik ekillendirmede dier bir iletkende bobindirki onun oluturduu akm, hzla deien magnetik alann ykselmesi ile ani olarak dearj olur i paras ikinci iletkeni oluturur. Ve bu arada Eddy akmlar oluur bu akmlar ikinci magnetik alana ykseklik kazandrr, birinci magnetik alan ile etkileerek, yksek hzda kontroll bir vaziyette i parasnn bobinden itilmesine sebep olur. ekillendirme, i parasnn virtel kinetik enerjisinin kalp zerine arpmas ile balam olur. ki taraf arasndaki itme kuvvetleri i parasnda indklenen akma ve bu nedenlede esas olarak bobindeki akm deiikliinin oaranna baldr, i parasnn elektriksel iletkenlii nemli bir faktrdr. Ancak paslanmaz elik gibi iletkenlik ynnden zayf veya iletken olmayan malzemeler iin zel teknikler gelitirilmi olmasna ramen en byk etkinlik bakr ve alminyum gibi iyi iletkenlie sahip metallerle elde edilir. parasnn magnetik bir yapya sahip metal olmas art deildir. Elektro-magnetik ekillendirme iin temel bir devre ekil 2.5 te grlmektedir. Buradaki enerji kayna, voltaj nceden belirlenerek arj edilmi bir kondansatr bataryasdr [14].

ekil 2.5. Basit bir elektro-magnetik ekillendirme devresi [8].

12
2.7. Metal Akn Kontrol Etme Yntemleri Derin ekme ileminin en nemli ksmlarndan bir tenesi metal aknn kontrol edilmesidir. Metal ak ekilde kontrol edilmektedir. Bunlar; 1. Bask plakas kuvveti ile, 2. Bask plakas boluu ile, 3. ekme yata ile, Yaplan deneylerde metal akn kontrol etmek iin kalp ile bask plakas arasndaki sabit mesafe olarak tanmlanan bask plakas boluu sistemi kullanlmtr. ekil 2.6 da bu durum gsterilmitir [15].

ekil 2.6. Bask plakas boluu

Bask plakas boluu tek operasyonlu ekme ilemlerinde para kalnlnn %100 ile %130u kadar alndnda olumlu sonular vermektedir [15]. Derin ekme ileminin balangcnda en nemli olay metal aknn balamas, ynlendirilmesi ve kontrol edilmesidir. Metal aknn balamas halinde taslak malzeme zmba kelerinden hemen kopar. Derin ekmede, metal akn kontrol etme yntemlerinden biri olan

13
bask plakas boluu sistemi derin ekme ilemine uygulandnda, bask plakas kuvveti zmba kursuna bal olarak deiir. Bir baka deyile, oluan bask plakas kuvveti buruma ile orantldr. ekme ileminin balangcnda bask plakas kuvveti kktr ki bu durum, malzemenin kalp boluuna doru akmas iin elverilidir. Zmba kuvvetinin artmas ile evresel basma kuvveti de artar.

ekil 2.7. Derin ekme ileminde sac metalin kalp boluuna ekilmesi esnasnda flan burumas oluumu [15].

ekil 2.7 de evresel basma kuvveti, malzemenin burumaya kar olan direncini/dengeleme kabiliyetini amada buruma meydana gelir ve bu durum bask plakas kuvvetini arttrr. Maksimum buruma ykseklii bask plakas boluu ile belirlenir. ekme ileminin sonuna doru kalp-i paras-bask plakas temas yzeyi azalacandan bask plakas kuvveti azalr. Bu durum kopmalarn nlenmesi iin elverilidir [15].

14
2.8. ekme Deneyi Kuvvet ve ekil deitirme arasndaki bantlarn incelenmesi bakmndan uygulanan en basit deney ekme deneyidir. Deney ubuunun ekil 2.8 deki ekme kuvvetine dik dorultudaki kesit yzeyi balangta A0, deney srasnda P kuvvetinin uyguland anda ise A ile gsterilirse nominal gerilme (veya mhendislik gerilmesi).

ekil 2.8. ekme deneyi dzenei [16]. ekme deneyi malzemelerin mukavemeti hakknda tasarm bilgilerini belirlemek ve malzemelerin zelliklerine gre snflandrlmasn salamak amac ile geni apta kullanlr. ekme deneyi standartlara gre hazrlanm deney numunesinin tek eksende, sabit kabul edilebilecek bir hzla ve sabit scaklkta koparlncaya kadar ekilmesidir. Deney srasnda, standart numuneye devaml olarak artan ekme kuvveti uygulandnda, ayn zamanda da numunenin uzamas kaydedilir. ekme deneyi malzemelerin ekme dayanm ve mekanik zelliklerini belirlemek amac ile uygulanr. Numune sabit hzda ekilir ve uygulanan yk deiimine gre uzama belirlenir.

15
2.8.1. ekme deneyi ile malzemeye ait bulunan zellikler ekme deneyi sonucunda numunenin temsil ettii malzemeye ait aadaki zellikler bulunabilir. a. Elastisite Modl b. Elastik Snr c. Elastikiyet d. Akma Dayanm e. ekme Dayanm f. Tokluk g. % Uzama h. Kesit Daralmas

2.8.2. ekme deneyinin kullanl amalar ekme deneyi bir malzemenin boyuna yklenmeye kar ne kadar dayanabileceini belirtmekte kullanlan bir yntemdir. Malzemeye iki ucundan kuvvet uygulanr ve malzeme ekilir. bir miktar uzayacan hepimiz biliriz, hatta bazlarmz kesitinin de biraz azalacan syleyebilir. Kopmaya doru bir boaz oluur ve o blmdeki gerilme daha da fazla olduundan, aslnda deney bize malzemenin ilk kesit alannn dayanmn tam olarak vermez. deneyi yapan bunu da bilir, bu yzden maksimum dayanm bulmu olur. elie ekme deneyi yaparken sonunda oluan kopma sesi gerekten korkuntur. Deney sonunda ekme dayanm, akma gerilimi,yzde uzama ,kesit daralmas, elastisite modl, elastik snr, rezilyans ve tokluk gibi deerler elde edilebilir. Pek sk kullanlan gerilim/delta uzama grafii vardr [16]. 2.9. Literatr Aratrmas Kompozit malzemelerle ilgili son 30 ylda olduka fazla alma yaplmtr. Bunlardan bazlar aadaki gibidir: Srivasta ve Murty [17], tabakal kompozit plastik panellerde sonlu elemanlar metodunu kullanarak kritik ykleri bulmutur. Analizde 36 serbestlik dereceli gen eleman klasik tabaka teorisini esas alarak kullanlmtr. Deiik snr artlar altnda ve deiik lif yerleim alarnda analizler yaplmtr. Okumu [18], Ortasnda dairesel delik bulunan alminyum matriks ve elik fibarden olumu kompozit malzemenin elasto-plastik gerilme analizini yapmtr. zm metodu olarak sonlu elemanlar metodunu kullanmtr. Levha ortasndaki dairesel deliin ap deitirilerek farkl boyutlarda dzlemsel levhalar elde edilmi ve bu levhalara plastik deformasyon oluturacak ekilde niform ekim ykleri arttrlarak tatbik edilmitir. Artk gerilmelerin levha yksekliine bal deiimi ve maksimum gerilmelerin olutuu yerler aratrlmtr.

