BLM 1 1. UAK BAKIM KAVRAMLARI 1.1.

Bakmn Tanm ve Snflandrlmas Dnya Hava Yollar Teknik lemler Szl (WATOG-World Airlines Technical Opretations Glossary)'nde bakmn tanm yle ifade edilmitir. Bakm: Bir item restore etmek iin veya alabilir durumda tutmak iin servis, tamir, modifikasyon, revizyon, kontrol (inspection) ve durum tespiti yapmak gibi ilerden oluan faaliyetlerdir. Tm bu faaliyetlerin kapsamna girdii bakmlar en genel haliyle aadaki gibi snflandrabiliriz.

ekil 1.1 Bakmn snflandrmas

1.2. Bir Uan Bakm Yaplabilir zellii ve Bunun nemi Uan bakm yaplabilirlii (maintainability) dizayn aamasnda dikkate alnmas ve zerinde allmas gereken bir husustur. Uan mr boyunca onun emniyetini salayabilecek ekonomik bir bakm oluturma faaliyetleri, uan imalinden ok ncesinde, daha gelitirme safhalarnda imalat firmalarn ve kullanclarn bakm mhendislikleri tarafndan balatlr. Bu nedenle bakm mhendislii almalar, uan dizayn safhasnda balar ve kullanmda kalan en son uan servisten ekilecei ana kadar devam eder. Bakm mhendisleri uak projesinin tm safhasnda dizayn mhendisleri ile yakn bir birliktelik iinde alarak, uan optimal bir bakm zelliine sahip olmasn temin ederler. Bir sivil uak, normal olarak, bir iletmeci tarafndan kar yapmak amacyla alnr. Bu nedenle yeni bir uan sat baars esasen o uan kar yaptrabilme yeteneine baldr. Bu durumda uak imalatsnn hedefi, ileticisine en fazla kar yaptrabilme kabiliyetinde uak imal etmektir. Bu konuda imalatnn yapabilecekleri yle sralanabilir: Bakm yaplabilirlik (maintainability) ve gvenilirlik (reliability) zellikleri iyi olan bir uak dizayn ve imal etmek suretiyle, ileticiye yksek kullanm imkan salayarak ileticinin gelirini artrmak ve iletim giderleri (operating costs) dk bir uak dizayn ve imal ederek de ileticinin giderlerini azalmaktr. Lufthansa'nn, A310 uann, V2500 motoruyla dorudan iletim giderleri dalm yledir: (Alan Yzde Miktar (%)) Uak gvde ve ekipmanlar 22.9 Bakm 16.5 Yakt 17.3 Yer hizmetleri 12.3

Personel 10.2 Motor 7.8 ni cretleri 5.9 ATC 6.0 Sigorta 1.1 Toplam letim Giderleri. 100

ift motorlu, geni gvdeli ve ksa mesafeli bir uan mr boyunca toplam bakm maliyetleri yle ifade edilmitir: Uan pazarlk fiyat = 65 Milyon Dolar Uu saati bana bakm maliyeti = 1200 Dolar Bir yllk ortalama uu saati = 2500 saat Uan mr = 25 yl Uan kullanm mr boyunca yaklak bakm giderleri =25x1200x2500 = 75 Milyon Dolar Buradan da anlalyor ki bir uan toplam bakm giderleri, o ua satn almak iin denen parann yaklak % 16 daha fazlasna denk gelmektedir. Uak bakm ve onarm giderleri, dorudan iletim giderlerinin yaklak % 15-20'sidir. Uan mr boyunca yaplan bakmlar iin sarf edilen toplam bakm giderleri tutar, uan satn alma fiyatnn 1-1.5 katdr. malat, daha uan gelitirme safhasnda onun bakm yaplabilme zelliine gsterecei hassasiyet ve uan servise girii ile sonrasnda salayaca iyi bir rn destekleme (product support) programyla ileticisinin bakm giderlerini azaltabilir. Bakm giderlerinin nemli bir paya sahip olmas nedeniyle, bakm zellii uan dizaynn nemli derecede etkiler. Bir uak dizayn edilirken; Performans Arlk Maliyet ve Gvenilirlik gibi dier parametrelerin yannda bakm yaplabilirlii (maintainability) hususunda eriilmeye allan hedefler yledir:

4
Planl bakm ileri en azda tutulmal

Plansz bakm ileri nceden bilinebilmeli Arza giderme ileri basit olmal ve sratle giderilmeli zel ara (tool) ve ekipmana duyulan ihtiya en azda tutulabilmelidir.
Bakm gerekleri niceleyici olarak belirlenmeli ( Bakm adam-saati, bakm sresi,

dispatch reliability, yedek paralar, yer destek ekipmanlar)

Komponentlere ve yapsal blgelere kolaylkla ulalabilmeli [1].

1.3. Gvenilirliin Bakm Yaplabilirlie Etkisi Gvenilirliin (reliability) bakm yaplabilirlie (maintainability) etkisine gemeden nce WATOG (World Airlines Technical Operations Glossary)'daki gvenilirlik tanmlarn inceleyelim. 1.3.1. Gvenilirlikle lgili Tanmlar Arza (Failure): Bir item'n daha nce belirtilen limitler iinde grevini yapmamas [1]. Arza Oran (Failure Rate): Belirli bir periyot iindeki arza saysnn, yine ayn dnemde uulan toplam uu saati veya uu saysna blm. Faydal mr (Useful Life): Item ailesinin, sabit arza oran ile alacann umulduu zaman uzunluudur. Arza Aras Ortalama Zaman ( Mean Time Between Failures, MTBF): ayn dnemdeki toplam nite arza saysna blm. Plansz Skm Aras Ortalama Zaman ( Mean Time Between Unscheduled Removal, MTBUR): Belirli bir periyot iindeki toplam uu saati veya toplam nite alma saatinin, yine ayn dnem iindeki toplam plansz nite skm saysna oran kabul edilebilir (Maksimum Inspection Interval): Kabul edilebilir maksimum inspection intervali, bu arza iin kabul edilebilir maksimum arza ihtimali tarafndan belirlenir. Dispatch Reliability: Belirli periyot iindeki paral uularda teknik sebeplerden kaynaklanan 15 dakikann zerindeki gecikmeler ile uu iptallerinin toplam saysnn, Belirli periyot

iindeki toplam uu saati veya nite alma saati (total unit operating hours)'nin yine

5 yine ayn dnemdeki toplam paral uu saysna blmdr. Genellikle yzde olarak belirtilir. Kullanma Hazr Halde Bulunma (Availability): Kullanma hazr halde bulunma, bir item'a ihtiya duyulduunda onun kullanma hazr halde bulunma ihtimali veya toplam zaman iindeki kullanma hazr halde bulunma oran olarak tanmlanr. Bu nedenle tamir edilebilir (repairable) bir item'n kullanma hazr halde bulunmas, onun arza orannn (failure rate) ve tamir edilme orannn (repair rate) bir fonksiyonudur. Gvenilirlikle ilgili tanmlar verdikten sonra imdi de baz gvenilirlik parametrelerinin bakm yaplabilirlie olan etkisini ve onunla olan balantsn gsterelim. 1.3.2. Dispatch Reliabiltiy "Dispatch Reliability", gvenilirlik ve bakm yaplabilirlik tarafndan dorudan etkilenen bir parametredir. Bir komponentin gvenilirlii; ona ulamn, takip ve gsterge nitelerin kullanmnn, abuk ve etkili arza tehisinin ve uuta nceden tehis yeteneinin bir sonucudur. Ana sistem komponentlerinin yedekli olmas (redundancy) ve komponentin kendi gvenilirlii "dispatch reliability"i gelitirecektir. Bylelikle MMEL (Master Minimum Equipment List) refere edilerek, komponent arza yapsa bile uak paral uu iin "dispatch" edilebilecektir. Gvenilirlik, item arza oran veya MEL (Minimum Equipment List) kullanm ile gecikme ve iptallerin frekansn belirler. 1.3.3. Master Minimum Equipment List (MMEL) Bir uak, btn gerekli ekipmanlarn alr vaziyette olmas ile tip sertifikalandrlr. Fakat geriye kalan alr vaziyetteki enstrman ve ekipmanlar operasyonda kabul edilebilir emniyet seviyesini gerekletirebiliyorsa, belirli artlar ve snrl bir zaman iin takl her sistem veya komponentin alr durumda olmas gerekmez. Bu emniyet servisi, System Safety Assesment (SSA) veya dier emniyet analizleri ile belirlenir ve uygun dizayn yedeklerinin (appropriate design redundancy) seimi tarafndan etkilenir.

6 Bu nedenle orijinal gereklilikten olan baz sapmalara; uan operasyon srekliliini salamak zere arta bal olarak msaade edilir. Her operatr, bu ama iin MMEL 'li kullanarak kendi MEL 'ini hazrlar. MEL 'in hazrlanmasn kolaylatrmak zere imalat MMEL'i yaymlar. MMEL; kabul edilebilir emniyet seviyesinin saland artlarda operatrn baz sistem veya komponentlerin almaz durumuyla ua kullanma msaadesine reglasyon ynnden temel tekil eder. 1.3.4. Bakm Intervalleri Sistemlerin planl bakmlarn intervalleri; arza oranlar ve fonksiyonun maksimum kabul edilebilir arza ihtimali tarafndan belirlenir. Uan umulan maksimum mrn aan bakm intervalleri dikkate alnmaz. 1.3.5. Dier Konular Gvenilirlik, stokta bulundurulmasna ihtiya duyulan yedek para saysn belirler, gerekli yer destek ekipman (ground support equipment) saysn ve uaa bakm yapabilmek iin ihtiya duyulan adam gcn (man-hour) etkiler [1].

BLM 2 2. MEVZUATLARIN ve BAKIM KAVRAMLARININ GELM 2.1. Mevzuatlarn Geliimi Giri Bir uan uabilmesi iin gerekli artlar havaclk otoritelerinin oluturduu mevzuatlarda aklanr. Havacln tarihi geliimi iinde bu mevzuatlarda srekli deimilerdir. Zaman iindeki bu deiim aada sralanan etkenlere bal olarak ortaya kmtr: Gittike daha karmak uaklarn dizayn edilmesi Uu mekaniindeki bilgi birikiminin artmas Malzeme yorulmas konusunda test tekniklerinin gelimesi Arza tespit yntemlerinin gelitirilmesi

Baz uak kazalar malzeme yorulmas konusunda mevzuatlarn eksik kaldn ortaya karmtr. Bu kazalar aada verilmitir:

Comet 1(1954) Basnlandrlm gvdenin yorulmas F 27B-Alaska (1968) Kanat Lockhed L382 (1974) Kanat longeronu HS 748 (1976) Kanat longeronu B 707 Lusaka (1977) Kuyrukta hasar DC 10 Turkish (1979) Kargo yaps bu kazalar malzeme yorgunluu ile ilgili mevzuatlarn geliim srecini hzlandrmtr.

Havacln ilk yllarndaki yolcu uaklarnda aerodinamik yap yeterince gelimemi, motorlarn performans da yeterli deildi. Uak gvdesi ve dier elemanlar,

8 zerlerine binecek fazla ykleri kaldracak ekilde imal edilmiyorlard. Uakta kullanlan sistemlerin yedekleri yoktu; dolaysyla gvenirlik de dkt. Uak sistemlerinden dnebiliyordu. 1956 ylna kadar malzeme yorgunluu konusunda hibir mevzuat yoktu. 1956 ylnda Amerikallar CAR 46' y yenilediler ve iki farkl yaklama yer verdiler. Bunlar:

herhangi

birisinin

arzalanmas

hemen

byk

bir

faciaya

Safe - Life Fail Safe

2.1.1. Safe Life Bu yaklamda gvdenin tm kullanm mr boyunca fark edilebilecek her trl atlak oluumuna meydan vermeyecek bir ekilde retilmesi gerektii yer almaktadr. Bu yaklamda, uak reticisi malzeme yorgunluu analizleri deneyleri ile gvdenin, tm kullanm mr boyunca, tekrar edecek ykleri kaldrabileceini kantlamak zorundadr. Analiz ve deneyler sonucunda uak reticisi bir kullanm mr belirler. Bu zaman snrndan sonra eleman kesinlikle deitirilmelidir. Bu elemanlara rnek olarak ini takmlarn ve motor pylon'larn verebiliriz. Bu yaklam beraberinde baz dezavantajlar da getirmitir. Bunlar:

Malzeme yorgunluu dnda fabrikasyon hatalar, bakmda meydana gelecek hatalar, korozyon, arpma gibi kazalar sonucu oluacak herhangi dier hasar trlerine yer verilmemitir.

