KRESEL ARPIKLIKLAR

Prof.Dr. Muammer Kaya, Eskiehir-Osmangazi niversitesi Teknoloji Aratrma Merkezi (TEKAM) Mdr, email: mkaya@ogu.edu.tr
Kreselleme yeni dnya dzeni/sistemi olup uluslar aras ilikiler iin yeni bir modeldir. Kreselleme ile uluslar aras corafik snrlar nemini yitirip ulus-devlet yapsndan dnyatoplumuna geilmektedir. Kreselleme uluslar aras karlkl bamll artrmakta olup, dnyay kk bir kye dntrmektedir. Kresellemede mesafenin ve mekann nemi yok olmaktadr. Kreselleme hem yeni frsatlar doururken hem de yeni sorunlar da yaratmaktadr. Devletler kresel rekabet anda ulusal birlik ve kltrlerini muafaza etme ansna sahip deildirler. Dnyada toplu/kollektif gvenlik anlay, ulamn kolaylamas, iletiimin hzlanmas, emek/sermayenin ak, doal kaynaklarn dolam serbestlii ve ok uluslu irketlerin kresel ekonomiye hakimiyeti kresellemeyi zorlamaktadr. Birlemi Milletler Kalknma Programnn 1998-2000 yllar arasndaki nsani Gelime Raporlarna gre hzla kreselleen dnyamzda insanln temel ihtiyalarnn karlanmasndaki arpklklar giderek artmakta ve acmasz bir hal almaktadr. Bu da dnyadaki dengelerin daha da bozulmasna yol amaktadr. Bunlara baz dnyadan ve lkemizden rnekler aada verilmektedir: Salk Dnyada temel koruyucu salk ve beslenme masraflar iin ylda 13 milyar dolara gereksinim varken Avrupa ve ABDde evcil hayvan yemine 17 milyar harcanyor. Dnyada tm kadnlarn doum ve salk harcamalar iin yllk 12 milyar dolar gerekirken, Avrupa ve ABDde parfme harcanan para bu kadardr. Dnyada su ve salkl hijyen artlar iin yllk 9 milyarn biraz stnde harcama gerekirken, Avrupann yllk dondurma tketimi 11 milyar dolar. Gelimekte olan lkelerde yaayan 4.4 milyar insann yzde altm hijyenik temizlik imkanlarndan ve yzde yirmi bei salkl ime suyundan, yzde yirmi bei kendine ait meskenden, yzde yirmisi modern salk imkanlarna eriimden yoksun yaamaktadr. Trkiyede nfusun %18i salkl ime suyuna ulaamamaktadr. Dnyada ocuklarn yzde yirmisi yetersiz besleniyor. Dnyada 1 milyar insan gecekondularda yayor. Bu oran 10 ylda kat artmaktadr. lkemizde milli gelirden sala %5 pay ayrlabilirken 51 lke iinde ancak 35. srada yer alabilmekteyiz. Bu oran gelimi lkelerde ortalama %9lar mertebesindedir.