16
Ye [19], kompozit malzemelerdeki tabakalar aras atlak ilerlemesinin esaslar zerinde durmutur. Gerilme iddet faktrnn kullanlabilmesi iin bir model ve dzeltme faktr elde etmeye almtr. Yapt almalar neticesinde kompozit malzemeler iin GIC ve KIC kavramlar zerinde Lineer elastik krlma mekanii esaslar kullanlarak dorultma yaplabileceini sylemitir. Parhizgar [20], yaptklar almada; ortotropik kompozit plakalardaki krlma olayn incelemi ve izotropik plaklardaki krlma ile karlatrmlardr. Ayrca almalarnda Lineer elastik krlma mekanii prensiplerinin ortotropik plakalarauygulanabilirlii zerinde almlardr. Krlma mekanii prensiplerinin geerlilii iin cam/epoksi kompozit malzeme iftini kullanmlardr. Yaplan almalar sonucu, dorusal olmayan kompozitlerin krlma tokluunun atlak boyundan bamsz, fakat lif ynne baml olduu bulunmutur. Farkl atlak lif ynleri iin krlma tokluu, Comacttension numuneleri ve sonlu elemanlar program kullanlarak elde edilmitir. Yayla ve dierleri [21], Elyaf takviyeli kompozitlerde tabaka ayrlmasn inceleyen bir alma yapmlardr. Bu kiilere gre; elyaf takviyeli kompozit malzemelerin en nemli mekanik zelliklerinden biride malzemenin tabaka ayrlmasna kar gsterdii direntir. Tabaka ayrlmasnn oluumu, sadece yapnn tamamen tahrip olmasna yol amakla kalmayp ayn zamanda yapnn rijitliinde de nemli bir de sebep olmaktadr. Yaplan bu almada elyaf takviyeli polimer kompozit malzemelerin mod I, mod II, ve kark mod I/II krlma direnlerini tespit etmek zere halen zerinde allan deiik deney teknikleri ve bu deneylerden elde edilen sonular verilmitir. Bu almann sonucunda ise; kompozit malzemede tabakalar aras atlak ilerleme direnci mod I, mod II ve kark mod I/II durumu iin toplam atlak ilerleme direnci Gc deeri, Gc ve Gc olarak ikiye ayrlp ayr ayr hesaplanmtr. Deneylerde kullanlan malzeme iin saf mod II krlma direnci (Gc), saf mod I direnci (Gc) deerinden %21 kadar fazla olduu gzlemlenmitir. Ata ve Sayman [22] , elik fiber takviyeli alminyum metal matriksli kompozit levhay reterek sonlu elamanlar yardmyla analiz etmilerdir. Bu almada komposit levhann basit mesnetli ve her iki tarafndan tutturulmu olmas ve fiberi dik ynde yklenmesi durumunda elastik, elasto-plastik davran ve artk gerilme dokuz dml izoparametrik quatratik eleman kullanarak bulmulardr. Ayrca; kk deformasyonlar iin plastik blgenin nasl yaylpd farkl iterasyon deerlerinde sonlu elemanlar metodu ve birinci dereceden kayma deformasyon teorisi kullanlarak belirlenmitir.

17
R.Karakuzu, C.Ata ve H.Akbulut [23], dzlem ii statik ekme ykne maruz ortasnda dairesel delik bulunan rg tipi elik fiber takviyeli termoplastik kompozit malzemede elastik-plastik davran incelemilerdir. Bu almada; dokuz dml Langrange sonlu elamanlar metodu kullanlarak kompozit levhann basit mesnetli simetrik ve anti simetrik olamas durumunda artk gerilmelerin deeri ve plastik blge yaylmasnn nasl olduu tanmlanmtr. zbay [24], dzlem ii yke maruz sabit kalnlktaki elik fiber takviyeli alminyum metal matriksli kompozit levhann basit mesnetli simetrik ve anti simetrik olmas durumunda elastik-plastik analzini ve artk gerilmeleri sonlu elemanlar metodu ve birinci dereceden kayma deformasyon teorisini kullanarak incelemitir. D.zer [25], dzlemsel yklenmi ortasnda dairesel delik bulunan alminyum metal matriksli kompozit levhada oluan elastik ve elasto-plastik gerilme analizini yapmtr. Tabaka bir kenar boyunca niform eksenel dzlemsel yklemeye maruz braklm ve deliin kenarlar boyunca herhangi bir ykleme uygulanmamtr. Simetrik ve antisimetrik olarak mfarkl oryantasyon alarnda analizler yaplm bu analizler sonucunda kompozit tabaka gerilme ylmasndan ortaya kan akma nedeniyle artk gerilmeler elde edilmi ve baz uygulama sonular kendi iinde karlatrlarak deerlendirilmitir. Tsujimoto ve Wilson [26], yaptklar almada pim ykl balantl tabakal kompozitlerin Elasto-Plastik sonlu eleman zmn aratrm, sonular mevcut 2B lineer elastik dzlem problemlerinin analitik zm ve grafit/epoksi tabaka iin deneysel sonular iin karlatrmtr. Sonlu eleman analizine nonlineer malzeme davran, balang hasarndan sonra (akmadan sonra)elastik tam plastik bimodular malzeme modeli kabul edilerek dahil edilmitir. Tabaka gerilmelerini elde etmek iin tabakal plak teorisi (laminated plate theory) kullanm ve tabaka tabaka hasar analizi oluturabilmek iin Hillin akma kriteri her bir tabakaya uygulanmtr. Delik ara yzeyi boyunca srtnme kuvvetlerinin dahil edilmesinin delik etrafndaki gerilme dalmna etkisi de allmtr. Yukardaki almann sonucuna dayanarak, her bir temel hasar modu iin hasar kriterinin gelitirilmesi amalanmtr. Hasar haritalar her bir katman iin gelitirilerek hasarn geliimi ve kritik hasar kriterlerinin ve modunun tespiti iin gelitirilmitir.

18
3. KOMPOZT MALZEMELER Kompozit malzeme tanm ok geni kapsaml bir kavram olduundan deiik kiilerce farkl olarak tanmlanmaktadr. Bu tanmlarn her birinin kompozit malzemenin bir veya birka ynnn esas alnarak yapld grlmektedir. Kompozit malzeme genel olarak u tanm altnda toplanabilir; Ayn yada farkl gruplardan (metal, seramik, plastik) iki yada daha fazla malzemenin uygun olan zelliklerini tek bir malzemede toplamak, yada yeni bir zellik ortaya karrmak amacyla makro dzeyde fiziksel olarak birletirilmesi ile oluturulan birbirinin zayf ynn dzelterek stn zellikler elde etmek amacyla bir araya getirilmi deiik fazlardan oluan malzeme sistemine kompozit malzeme denir. Tm bu tanmlar gz nnde bulundurularak, daha geni kapsaml ve hepsinin nemli zelliklerini toplayarak, aadaki kompozit malzeme tanmna ulalabilir. Birbirinin zayf ynn tamamlayarak stn zellikler elde etmek amacyla, iki veya daha fazla bileenin karm veya bileiminden oluan, pratik olarak birbiri iinde znmeyen ve balang malzemelerinin fiziksel zelliklerinden farkl zellikler tayan makro dzeydeki malzeme sistemine kompozit malzeme denir [27]. 3.1. Kompozit Malzemelerin zellikleri Malzemeler genellikle metaller, seramikler ve organik malzemeler olarak ana gruba ayrlrlar. Bu grubun birbirine gre stn ve zayf ynleri vardr. izelge 3.1 de dayanm ve tokluk zellik iftinin en uygun olduu grup olan metaller makine mhendisliinde en yaygn olarak kullanlan malzemeler trdr [28]. izelge 3.1. Metal, seramik ve plastik malzemelerin baz zelliklerinin karlatrlmas [28]. Malzeme grubu METALLER SERAMKLER PLASTKLER Younluk Orta Yksek Dk Yksek Dk Dk Dk Dk yi yi Yksek Dk Yksek Yksek Kt Dayanm Orta Tokluk Isl Kararllk yi Orta Biimlen dirme Orta Birletir me Orta

19
Kompozit malzeme terimi, bu ana grubun yannda, ayn yada farkl gruplardan iki veya daha fazla malzemenin makroskobik lde birleerek kullanlabilir yeni bir malzeme meydana gelmesini anlatr. yi tasarlanm, kompozit bir malzeme kendini meydana getiren malzemelerin en iyi zelliklerini gstermektedir [28]. Gelien malzeme zellikleri; Dayanm Elastiklik Korozyon direnci Anma direnci Arlk Yorulma mr Scakla bal davran Termal izolasyon Termal iletkenlik Akustik izolasyon Krlma tokluu Elektrik iletkenlii Rijitlik Estetik grnm Fiyat

3.2. Kompozit Malzemelrin Snflandrlmas Kompozit malzemeler genel olarak drt farkl gruba ayrlrlar. 1. Srekli fiber takviyeli kompozit malzemeler 2. eitli malzeme tabakalarndan oluan tabakal kompozit malzemeler 3. Sreksiz tane (partikl) takviyeli kompozit malzemeler 4. Yukardaki deiik tipin eitli kombinasyonlar 3.2.1. Tabakal kompozit malzemeler Tabakal kompozit malzemeler, birbirlerine balanm olan en az iki farkl malzeme katmanndan oluur. Tabakalama daha kullanl bir malzemeye ulamak iin bileii oluturan katmanlar ve balanan malzemelerin en iyi durumlarn birletirir. Tabakalama ile dayanm, elastiklik, arlk, korozyon dayanm, anma direnci, termal izolasyon, akustik izolasyon gibi