Kullanm mr hesaplanrken hava arac serviste olduu srede kurallara uygun olmayan ya da yanl kullanm gibi faktrler gz nne alnmamtr. Kontrol programlar hazrlanrken tam olarak hasar tespitine ynelik olarak hazrlanmamtr.

2.1.2. Fail Safe Bu yaklamn temel ald esas herhangi bir elemanda hasar olutuktan sonra bile zerine binecek ek ykleri kaldrabilecek ekilde dizayn ve imal edilmi olmasdr.

10 Bunu salayabilmek iin baz gvde elemanlarnn yedeklerinin olmas yada yklerin geecei yollarn ift yaplmas gerekli olmutur. Gerekleip gereklemedii ise eitli analizler, baz statik deneyler sonucunda belirlenir. Herhangi bir kullanm mr ngrlmez. Bu yaklamn yaratt sorunlar aada sralanmtr:

Malzeme yorgunluu asndan gvenilir bir teknik deildir. Yaplan analizler sonucu sadece kritik blgeler belirlenmitir. Birbirine bal olarak ortaya kacak hasarlar dikkate alnmamtr. Kontrol programlar hasarlarn ortaya karlmasn garanti edememitir. atlak ve hasarlarn boyutlar sadece statik yaklamlar asndan belirlenmitir. Kaza ile oluabilecek hasarlar dikkate alnmamtr.

Takip eden yllarda kullanm mrn etkileyen eitli parametreler mevzuatlarn deimesini ve daha belirgin bir hal almasn salamtr. Bu deiimler aada sralanmtr.

ni takmlarndaki malzeme yorulmas 1962 CAR 46 amdt 12 Sonic yorgunluu 1966 FAR 25 amdt 10 Fail-safe kapsamndaki basnlandrlmam kabinler iin kabul edilebilir ek yk miktar 1970 FAR 25 amdt 10 1978 ylnda gnmzn en son dizayn uaklarnda da kullanlan hasar tolerans kavram FAR 25 amdt 45 ile gelitirilmitir.

Hasar tolerans Bu kavram 1978 ylnda FAR 25 amdt 45 ile olmutur. Uak zerinde hayati nem tayan tm blgelerde oluabilecek her trl hasarn (yorulma, korozyon, kaza sonucu oluacak hasar vb.) kritik bir bykle ulamadan nce gvenilir bir ekilde ortaya karlmas esasna dayanr. Bu kritik byklk aldnda gvde zerine binecek ykleri tayamayacak duruma gelir. Bu kavram kapsamnda;

Gvdenin nemli elemanlar belirlenir (SSI: Structure Significant Items) Her trl hasarn yaylm hz belirlenir Hasarn kritik boyutu belirlenir

11

Kontrol program ve aralklar belirlenir atlaklarn etkin bir ekilde ortaya karlabilecei boyut belirlenir Her SSI iin, oluma olasl her ne olursa olsun, mutlaka ortaya karlabilir bir hasarn olabilecei kabul edilmelidir Birbirine bal olarak ortaya karlabilecek hasarn varl kabul edilmelidir

lk kontrol aral hasarn sebebine (malzeme yorgunluu, korozyon, kazaya bal, fabrikasyon ve bakm hatas sonucu oluabilecek hasar) bal olarak deiecektir. 2.1.3. Uakta Yorulma Safe-life ve fail-safe desing , Damage-tolerance Her biri farkl yorulma problemleri gsteren iki farkl tip yap vardr. lk tip kk nitelerin birbirine kayna ile ya da tek bir paradan (work piece) paradan retilen, yekpare ar paralar ieren monoblok yapdr. kinci tip ise tabaka yaplarnn birbirine perinle yede vida ile birletirildii kutumsu yapdr (stiffened box). lk tip yapda yorulma atlaklar nispeten hzl geliir. kinci tip yapda ise yorulma atlaklar nispeten yava geliir. Farkl dizayn yaklamlar her iki tipte yapda da kullanlmaktadr. lk tip yapda, nceden bilinen ya da tanmlanm yorulma sresi, kullanlan malzeme iin tayin nceden edilmitir ve herhangi bir atlak meydana gelmeden nce malzeme deitirilir. kinci tipte atlak yap serviste tespit edilir ve atlak tehlikeli boyutlara ulamadan nce tamir edilir. lk yaklam " Safe-Life " dizayn diye adlandrlrken ikinci yaklam ise " Fail-Safe " dizayn diye adlandrlr. lk yaklam, yorulma sresinde, mit edilen yk dalmlarnda, atlak balangcnn llmesi yada nceden tahmini zerine kuruludur. Tahmin edilen hayat, safe-life hayat sresine eit olarak seilen emniyet faktrne blnr. Komponent uan servis sresi iinde safe-life' a ulatnda deitirilir. Mesela, ini takm uu says verilerek dizayn edilir ya da helikopter rotoru uu saati verilerek dizayn edilir, ve bu deerlere ulatnda, yani belirlenen safe-life' n sonuna gelindiinde para mutlaka deitirilmeli. Sonsuz saydaki devirlerin desteklenmek zorunda olduu (rnek olarak baz helikopter paralarnda olduu gibi), yklerin serviste ok sk olduu durumlarda,

12 kuvvet dizideki en yksek kuvvet (gerilme) yorulma limitlerinin altnda olmaldr. ni takmlar ya da rotorlar gibi komponentlerin, sonsuz mrl olarak dizayn pratik deildir, nk bu gibi durumlarda, ok fazla gereksiz arla ihtiya vardr. Bundan dolay bu gibi komponentlerin dizayn ykleri -farkl ykleme durumlarndaki maksimum yke eit olan- yorulma limitlerini aar, komponent in mrn snrlandrr, ve safe-life yaklamn gerekli hale getirir. Fail-safe yaklam altnda atlak yapsna, uuta riskin olmamas ve yaylmann yava olmas artyla, msaade edilebilir. Felaket derecesindeki hasar, atlak yapsndaki etkili, yksek ve geri kalan (residual) dayanklln salanmas ile korunur. Fail-safe yaplar (gvde, kanat gibi) toplanabilir yk dorultularna (path) sahiptir. Eer bir para zerine den grevi yapamaz ya da yk karlayamaz duruma gelirse, o yk karlayacak destek vardr (szde gereksizlik anlay). zin verilen atlaklarn inceleme ile bulunabilmesi amacyla, kontrol edilebilir boyut iindeki atlak geliiminin ilk akma (atlak balangc) deeri iin, hayat artlar (life required) tahmin edilmelidir. Bu andan sonra ilk inceleme zamann vermek iin bir gvenlik faktr ile blnr. Eer atlak bulunursa, hasarl eleman hemen onarlmaldr. Eer atlak eleman yoksa bir sonraki bakma kadar servise devam eder. lerdeki inceleme programlar, boydan boya yaplan uygun incelemeden elde edilen, fail-safe yaps iin dayankllktaki kabul edilebilir azalma miktar iindeki, atlak uzunluunun gerektirdii, zamana baml olmak zorundadr. nceleme periyotlar, atlak yaylma eiliminin tecrbe ile bulunmas yad a elde edilen bilgilerin toplanmas ile tahmin edilebilir. atlak yaps atlak bulunup yeterli gvenirliliin salanmasna kadar, etkili bir biimde dayankll elinde bulundurmaldr. Yapnn bu zellii hasar tolerans (damagetolerance) diye adlandrlr. Sivil uaklarda minimum dayankllk gerek art, yaklak olarak en byk ykn % 50 'sine eittir. Askeri uuklarda bu yaklak olarak en byk ykn %80' ine eittir. Yap en az drt inceleme aralk periyodunda, atlak bymesi felaket derecesinde hasar oluturmadan ayakta kalmaldr. nceleme yorulmann nemli olduu yerlerin tamamn kapsamldr. Servis sresi boyunca, meydana gelebilecek olas btn kusurlar iin gvenilir inceleme yntemleri fail-life yaklam iin arttr. Uak yap gvenirlilii nmerik faktrlerden etkilenir. Eer tamamen, koruyucu kriterler her bir faktr iin yerletirilirse, nemli

13 derece fazla arlk hasl olur. Dier bir taraftan eer atlak balamas ve yaylmas gz ard edilirse, ok fazla bakm maliyetleri hasl olur. Dolaysyla yapsal yeterlilik ile rekabet edilebilir maliyet arasndaki dengeyi kurmaldr. Orta ykseklikte irtifada toplam yorulmann neden olduu comet serisi felaketleri, failsafe gr anlay asndan rnek bir problem olarak verilebilir. Dier rnek 1979 ylnn mays aynda Chicago yaknlarnda DC-10 ticari ua felaketidir. Sebep arka motoru kanada balayan paylondaki atlan yaylmasyd. Orijinalinde 3000 uu saati olan bu blgenin inceleme periyodu bu felaketten sonra kesin bir ekilde 100 uu saatine drlmtr [2]. 2.2. Bakm Kavramlarnn Geliimi 2.2.1. Hard-Time En eski bakm yntemlerinden biri olan bu bakm ynteminde eitli elemanlarn kullanm zaman asndan snrlandrlr. Belirli bir zaman snr getirilen bu paralar sklp, onarlmas gerekenler onarlp, dierleri de atlmaktadr. Onarlan ve yeni paralarn tekrar birleimini ieren bu bakm ynteminin tek avantaj bakm programnn ok kolay oluturulabilmesidir. Bu yntemin dezavantajlar ise yledir:

Yksek maliyet Kullanm mr seiminde mr dolmayan paralarn atlmas ok sk aralklarla para deiimi ve para stoku Baz paralarn gvenirliliklerinin zamanla azalmamas ve hatta baz komponentlere sk sk bakm yaplnca o komponentlerin gvenirliliinin azalmas gibi bir durumun sz konusu olmas.

2.2.2. On-Condition Herhangi bir paray ele alyorsunuz, kontrol ediyorsunuz, eksik bir durum varsa gideriyorsunuz yoksa o para uua devam ediyor. Eer kontroller sonunda parann nemli parametreleri daha nceden belirlenmi limitler dhilinde ise bu para bir sonraki programlanm bakma kadar kullanlr. Bu yntem sayesinde gereksiz tamirat

14 ilemleri ve para deiimleri ortadan kaldrlarak bakm maliyetlerinde fark edilir bir d salanr. On-Condition bakm yntemi, test yntemleri (gzle kontrol, NDT, functonal check, ya analizi, vibration kontrol v.s.) ile ilevinin kontrol edilebildii paralara uygulanr. Ayrca bir parann zaman iinde ypranmas da gzlenebilmelidir. Eer bir arzann veya hasarn giderilmesinin maliyeti kontrol maliyetinden daha dkse bu yntemi uygulamann bir anlam yoktur. 2.2.3. Condition Monitoring Yukarda anlatlan iki farkl bakm yntemi de nleyici bakm kapsam iinde gelitirilmitir. Condition Monitoring ise yedek sistemlerin bulunmas ve damage tolerance esaslarna dayanmaktadr. Bu yaklamda arzalarn byk bir ounluu uu gvenliini olumsuz ynde etkilemez. Uan hangi arzalarla uabilecei hangileri ile uamayaca MMEL 'de belirtilmitir. Uu gvenliini etkilemeyen elemanlar preventive maintenance programndan karlmtr. Bu tr elemanlar bozulduklarnda tamir edilir ya da deitirilir. Condition Monitoring tipi bakmn uygulanabilmesi iin sz konusu eleman arzalandnda bu arzann hemen ve kolay bir ekilde ortaya karlmas gerekir. Eer bu tr bir arza hemen ortaya karlamyorsa ayn sistemin dier elemanlar da uu personelinin haberi olmakszn arzalanabilir ve durum uu gvenliini tehlikeye sokabilir ya da operating cost 'lar artrabilir. Ayrca bir arzann ekonomik adan yan etkileri nleyici bakm maliyetlerinden daha az olduunda Condition Monitoring uygulamas daha anlaml hale gelir. Bu bakm metodunun yeterince etkili olabilmesi iin yeterince veri toplanmas ve bu verilerin iyi bir ekilde analizi gerekmektedir. Bakm kavramlarnn geliimini de inceledikten sonra bu konuda ulalabilen en son noktada nceki iki yntemde mevcut bir yn gereksiz, zaman alc ve yksek maliyetli ilemler ortadan kalkmaktadr. Yani gvenilirlikleri zamanla deimeyen paralarn komponent ve sistemlerin durum takibi ve arza sklklarnn kayd yaplp, uu ve yer

15 bakm personeli tarafndan analiz edilebilmekte ve etkili bir "trend analysis" iin de uzun sreler saklanabilmektedir. letici asndan byk nem arz eden bakm maliyetlerini minimize etmek iin, arzay balang safhasnda tehis edebilmek ve gerekli dzeltici ilemleri nceden belirleyebilmek ok nemlidir. Arzalar, boa geen zaman (down-time) en aza indirgemek, tehis ve onarm faaliyetlerinin etkisini artrmak iin mmkn olan en ksa zamanda tespit edilebilmelidir [1].