lkemizde fakirliin bir belirtisi olan yeil kartl says 13.7 milyonu gemitir. Eitim Dnyada ocuklarn yzde yirmisi toplam 5 yllk eitimi bitirmeden brakp i hayatna atlmak zorunda kalyor. Dnyada herkesin temel eitim almas iin yllk sadece 6 milyar dolar gerekiyor. Bu ABDde kozmatie harcanan 8 milyar dolardan daha azdr. LOya gre dnyada almak zorunda olan 250 milyon ocuun 120 milyonu tehlikeli ve smrye ak ilerde, 5.7 milyonu zorla, 1.8 milyonu seks klesi olarak altrlmaktadr. lkemiz %68 okullama oran ile dnyada 177 lke iinde 110. srada yer alabilmektedir. lkemiz eitime ayrd %3.6 pay ile 109 lke iinde eitime en az pay ayran 5. lke konumundadr. Trkiyede iyi eitim grm nitelikli insanlarn %59u baka lkelere beyin g yapmaktadr. Gelir Dalm Dnyann en zengin 3 kiisinin toplam mal varl, 600 milyon nfuslu az gelimi lkelerin GSMHlarndan daha fazladr. Dnya nfusunun en zengin %20lik dilimi ile en fakir %20lik dilimi arasnda 86 kat fark vardr. lkemizde en zengin %20lik kesimle en fakir %20lik kesim arasnda 3.9 kat fark vardr. 1.2 milyar insan dnyada gnde 1 dolardan daha az bir gelirle yaamak zorundadr. Bunlarn %50side ocuktur. Trkiyede nfusun %2si 1 dolarn altnda gelirle yaamakta. lkemizde 12.6 milyon kii yoksulluk snr olan gnde 1.9 dolarn altnda yaamaktadr. 1.9 dolarn 0.78 senti gdaya ve 0.58 senti konuta harcanmaktadr. Dnyada yaklak 1 milyar insan temel tketim gereksinimlerini karlayamamaktadr. Dnyann en zengin 200 kiisinin mal varl tm dnya gelirinin %41inden fazladr. Gelir dalmndaki arpklklar dnyada her 35 kiiden birini emek/beyin geri yapmaktadr. Avrupal bir inek iki Afrikal insana eit yayor. lkemizde milli gelirin binde 5i olan 1.3 milyar dolar en fakir 10 milyon kiiye dalsa bunlarn gnlk geliri Dnya Bankasnn belirledii yoksulluk snr olan 2.15 dolar geebilecektir. Ancak lkemizde batan bankalarn 45 milyar dolarn sineye ekebiliyoruz.

Teknoloji-retim Sanayilemi lkeler tm patentlerin %97sine sahip. ok uluslu kresel iletmeler btn teknoloji ve retim patentlerinin %90nn ellerinde bulundurmakta. En borlu 20 lke iin bor iyiletirmesinin maliyeti bir grnmez uak maliyetinden daha az. Dnyada 1960lara gre retim 2 kat artsa da 800 milyon insan ktlk ekiyor. Dnyann en byk 7 firmasnn pazar deeri 70 milyonluk Trkiyenin gayri safi milli haslasndan daha fazladr. Harcama ncelii Dnyada sigaraya ylda yaklak 200 milyar dolar harcanyor. Avrupallar sigaraya ylda 50, alkole 105 milyar dolar harcyor. lkemizde ylda sadece sigaraya 6 milyar dolar ve sigaradan kaynaklanan hastalklara 2.7 milyar dolardan fazla para harcanmaktadr. lkemizde yetikin her 100 erkein 65i sigara tiryakisidir. Dnyada narkotie/uyuturucuya 400 milyar dolar harcanyor. Dnyada ordulara ve silahlanmaya/savunmaya 780 milyar dolar yatrlyor. Trkiye savunma harcamalarnda 177 lke iinde %4.9 ile 11. srada yer almaktadr. Japanlar elenceye ylda 35 milyar dolar harcyor. SONU Yukardaki rakamlardan anlalaca zere hem dnyada hem de lkemizde kreselleme insanlar arasndaki dengeleri bozmakta zenginlerin daha da zenginlemesine fakir lkelerin ise daha da fakir kalmasna neden olmaktadr. Birlemi Milletlere gre her 100 e-mailden 1 cent para alnsa dnyada fakirlik sorunu kalmaz denmektedir. Dnyada kozmatik, dondurma, sigara, uyuturucuya, evcil hayvan yemine, elenceye vsye ayrlan parann bir ksm dnyada ala, isizlie, salk ve eitime ynlendirilebilse Dnya daha adil, yaanabilir ve srdrlebilir olabilecektir. lkemizin dnyada 177 lke iinde milli gelirde 76. srada yer alrken, insani gelimede yani kalknmada 88. srada yer bulabilmesi yani insani gelimede 12 basamak arkadan gelmesinin en nemli nedenleri eitim ve salk konularndaki olumsuzluklardr. lkemizde bu olumsuzluklar giderilerek retim, yatrm ve ihracatn n aldnda isizlik ve yoksulluk sorunu alp, insani gelimemiz daha da hzlanabilir.