20
zellikler gelitirilmektedir. Tabakal kompozit malzemeler; bimetaller, kaplama yaplm metaller, tabakal cam, plastik bazl tabakalar fiberli kompozitlerdir [28]. 3.3. Kompozit Malzemelerin Uygulamalar Kompozit malzemeler esnek kullanm imkanlar salamas nedeniyle gnmzde bir ok alanda baar ile kullanlmaktadr. Kompozit malzemelerin kullanm alanlarndan bazlar unlardr; 3.3.1. Askeri havaclk alanndaki uygulamalar 1. Vaught A-7 bombardman uaklarnn frenleme (speedbroke) sistemlerinde grafit-epoksi 2. General Dynamics mF-111 sava uaklarnn kanat-merkez uyum (wing-pivot fitting) sistemlerinde bor-epoksi 3. Vought S-3A denizalt arama uaklarnn tesisatlarnda grafit-epoksili bal petei z (honeycomb-core) 4. Boeing F-18 saldr uaklarnn dey kuyruklar (fan) kanatlar ve yatay kuyruk yzeyleri gibi temel yaplar ile eitli kk kaplar ve uak evresindeki dier kk blgeler gibi ikincil yaplarda grafit-epoksi 5. Boeing AV-8B Harrier uaklarndan grafit-epoksi 6. Grumman X-29 A uaklarnn ileri eilmi kanatlarnda 7. Northop Grumman B-2 gizli bombardman uaklarnn radar-obssorpsiyonu karakteristiklerini salayan tm d paralarnda 8. Lockheed Martin F-22 sava uaklarnn yapsndaki %26lk blmde kullanlmaktadr [28]. 3.3.2. Sivil havaclk alanndaki uygulamalar 1. Lockheed L-1011 uaklarnn dey kuyruklarnda (fin) grafit-epoksi 2. Rutan Voyager uaklarnn tm yapsnda 3. Boeing 777 uaklarnda karbon-epoksi cam ve karbonun hybridi ve karbon-karbon 4. ngiliz-Fransz Concorde uaklar Sovyet Tupelov T-144 uaklar gibi yksek hzl sivil tama uaklarnda kullanlmaktadr [28]. 3.3.3. Uzay ve otomotiv alanndaki uygulamalar Gragfit-epoksi kirileri Hubble uzay teleskobunu stabilize etmek ve desteklemek iin kullanlmtr. Dk maliyet ve yksek hzl retim bu malzemelerin otomotiv sektrnde de

21
ilgi grmesine neden olmutur. Karbon fiberlerin kullanm ile uygun dk maliyetli paralarn retimi salanmtr [28]. 3.3.4. Elektronik ve ticaret alanndaki uygulamalar Elektronik endstrisindeki uygulamalar iin karbon fiber takviyeli bakr-bazl kompozit malzemeler ok yksek s iletkenlii ve iyi anma direnci gibi yararl zellikleri ile karakterize edilirler. Elektronik n-montajlar, lazerler ve bilgisayar mhendisliinde uygulanan kompozit malzemeler geleneksel elektronik malzemelerle karlatrldklarnda daha yksek scaklklarda ve daha etkili alabilirler. Fiberglas rnler; balk oltalar, botlar, tenis raketleri, kayaklar, srf tahtalar bugn ok poplerdir. Boron-epoksi ve grafit-epoksi golf sopalar ve tenis raketlerinde kullanlmaktadr [28]. 3.3.5. naat sektrndeki uygulamalar Cephe korumalar, tatil evleri, bfeler, otobs duraklar, souk hava depolar, inaat kalplar birer kompozit malzeme uygulamalardr. Bylelikle tasarm esnek ve kolay olmakta, nakliye ve montajda byk avantajlar salamaktadr [29]. 3.4. Kompozit Malzemelerin Bileenleri Kompozit malzemelerin retimi, oluumu ne ekilde olursa olsun temelde iki malzemeden oluur. Takviye malzemeleri ve matris malzemelerdir. Kompozitin zelliklerini bu iki temel malzeme tipinin yannda iki malzeme arasnda bir blge olan arabirim zellikleri etkiler. Arabirim zellikleri takviye ve matris malzemelerinin birbiri ile yapm olduklar fiziksel, kimyasal ve elektriksel balara baldr. Takviye malzemeleri olarak lifler, pullar, kreler veya partikller ve whiskerler (klcal kristaller) gibi farkl tipleri saylabilir. Matris malzemeleri de metaller, plastikler ve seramiklerden olumaktadr [30]. 3.4.1. Matris Malzemeleri Matris malzemeleri takviye malzemelerini sararak bir arada bulunmalarn salayp, gelen gerilme ve zorlanmalarn birinden dierine aktarlmasn salar. Takviye malzemelerini mekanik hasarlardan, kimyasal ve evresel etkilerden korur. Kompozitin tokluunu arabirim zelliklerine bal olarak arttrr [31]. Matris malzemeleri olarak genellikle aadaki malzemeler kullanlmaktadr.

22
Polimerler iki ana kategoriye ayrlrlar: Termoset Polimerler ve Termoplastik Polimerler. Termoplastik polimerlerde, molekllerin her biri lineerdir ve molekller arasnda kimyasal ba yoktur. ekil 3.1de termoplastik ve termoset polimerlerin yaplar grlmektedir.

ekil 3.1. a) Termoplastik polimerler b) Termoset polimerler [30]. Molekller birbirlerine vander vals ve hidrojen balar gibi molekller aras zayf ikincil balar ile tutunmaktadr. Is veya basn altnda bu molekller aras balar geici olarak kopmaktadr. Molekller bir birlerine gre izafi hareket etmektedir. Bu olayn gerekletii scaklk, erime scakl olarak adlandrlmaktadr. Soutulduunda molekller ayn pozisyonlarnda donmakta, balar yeniden kurulmakta ve yeni bir ekil almaktadr. Bylece termoplastik polimerlerin en nemli zellii olan eritilip yeniden ekil verilebilirlii gereklemektedir [31]. Termoset polimer reine byk tek bir molekl gibidir. Her bir molekller zincir komu zincire kimyasal olarak baldr. Zincirler arasndaki balar apraz balar olarak adlandrlr. Termoset polimer kompozitin retimi safhasnda vakumlu kapta stldnda apraz balar oluturur. Termoset polimerler dk dkm malzeme maliyetine (baz malzemeler hari) sahiptir. Termoplastikler daha hzl retim, sonradan ekil verilebilirlik, farkl yaptrma ekilleri (ultrasonik, s kayna veya kimyasal yaptrma), yksek hasar tolerans ve hurda paralarn tekrar kullanlabilirlii gibi avantajlara sahiptir [30]. Termoset matris malzemeleri oda scaklnda sv halde bulunmalar ve viskozitelerinin termoplastikler gre dk oluu, retim kolaylklar ve zellikle lif ile takviyesi durumunda elyaf tarafndan iyi emilmesi, elyaf iyi sarmas nedeni ile kompozit malzeme retiminde ok fazla kullanlmaktadr [32]. Metaller organik reinelere gre daha yksek dayanmlara sahiptir. Buna ek olarak metal matris kompozit malzemenin tokluunun ve kullanm scaklnn ykselmesini salar. Metal matrisli kompozit malzemelerin retimi zordur. Her elyafla birlikte kullanlmazlar. En yaygn kullanlan metal matris kompozitler arasnda alminyum, titanyum saylabilir. Bor elyaf, karbon elyaf gibi lifler ile takviye edilir. Bu ekilde retilmi kompozitlerde kullanm

23
scakl titanyum/bor da 420-520 C arasndadr. Seramiklerin matris malzemesi olarak kullanm durumunda kompozit malzeme scakl 1300C ye kadar kar. Bu tr kompozit malzemelerin en geliimine rnek olarak SiC veya AL2O3 elyaf takviye edilmi, SiC ve SiN4 seramikleri grlebilir [33]. Karbon matris ierisine gmlm karbon elyafndan oluan kompozitler 4000C ye kadar dayanma ans vardr. Burada matris bir organik matrisin poligonizasyonu veya buhar keltme ile elde edilir. Bu kompozitler yksek scaklklarda olaanst sl ve mekanik zelliklere sahiptirler [33]. 3.4.2. Takviye malzemeleri Kompozit malzeme retiminde matris malzemeleri ile birlikte kullanlarak deiik mekanik ve fiziksel zellikler salayan takviye malzemeleri sz konusudur. Takviye malzemeleri arasnda en nemlisi lif formundaki malzemelerdir. Ayrca partikl, whisker gibi farkl takviye elemanlar vardr [34]. 3.5. Kompozit Malzemenin Geliimi Kompozitlerin temel ilkeleri, insanlarn belli malzeme kombinasyonlarnn zel koullar altnda avantajl durumlar ile tanmalarndan beri yzyllardr kullanlmaktadr. amur ve kil yzyllar boyu duvar yapmnda kullanlmtr. amur iine kartrlan saman ipleri ilk kompozit malzemeye iyi bir rnektir. Gnmzde ise kompozit malzeme trleri hzla oalmaktadr. Kompozit malzeme retiminin bilinli olarak ele alnmas ve bilimsel almalarla yeni malzemelerin gelitirilmesi ancak 1940l yllarda plastik kkenli yaptrclarn gelimesi ile olmutur. Malzemelere deiik zellikler katan polimer kkenli yaptrclar, farkl yada ayn malzemelerin bir araya gelebilmesine olanak vermi, kompozit malzeme oluumuna nclk etmitir. 1950lerde ise uak pervaneleri kompozit malzemeden yaplmaya balanmtr. Bugn ise kompozit malzeme kullanmnn uak endstrisinde %30 a varan oranlara ulat grlmektedir. Bunlara rnek olarak metal takviyeli metal (MTM) kompozitler de boron fiberleri kullanlr. Malzemelerin i yapsnn analitik olarak incelenmesi gelitirildike daha pek ok malzemeyi kombine etme olaslklar ortaya kmaktadr. Kompozit malzeme ile beraber ilk gelimeler; statik ve dinamik mukavemetlerde ve yksek scakla kar dayankllkta olmutur. Gelecekte manyetik ve elektrik zelliklerinde benzer gelimeler olabilmesi iin allmaktadr [35]. 3.6. Kompozit Malzemelerin Avantaj ve Dezavantajlar Yksek teknoloji malzemeleri olarak bilinen ve uygulama alanlar giderek artan

kompozit malzemelerin deiik uygulamalarda belirli zelliklere sahip olmas istenir. Bunlar;