BLM 3 3. MSGNN TANIMI, REVZYONLARI VE TARHSEL GELM 3.1. MSGnin Tanm MSG, Maintenance Steering Group kelimelerinin ba harflerinden olumu bir ksaltma. Maintenance Steering Group: Yeni uak, sistem ve komponentleri iin Bakm Programlarnn oluturulmas ve gelitirilmesini salayan bir metodoli. Mmkn olabilecek en az bakm gideri ile, maksimum emniyet ve gvenilirlik salayacak bir bakm program gelitirmek amacyla oluturulmu bir konsept. Bakm programlarn olutururken yola klan nokta, bakmlarda minimum maliyet ile maksimum emniyet ve gvenilirliin salanabilmesi ve bunu gerekletirirken de kurallarn gereklerinin yerine getirilmesi. MSG metodojisinin oluturulmasnn nedeni, jet uaklarnn ortaya kmas ve yolcu tamaclnn artmas ile emniyet ve gvenilirlik konularnn nem kazanmas ve bunlar artracak planl bakmlara, yeni kurallar oluturmaya ihtiya duyulmas. Maintenance Steering Group Revizyonlar 1. 2. 3. (i) MSG-1, Temmuz / 1968 MSG-2, 1970 MSG-3, Orijinal, 30 Eyll 1980 Rev.1, 31 Mart 1988

17

(ii) (iii)

Rev.2, 12 Eyll 1993 Rev.2002.1, ubat 2001

16

3.1.1. MSG-1 Temmuz 1968 de ATA, FAA ve eitli havayolu irketlerinin temsilcilerinden oluan bir komite, MSG-1 El Kitabn gelitirdi. MSG-1, Boeing 747 uann planl bakmlarnn gelitirilmesi iin havayolu imalat prosedrlerini ieren Bakm Deerlendirme ve Program Gelitirme el kitab eklindeydi MSG-1 lojinde Overhaul ve On-Condition bakm konseptleri kullanlmtr.

ekil 3.1 Temmuz 1968 Boeing 747 ua

Handbook MSG-1, Maintenance Evaluation and Program Development 3.1.2. MSG-2 Daha sonra elde edilen bu tecrbelerin, sadece 747 uana deil de, btn yeni retilecek uaklar da kapsayacak ekilde evrensel hale getirilmesi dnld. Dolaysyla Boeing 747ye ait baz detay prosedrler silinip, gncelletirilerek yeni bir dokman hazrland. Hazrlanan bu dokmana Airline / Manufacturer Maintenance Program Planning Document MSG-2 ad verildi. MSG-2 yaps, 1970lerin uaklarnn planl bakmlarnn gelitirilmesinde kullanld.
MSG-2 lojiinde Overhaul, On-Condition ve Condition-Monitoring bakm

konseptleri kullanlmtr.

19 3.1.3. MSG-3 10 sene kadar sonra, ATA komitesi MSG-2yi komple ele alarak, revize etti ve ok byk farkllklar ihtiva eden MSG-3 dokmann oluturdu. 30 Eyll 1980de MSG-3 Document ATA ( Air Transport Association ) ve Sivil Havaclk Otoriteleri / malatlar / Havayollarnn katlmyla oluturuldu. 3.2. Maintenance Steering Group Tarihsel Geliimi Havacln ilk zamanlarnda, bakm programlar mekanikler tarafndan

oluturuluyordu. Mekanikler, bakm iin kendilerine gerekli olan bilgileri daha nceki tecrbelerinden elde ediyorlard. Uu srasnda ortaya kmas muhtemel bir arzay, bakmlarda bu konu ile ilgili nleyici bir ilem yaparak ortadan kaldrmak anlay ve dolaysyla bu amaca ynelik gelitirilmi planl bir bakm yaklam yoktu. Emniyet kavram o zamanlar tam gelimemiti. Bakm programlar hibir analitik temele dayanmayan ve tamamen mekaniklerin insiyatifi dorultusunda gelitirilmi programlard. 1950lilere kadar; Bakm programlar mekanikler tarafndan oluturuluyordu. Daha nceki tecrbelerden yaralanlyordu. nleyici bakm yapma kavram gelimemi. Emniyet kavram gelimemi. Bakm program hibir analitik temele dayanmyordu. 1950lilere kadar Emniyet kavramnn gelimemesinin nedenleri; Havacln tam gelimemi olmas,

20 Daha ziyade askeri uaklarn gndemde olmas, Yolcu tamaclna ynelik havayolu irketlerinin saysnn ok az olmas,
Havaclkla ilgili otoritelerin ve kurallarn olmamas.

ekil 3.2 1950li ncesi yolcu ua

Daha sonralar, eitli havayolu irketlerinin kurulmas ve yolcu tamaclna ynelik havayolu irketi saysnn giderek artmas, beraberinde byk bir yolcu potansiyelini ve dolaysyla rekabeti getirdi. Bunun da doal sonucu olarak uularn da emniyetli olmas nem kazanmaya balad. Uu emniyetini artracak yeni kurallara ihtiya duyulmaya baland. zellikle 1950li yllarda, De Havilland 106 Comet, Boeing 707, DC-8 gibi jet motorlu uaklarn devreye girmesiyle, emniyet ve gvenilirlik ( safety & reliability ) konular ok byk nem kazanmaya balad.

21 ekil 3.3 lk jet motorlu ticari yolcu ua: De Havilland 106 Comet

3.3. MSG-3 Rev. 2002.1

MSG-3de MSG-2de olan hardtime, on-condition ve condition- monitoring bakm kavramlar MSG-3de yer almyor. MSG-3n en byk zellii Top-down approach denilen yaklam. MSG-2 konseptinde btn komponentler tek tek seilip, karlarna ya hardtime, ya oncondiiton, ya da condition-monitoring gibi bakm konseptleri yazlyordu. Yaplacak iler bu bakm konseptindeki yaklamlara gre belirleniyordu. En alttan incelenmeye balanp, her eye task koyuluyordu. Bir komponentin en ufak parasyla bile ilgili task mevcuttu. MSG-3de tepeden aaya iniliyor, ilk nce komponent baznda incelenip, daha sonra gerekirse alt paralara iniliyor, kademeli olarak sub-system en sonunda da LRU ( Line Replaceable Unit) seviyesine iniliyor. Task says daha az, ok fazla ayrnt ile uramaya gerek yok. Arzalar tek tek ele alnp, inceleniyor. Operational etkisi var m? Herhangi bir sistemde arza olursa muhtemel sonular ne olur? Bu konular aratryor. Her arzaya uygun ve bu arzay ortaya kartacak bir task oluturuluyor. MSG-3n en byk zellii direk arzalarn incelenmesi. Herhangi bir arzay hangi maintenance task ile ortaya karabiliriz? MSG-3de Maintenance task olayna nem veriliyor, maintenance proses deil. MSG-3de sonuta ok detayl bir task ortaya kyor. Belli bir arzay ele alndnda nasl giderilebilecei aratrlyor. MSG-2deki 3 bakm paketinin yerine;

22 OPC (Operational check) FUC (Functional check) LUB (Lubrication) CHK (check) DVI (Detailed Visual Inspection) GVI ( General VisualInspection) REST (Restoration) En son olarak da discard ilemi var.

3.4 MSI ( Maintenace Significant Item ) MSG-3 analizine gemeden nce ilk yaplacak i MSIlarn belirlenmesidir. Arza yapmas muhtemel sistemler incelenmeden nce, bunlardan MSI olanlar belirleniyor. Herhangi bir itemn MSI olarak seilip seilemeyecei ile ilgili olarak aadaki parametreler nemlidir; Arza yapmas durumunda emniyeti tehdit ediyorsa, Sistemde gizli, uyuyan ve hibir indikasyonu olmayan; uu ekibi tarafndan fark edilmesi mmkn olmayan bir arza ise, Arza yapmas durumunda operasyonel etkisi varsa,
Arza yapmas durumunda ekonomik etkisi varsa.

MSIlar tespit edildikten sonra bunlara task karlp karlmayacan incelemek iin, MSG-3 analizlerine geilir. Ayrca bu MSIn hangi kategoriye girecei, bu MSIda

23 olabilecek bir arzann bakmda ne tr bir ilem uygulanarak nlenebilecei de bu analizlerle belirleniyor. Analiz metodu yaklamnda, karar lojiinin iki kademesi var: lk aamada,1, 2, 3 ve 4 sorular ile her bir fonksiyonel arzann, etkileyebilecei kategorinin belirlenmesi bakmndan deerlendirilmesi yaplyor. Fonksiyonel arzann neden olaca kategoriler: 5. Evident safety ( fark edilmesi mmkn fakat emniyeti etkileyen ) 6. Evident operational ( fark edilmesi mmkn iletmeyi etkileyen)
7. Evident economic ( fark edilmesi mmkn ekonomik etkisi olan ) 8. Hidden safety ( fark edilmesi mmkn olmayan , gizli ve emniyeti etkileyen arzalar)

9. Hidden non-safety ( fark edilmesi mmkn olmayan, gizli fakat emniyeti etkilemeyen arzalar) Bu kategorilerden 5 ve 8. Kategori emniyeti etkiledii iin nemli. zellikle 8. Kategori, hem emniyeti etkiledii hem de fark edilmesi mmkn olmayan gizli arzalar grubu olduu iin ok nemli. kinci amada, bu arzay nlemek iin ne tr bir ilem uygulamas gerektii ( 5 ila 9 ) sorular ile tespit ediliyor. Burada evet-hayr lojii var. Herhangi bir kademede hayr yant alnrsa veya tereddt varsa devam ediliyor ve bir alt kademeye geiliyor. Bir sonraki kademe bir ncekine nazaran daha kstlayc ve daha ok soruna varan trde. Aslnda bir sonraki kademede zme ulamak istenen bir durum deil ama durum bunu gerektirebiliyor. Dikkat edilmesi gereken bir nokta, herhangi bir kademede evet cevab bile alnsa btn sorular sormaya devam ediyoruz zira bir konuyla ilgili birden fazla task kabilir. Btn sorulan sorulardan hayr cevab alnp da, arza giderilemiyorsa sistemde bir hata var demektir. Yeniden dizayn etmek gerekebilir [3].

24

BLM 4 4. BAKIM TALMATLARI 4.1. Bakm Planlanmas mal edilmi bir uak, ileticiye teslim edildiinde uua elverililik ve emniyet kurallarn karlar ekilde dizayn edilmi ve sertifikalandrlm durumdadr. Bakmn temel amac uan ileticiye teslim sonrasnda da performans ve gvenirliini belirtilen dizayn limitleri iinde tutmaktr. Bunun iin uygun bir bakm programnn tesis edilmesi ve uygulanmas kurallar gerei zorunludur. Bakm program; bir uan srekli olarak uua elverili artlarda tutulabilmesini salayacak uak yaps (airframe), sistemleri, komponentleri ve motorlar ile ilgili olarak takip edilmesi gereken programdr. Bakm programlarnn oluturulmasnda ve srekli olarak gelitirilmesinde:
Otoriteler (regulatory authorities), Uak imalats (a/c manufacturer) ve uak zerinde bulunan komponentlerin

imalatlar,
Uak ileticileri (a/c customer /operator) sz sahibi ve sorumludur.

ekil 4.1 Bakm programn oluturan gruplar

26

Uak imalatlar imal ettikleri yeni bir uak tipinin balang bakm programn (MRBR- Maintenance Review Board Report) oluturarak kendi sivil havaclk

23

otoritelerine onaylatrlar. Bu onay uak tip sertifikas almak iin gerekli artlardan biridir. MRBR, o uak tipi ile ilgili hibir tecrbesi olmayan operatrn kendi bakm programn gelitirmesine olanak verecek ve bu program gelitirirken ilk olarak uymas gereken minimum bakm/kontrol gerekliliklerini belirleyen programdr. malat daha sonra MRBRin tmn ieren ve ayrca da kendi bakm tecrbelerinin de yer ald bakm planlama dokmanlarn (MPD-Maintenance Planning Dokument) yaynlar. Ua iletecek firmada bu MPDye kendi bakm tecrbelerini katarak bakm programn (CMPD- Customized Maintenance Planning Dokument) yapar ve lkesindeki sivil havaclk otoritesinin onayn alarak uygulamaya koyar. Bakm programn oluturan operatr daha sonra bakm programnda tanmlad planl bakm tiplerine uygun olarak bakmlarn gerekletirir. Her operatrn filosunda bulunan her uak tipi iin bakm tipleri (Maintenance Check Types) ve aralklar (Intervals) bellidir. Aada verilen tabloda bir hava bir bakm program grlmektedir Tablo 4.1 rnek bir bakm tip ve aral program
Mnt. typ A/C typ B737-400 K RAMP CHECK LNE CHECK A B C D Y S