Sigara ve alkol, saln yannda ekonomik ynden de hem aile btesine hemde topluma zarar veriyor. Trkiye her yl 25 milyar YTL'sini sigara ve alkol tketimine harcyor.

Bu rakam, aralarnda Salk, Tarm, Adalet, ileri, Ulatrma ve Bayndrlk gibi bakanlklarn da bulunduu 11 icrac bakanln btelerinin toplamna denk geliyor. Sigara ve alkol sonucu ortaya kan salk harcamalar ile bu rakam daha da artyor. Alkol ve sigara ile ilgili veriler, Ttn, Ttn Mamulleri ve Alkoll kiler Piyasas Dzenleme Kurumu tarafndan dzenli olarak tutuluyor. Kurumun verilerine gre ylda 5 milyar 400 milyon paket sigara tketilirken, bunun iin 15 milyar YTL para deniyor. ki tketiminde ba 800 milyon litre ile bira ekiyor. Bunu 20 milyon litreyle rak, 9 milyon litreyle arap, 2,4 milyon litreyle votka takip ediyor. Trkiye'de alkoll iki tketimine denen yllk para ise 10 milyar YTL'yi buluyor. Yeilay Dernei Genel Bakan Necati zfatura, rakamlar 'dehet verici' olarak nitelerken, sigara ve iki tketimindeki arta dikkat ekiyor. Trkiye'de 1930 ylnda kii ba alkol tketimi 1 litre iken bu rakamn 2004 ylnda 14 litreye ktn sylyor. Sigara alkanlnda ailelerin rnek davran sergilemesini isteyen zfatura, "ocuunun karsnda sigara ien bir babann etkinlii olmaz." diyor. Sosyolog Prof. Dr. Ercan Tatldil, meselenin sosyal politikalarla ele alnmasn tavsiye ederken, sivil toplum rgtleri, niversiteler, belediyeler ve dier kamu kurum ve kurulularnn yrtt faaliyetlerin tek merkezden kontrol edilmesini istiyor. Tatldil, ailelere ynelik profesyonel destek hizmeti verecek birimlerin artrlmasn, bamll artran koullarn ortadan kaldrlmas iin zel genlik politikalar oluturulmasn neriyor. Psikolog Fatih Kalkn da sigara ve alkole harcanan parann 'ciddi bir kayp' olduunu, parann yan sra insanlara ciddi anlamda salk zarar da getirdiini anlatt. Alkol alan insanlarn psikolojik skntlar ektiini, aile dzenlerinin bozulduunu, evreye gven duygularnn azaldn vurguluyor. zmir l Mfts brahim Acar, slam dininin israfa cevaz vermediini belirtirken, "Alkoll ikiler ve israf dinimizde haram. Sigara ve iki hem salk adna hem de ekonomi adna israftr. nsanlarn bunlar yapmamak iin iradesini kullanmas ve kurtulmas lazm." diyor. Baz bakanlklarn bteleri 11 icrac bakanln 2008 btesi toplam 27 milyar YTL olarak belirlendi. Bakanlklarn bteleri yle: Salk: 10,8 milyar YTL, Tarm ve Kyileri: 6,8 milyar YTL, Adalet 2,8 milyar YTL, ileri 1,3 milyar YTL, Ulatrma 1,5 milyar YTL, evre ve Orman 1,2 milyar YTL, Dileri 708 milyon YTL, Bayndrlk ve skan 686 milyon YTL, Enerji ve Tabii Kaynaklar 364 milyon YTL, Sanayi ve Ticaret 332 milyon YTL, Kltr ve Turizm 826 milyon YTL.