24
akme, basma, eilme, akma, yorulma, mukavemet, sertlik, tokluk, rijitlik, anma direnci gibi mekanik zellikler, elektriksel iletkenlik/yaltkanlk, manyetik zellikler, younluk v.b. fiziksel zelliklerle, kararllk, korozyon direnci gibi kimyasal zelliklerdir [36]. Malzeme seimi ve dizaynnda nem kazanan ve deiik tekniklerle llebilen bu zelliklerin yan sra malzemenin birim maliyeti, kolay bulunabilirlik, ilenebilme ve ekillendirebilme gibi faktrlerde her zaman gz nnde bulundurulmas gereken faktrlerdir. Bu faktrleri gz nne alarak kompozit malzemenin avantaj ve dezavantajlarn aadaki gibi sralayabiliriz [36]. 3.6.1. Kompozit malzemelerin avantajlar Ayn arlktaki metallere oranla mukavemetlerinin ok yksek olmas, Hafif olmalar (%25 - %45 daha hafif), Yeni tasarm esneklikleri sunmas, Korozyona kar dayankl olmas, Anmaya kar direnli olmas, Dk s geirgenlii, Spesifik ekme dayanmlarnn elik ve alminyumda 4-6 kat fazla Olmas, Yorulma dayanm limitlerinin metallerden ok fazla olmas, Darbeyi sourma enerjilerinin metallerden nemli lde fazla olmas,

3.6.2. Kompozit malzemelerin dezavantajlar Kompoziti oluturan her bir bileenin olumlu/olumsuz tm zellikleri nihai paraya yansr. Ham malzemesi pahaldr, ancak balant elemanlar saysndaki azal, arlktaki d dikkate alndnda toplam maliyette bir dme grlmektedir. Kompozit malzeme retiminde ok iyi yetimi eleman ihtiyacnn bulunmas.

3.7. Metal Matriksli Kompozit Malzeme retim Yntemleri Kompozit malzemelerin eitli retim yntemleri olmakla beraber genel olarak retim yntemlerini aadakiler gibi snflandrabiliriz.

25
3.7.1. Scak presleme yntemi ile kompozit malzeme retimi Elyaflarn konumunu muhafaza etmesi iin metal folyolar arasna yerletirilir. Belirli bir scaklkta presleme yaplr. Presleme srasnda balayc madde pskrtlr. Presleme srasnda uygulanan basn retilecek olan kompozitin boyutuna bal olarak 0,5-15 MPa aralndadr. Scaklk ise reine scaklna bal olarak, 80-170 C aralnda uygulanr. Saatte 15-30 adet rn elde edilebilir. Genellikle yass mamller retilir. Bu yntemde kullanlan alminyum, magnezyum, titanyum ve alamlardr [37]. 3.7.2. Toz metalurjisi yntemi ile kompozit malzeme retimi ekil 3.2 deki retim emasndan da grlebilecei gibi metal veya seramik matriks tozlar krplm elyaf veya klcal kristallerle kartrlr. Karm scak veya souk preslenir. Eer karm souk preslenecekse koruyucu atmosferde sinterleme yaplr. Sinterlemenin amac toz paralar arasndaki fiziksel balar kimyasal balara evirmektir.

ekil 3.2. Toz metalurjisi yntemi retim emas [37]. retim emasndan da grlebilecei gibi metal veya seramik matriks tozlar krplm elyaf veya klcal kristallerle kartrlr. Karm scak veya souk preslenir. Eer karm souk preslenecekse koruyucu atmosferde sinterleme yaplr. Sinterlemenin amac toz paralar arasndaki fiziksel balar kimyasal balara evirmektir. Tozlarn sinterlenmesi srasnda elyaf ve takviye elemannn zellikleri bozulabileceinden karm uzun sre stlmamaldr.

26
Presleme sonras bitirme ilemleri yaplr. Matriks olarak bakr, nikel, kobalt, alminyum ve elik, elyaf olarak krplm elyaf, klcal kristaller ve metal tozlar kullanlr [37]. 3.7.3. Sv metal emdirme yntemi ile kompozit malzeme retimi Genellikle erime noktas dk olan mineraller kullanlr, bu nedenle en ok kullanlan metaller; alminyum, magnezyum, gm ve bakrdr. Basn ve vakum altnda elyafa metal emdirilmesi veya elyafn reine tankndan geirilmesi ile srekli retim mmkndr. Bu ytemle %45 elyaf hacim oaranna sahip kompozit malzeme retilebilir. Kiri veya boru gibi paralar retilir. Bu yntemle Al-Bor, Ni-SiC ve Ni-W kompozitleri retilebilinir [37]. 3.7.4. Elektroliz yntemi ile kompozit malzeme retimi Katot olarak kullanlan mandrel zerinde bulunan elyaflara elektroliz srasnda metal matriks keltilir. Yksek elyaf hacim oaranna sahip kompozit malzeme retmek sz konusudur. Genellikle matriks olarak nikel kullanlr. Elektroliz ile boron, slikon karpit ve tungsten filamentileri nikel matriks zerine kertilir. Daha sonra elyaflar preslenerek birletirilir [37]. 3.7.5. Buhar keltme yntemi ile kompozit malzeme retimi Bu yntemde buharlatrlan matriks takviye eleman zerine kertilir. Dk scaklklarda bu ilemin gereklemesi avantaj, pahal bir yntem olmas ise dezavantajdr. Alminyum ve nikel gibi matriksler elyaf zerine kertilerek kaplanr. Daha sonra bu elyaflar preslenir [37]. 3.7.6. Haddeleme yntemi ile kompozit malzeme retimi Bu yntemde elyafla metal folyeler birlikte haddelenerek srekli eritler retilebilir. Basn etkisiyle folye ve elyafn birletirilmesi salanr. Metal matriksin haddeleme srasnda oksitlenmesi sz konusu ise haddeleme vakum altnda yaplr. 3.8. Yksek Performansl Kompozit retimi Bir Avusturya firmas (quickstep Technologies pty ltd.) yksek performansl kompozit retimi iin daha ucuz ve daha hzl olan yeni bir otoklav prosesi gelitirmilerdir. Normal artlarda alt saatte yaplabilecek bir retim bu metotla bir saatte yaplabilmektedir. Para zerine scak akkan gnderilerek parann sl ilem iin hazrlanmas salanmaktadr. Kullanlan akkanlar genellikle su ve yadr. Su genel itibari ile vinilester, polyester ve fenolik reineler ile birlikte kullanlr. Gemi yapm ve otomotiv uygulamalar v.b. [37].

27
3.9. Kompozit Levhalar Alminyum Kompozit Paneller ileri teknoloji ile retilmi olup, modern mimaride rahatlkla kullanlan ve sklkla tercih edilen bir yap elemandr. Her trl bina ve konstrksiyon da yeni bir grnm ve modern izgiler retilmesine yardmc olur. Binalarn i ve d yzeylerinde kullanlabilirlii alminyum kompozit panelleri tercih edilen bir yap malzemesi haline getirmitir. Kompozit levhalarn d cephe uygulamalar ekil 3.3te gsterilmitir [38].

ekil 3.3. Alminyum Kompozit levhann d cephe uygulamalar [38]. alma ss -50 C / +80 C / 100 C derecelik s farknda genleme 2,3 mm/m'dir. Alminyum Kompozit Panel, her iki yzeyi eitli kalnlklarda (0,50 mm, 0,30 mm, 0,21 mm) alminyum aras non-toxic (evre dostu) polietilenden oluan, d yzeyi deiik renkler ile kaplanabilen, tama, depolama ve uygulama aamasnda renkli yzeyin zarar grmemesi iin plastik film kapl olan ve modern mimari yaplarda ska tercih edilen bir kaplama malzemesidir. Alminyum Kompozit Paneller kolay uygulanabilir olmasndan dolay endstriyel yaplarda, alveri ve elence merkezlerinde, spor tesislerinde, otellerde, yolcu terminallerinde, benzin istasyonlarnda, metroda, bankalarda, bro dizaynlarnda ve her trl prestijli yaplarda

28
kullanlmaya uygundur. Kompozit levhalarn bina d cephelerinde birletirilmesi ekil 3.4 de gsterilmitir.

ekil 3.4. Alminyum Kompozit levhann bina d cephelerinde birletirilmesi [38]. Alminyum kompozit levhalar kullanldklar d cephelerde istee gre farkl renk seeneklerinde olup teknik zellikleri bire bir ayndr. ekil 3.5 te kompozit levhalarn renk seenekleri verilmitir. Ayrca kompozit levhann i tabaka katmanlar da ekil 3.6 de gsterilmitir [38].