150F/H

4000F/H

2400F/H

B737-800

5DAYS

250F/H

500F/H

6000F/H

A319

3MO

1YE

5YE

A320/321

600 F/H

20MO

6000F/H

6 YE

A340

600 F/H

18 MO

5 YE

RJ70/100

70 CYC

100 CYC

500 CYC

1000CYC

28 K, RAMP CHECK, LNE CHECK, A, B, C, D, Y ve S bakm tipleri ierik olarak hafif arlktaki bakmlardan detayl bakmlara doru sralanmlardr. Operatrn bakm programnda bulunan ve elindeki uaklara ait olan (effectivity) btn iler iin i (task) bakm kartlar hazrlar. Her bir task iin, ilk kontrol arasndaki maksimum periyodu gsteren zorunlu denetim (letter check), kullanm parametrelerine bal olarak uu saati ve says (F/H-Flight Hour, CYC(F/C)- Flight Cycle), takvim zaman olarak gsteren gnlk, haftalk, aylk ve yllk (DY-Daily, WYWeekly, MO-Monthly, YE-Yearly) gibi interval deerleri kullanlmaktadr. Ayrca bunlarn dnda baz tasklar iin aada belirtilen ekillerde interval deerleri de kullanlabilmektedir:

EC Engine Change (Motor Deiimi) AC APU Change (APU Deiimi) TC Tire Change (Lastik Deiimi) VR Vendors Recommendation (Satc Tavsiyeleri) NR National Requirement (Ulusal Gereklilik)

Bakm programnda interval deeri olarak bakm tipinin katlar eklinde ifadeler de bulunabilmektedir. rnein; 2A eklinde gsterilen interval deeri, o taskn programda belirtilen srenin iki kat sreli periyotlarla yaplacan ifade etmektedir [4]. 4.2. Bakm Programnn Oluturulmas Bir uak ileticiye teslim edildiinde, temel uua elverililik ve emniyet kurallarn karlar ekilde dizayn edilmi ve sertifikalandrlmtr. Bakmn ana amac, teslim sonrasnda uan performans ve gvenilirliini belirten dizayn limitleri iinde tutmaktr. Bunun iin uygun bir bakm programnn tesis edilmesi ve uygulanmas kurallar gerei zorunludur. Uak tip ve sertifikasnn yeni alnm olduu anda, ua en iyi bilen imalatnn kendisidir. mal edilen uaklar ileticisine teslim edilmeye balandktan sonra, ileticilerin uak hakkndaki bilgi ve tecrbeleri giderek artar. Ancak yeni bir uak

29 tipinin ilk defa servise girmesi durumunda, imalat, balang bakm programn tesis ederek ileticisine vermek zorundadr. Balang bakm programnn imalat tarafndan tesis esilmesi, uak tip sertifikas onay iin gerekli bir arttr. Bu oluturulan balang bakm program, imalat lkenin sivil havaclk bakm otoritesi tarafndan onaylanr. Balangta btn ileticiler iin ayn olan bakm program, daha sonra ileticilerin kendi tecrbesinden kaynaklanan farkllklar iermeye balar. Yani bu balang bakm programlar, ileticiler tarafndan kendi tecrbelerine gre revize edilir ve kendi yerel sivil havaclk otoritesine onaylatlarak kullanlr. Bakm programlar, uak dizaynnn balang safhalarndan itibaren gelitirilmeye balanr ve tatmin edici bulunmayan hususlar, dizaynda yaptrlan deiikliklerle daha balang safhalarnda giderilir. Bu balang programlarna " MRB (Maintenance Review Board) Report" denilir. MRB Report, balang operasyonu iin minimum bakm gerekleri ierir ve imalat lkenin sivil havaclk otoritesi tarafndan onaylanr. Dier lkelerin sivil havaclk otoriteleri de eer varsa baz kendi ulusal gereklerini de katarak bu MRB Report 'un kendi bnyesindeki ileticiler tarafndan sz konusu uak tipi iin " balang bakm program" olarak kullanlabileceini anons eder. malat ise MRB Report 'un tmn ieren ve buna ilaveten bir takm bakm tavsiyelerinin de bulunduu ve MPD (Maintenance Planning Document) denilen bakm planlama dokmanlarn yaynlar. letici de btn bunlar kullanarak "havayolu bakm programn" hazrlar, yerel otoritelere onaylatr ve uygulamaya koyar. letici bu bakm programn gvenilirlik takip program (reliability monitoring Program) ile takip ederek gerektiinde zaman iinde revize eder. MRB Report 'un tesis edilmesinde bakm konularnn analizi iin, kullanlmas otoritelerce kabul edilen metot, MSG-3 (Maintenance Steering Guide-3) denilen bakm ynetim klavuzudur. 4.2.1. Uak Sertifikasyonu ve Uua Elverililiin Devam Bu blmde "uak dizayn ve operasyonlar" konusundaki emniyet faaliyetlerini inceleyeceiz.

30 Sivil Havaclk Otoritesi, emniyet reglasyonlarn tesis ederek ve yaynlayarak, emniyet reglasyonlarna uyulmasn mecbur tutarak, uan hem imalinde hem de uurulmasnda gerekli emniyetin tesis edilmesini salar. Bir uan ister imalat ister uuu iin emniyetlidir demek; dier bir terminoloji ile o uan "Uua Elverililik" (Airworthiness) zelliini tadn sylemektir. "Uua Elverililik" sorumluluklar Sivil Havaclk Otoriteleri, malatlar ve leticiler arasnda paylalr. Sivil Havaclk Otoriteleri, uua elverililik standartlarn koyarak ve emniyetli operasyon ortamn salayarak; malatlar, emniyetli uak dizayn ederek ve uygun ekilde emniyetli uak imal ederek; leticiler ise, emniyetli operasyon yaparak ve uygun bakm tatbik ederek emniyetin tesis edilmesindeki sorumluluklarn yerine getirirler. 4.2.2. Sertikasyonu Sertifikasyon, otoritenin mracaatya (imalatya, ileticiye) sertifika yaynlamas ilemidir. Sertifika, mracaatnn otoritenin koyduu standartlar karladnn onayland ve bununla ilgili haklarn kendisine verildiinin belirtildii, otorite tarafndan mracaatya yaynlanan bir yetki belgesidir. Sertifikasyon gerekleri (reglasyonlar), imalattan iletmeye uak iinin tm safhalarn etkiler Uak imali ve iletmesiyle ilgili sertifikasyon gereklerini oluturan reglasyonlar ise prosedrler, dizayn standartlar ve operasyonel standartlar eklinde 3 kategoriye ayrlrlar. Uan dizayn ve imalat ile iletilmesine dair toplam 4 adet sertifika yaynlanr. Bunlardan 3' imalatya 1'i ileticiye verilir. Bu sertifikalar unlardr:

Tip Sertifikas (Type Certificate) - imalatya rn sertifikas (Production Certicate) - imalatya Uua Elverililik Sertifikas (Airworthiness Certificate) - imalatya letim Sertifikas (Operating Certificate) havayoluna

31 4.2.2.1. Tip Sertifikas (Type Certificate) malat tarafndan yeni bir uak tipi iin mevcut dizayn standartlarna uygun olarak hazrlanan uak projesi, izimler, hesaplamalar ve test sonular Sivil Havaclk Otoritesi'ne iletilir. Otorite gerekli incelemelerde bulunduktan sonra bu tip dizaynnn standartlara (uua elverililik gereklerine) uygunluunu belirten tip sertifikasn imalatya yaynlar. Tip sertifikas ile ilgili almalar yaklak 1 ila 5 yl arasnda deien bir srede tamamlanr. 4.2.2.2. rn Sertifikas (Production Certificate) malat, sahip olduu tesislerin imkanlarnn ve imalatta kulland "Kalite Gvence" (Quality Assurance, QA) sistemlerinin, Tip Sertifikas'nda belirtilen yeni uak tipinin retimi iin reglasyon gereklerini karlad yeterli olduu konusunda otoriteyi tatmin ederek, kendi adna ve Tip Sertifikas'nda belirtilen ua imal edeceine dair rn Sertifikas'nn (Production Certificate) yaynlanmasn salar. 4.2.2.3. Uua Elverililik Sertifikas (Airwothiness Certificate) Belirli tip ve rn sertifikas altnda imali tamamlanan her bir uak iin, gerekli yer ve uu testleri tamamlandktan sonra otorite tarafndan o uan tip dizaynna uygun imal edildii ve verilen limitler ve artlar altnda (bu artlar AFM, MMEL, DDPG ve Operations Manual 'lerinde belirtilmektedir.) uua elverili olduu dolaysyla uu operasyonu yapabileceine dair Uua Elverililik Sertifikas yaynlanr. 4.2.2.4. letim Sertifikas (Operating Certificate) Bir ileticinin uak uurabilmesi iin, otoritenin tesis ettii mevcut operasyonel standartlar karlamas gerekir. Bu operasyonel standartlar karladn ispatlayan ileticiye, yerel otorite tarafndan letin Sertifikas yaynlanr. Uua elverili uak veya uaklar satn alm olmak, letim Sertifikas'na sahip olmadka o uak veya uaklar uurmak iin yeterli deildir.

32 4.2.3. Uua Elverililiin Devam (Continuing Airworthiness) Yeni imal edilen bir uak, ileticiye o an iin uua elverili olarak teslim edilir. Uan uua elverililiini teslim sonrasnda da salamak zere, yaamda karlalan arza ve hasarlar reglasyonlar gerei (FAR 21.3) izlenir ve imalat ve/veya iletici tarafndan otoriteye rapor edilir. Mevcut dizayn ve bakm program, karlalan bu arzalar ve hasarlar nda imalat ve otorite tarafndan tekrar incelenir. Eer karlalan durum dizayn kaynakl olarak uan emniyetini ortadan kaldryorsa yani uua elverililiini dryorsa, bu emniyetsizlii drecek ve uua elverililiini tekrar kazandracak dizayn deiiklii yapmak, reglasyon gerei (FAR 21.9) zorunludur. Bu amala "Servis Blten" (SB) ve "Airworthiness Directive" (AD) yaynlanr. Bu SB 'ler hem imalat hattndaki uaklara hem de daha nce imalat tamamlanarak ileticiye teslim edilmi uaklara uygulanr. SB 'ler, tecrbede grlen lzum zerine uan konfigrasyonuna getirilen deiiklikler olup, imalat tarafndan otoriteden onay alnarak yaynlanr. SB 'ler uua elverililiin devamna katkda bulunurlar. Dier taraftan bir uan uua elverililiinin devamllnn salanabilmesi ancak onun bakmlarnn yaplmas ile mmkn olur. Bakm yaplmayan bir uan uua elverililii der ve emniyetsiz hale dnr. Bir uan nasl bakm yaplabilecei hususunun tesisi, Tip Sertifikas'nn gereklerinden biridir. Bakm tariflenmemi bir uak tipi iin Tip Sertifikas yaynlanamaz. Bakm ana dokman olan ve o uak tipi iin balang minimum bakm gereklerini veren ve ancak otorite onay ile yaynlanan "Maintenance Review Board" (MRB) dokman, yaanan tecrbelerin nda reglasyon gerei gerektiinde revize edilir. Bir iletici, filosundaki her bir uak iin gerekli bakmlar ve modifikasyonlar yapmak suretiyle onlar uua elverili durumda tutar. Yerel otorite, gerekli bakmlarn ve modifikasyonlarn yapldnn iletici tarafndan kendisine kantlanmas zerine, ileticinin filosundaki her bir uak iin belirli artlar altnda ve belirlenen sre iin geerlilii olan Uua Elverililik Sertifikas (Certificate of Airworthiness) yaynlar.

33 4.3. Bakm Yaplabilirlii Etkileyen Dizayn zellikleri Uak dizayn srasnda dizaync, birbirleriyle atan birok hedeflerle kar karyadr. Bu nedenle, beklenen belli grevi temin amacyla optimize iin baz seimler yapmak zorundadr. Uzlama kanlmazdr. Bir dizayn veya rn deerlendirmesi yaplrken, onun "bakm yaplabilirlii" hususunda fikir yrtmeyi salamak zere kullanlabilecek farkl parametreler unlardr:

Ulalabilirlik (accessibility) arzann tehisi ve giderilebilirlii Skm / deitirme Fonksiyonel gruplandrma Bakm kaynakl hatalardan saknma Servis / yer hizmetleri Donanm (rigging) / kalibrasyon / ayar Gvenilirlik (reliability) / servis mr Tamir edilebilirlik Eitim Kapal ynergeler (self-contained instructions) / etiketleme (labelling) / tanmlamalar (identifications) Yer emniyeti / yaralanmay nleme Para ve assamble'lerin korunumu evre / koruma ve hassasiyet Standardizasyon Birbiriyle deitirilebilirlik (interchangeability) / yerine bir bakasnn konulabilirlii (replaceability) Raf / depolama mr Korozyon nlemi zel alet ve test ekipman Blgesel bakm yaplabilirlik (zonal maintainability)

4.4. Bakm Yaplabilirlilik Konusunu talep Eden Kaynaklar Sivil yolcu uaklarn amac, emniyetli, gvenilir ve ekonomik olmay salayarak yolcular ve kargoyu hzl ve rahat bir ekilde nakletmektir.

34 Bu hedefleri uan mr boyunca kabul edilebilir bir standartta gerekletirmek iin "bakm yaplabilirlik" zelliinin tesis edilmesi konusundaki talepler u kaynaktan gelir: 4.4.1. Uua Elverililik Otoriteleri Kurallar

Srekli uua elverililik (continued airworthiness) iin bakm programlarnn oluturulmas (JAR 25.1529; 25.571; 25.13.09) Hangi bakm ileri yaplmal ve ne zaman yaplmal Bakm ii nasl yaplacak Dizayndan istenen "bakm yaplabilirlik" ihtiyalar (JAR 25.611; 25.671; 25.689; 25.871; 25.901; 25.977; 25.997)

4.4.2. Pazar Talepleri

Gnlk tilizasyon. Dk turn-around time ve yksek dispatch reliability Dk iletme ve bakm giderleri

4.4.3. Mteri Talepleri

Mterinin kendi tecrbesinden kaynaklanan istekler Adam-saat/uu saati, hat bakm (line maintenance) iin Dispatch reliability [1].

4.5. Tadilat Metotlar Modifikasyon; uak, motor veya komponentleri belirli bir standarda ulatrmak veya gvenirliini artrmak iin yaplan deiiklerdir. Bir uaa modifikasyon uygulamay gerektiren genel nedenler unlardr:

Sivil havaclk otoriteleri tarafndan konulan direktifler (ADAirworhiness Directive),

35

Alert (uyar) ve Mandatory (zorunlu) Servis Bltenleri (SL-Sevice Letter, SIL-

Service Information Letter) ile ETOPS modifikasyonu, tamir ve kontrolleri,

retici firma tarafndan nerilen ve uu emniyetini etkiledii belirlenen kontroller,

modifikasyonlar, tamir ve dier hususlar,

irket ynetimi ve dier nitelerden gelen talepler, Kullanlmakta olan bir para veya malzemenin retimden kalkmas veya temininin

imknszlamas,

Uak, motor, komponent ve ilgili tehizatlarn ayn standartta olmamalarndan veya

uyumazlndan kaynaklanan problemler,

Yolcu talep ve konforuna ynelik kabin ii deiikler, Ekonomik nedenler, Filoya zaman fark ile ayn tipten uak, motor veya komponent girmesinin

getirdii modifikasyon ihtiyalar. Modifikasyon ilemi iin TYE (Teknik Yetki Emri) yaynlanr. TYE; uak, motor, komponent, simlator ve ilgili tehizat zerinde yaplacak her trl modifikasyon ile servis bltene dayanan tamirler, tekrarl kontrol ve para deiiklerini ierir. TYE yaynlanmas ile ilgili esaslar unlardr:

Uak yap ve sistemleri ile ilgili bir ilem iin uak TYEsi, Komponent ile ilgili ilemler iin ilem grecei yere baklmakszn (uak veya

atlye) komponent TYEsi,

Uak yap ve sistemleri ile ilgili tekrarl kontroller iin Bakm Kart, kontrol

sonucuna gre uygulama periyodu deiiyorsa tekrarl TYEsi,

Komponentlere

uygulanacak

tekrarl

kontroller

iin

ilem

grecei

yere

baklmakszn (uak veya atlye) tekrarl komponent TYEsi hazrlanr.

36 Eer TYEnin uygulanmas uak zerinde bir istasyon, arlk, moment, elektrik yk veya uan sigorta deerinin deiimine neden oluyorsa bu deiimlerin belirlenip kayt altna alnmas ve ilgili birimlere bildirilmesi gereklidir. Bir TYE, uygulanabilmesi iin baz bilgiler ierebilir. Bunlar:

Almalar gereken panellerin listesi Sklmesi gereken donanm listesi (elektrik, yakt, hidrolik veya baka bir

para)

Uak elektriinin kesilmesi Uan Jacka alnmas Yakt tanklarnn boaltlmas Motorun altrlmas Uaklara ilikin malzemelerin temin yollar Ana depoda, hat istasyonlarnda veya fly-away kit iinde bulunan paralara da

uygulanacak ilemler

Uaktan komponent skm/takm bilgisi (metin, ekil, resim vb.) Test uuu

TYE ile yaplacak ilem uu prosedrlerini veya dokmanlarn etkiliyorsa, kokpit veya kabinde fiziksel olarak bir deiiklik getiriyorsa, uak, motor veya komponentlerinde nemli sistem deiikliinden dolay teknik eitim bilgisi deiiyorsa ilgili birimlere bu durum bildirilmelidir. TYE, format ve teknik ierik ynnden kontrol edilir. zellikle AD uygulamalarnda ve emniyeti ilgilendiren konularda birebir teknik ierik kontrol zorunludur. TYE, para deiimini (interchangable) ieriyorsa u bilgiler bulunmaldr:

Tamamen deitirilebilir; yeni para eski para yerine, eski para da yeni para

yerine kullanlabilir.

37

Tek ynl deitirilebilir; yeni para eski para yerine kullanlabilir, eski para yeni

para yerine kullanlamaz.

Deitirilemez; birbirinin yerine kullanlamaz.

Uak zerinde yaplacak bir TYEnin banda i tarifi yoksa i tarifini ieren baka bir TYE karlp ikisi birbiri ile ilikilendirilebilir. Uak zerinde yaplmayacak bir TYE ise sklen parann gayrifaal kartna ilgili TYE bilgisi (kodu, ad vb.) yazlmaldr. TYEnin i tarifindeki istenen ilemler yapldka yapan veya kontrol eden onaylayc personel tarafndan imzalanmas ve mhrlenmesi gereklidir. Bir ilem veya admnn herhangi bir nedenle uygulanabilir olmamas durumunda onaylayc personel tarafndan ileme gerekesi belirtilerek uygunsuzluk (N/A) yazlr. TYEnin tamam bittiinde onaylayc personel tarafndan TYEyi kapatma imzas ve mhr atlr. TYE ile ilgili tm kaytlarn saklanmas esas vardr.

4.6. Depolama Metotlar Satn alnan, tamirden gelen, dn veya deitirme yoluyla temin edilen para, malzeme, komponent, takm veya tehizatn nce tesellm (kontrol ve kabul) ilemi yaplr. Tesellm ileminin amac uaklara/komponentlere sadece uua elverili paralarn taklmasn salamaktr. Uak ili ilgili paralarn tip sertifikas hakkn (TC Holder) elinde bulunduran ahslar veya kurulular bu paralara bir para numaras verip bal olduklar sivil havaclk otoritesi tarafndan onaylanm para katolouna ilerler. Onayl bir malzemenin karlamas gereken artlar salamayan veya salad henz kesinlemeyen malzemelere pheli onaysz para denir. Tesellm ilemi n kontrol ile balar. Malzemenin hasar ve gerekli dokmanlarn varl konusunda inceleme yaplr. Olumsuz bir durum varsa malzeme karantinaya alnr. Malzemenin grnte salam olmas bu ilemin yaplmasna mani deildir. Malzemede bir gizli hasar ihtimaline kar tedbirli olunur.

38 pheli onaysz malzeme tehlikesine karlk malzemenin ambalaj zerinde bulunan ve gnderici firmay belirleyen etiketin grnmnn normal olduu, etiketin zerinde herhangi bir tahribat olmad, allm etiket ile benzerlik gsterdii, ambalajn standartlara uygunluu dikkatlice incelenir. pheli onaysz malzeme tespit edilirse SHGMne bildirilir. n kontroller yapldktan sonra malzemenin ambalaj alarak tesellm kontrol balatlr. Tesellm kontrolnde u genel hususlara dikkat edilerek malzeme ret veya kabul edilir:

Servise verme sertifikasnn ve faal etiketinin tam ve d oru olarak doldurulduu, Para ad, para numaras, kafile numaras, referansnn (NAS, MS vb.) belirtildii

ve gereinde ham malzemeler (kullanlmadan nce ilem grecek) iin zel ilem bilgisinin doruluu,

Test veya kalibrasyon raporu, referanslar ve teknik resim gibi zel taleplerin

mevcudiyeti,

Belirtilen modifikasyonlarn uyguland, Sertifika ve malzeme zerindeki bilgi dokmanlarnn tahribata uramad ve

bilgilerin birbiri ile uyutuu,

Tamirden gelen bir malzeme ise tamir raporu, Dokmanlarda onayl reticinin mhr, Malzemenin raf mrnn belirtilmi olmas, Malzemede gzle grlr bir kullanlmlk hissi veren izikler, boyalar veya

korozyon belirtileri olmamas,

Vida gibi sayca ok fazla olan malzemelerin numune alma yolu ile sipari

kriterlerine uygunluu,

Malzemenin pheli onaysz bir malzeme olmadnn aka grlmesi,

39

Kullanlm paralarn mr bilgileri, Malzemenin satn alma sipari isteini (P/O-Purchase Order) zellik ve say

olarak karlad,

Kimyasal tr gibi baz malzemelerin zel depolama artlar bilgileri belirtilmi

olduu,

Sivil otoritelerince belirtilen her trl belgenin varl belirtilmelidir.

Bazen buraya kadar sralanan prosedrlerin tam olarak karlanamamas nedeni ile uak ana bakm merkezi dndaki hat istasyonunda komponent veya malzeme bekler (AOG) duruma debilir. Bu durumda detayl kontrolden gemeden uakta geici kullanlacak malzemeler iin u artlara uyulur:

Komponent veya malzeme en azndan lke ulusal otoritesinin onay bilgisini

ieren bir faal etiketine sahip olmaldr.

Gz kontrolnde normal olmal ve uaa takldnda AMMde verilen testlerde

olumlu sonu vermelidir.

Bu durumda uan 30 saat sre ile veya ana bakm merkezine dnnceye kadar

(hangisi erkense) umasna msaade edilir.

Bu durum uan seyir defterine (Log Book) neden, ne zaman ve nerede AOG

olduu bilgileri girilmelidir. Tesellmde malzemelerin sadece gz ve dokman kontrol yaplabilir. lm, test ve detayl kontrol iin ilgili onaylayc personellerden yardm alarak malzeme ve komponentlerin tesellm yaplr. Tedariki firmadan gelen her trl malzeme tesellm ileminden getikten sonra faal etiketi balanarak depoya teslime hazr duruma gelir. Depolama ilemi uak malzeme ve komponentlerin uygun bir ekilde etiketlenmesi, paketlenmesi, faal tutulmas, tanmas, sevk edilmesi ve bakma verilmesi ilemlerini kapsamaktadr. Depolama ilemi srasnda malzeme u konularda kontrol edilir:

40

Malzemenin ambalajnn hasarsz olmas, Komponentler iin; komponent faal kartnn eksiz olarak doldurulmu olmas ve

servise verme sertifikasnn ekli olarak bulunmas,

Repairable (yeniden tamir edilebilir, yeniden tamirde kullanlabilir.) malzemeler iin;

faal kartnn ve servise verme sertifikasnn ekli olarak bulunmas,

Sarf malzemeler iin; faal kartnn bulunmas, kart zerindeki bilgilerin tam

olarak doldurulmu olmas ve tesellm biriminin mhr,

Malzeme iin tesellm ilemi srasnda belirtilen raf ve ranza bilgileri

kontroledilir,

Raf bilgisi olmayan (depoya daha nce hi girmemi) malzemeler iin raf ve

ranza bilgisi tayin edilir.