29

ekil 3.5. Alminyum Kompozit levhalarn renk seenekleri [38].

Non-toxic Plastik Dolgu Yksek Dayanml Alminyum Tabakas PVDF Astar Tabakas PVDF Boya Tabakas Parlak PDVF Tabaka Koruyucu Film

Yksek Dayanml Alminyum Tabakas Korozyona Kar Koruyucu Film Korozyona Kar Koruyucu Astar

ekil 3.6. Alminyum Kompozit levhann katmanlar [39].

30
3.9.1. Alminyum kompozit levhalarn teknik zellikleri Alminyum Kompozit Levhann teknik zellikleri retici firma tarafndan aratrlm ve izelge 3.2de gsterilmitir.

izelge 3.2. Alminyum kompozit levhalarn teknik zellikleri [40]. ALPOLIC / fr Panelin Yaps Her biri 0.5 mm kalnlnda iki alminyum levha rasna lamine edilmi zel alev almayan mineral katmandan oluur. Panel Kalnl Genilik Uzunluk 4mm 1270 ve 1575 mm geniliklerinde 2489 ve 3099 mm uzunluklarda

Not: Granit, mermer grnml levhalar 1270 mm genilik ve 2489 mm uzunluk olarak retilmektedir. Ayna grnml levhalar 1219mm genilik ve 2438mm uzunluk olarak retilmektedir. Genilik Tolerans Uzunluk Tolerans Kalnlk Tolerans Birim Arlk Issal Genleme Gerilme Mukavemeti Esneme Mukavemeti Uzama Sapma Iss Yapkan Btnl (dikey ekimde) Ses letkenlik Kayb 2.0mm 4.0mm 0.2mm 7.6 kg/m2 1.2 mm / m / 50C 5.0 kg/mm2 4.5 kg/mm2 5% 116 C 30 kg/cm2 26 STC

31
Alminyum kompozit levhalarn yaplan deneyler sonucunda elde edilen sonu ve deerleri izelge 3.3de verilmitir.

izelge 3.3. Alminyum Kompozit levhalarn standartlar ve deney sonular [39]. Testin Ad Birim arlk kar dayanm Scaklk genlemesi fark Is iletme Bkme sertlii Darbeye kar diren Yaptrma gc Ses yaltm oran Elastik bkme Kesmeye kar diren Minumum bkm yarap Yanma yaylm Duman retme Rzgar basncna dayanm Suya kar zellikler Havaya kar zellikler ASTM 976 ASTM C393 ASTM D732 ASTM D903 ASTM E413 ASTM D790 ASTM D732 ASTM D790 ASTM E84 ASTM E84 ASTM E330 ASTM E331 ASTM E283 0,102kcal/m.hrC 14,0x105 1,650 kgf 0,78 kg/mm 25 4055 kg/mm2 2,6 kgf/mm2 45 mm 70mm BAARILI 45 BAARILI BAARILI BAARILI ASTM D696 24-28 115 C Deformasyona sebep olabilecek s ASTM D648 Standartlar ASTM D792 Sonu 3mm=4,6kg/m2 4mm=5,5kg/m2 BAARILI

Ak havada scaklk deiimine ASTM D1654

zel bir kaplama ekli olan PVDF kaplamas ile kaplanm olan Alminyum kompozit levhann PVDF zellikleri izelge 3.4 te verilmitir.

32
izelge 3.4. Alminyum kompozit levha PVDF kaplama zellikleri ve standartlar [39]. Testin Ad Son kat kalnl Parlaklk Kalem izi Dayankllk Yaptrc gc arpmaya kar diren Anmaya kar diren Neme kar diren (3000 saat) Kaynar suya kar diren Pskrtlen tuzlu suya kar diren Aside kar diren Alkalilere kar diren Solventlere kar diren Renk tutma Kire tana kar diren Parlaklk tutma Standartlar ISO 2360 (CNS 8406) ASTM D532-89 ASTM D3363-74 ASTM D4145-83 ASTM D3359-87 ASTM D2794 ASTM D968-81 ASTM D714-87 ASTM D3359-B ASTM D117-94 ASTM D1308-87 ASTM D1308-87 ASTM D2248-73 ASTM D4214-89 ASTM D2244-85 Sonu 30+/-5 um %80+/-%5 2H 2T atlak yok %100 soyulmaz atlamaz 50-80 KTR atlamaz BAARILI Kabarck yok BAARILI Kabarck yok Etkisi yok BAARILI BAARILI Maksimum deer %90

Srekli arpmaya kar diren (24 saat) ASTM 605,2-90

ASTM D2244-87 (85) E<5

33
4. DENEYSEL YNTEM Teknolojinin hzla gelimekte olduu dnyamzda yeni uygulamalar ve eitli amalarda kullanlmak zere, srekli olarak yeni malzemeler gelitirilip eitli sektrlerde kullanm alan oluturmaktadr. Gelitirilen bu yeni malzemelerin kullanm alanlarndan farkl yerlerde kullanlp kullanlmayaca ise yaplan bilimsel deneyler sonucu aa kavumaktadr. ite bu malzemelerden biriside yeni teknoloji ile retilmi ve genellikle inaat sektrnde kullanlan Alminyum Kompozit Sandvi Panellerdir. Yaplan bu almada Alminyum Kompozit Sandvi Panellerin derin ekme ilemine uygun olup olmad incelenmitir. Deney iin hazrlanan deney seti 80 tonluk hidrolik pres, dii kalp, bask plakas ve zmbalardan meydana gelmektedir. Deneylerde kullanlan malzemeler ise Alucobond firmasnn rettii ve Trkiye/stanbulda satn yapt Global Yap Elemanlar firmasndan temin edilmitir. Deneylerde yaklak 2 m Alminyum Kompozit Sandvi Panel kullanlmtr. 4.1. Derin ekme leminde Kullanlacak Malzemenin Tespiti Yaplan almada kullanlacak malzemenin tespitinde daha nce hi aratrlmam ve bu konuda alma yaplmam Alminyum Kompozit Sandvi Panel kullanlmasna karar verilmitir. Alminyum Kompozit Sandvi Paneller genellikle 1,30 3,00 m olarak dikdrtgen plaka eklinde retilmektedir. Kalnlklar ise farkllk gstermektedir. Deneylerde kullandmz malzemeler Alucobond firmasnn retmi olduu malzemelerin sat ve montaj ilemlerini yapan Global Yap Elemanlar firmasndan temin edilmitir. 4.2. Kompozit Levhann ekme Deneyi Numunelerinin Hazrlan ekme deneyi yaplrken ie ncelikle ekilecek olan numunelerin hazrlanmasyla balanmtr. Numuneler kompozit malzeme standartlarna gre belirli llerde kesilerek CNC freze tezgahnda ilenerek standart llere uygunluu salanp ekme deneyine hazr hale getirilmitir. ekme deneyi yaplrken malzemenin ileme ynne gre farkl deney yaplmtr. Ayrca yaplan bu deneyde farkl iki sonu alnd bunlardan birincisi; kompozit malzeme zerindeki alminyumun kopmasna kadar olan deerler, ikincisi ise kompozit malzemedeki polietilen (plastik) malzeme kopuncaya kadar olan deerler ayr ayr alnmtr ve grafikleri oluturulmutur. Numunelerin hazrlan ekil 4.1 de gsterilmitir.

34

(a)

(b)

ekil 4.1. a) Standart deney numuneleri b) Deney seti 4.3. Deney Setinin Hazrlan Deneylerde kullanlacak olan farkl llerdeki zmbalar CNC torna tezgahnda belirlenen llerde ilenmitir. Zmba lleri ekil 4.2de resimleri ise ekil 4.3 de gsterilmitir.

ekil 5.2. Deneylerde kullanlan zmba lleri.

35

ekil 4.3. Deneylerde kullanlan zmbalarn resimleri. mal edilen zmbalar yuvalarna sk geme olarak montaj edilmitir. Deneylerden nce, kullanlacak olan zmbalar yuvalarna monte edilip dorusallklar gnye ile kontrol edilmitir. Deneylerde kullanlan kalp geometrisi ekil 4.4 de gsterilmitir.