Malzemelerin herhangi bir hasar ve korozyon tehlikesine kar koruyucu zel

ambalaj ile raflara konmas,

Atlyelerden faal olarak depoya iade edilen komponentler iin; ilgili atlye

tarafndan komponent faal kart ve servise verme sertifikas dzenlenir. Malzeme bu dokmanlarla birlikte; statik elektrie duyarl komponentler antistatik torbaya konulmu, elektrik soketleri kapatlm, boru azlar tapalanm ve uygun ekilde kutulanm olarak teslim alnr.

Atlyelerden faal olarak depoya iade edilen sarf ve repairable malzemeler iin faal

para kart dzenlenir. Malzeme uygun bir ekilde paketlenir, bu dokmanla birlikte teslim alnr. O ring ve packing gibi malzemelerin zel ambalajnn almam olduundan emin olduktan sonra teslim alnr. Malzemeleri depolarken uyulmas gereken artlar vardr. Bunlar:

Depolarn s ve nem durumunun uygun olmas, cihazlarla kayt altna alnmas ve

saklanmas gerekir,

Raflarn, depolanan malzemelerin arlklarna dayanabilecek nitelikte olmas

gerekir.

41

Byk ve bel verecek malzemeler uygun bir ekilde desteklenerek depolanmaldr. Ar paralar yksek raflara konmamaldr. Yanc ve patlayc malzemeler ayr bir blmde depolanrlar. Bu blmdeki ile alan

elektrik tesisat ex-proof malzeme kullanlarak yaplr. Depoda, CO2 yanc/patlayc malzeme ibaresi konulur.

otomatik bir yangn smdrme sistemi kullanlr. Atlye ve dolaplarn grnr yerine

Lastik esasl (sentetik, kauuk vb.) ve raf mrl kimyasal (Adhesive, sealant,

hidrolik, solvent, boya vb.) malzemelerin mr takibi yaplr. mr dolmu malzemelerin yeniden test etme veya kal etme karar verilir. Test sonucu mrnn uzatlmasna karar verilen malzemeler iin; yeni mr bilgisi ierecek ekilde tesellm ilemine tabi tutulur. Kal olacak malzemeler iin; bir kal etiketi dzenlenerek malzemeye balanr ve kal ilemi balatlr. Depodan karlacak malzemeler iin k ve sevk ilemleri yaplr. Bunlar:

Ayn malzemeden birden fazla olmas durumunda ilk giren ilk kar Prensibine gre davranlr. Kutudan kan miktar, faal etiketi zerindeki miktardan dlr, zel paketleme gerektiren malzemeler (duman dedektr, oksijen jenaratrleri vb.) paketlenerek orijinal kutular bulunan (akler, tpler vb.) malzemeler bu kutularla birlikte sevedilir.

Malzeme tehlikeli madde snfna giriyorsa malzeme paketi zerine uyar yazs veya iareti bulundurulur.

4.7. Onaylama ve uua Verme Metotlar Servise verme; motor, komponent ve paralar servise verme prosedr ile prosedr olarak iki ayr prosedre uyularak gerekletirilir. uak

servise verme sertifikas (CRS-Certificate of Release to Service) dzenlenmesi

42 4.7.1. Motor, Komponent ve Paralar Servise Verme Prosedr Bu prosedr bakm yaplan motor, komponent ve paralar servise verme ilemleri ile bunlarn dardan satn alnmas veya darya tamir ettirilmesi durumunda kabul edilmeleri ilemlerini kapsamaktadr. Bakm ilemleri ilgili sivil havaclk kurallarna, imalat tarafndan yaynlanm bakm bilgilerine ve bakm prosedrlerine gre yaplmaktadr. Genel olarak kullanlan bakm dokmanlar unlardr:

Komponent bakm el kitab (CMM) Onarm veya elden geirme el kitab (O/H M) Yapsal tamir el kitab (SRM) Motor bakm el kitab (EM) Sivil havaclk otoriteleri yaynlar (AD, SB vb.)

Onayl dokmannda mevcut olmayan para tamiri ile parann verilen tamir limitlerini gemesi durumunda yaplacak tamir ilemleri iin gerekli bilgiler komponentin imalatsndan temin edilir ve bu bilgilere gre tamir ilemleri yaplr. Bakm ilemleri tamamlandktan sonra onaylayc personel tarafndan motor veyakomponente son gz kontrol, bakm ilemleri srasnda dzenlenmi btn dokmanlarn ilgili personel tarafndan uygun olarak tamamlanp imzalandnn kontrol ve imalat dokmanlarnda yer almayan tamir ilemleri iin temin edilen prosedrlere gre tamir ilemlerinin yaplp yaplmadnn kontrol yapldktan sonra servise verme dokman hazrlanr. Servise verme ileminde iki tip dokman hazrlanr:

Atlye ierisinde kullanlmak zere bekletilen faal veya bakm yaplarak faal yaplan, depoya faal olarak geri verilen, faal olarak sklen komponent veya parann tekrar servise verilebilme amacyla komponent iin faal komponent kart veya para iin faal para kart,

Motorla ilgili veya uaa taklan dier komponentler iin JAA Form One Dual Release JAA Form One dzenlenir.

43 4.7.2. Uak Servise Verme Sertifikas (CRS) Dzenlenmesi Prosedr Bu prosedr bakm organizasyonunda yaplan tm uak bakm ilemlerini kapsar. Ua servise verme sertifikas ua servise veren C/S (Certifying Staff (Onaylayc Personel)) tarafndan hazrlanr. C/S, yaplan ilemlerin SHT-145 ve JAR (EASA Part)-145 kurallarna uygun olarak tamamlandn ve bahsi geen ilemler iin uan uua hazr olduunu tespit etmeye alr. Uaa ait birden fazla i emri ayn anda uygulandnda tm i emirleri iin tek bir CRS belgesi dzenlenir. Hat bakm operasyonunda uan kontrol srasnda tespit edilen ve daha nce ngrlmeyen arzalardan (NRWI-Non-Routine Work Item) referansl arzal olanlar (MEL, CDL vb. dokmanlarda belirtilen) malzeme, komponent eksiklii veya zaman yetersizliinden giderilememi ise ertelenmi arza (DI-Differed Item) kayd yaplarak CRS dzenlenir. DInn takibi yaplarak belirtilen uu sresinde veya saysnda arza giderilir. Uan servise verilmesini etkilemeyen kabin bakm ilemleri iin CRS dzenlenmez. Hat bakm operasyonundan sonra CRSi B1 kategori C/S, ana bakm slerindeki operasyonundan sonra ise C kategori C/S hazrlar. Hazrlanan CRSde genel olarak u ierikler bulunur:

Uak tescil iareti Uak imalats ve modeli Operatr ad Bakmn balad ve bittii saat ve tarihler Uak, motor ve APU seri numaralar SHGMye onaylatlan bakm program onay tarih ve numaras Bakm iin yaplmas istenen i emirleri numaras Ertelenen; DI, TYE, NRWI ve komponent deiim kartlarnn kayt numaralar Bakm operasyonunun atelye tipi (hat bakm, ana bakm ss Uan servise verildii havalimannn l IATA kodu C/Sn yetki numaras, ad ve soyad, mhr ve imzas

44

SHT-145 ve JAR (EASA Part)-145 onay numaralar

Uua elverili uan servise verilerek umasnn salanmasnn yan sra baz durumlarda da uan seferden ekilmesi gerekebilmektedir. Uan eitli nedenlerle seferlerden ekilmesi, tekrar seferlere verilmesi veya yerine baka bir uan sefere verilmesi ilemleri uak tahsis operasyonu olarak adlandrlmaktadr. Gnlk uu operasyon srasnda teknik, ticar veya hava durumu gibi nedenlerle karlalan aksaklklarn tehire (rotar) dnmemesi iin gerekli tedbirleri almak, ertesi gnn rotasyonlarnn iletmenin ticar birimlerce planlanm tarifeli, charter ve ilave seferleri, bakm ve arza giderimleri dahil uygulanabilir bir hale getirmek iin uu tahsis operasyonu olarak genel anlamda u ilemler yaplmaktadr:

Uak tipini deitirmek; yolcu saysna gre istasyonlardan gelen talepler dorultusunda uak tipini bytmek veya kltmek, eitli nedenlerle seferden ekilen uak yerine baka bir uak tahsis etmek,

Yolcu saysna gre istasyonlardan gelen talepler dorultusunda ilave sefer planlamak, Seferleri birletirerek tek sefer halinde yolcunun tanmasn salamak, Acil durumlarda ua gerektiinde divert (yn deitirme) ettirerek hedeflenenden farkl bir alana indirmek, eitli nedenlerle sefer iptal ettirmek, Uan seferinin acil nedenlerin dnda (rnein; baka yolcu alma seferi re-route (yeni gzergah) ettirmek, iin) belirlenen gzergahlarn dnda baka gzergahlara da inmesini salamak zere

Teknik ya da intikal uuu (yolcusuz) planlamak, Uu iletme birimlerinden gelen eitim taleplerini karlamak iin eitim uular planlamak, Uygulamal eitim (OJT-On Job Training) taleplerini karlamak iin uak tahsis etmek, Bakm k (%50den fazla motor para deiimi, ana kumanda yzeyleri deiimi, byk bakm uygulanmas) durumlarnda test uuu planlamak, Seferden gelen uan transit kontrollerini (yakt, yiyecek vb. sefer ihtiyalar) yaparak yeni sefere hazrlanmas ve teknik. releaseini vermek.

45 4.8. Bakm Kontrol, Kalite Kontrol ve Kalite Yeterlilik Yaplan bakm ilemleri kontrol edilerek ilgili C/S (B1,B2,) tarafndan

onaylanmaktadr. Ancak baz bakm trleri ikinci bir kontrole (DII- Duplicate Inspection Item) tabi tutularak onaylanmas gerekmektedir. Bu amala hazrlanm iki tr prosedr vardr. Bunlar: kinci kontrol ilemini gerektiren ilemler (RIIRequired Inspection Item) ve kritik ilemler (CI- Critical Item (Critical Tasks)) prosedrleridir. 4.8.1.RII Prosedr Bakm ve arza giderme ilemlerinin ilgili referans dokmanlarna uygun olarak yaplmamas durumunda uan uu emniyetini tehlikeye atma sonucunu douracana karar verilen ve irketin kendi tecrbesine dayanarak uu emniyeti ynnden nemli grd itemlar RII olarak adlandrlr. RII kapsamna giren itemlar unlardr:

AD gerei yaplan bakm ilemleri (kontrol ilemleri hari), MRB Safety Routelarndan gelen bakm ilemleri, Uak ana yaps (primary structure) ve uu kumanda yzeylerine uygulanan tamir ve deiiklikler (imalat el kitaplarnn (SRM, AMM, CMM vb.) izin verdii gk dzeltme gibi ilemler hari),

Uan ikincil yapsna (secondary structure) uygulanan tamir ve deiikliler iin irketin teknik personelinin ve yneticisinin gerekli grdkleri ilemler, ATA Chapter 24 dahilindeki; motor, CSD, IDG, generator taklmas, ATA Chapter 26 dahilindeki; yangn ihbar ve sndrme ilemlerine ilikin tm komponent takma ve test ilemleri, ATA Chapter 27 dahilindeki; Uu kumandalar ve sistemlerine ilikin Rigleme, tm komponent takma, ayar ve test ilemleri, ATA Chapter 32 dahilindeki; ini takmlar ve sistemlerine ilikin rigleme, tm komponent takma, ayar ve test ilemleri (lastik ve brake unit deiimleri, yalama ve servicing ilemleri hari),

ATA Chapter 49 dahilindeki; mount kontrol ve APU taklmas, ATA Chapter 54 dahilindeki; pylon skm, takm,

46

ATA Chapter 62,63,64,65,67 dahilindeki; rotorlar ve drive ilikin rigleme, tm komponent takma, ayar ve test ilemleri

sistemlerine

ATA Chapter 71,72,73,74,75,76,77,78,79,80 dahilindeki; mount kontrol, rigleme, tm komponent takma, ayar ve test ilemleri (yakt ve ya filtresi, CSD/IDG filtresi, buji, ve motor donanmlarnn deitirilmesi, chip detektr kontrollerinde tala gelme durumu hari),

Yeri, tamir veya deiimin karmakl, parann zellii, alma artlar gz nne alnarak bu prosedrde geen itemlarn dndaki ilemler irketin isteine bal olarak RII kapsamna dahil edilebilir. Bakm dokmannda RII kapsamna giren ilemler, ii yapan teknisyen mhrne ilaveten, RII yetkili personel tarafndan kontrol edilip dokman zerindeki ilgili ksm mhrler. irket herhangi bir C/S (B1,B2,C) personeline gerekli teorik ve pratik eitimleri aldrarak kendi alanlarna giren konularda RII yetkili hale getirebilir. Ayrca ana s dndaki hat bakm merkezlerinde ilgili teknisyenlere bir defaya mahsus olmak zere RII yetkisi verilebilir. RII kapsamna giren ayar, test ve torklama ilemlerinde, RII yetkili teknisyen ii yapan teknisyene iin bandan sonuna kadar elik eder. Bunlarn dndaki bakm ilemleri iin eidi ve nemine gre RII yetkili teknisyen gerekli grd i aamalarnda ii yapan teknisyene elik eder. Ayrca RII yetkili teknisyen gerekli grd RII kapsamndaki bakm ve arza giderme ilemlerini tekrar yaptrma yetkisine sahiptir. Bakm dokmanlarnn (bakm kart, komponent deiim kart, TYE, mhendislik istek formlar (MF), NRWI) RII kapsamna giren tm itemlarnn zerinde RII ibaresi bulunur ve RII yetkili personelin imza ve mhr iin yer belirtilmitir. 4.8.2. Kritik lemler Prosedr Ayn uak zerinde birden fazla benzer sistemde takl olan ayn tip komponentlerden veya paralardan herhangi bir bakm sresinde en az ikisinin birden skm ve takm gerektiinde, sz konusu komponentlerin veya paralarn eksik, hatal veya

47 taklmasnn unutulmas durumunda ortaya kabilecek ve gvenli uuu tehlikeye drebilecek ilemlere kritik ilemler denilir. Kritik ilemler unlardr:

ATA Chapter 24 dahilindeki; RII kapsamna girmeyen ilemler, ATA Chapter 28,29,36 dahilindeki; tm skm takm ilemleri, ATA Chapter 71,72,73,74,75,76,77,78,79,80 girmeyen ilemler. dahilindeki; RII kapsamna

Genel olarak bu kritik ilemler belirlenirken uaa ait benzer paralarn bakm onarmnda farkl teknisyenlerin almas istenmektedir. rnein; iki motorlu bir uakta ya ikmali yapan bir teknisyenin her iki motordaki oil filler caplerini takmay unutmu olma ihtimali motorlarn hareket halinde iken ya karmasna neden olacak ve bu durum uu emniyetini bozacaktr. Bundan dolay bu ilemin her bir motor iin ayr ayr teknisyenler tarafndan yaplmas istenmektedir. Eer b i r d e n fazla kritik ilemleri ayn teknisyenin yapmas gerekiyorsa bu durumda yine ayn teknisyenin kritik ilemin ilem basamaklarn srasyla gzden geirip hem yapan hem de kontrol eden (Re-Inspection) olarak ayn bakm dokmanna (bakm kart, komponent deiim kart, TYE, mhendislik istek formlar (MF), NRWI) ayr ayr imza ve mhr atmas gerekmektedir. rnein; iki motorlu bir uakta yakt filtrelerini deitiren teknisyen u ilem basamaklarn uygulamaldr:

1 numaral motorun yakt filtresini deitir. Bakm dokmann onayla. 2 numaral motorun yakt filtresini deitir. Bakm dokmann onayla. 1 numaral motorun yakt filtresini doru takp takmadn kontrol et. Bakm dokmannn Re-Inspection ksmn onayla. 2 numaral motorun yakt filtresini doru takp takmadn kontrol et. Bakm dokmannn Re-Inspection ksmn onayla.

Kritik item ayn zamanda RII kapsamna giriyorsa bu item RII olarak kabul edilir. Bakm dokmanlarnda verilen kritik itemlarn zerinde CI ibaresi bulunmal ve ayn teknisyenin kritik itemlar yapmas durumunda Re-Inspection olarak imza ve mhr atabilecei bir onay ksm olmaldr.

48 Bakm organizasyonundaki tm yaplan i ve ilemler kalite sistemi ierisinde deerlendirilmektedir. Kalite sistemi; bir kuruluun politika ve hedeflerini gerekletirmek zere yaplan sistematik faaliyetlerin tm olarak tanmlanabilir. Bu sistemin ana unsurlar; mteriler, alanlar ve tedarikilerdir. Kalite sisteminin etkinliini izlemek ve gelitirmek iin kalite denetlemelerinde dzeltici ilem prosedr kullanlmaktadr. Bu prosedr;

denetlemeler, Uygusuzluk bildirim sistemi, Gerekli dzeltici ve nleyici faaliyetlerin planlanmas ve yaplmas, Ynetimin gzden geirme almalar, Srekli lmleri kapsamaktadr.

Denetleme program her yln banda, o yln denetlemelerini planlamak ve denetlenecek ksmlara bu konuda bilgi vermek amacyla hazrlanr. Yllk denetleme program en az aadaki konular iermelidir: Tm bakm ynetimi aklamalar Exposition) prosedrleri Tm bakm organizasyonu aklamalar (MMO- Maintenance Organisation Exposition) prosedrleri Cat II-III (dk gr operasyonlar) prosedrleri Etops prosedrleri ADler (MME- Maintenance Management

rnler A1 s bakm yetkisi olan uak tipleri B1 overhaul yetkisi olan motor tipleri B3 overhaul yetkisi olan APU tipleri Her C yetkisinden seilen bir komponent Her D yetkisi olan zel ilem prosesleri (Kaynak, kaplama, shot-peen vb.) Taeronlar (JAR-145 onay olmayanlar) Hat istasyonlar (konaklama bakm ve daha ileri seviyede bakm uygulanan ve uu frekans yksek olan istasyonlar) Vardiya deiimleri

49

mrl paralarn kontrol Onaylayc personeller Minimum Equipment List (MEL) gereklikleri

Yllk denetleme program; ynetim, i kapsam, organizasyon, teknoloji gibi konulardaki deiikler nedeni ile bir ihtiya meydana gelmesi durumunda gncelletirilebilir. Denetleme programndaki denetim periyod sresi azaltlabilir. Ancak denetim periyodunun bir yllk sreyi amas iin SHGMden onay alnmaldr. Yl iinde ihtiya duyulduunda plansz denetlemelerde yaplabilir. Ayrca

denetlemelerin sonucunda tespit edilen uygunsuzluk iin dzeltici ve/veya nleyici faaliyetlerin yapldnn bildirimi durumunda da denetlemeler yaplmaktadr. Denetlemeler srasnda tespit edilen uygunsuzluklar snflandrmaya tabi tutulurlar. Bunlar: Seviye 1 uygunsuzluk: Bir rn hattnn tamamnda MME ve MMO prosedrlerinden herhangi birine nemli lde uymama durumunda bakm standardn dren ve uak, motor ve komponenti arzalanmas sonucu uu emniyetini tehlikeye sokacak uygunsuzluklardr. Bu uygunsuzluk belirlendiinde rn hattnn servise verme ilemi yaplamaz ve derhal dzeltme ilemleri yaplr. Seviye 2 uygunsuzluk: Sadece bir rnde MME ve MMO prosedrlerinden herhangi birine nemli lde uymama durumunda ortaya kan uygunsuzluktur. Bu uygunsuzluk belirlendiinde rn iin dzeltme ilemi iin belirli bir sre tannabilir. Seviye 3 uygunsuzluk: MME ve MMO prosedrlerinden herhangi biri ile ilgili bir uygunsuzluk olamayp sadece tavsiyeleri ieren uygunsuzluklardr. Denetiler tarafndan bulunan uygunsuzluklar ve istenen dzeltici ve/veya nleyici faaliyetler ilgili blme iletilir. lgili blm kendisine bildirilen uygunsuzluklar iin gerekli dzeltici ve/veya nleyici faaliyetleri belirtilen sreler ierisinde yaparak

50 denetilere bildirimde bulunur. Denetiler kendilerine yaplan geri bildirim iin yaplan faaliyetin ieriine bal olarak tekrar denetleme yapabilirler. irket dndaki taeronlardan rn veya hizmet satn alnmas durumunda bunlarndan kalite sistemi ierisinde denetlenmesi gerekmektedir. Denetlemeler, irket ii yaplan ayn denetleme prosedrleri ile gerekletirilir. Taeronlar eitli konularda denetlenebilir. Bunlar: Kullanlan bakm dokmanlarnn gncellii Malzeme hareketlerinin kontrol Alet ve tehizat kontrol Kalibrasyon kontrol Personel eitim ve yetkileri Test, kontrol ve servise verme prosedrleri malat ve montaj kontrol Kaytlarn kontrol

Yllk denetleme programnda yer almayan denetlemeler plansz denetleme olarak adlandrlr. Bu denetlemelerin aada belirtilen durumlarda yaplmas gerekebilir: nemli olaylar zerine ve/veya bakm hatalar inceleme ve nleme prosedrleri kapsamnda (MEDA-Maintenance Error Decision Aid) denetleme, Planl bir denetleme srasnda herhangi bir retim hattnda seviye 1 veya ok yaygn seviye 2 uygunsuzluklar bulunduunda, Yaplmakta olan bir planl denetlemenin kapsam dndaki alanlarda denti tarafndan uygunsuzluklar tespit edildiinde, irket alanlar tarafndan bildirilen uygunsuzlar tespit amacyla, Sivil havaclk otoriteleri veya dier kurulularn istekleri dorultusunda yaplan denetlemelerdir. Kalite sistemi ile ilgili yneticiler ile irket yneticileri arasnda zaman zaman ynetimi gzden geirme toplantlar yaplr. Bu toplantlarda genellikle aadaki konular ele alnr:

51

Son toplantda alna kararlar ve uygulamadaki sonular Kalite hedeflerinin gerekleme durumu ve gerekirse hedeflerin yeniden belirlenmesi denetlemelerin sonular Mteri ikayetleri Kalite sistemini etkileyebilecek deiikler Kalite sisteminin gelimesini salayacak neriler

4.9. mr Snrl Paralarn Kontrol Limitli mre sahip paralarn mr bilgilerinin izlenmesi gereklidir. Bu amala limitli mre sahip paralar iin listeler (LLP-Life Limited Parts) tutulur ve bakm programna dahil edilir. Uak, ini takm, motor veya komponentlerde kullanlan ve referans dokmanlarnda belirtilen mr limitini tamamlam paralarn sklerek deitirilmesi ve bir daha kullanlamayacak ekilde kal (imha) edilmesi arttr. Limitli mre sahip paralarn mr limitini doldurduktan sonra uakta bulundurulmas uu emniyetini olumsuz etkiler ve hi bir ekilde bu duruma izin verilmez. Bir parann mr limiti iin referans dokmanlarnda uu says FC (Flight Cycle), uu saati (FH-Flight Hour) veya takvim gn ve saati gibi eitli aralklar (interval) belirtilmitir. Sivil havaclk otoriteleri veya imalat yaynlaryla mevcut limitlerde mr artrm ve azaltlmas eklinde bir deiiklik yaplabilir. Bunlarn izlenmesi ve takip sisteminde gerekli gncellemelerin yaplmas zorunludur. Trk tescilindeki uaklar iin mr limitlerinin uzatlmas konusunda tek yetkili makam SHGMdir. mr limiti, uakta takl olduu pozisyona bal olan veya zel takip gerektiren paralar iin varsa kstlayc mr deerlerinin takibi yaplmaldr. irket envanterine girdiinde mr limiti olmad iin takip edilmeyen ancaksonradan mr limiti koyulan paralarn gemie ait mr durum bilgileri olanlarnki tespit

52 edilir, olmayanlar iin mevcut olan kaynaklardan yararlanarak ve kstlayc mr durumlar gz nne alnarak mr limiti tespit edilir. Yeni olarak satn alnan, kiralanan, deiim yoluyla elde edilen paralarn mr durum bilgileri tesellm ilemleri srasnda kayt altna alnr. Kullanlm olarak temin edilenlerin ise parann imalatndan itibaren izlenebilirlik bilgileri (back to birth) daha nceki kullancdan mutlaka talep edilir. Bu bilgiyi tamayan bir limitli mre sahip para satn alnamaz ve dolaysyla tesellm de yaplamaz. Oksijen jeneratrleri saylarnn fazlal nedeni ile sarf konumundadrlar ve mr dolu tarihleri yllk olarak bakm kartlar ile kontrol edilir. mr durumundan dolay deiimi yaklaan paralar iin komponent deiim kart retilir. Komponent hangi uakta uuyorsa o uan en yakn ve uygun bakmnda, bir sonraki bakma yetimeyecek olanlarda dahil edilmek zere deitirilmesi salanr. Paralarn farkl limite sahip uygulamalar aras geilerinde kalan FH veya FC cinsinden mr limitinin hesaplanmas u formle gre yaplmaktadr: Tri = [ 1- ( Caj / Cpj ) ] Cpi Tri ; Parann son i uak modeline takldnda kalan mr Cpi ; Parann, son i uak modeli iin mr limiti Cpj ; Parann, nceki j uak modeli iin mr limiti Caj ; Parann, nceki j uak modelinde kullanlan mr miktar rnek; malat firma rettii A parasnn mr limitlerini u ekilde belirtmitir; K uak modelinde kullanlrsa 30 FH, M veya Y uak modellerinde kullanlrsa 40 FHdir. Bu uak modelini de elinde bulunduran bir iletici firma A parasn sras ile M uak modeline takarak 5 FH, Y uak modeline takarak 15 FH sre ile kullanyor. Daha sonra bu A parasn K uanda mr tamamlanana kadar kullanmak istiyor. A parasnn K uak modelinde kullanlabilecek mr sresi ne kadardr?