Bask Plakas R8 Tampon

R5

Zmba

Taslak malzeme (4mm)

Kalp

22-32-42
Zmba Kalp

ekil 4.4. Deneylerde kullanlan kalp geometrisi.

4.1

36
4.4. Bask plakas ile malzeme arasndaki boluk ekme boluu iin e sac kalnl olmak zere ekil 4.5 de belirtilen aadaki amprik denklemlerin kullanlmas tavsiye edilmektedir [25]. elik iin; Alminyum iin; Isya dayankl alamlar iin; Dier demird malzemeler iin; w=e+0,07 10e w=e+0,02 10e w=e+0,20 10e w=e+0,04 10e

ekil 4.5. ekme boluu. 4.5. Deneylerde Kullanlacak Numunelerin Hazrlanmas Hazr tabaka halinde gelen Alminyum Kompozit Sandvi Paneller ncelikle kare biimlerde kk paralara yarlmtr. Daha sonra bu paralar sekizgen hale getirilmitir. Bu ilemler gyotin makasta gerekletirilmitir. Sekizgen eklinde kesilen paralarn dzlem

37
yzeyleri arasndaki mesafe 80 mm dir. Bu malzemeleri sekizgen ekilde kesilmesindeki ama yuvarlak ekilde ekilen malzemede meydana gelen u burumalarnn nlenmesidir. Hazrlanan deney numunelerinin resimleri ekil 4.6 da gsterilmektedir.

ekil 4.6. Hazrlanm deney numuneleri. 4.6. Kalbn ve Zmbann Prese Montaj ncelikle kalbn dii kalp ksm pres tezgahnn tablasna hareket etmeyecek ve alma annda hassasiyeti bozulmayacak bir ekilde monte edilmitir. st tarafa ise zmba monte edilmitir. Burada zmbann monte edilmesi srasnda en nemli nokta zmbann yuvasna tam oturup oturmaddr. Zmbann dii kalba diklii gnye ile kontrol edilmitir. Zmbann pres tezgahna montaj gerekletirildikten sonra dii kalbn eksen ayarlar gerekletirilmitir. Zmbann almas iin gerekli olan alma boluu ayarlanmtr. 4.7. n Deneylerin Gerekletirilmesi Yaplacak olan deneylerden nce kesilen fazla numuneler ile n deneyler yaplmtr. Bu denemelerin yaplmasndaki asl ama olabilecek herhangi bir sorunu nceden tespit etmek ve nlemini almak olmutur. Kalbn eksen ayarlar yapldktan sonra numuneler zerine de izilerek belirtilen eksen izgileri ile dii kalp ayn eksen zerine getirilmitir. Daha sonra srtnmeyi azaltmak amac ile zmba ve dii kalp yalanmtr. Malzemenin yerletirme ilemi tamamlandktan sonra malzemenin akn kontrol etmek iin dii kalpla deney numunesi zerine hazrlanan bask plakas yerletirilmitir. Yerletirilen bask plakas her noktaya ayn kuvveti uygulamas asndan drt kesinden uygun bir torkla sktrlmtr.

38
Bu ilemler gerekletirildikten sonra setimiz deneylere uygun bir hale gelmitir. Daha sonra pres tezgah altrlp n denemeler gerekletirilmitir. Belirli sayda n deneme yaplp gerekli dzeltmeler gerekletirildikten sonra deneylere geilmitir.

39
5. DENEY SONULARI VE DEERLENDRME 5.1. Malzemenin Mekanik zellikleri ve ekme Deneyi Sonular Derin ekme deneylerinde kullanlacak olan malzemelerin mekanik zelliklerinin tespiti iin, ekme deneyi standartlarna gre hazrlanm deney numunelerinin tek eksende, belirli bir hzda ve sabit scaklkta malzemenin retim ynne doru, retim ynne dik olacak ekilde ve retim ynyle 45 lik a yapacak ekilde standartlara gre kesilen paralarla Marmara niversitesi Malzeme laboratuarnda yaplmtr. Malzemede alminyum tabakalarn kopmasna kadar ve aradaki polietilen malzemenin kopmasna kadar olan kopma resimleri ekil 5.1de verilmitir.

(a) b) Polietilen malzemenin kopmas

(b)

ekil 5.1. ekme deneyinin gerekletirilmesi a) Alminyum malzemenin kopmas

Bu deneye ait veriler izelge 5.1 de verilmitir. Ayrca ekme deneyinden elde edilen Gerilme ekil deitirme grafikleri ekil 5.2-5.3-5.4-5.5-5.6-5.7 de verilmitir.

40
izelge 5.1. Alminyum kompozit levha ekme deneyi sonular. R90 Alminyum kopmasna kadar R45 Alminyum kopmasna kadar R0 Alminyum kopmasna kadar 27 80 39,05 6,58 41,21 14,01 -

R90 Plastik kopmasna kadar

R45 Plastik kopmasna kadar

No S0 (mm)

A (Mpa) A (%) (Mpa) tM (%)

Et (Mpa)

36 80 39,02 8,81 40,01 13,93 -

34 80 38,56 7,23 39,93 12,94 -

29 80 38,47 8,56 39,65 14,39 58,60 48,83 1,57

32 80 38,43 8,24 39,71 14,36 -

25 80 39,81 8,72 41,15 14,72 55,21 46,01 1,47

659,39 1119,72 1207,75 1051,89 1336 1123,18

Break (mm) tB (%) B (Mpa)

ekme numuneleri hazrlandktan sonra ekme deneyleri yaplp ekil 5.2 ile ekil 5.7 arasndaki grafikler elde edilmitir. Burada R0, R45, R90 ifadeleri srasyla malzeme retim ynyle ayn, retim ynne 45 lik a ve retim ynne dik olmasn ifade etmektedir. Yukarda verilen deerler srasyla aradaki polietilen malzemenin kopmasna ve alminyum tabakalarn kopmasna kadar olan deerleri ayr ayr gstermektedir.

R0 Plastik kopmasna kadar

41

50

40

30 Stress in MPa

20

10

0 0 20 Strain in % 40 60

ekil 5.2. R90 test numunesinin gerilme-ekil deitirme diyagram (plastik malzeme kopuncaya kadar)

50

40

30 Stress in MPa

20

10

0 0 10 20 Strain in % 30 40 50

ekil 5.3. R90 test numunesinin gerilme-ekil deitirme diyagram (alminyum levhalar kopuncaya kadar)

42

50

40

30 Stress in MPa

20

10

0 0 10 20 Strain in % 30 40 50

ekil 5.4. R45 test numunesinin gerilme-ekil deitirme diyagram (alminyum levhalar kopuncaya kadar)

50

40

30 Stress in MPa

20

10

0 0 10 20 Strain in % 30 40 50

ekil 5.5. R45 test numunesinin gerilme-ekil deitirme diyagram (plastik malzeme kopuncaya kadar)

43

50

40

30 Stress in MPa

20

10

0 0 10 20 Strain in % 30 40 50

ekil 5.6. R0 test numunesinin gerilme-ekil deitirme diyagram (alminyum levhalar kopuncaya kadar)

40

30

Stress in MPa

20

10

0 0 20 40 Strain in % 60 80 100

ekil 5.7. R0 test numunesinin gerilme-ekil deitirme diyagram (plastik malzeme kopuncaya kadar)

44
Yukarda verildii zere kompozit levhann alminyum tabakasndaki deerlere bakldnda akma mukavemet deerleri R90 ve R45te birbirine ok yakn fakat R0da deerlere bakldnda biraz farkllk olduunu grlmtr. Ayn ekilde ekme mukavemetlerine bakldnda R90 ve R45 ynndeki levhann saysal deerlerinin birbirine ok yakn olduunu grmektedir. R45 ynndeki kompozit levhann saysal deeri yine farkllk gstermitir. Bu sonulara bakldnda elde edilen deerlerin ok farkl deerler olmad grlmtr. Malzemenin imalat aamasnda alminyumun haddeleme ynne bakldnda niform bir yapya sahip olduu grlmtr. Buradan u sonular karlabilir. Bu malzemenin kullanm srasnda ynnden bamsz hareket edilebilir. Ayn zamanda ilenebilirlii srasnda malzemenin yn nemini yitirmi durumdadr. Bu sonularn kmas malzemenin izotropik bir yapya yakn olduunu gstermektedir ve malzeme iin art bir durumdur. 5.2. Derin ekme Deneylerinin Yaplmas n denemelerin sonunda gerek deneye geilmitir. Yaplan deneylerde ncelikle 42 mm apndaki zmba kullanlarak deneyler gerekletirilmitir. Yaplan deneylerde ilerlemeler sabit hzla (4,95 mm/sn) gerekletirilmitir. 42 mm apndaki zmba kullanlarak yaplan deneylerde ekme derinlii (kurs boyu) (S) 30 mm olduu zaman paradaki alminyum ile polietilen malzeme tamamyla birbirinden ayrlp kopma meydana gelmitir. 42 mm apndaki zmba ile ilerlemeye bal olarak yaplan deneylerin resimleri ekil 5.8 ile ekil 5.22 arasnda gsterilmitir.

45

(a)

(b)

ekil 5.8. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 2 mm.

(a)

(b)

ekil 5.9. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 4 mm.

46

(a)

(b)

ekil 5.10. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 6 mm.

(a)

(b)

ekil 5.11. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 8 mm.

47

(a)

(b)

ekil 5.12. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 10 mm.

(a)

(b)

ekil 5.13. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 12 mm.

48

(a)

(b)

ekil 5.14. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 14 mm.

(a)

(b)

ekil 5.15. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 16 mm.

49

(a)

(b)

ekil 5.16. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 18 mm.

(a)

(b)

ekil 5.17. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 20 mm.

50

(a)

(b)

ekil 5.18. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 22 mm.

(a)

(b)

ekil 5.19. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 24 mm.

51

(a)

(b)

ekil 5.20. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 26 mm.

(a)

(b)

ekil 5.21. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 28 mm.

52

(a)

(b)

(c) ekil 5.22. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn c) Numunenin yan grn. Zmba ap 42 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 28 mm. 42 mmlik zmba ile yaplan deneylerden sonra 22 mm apndaki zmba ile yaplacak olan deneylere geilmitir. Buradaki ekme derinlii (kurs boyu) (S) ise tamamyla kopana kadar deil de alminyum ile polietilen malzemenin ayrlmaya balad ilk ana kadar olan mesafe baz alnmtr. ekme derinlii (kurs boyu) (S) 12 mm olduu durumda parada deformasyon meydana gelmitir. 22 mm apndaki zmba ile ilerlemeye bal olarak yaplan deneylerin resimleri ekil 5.23 ile ekil 5.26 arasnda gsterilmitir.

53

(a)

(b)

ekil 5.23. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 22 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 6 mm.

(a)

(b)

ekil 5.24. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 22 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 8 mm.

54

(a)

(b)

ekil 5.25. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 22 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 10 mm.

(a)

(b)

ekil 5.26. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 22 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 12 mm. 22 mmlik zmba ile yaplan deneylerden sonra 32 mm apndaki zmba ile yaplacak olan deneye geilmitir. 32 mm apndaki zmba ile yaplan deneylerde kuvvet diyagramndan ziyade parada meydana gelecek olan yrtlmann balama noktasna sebep olacak ekme derinlii (kurs boyu) (S) deerini bulmak olmutur. 32 mm apndaki zmba ile kurs boyuna bal olarak yaplan deney resimleri ekil 5.27 ile ekil 5.30 arasnda gsterilmitir.

55

(a)

(b)

ekil 5.27. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 32 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 6 mm.

(a)

(b)

ekil 5.28. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 32 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 8 mm.

56

(a)

(b)

ekil 5.29. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 32 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 10 mm.

(a)

(b)

ekil 5.30. ekme deneyine tabi tutulmu para; a) Numunenin st grn b) Numunenin alt grn. Zmba ap 32 mm, malzeme kalnl 4 mm, ekme derinlii (kurs boyu) 12 mm.

57
5.3. Zmba kuvveti-zmba boyu grafii ve sonular 42 mm apnda zmba ile 30 mm ekme derinliine ulalncaya kadar yaplan ekme ileminde zmba kuvveti-zmba kursu grafii ekil 5.31de ve lm saysal deerleri izelge 5.2de verilmitir.

12000

10000

Zmba kuvveti (N)

8000

6000

4000

2000

0 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 Zmba kursu (mm)

ekil 5.31. 42 mm apndaki zmba iin zmba kuvveti-zmba kursu grafii.

58
izelge 5.2. 42 mm apndaki zmbann kurs boyuna karlk gelen zmba kuvveti deerleri. Kurs boyu (mm) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Zmba kuvveti (N) 6751 7010 7616 7703 8135 8568 8741 9174 9434 9520 9607 9866 10299 8568 8568 8482 Kurs boyu (mm) 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Zmba kuvveti (N) 8395 8308 8308 8308 8308 8135 7789 7703 7443 7097 7010 6924 6924 6924 6924

Kompozit levhaya uygulanan derin ekme ileminde kurs miktar her para iin 1 mm arttrlmtr. Deneylere , iki alminyum tabaka ve polietilen malzeme tamamen kopuncaya kadar devam edilmitir. Deneyler esnasnda her 1mm iin zmba kuvvet deerleri llm ve elde edilen yk-yol grafii izelge 5.31de gsterilmitir. Bu grafik incelendiinde, 8 mm zmba kursuna kadar zmba kuvvet deerleri dzgn bir ekilde artmtr. 8 mmlik zmba kursundan sonra alt tabakadaki alminyumda yrtlmalar grlmtr. 12 mm zmba kursunda ise zmba kuvveti maksimum deerini alm ve i tabakadaki alminyumda yrtlmalar gereklemitir. Bu yrtlmadan sonra zmba kuvvetinde azalma olmutur. Grafikten de anlalaca gibi dzgn bir kuvvet azalmas meydana geldii grlmektedir. En son 30 mm zmba kursu deerinde alminyum levhalar ve polietilen malzeme tamamen kopmutur. Kompozit levhann iindeki polietilen malzemenin snekliinden dolay kurs miktar 30 mmye ulancaya kadar ekme kuvveti sfra dmemitir.

59
Kompozit levhann ekillendirilebilirlii ile ilgili u sonulara ulalmtr; Kompozit levhada zmba kurs miktar 8 mm iken yrtlma grlmtr. u halde 8mm derin ekme ileminden sonra kullanma msait deildir. Kompozit levha maksimum zmba kuvvetine 12 mm kurs miktarnda ulamtr. Buda i tabakadaki alminyumun yrtld andr. Yani bu ilerleme miktarnda kompozit levhadaki alminyum ilevini tamamen yitirmitir. 12 mm ilerlemeden sonra sandvi tabaka arasnda kalan polietilen malzeme diren gstermitir. Kurs boyunun 30 mmye kadar artmas sandvi tabakadaki polietilen malzemenin snmesi sonucu meydana gelmitir. Sonu olarak verilen takm geometrisine gre, 4 mm kalnlndaki kompozit levhann herhangi bir derin ekme kusuruna maruz kalmadan ekillendirilebilmesi iin maksimum derin ekme derinlii 8 mm olarak tespit edilmitir. Elde edilen kapta buruma veya dier ekillendirme kusurlar tespit edilmemitir. Yaplan deneyler iin hazrlanan zmbalar 22 mm, 32 mm ve 42 mmdir. Bu zmbalarla yaplan deney sonularna bakld zaman zmba aplarnn birbirleriyle ok uzak deerlerde olmamas halinde hemen hemen ayn kurs miktarnda yrtld grlmtr. Her zmba ls iin kompozit levhann yrtlmas yaklak 10 mm kurs boyunda gereklemitir.

60

Zmba kuvveti-Zmba kursu grafii

10000 9000 8000 Zmba kuvveti (N) 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 0 1 2 3 4 Zmba kursu (mm) 5 6 7 8

ekil 5.32. 22 mm apndaki zmba iin zmba kuvveti-zmba kursu grafii. Yaplan bir dier derin ekme deneyinde 22 mm apnda zmba kullanlmtr. ekil 5.32 deki grafik incelendii zaman kan kuvvet deerleri 42 mm apndaki zmba ile yaplan derin ekme deneyindeki deerlere yakndr. izelge 5.3 te 22 mm apndaki zmba iin elde edilen kuvvet deerleri gsterilmektedir. izelge 5.3. 22 mm apndaki zmbann kurs boyuna karlk gelen zmba kuvveti deerleri. kurs boyu (mm) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 zmba kuvveti (N) 6751 6924 7097 7530 7703 7789 8135 8482 8741

61
5.3. Deney Parasndaki kalnlk Deiimi Yaplan deneylerde zmbann kurs boyuna bal olarak para zerinde deformasyon meydana gelen ve cidar kalnlklarnn inceldii ksmlar ekil 5.33 te gsterilmitir. Burada cidar kalnlnn azald yerler genellikle zmbann ekil verdii ve parann zmbann eklini ald radysl blgelerde meydana gelmitir. Zmba kurs boyunun ilerlemesi ile yrtlma ve deformasyonlar ncelikle cidar kalnlnn azald bu ksmlarda meydana gelmitir.

ekil 5.33. Deney paras zerindeki cidar kalnl deiimi. Para zerindeki cidar deiimini grmek iin ncelikle bir kalp ayarlayp iine sv al dklmtr. Yarya kadar sv al dkldkten sonra para iine yerletirildi ve st tekrar al ile doldurulmutur. Kuruduktan sonra kalp ierisinden karlan malzeme kuruduktan sonra tam ortasndan kesilmitir. Para zerindeki cidar deiimi tam olarak grlmtr. Al ierisindeki cidar grnm ekil 5.34 te gsterilmektedir.