53 Verilenler: Cpi (K); 30 FH, Cpj (Y); 40 FH, Cpj (M); 40 FH, Caj (M); 5 FH, Caj (Y); 15 FH stenenler: Tri ; ? Tri = [ 1- ( Caj / Cpj ) ] Cpi Tri = [ 1- ( 5/40 + 15/40 ) ] 30 Tri = [ 1- ( 0.125 + 0,375 ) ] 30 Tri = [ 1- 0,5 ] 30 Tri = 0,5 30 Tri = 15 FH Takvim sreli olarak verilen mr srelerinde ise parann hangi uakta ne kadar sre ile kullanld tespit edilir ve imalat firmann belirttii parann mr sresinden bu sreler dlerek parann kalan mr belirlenir. Modifikasyon veya tamir sonucu mr limiti deien paralarn mr bilgileri ilgili kaytlarda gncellenmelidir. Ayrca henz mr bilgilerini elde etmek iin yaplan test almalar tamamlanmam (Demonstrated Fatigue Life) ve ngr ile bir mr biilmi paralarn takibi ngrlen sreye gre yaplr. Ancak para kal edilmez ve uygun bir ekilde muhafaza edilerek karantinaya alnr. Test sonularndan kacak verilere gre para kal edilir veya yeniden kullanma sunulur. 4.10. lave Bakm Donanm Metotlar Bakm talimatlar modlnde anlatlan prosedrlerin dnda SHT-145 onayl bakm kurulularnn uymas gereken ilave prosedrler de vardr. Bunlardan bazlar unlardr: Bakm verilerindeki hata ve belirsizliklerin dzeltilmesi ve bildirilmesi prosedr; bakm ilerinde kullanlan dokmanlardaki verilerde karlalan yanllklarn ve belirsizliklerin bu dokmanlar reten birimlere nasl bildirilecei ve bunlarn nasl dzeltileceini belirten prosedrlerdir. Kulland bakm dokmanlarnda belirsizli veya hata tespit eden bakm birimi bakm verileri hata/belirsizlik bildirim ve cevap formunun ilgili ksmn doldurarak ilgili

54 mhendislik birimine gnderir. Mhendislik birimi imalat firma ile yazmalar yaparak gerekli bilgileri toplayp kendisine iletilen formun ilgili ksmn doldurarak tekrar bakm birimine gnderir. Bakm hatalar inceleme ve nleme prosedr; bakm ileri veya bakm destek ilemleri esnasnda ortaya kan hatalar azaltarak bakm uu emniyetini gelitirmek, yaplan hatalarn ana nedenini tespit etmek ve buna etki eden faktrleri bulmak, insandan kaynaklanan hata tiplerini tespit etmek ve bu hatalar en aza indirmek iin yntemler belirlemek amacyla bir MEDA (Maintenance Error Decision Aid) Grubu kurulmas ve almas ile ilgili prosedrlerdir. MEDA grubu tarafndan, incelemeye alnan bir hatay incelemek iin hatann niteliine bal olarak uygun kiilerin katlm da salanarak bir MEDA alma grubu kurulur. MEDA alma grubu hatay inceleyerek sonu raporu hazrlar. Bu rapor kapsamnda hatalarn nedenleri ve varsa neriler ve bilgileri MEDA grubu tarafndan ilgili birimlere bildirilir ve gereken dzeltici nlemlerin alnp alnmadn takip eder. Vardiya deiimleri prosedrleri; bakm slerindeki motor, APU ve komponentlerin revizyonu ve uak revizyon ile hat bakmlarndaki tamamlanmam bakm, arza ve servise verme ilemlerinin vardiya deiimleri srasndaki devirlerini kapsayan prosedrlerdir. Vardiya deiimlerinde, bakmla ilgili tamamlanmam ileri devreder. Bu formu, vardiyalardan sorumlu ileri ieren bilgilerin olarak

bulunduu i takip ve devir formu kullanarak bir nceki vardiya bir sonraki vardiyaya yetkililer karlkl anlaldn teyit ederek imzalayp mhrler bakm ilerinin devir teslimini yapar. Bu formda; tamamlanmayan iler, ilem grecek paralarn durumu, bakm

etkileyecek nemli durumlar (uan elektriinin kesilmesi, hidroliin kesilmesi, motor altrma, ua jacka alma vb.), yaplacak ilemler sonras bilgi verilmesi istenen birimler, uak tescil ad, uak park yeri gibi bilgiler bulunmaktadr. Uak basnlandrma prosedrleri; arza tehisi, bakm ilemi sonras ve eitim amal yerde uak basnlandrma esaslarn tarif eden prosedrlerdir.

55 Kabin basnlandrma ilemlerini yapacak kiilerin bu konuda iba eitimi alarak yetkilendirilmi olmalar gerekmektedir. Basnlandrma ilemi ncesi ve srasnda uak iindeki ve dndaki gvenlik nlemlerinin alnmas bu ilemi yapacak kiilerce telsiz balants ile iletiimleri salanarak yaplr. Basnlandrma ileminde uygulanacak olan basn fark (differential pressure) en fazla 5 PSI ile snrlandrlmtr. Eer ilem 5 PSI basntan fazla basn fark gerektiriyorsa test uuu yaplr. Ayrca, acil durumlar haricinde kabin basn deiim oran 1000 feet/dakikadan fazla olmamaldr. Motor altrma prosedrleri; motor bakm sonras, arza tehisi, bakm ilemi gerei veya eitim amal olarak yerde motor altrma prosedrleridir. Motor altrma ilemi yapacak kiilerin bu konuda iba eitimi alarak yetkilendirilmi olmalar gerekmektedir. Motor altrma ilemi ncesi ve srasnda uak iindeki ve dndaki gvenlik nlemlerinin alnmas bu ilemi yapacak kiilerce telsiz balants ile iletiimleri salanarak yaplr. Motor altrma ilemi iin genel olarak alnmas gereken gvenlik tedbirleri unlardr: Uan motor altrma ilemi iin uygun yerde olduunu tespit etmek, ara veya personel geii iin emniyetsiz olan blgeyi kolayca grlebilir ekilde ikaz aralar ile iaretlemek Motorun emebilecei evrede herhangi bir obje olmadn tespit etmek, Kulaklktaki personel ile irtibatn salkl olduunu testini yapmak, dier personellerinde emniyetli mesafede durmalarn salamak Uan zeminin ya, yakt vb. atklardan arndrlm olduunu tespit etmek Lastik takozlarnn doru konumlandrldn kontrol etmek Motor kaportalarnn pozisyonlarnn yaplacak ileme uygun olup olmadn gzden geirmek Motor altrma ilemi srasnda kokpitdeki personel ile uak dndaki personelin iletiimini salayan interfonun arzalanmas ihtimaline karlk bu personellerin birbirlerini grebilecek ekilde konumlanm olmalar yararl olacaktr.

56 Uak ekme prosedr; uan apron ve park yeri ekme ve itme ilemlerinin esaslarn belirleyen prosedrlerdir. Uak ekme iin kullanlan tm aralarn hava kontrol kulesi ve ekilen uak ile haberlemeyi salamak iin VHF haberleme sistemi bulunmaldr. Hem aracn hem de uan VHF haberleme sistemlerinin gayr faal olmas durumunda yardmc ekici ara arlr. ekme ileminden nce uaa o uaa ait AMM Chapterlarda belirtilen ilgili ilemlerin yaplmas gereklidir. Buzlanma durumlarnda uak ekilmeden nce lastiklerin buz etkisiyle piste yapp yapmad kontrol edilir. Ayrca uan ekilecei yer ve gzergahn her trl cisimden, personelden veya yolcudan arndrlm olmaldr. ekme ilemini yapacak olan kokpit teknisyeni o uaa ait tip eitimi veya uak ekme task eitimi, kokpit haberleme nitelerini kullanma eitimi ve standart el iaretleri eitimlerini alm olmaldr. ekici ara srcs ilgili aracn src ehliyeti ve apron ehliyetine sahip olmal, o uaa ait AMM Chapter 6,9,10 konularnda, ara, eki demiri ve pinlerin tantm ve standart el iaretleri konusunda gerekli eitimleri alm olmalar gereklidir. Uan hangara giri knda veya uan hareketinin kstl olduu alanlarda ekim yapldnda dier uak, ara veya binalara arpmay engellemek iin genellikle kanat ularnda yardmc iareti personeller grevlendirilir. Bu personellerin de uak ekme ve standart el iaretleri konusunda eitimli olmalar gereklidir. ekici aracn tow bar fittingleri grmek iin aynalarla ve gece operasyonlar iin klarla tehiz edilmi olmalar gerekmektedir. eki demiri ve pinleri her uak tipi iin zel olup eki esnasnda o uaa ait olannki kullanlmaldr [4].

53

BLM 5 SONU Havacln tarihsel geliimi ierisinde gelien havaclk teknolojisi, elde edilen bilgi birikimleri, tecrbler, meydana gelen uak kazalar, yaanan can kayplar v.b. gibi birok faktr planl bakmn nemini gzler nne sermitir. Bakmn gereksinimin farknda olan otoriteler dnem dnem eitli bakm kavramlar ortaya koyarak uygulama zorunluluunu da getirmitir. Bunun yannda bakm talimatlar da oluturarak her eyin sistemli ve planl bir ekilde yrmesini salamlardr. Bakmn temel amac uan ileticiye teslim sonrasnda da performans ve gvenirliini belirtilen dizayn limitleri iinde tutmaktr. Bunun iin uygun bir bakm programnn tesis edilmesi ve uygulanmas kurallar gerei zorunludur. Bakm program; bir uan srekli olarak uua elverili artlarda tutulabilmesini salayacak uak yaps (airframe), sistemleri, komponentleri ve motorlar ile ilgili olarak takip edilmesi gereken programdr. Sonu olarak uu esnasnda havada mdahale imkn vermeyen uaklarn yerde iken mmkn olan en iyi bakm program ierinde bakmnn yaplp sorunsuz bir ekilde uuuna devam etmesi salanmaldr. Yaplan tm almalarn da ortak amac sorunsuz uular elde etmektir.

53

KAYNAKLAR [1] ren, R., Pekcan, Y., Uak Bakm Kavramlar Yksek Lisans Tezi, T.C.

Anadolu niversitesi Sivil Havaclk Yksekokulu, Eskiehir. [2] Sezgin. M., Kale. R., Mevzuatlarn ve Bakm Kavramnn Geliimi, T.C.

Anadolu niversitesi Sivil Havaclk Yksekokulu, Eskiehir. [3] entrk. C., MSGnin Tanm, Revizyonlar ve Tarihsel Geliimi, THY Bakm

Mhendislik Mdrl, stanbul. [4] THY A.O. Bakm Prosedrleri El Kitab, 15 EYLL 2005.

59 ZGEM Ad Soyad : Seyfettin GKMEN

Doum Tarihi/Yeri : 28.03.1990/ANKARA Eitim lkretim : 24 Kasm lkretim Okulu / ANKARA 2001 : Mareal Fevzi akmak lkretim Okulu / ANKARA 2004 Ortaretim : Sleyman Demirel Fen Lisesi / ANKIRI 2006 : Etimesgut Anadolu Lisesi / ANKARA 2008 Lisans Srekli Adres Telefon E-posta : Erciyes niversitesi Sivil Havaclk Yksekokulu/Kayseri : Etiler Mah. 1452. Sok. 5/16 Etimesgut / ANKARA : 0507 753 93 50 : seyfettingokmen@gmail.com