62

ekil 5.34. Deney parasnn yrtlmaya balama anndaki kesiti. Sonulara bakldnda zmbann eklini alan yani deformasyonun balad radysl blgelerde cidar deiimi grlmektedir. Burada kuvvetinde etkisiyle alminyum malzeme direncini kaybetmekte ve incelmektedir. Yrtlmann balad noktalar ise buralardr.

63
6. SONU VE NERLER 6.1. Sonular 4 mm kalnlnda her iki yan 0,5 mm kalnlnda alminyum levha kapl ortasnda 3 mm polietilen dolgu levhas bulunan panellerden hazrlanan test numunelerinin 22, 32 ve 42 mm apndaki zmbalarla yaplan derin ekme ilemlerinden aadaki sonular karlmtr. 1. Verilen kalp ve taslak malzeme geometrisine gre alminyum saclar yrtlmadan maksimum 8 mm derinlie kadar ekilmitir. 2. Alminyum levhalar yrtldktan sonra polietilenin snekliinden dolay ekme kuvvetinde ani bir d grlmemi tam yrtlma 30 mm kurs boyunda meydana gelmitir. 3. Yrtlmadan ekilen malzemelerin, yzey kalitesinde herhangi bir kusur meydana gelmemitir. 4. Cidar kalnlklarnda ok nemli farklar grlmemitir. 5. Bu eit sandvi panellerin farkl malzemelerden meydana gelmesi ve bu malzemelerin farkl mekanik zelliklerinden dolay derin ekme yoluyla ekillendirilebilirlii olduka zayftr. 6.2. neriler 1. Alminyum kompozit sandvi panellerin derin ekme ileminde daha verimli sonular verebilmesi iin daha byk boyutlarda levha ve zmba lleri kullanlmaldr. 2. Alminyum tabakalar arasnda bulunan plastik malzemenin kaln oluundan dolay zorluklarla karlalmtr. Tabakalar arasndaki plastik malzemenin daha ince olduu durumda ekillendirilebilirlii incelenebilir. 3. Arada kullanlan plastik malzemenin farkl malzeme trleri iin bu deney tekrarlanabilir. 4. Bu malzemenin svama yntemiyle ekillendirilebilirlii incelenebilir.

64

KAYNAKLAR DZN [1] Gibson, R.F. 1994 Principles of composite material mechanics.Mc. Graw-Hill,s.1-60, USA. [2] Sayman, O. ve S. Aksoy. 1982. Kompozit malzemeler. Ege niversitesi Makine Fakltesi, s. 1-34, Bornova, zmir. [3] Ku, A. 1996. ok katl kompozit plaklarn enerji absorbsiyon zelliklerinin teorik ve deneysel analizi, Doktora Tezi, U.. Fen Bilimleri Enstits, Bursa. [4] Mallick, P.K. 1988. Fiber reinforced composites. Newyork, USA. [5] Haris, B. 1986. Engineering composite materials. The instue of metals, London, UK. [6] Erikin, Y. 1986. Uygulamal sac metal kalp konstrksiyonu, Gazi niversitesi, Ankara. [7] apan, L. 1990, Metallere plastik ekil verme, alayan basmevi, stanbul. [8] Korkmaz,Z. 2005. ok noktal derin ekme, Yksek Lisans Tezi, Dumlupnar niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Ktahya. [9] Cai, Zhangyi and Li Mingzhe, 1999. Optimum path forming technigue for sheet metal and itsrealization in multi-point forming, 136 p. [10] M. Li, Z. Xiaojiana, Et al. A study on two-dimensional sheet forming with MPF method, Trans. Chinese soc. Agric. Mach. 28 (1) (1997) 123-126. [11] M. L, Et al. Several forming methods in step-by-step multi-point forming, china mech. Eng. 8 (1) (1997) 87-90. [12] F. Nishioka, Etal. An automatic bending of plates by the universal pres with multiple piston heads, Proc. Ship Build. Assoc. Japan 32(1972) 481-501. [13] Y. Iwasaki, H. Shita, Y.Taura, Forming of the three-dimensional surface with a triple-rowpress, adv.tech. plasticity (Japan) 1 (1984) 483-488. [14] M. Z. Li, Z.Y.Cai, Z. Sui and Q.G. Yan, 2002, Multi-Point forming technology for sheet metal, 334-338. [15] W. Huaibao, X.Weili, L. Zhongqin, Y.Yuying, Z.R.Woang Stamping and stamping simulation with a blankholder gap , journal of materials processing technology, 120 (2002) (62-67). [16] Mak.etu.edu.tr/mak2071/cekme%20deneyi.doc. [17] Srivatsa, K.S. and Murty, A.V.K. 1992. Stability Of Laminated Composite Plates With Cut-Outs. Computers & Structures, 43(2):273-279.

65
KAYNAKLAR DZN (devam) [18] Okumu, F., Ortasnda Dairesel Delik Bulunan Kompozit Dzlem Levhalarda ElastoPlastik Gerilme Analizi, Doktora Tezi, Frat niversitesi Fen Bilimleri Enstits, 1998. [19] Ye L. Evaluation of Mode I Interlaminar Fracture Toughness for Fiber-Reinforced Composites Composites Science and Technology, 1991.

[20] Parhizgar S., Zachary L. W., Sun C.T. Determination of Fracture Toughness of Unidirectionally Fiber-Reinforced Composites Fracture of Composite Materials, Proceedings of the Second USA-USSR Symposium, held at Lehigh Universty Bethlehem, Pennsylvania USA, 1981. [21] Yayla P., Uzman I. Elyaf Takviyeli Kompozit Malzemelerde Tabaka Ayrlmas, nc Ulusal Krlma Konferans Bildirileri, Trabzon, 1987. [22] Ata, C. And Sayman, O., 2000, Elastic-Plastic Stress Analysis and Expansion of Plastic Zone n Clamped and Simply Supported Aluminum Metal Matrix Laminated Plates, Composite Structures, 49:9-19. [23] Karakuzu, R., Ata, C. and Akbulut, H., 2001, Elastic-Plastic Behavior of Woen Steel Fibre-Reinforced Thermoplastic Laminate Plates Under n Plane Loading, Composites Science and Technology, 61:1475-1483. [24] zbay, M., 2000, Elastic-Plastic Stress Analysis of Metal Matrix Laminated Plates, Journal Of The Institute Of Science and Technology of Gazi Universty, 13(1):30-36.

[25] zer, D., Dzlem Yklenmi Ortasnda Dairesel Delik Bulunan Kompozit Tabakada Oluan Gerilmelerin Sonlu Elemanlar Yntemi le Analizi, Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, 2002. [26] Tsujimoto, Y. and Wilson, D. 1986. Elasto-Plastic Failure Analysis Of Composite Bolted Joines. Journal Of Composite Materials, 20:236-252. [27] Kksal, B. 1986. Engineering composite materials. The instue of metals, London, UK. [28] Alar, G. 2002. Tabakal kompozit plaklarda sonlu eleman yntemiyle elastik-plastik gerilme analizi, A.. Fen Bilimleri Enstits, Erzurum. [29] Karaca, H. 1997. Takalanm kompozit plaklarda elasto-plastik gerilme analizi, C.B.. Doktora tezi, Manisa. [30] Kim, D.H. 1995. Composite structures for civil and architectural engineering. E&FN spon. Spon.21-40. Combridge, UK. [31] Yazc, M. 1993. Kompozit malzemelerde gerilme dalmnn incelenmesi, Yksek Lisans Tezi, U. . Fen Bilimleri Enstits, Bursa.

66
KAYNAKLAR DZN (devam) [32] Mayer, M. 1993. Desing with reinforced plastic. The desing concil, s.112, London, UK. [33] Aran, M. 1999. Elyaf takviyeli karma malzemeler, stanbul Teknik niversitesi matbaas, s.9, stanbul. [34] Yazc, M. 1999. Kare delikli plaklarda elasto-plastik gerilme analizi ve burkulma ykleri, U.. Doktora Tezi, Bursa. [35] Demirkesen, E. 1991. Kompozit malzemeler, .T.. Kimya Metalurji Fakltesi matbaas, stanbul. [36] Eksik, . 1999. Katmanl kompozit panellerin dvnme basn ykne cevab, .T.. Fen Bilimleri Enstits, stanbul. [37] Akta, M. 2003. Dzlem d dzgn yayl yke maruz kompozit levhada elasto-plastik gerilme analizi, E.. Fen Bilimleri Enstits, zmir. [38] www.globalyapi.com.tr. [39] Global yap elamanlar tantm katalou, stanbul. [40] www.lirtek.com/kompozit.htm.