t. !

AYKUT KANSU 19551te Mnih'te dodu. 1973te ODTCrde balad siyaset bilimi eitimini 1977de Boazii nivesitesi'nde tamamlad. Doktora eitimini ABD'de MTCambridge'de yapt. 1987"de New Perspeciives on 1urkey delgisinin kurucu editrln yapt. 1991'den beri ODT Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm'nde retim yesidir. Yakn dnem Trk siyasal hayat zerinde almalarn srdryor. 1908 Devrimi, ngilizce olarak Hollanda'da J.Brill (Leiden) Yaynevi'nce yaynlanacaktr.

letiim Yaynlar 2 7 8 A r a t r m a - I n c e l e m e Dizisi 5 2 ISBN 9 7 5 - 4 7 0 - 5 0 9 - 7 1 9 9 5 letiim Yaynclk A. . 1. BASKI 1 9 9 5 , stanbul

KAPAK m i t Kvan DtZGl Haluk Karabatak UYGULAMA H s n Abbas - Suat Aysu ; DZELT Ayda Erbal KAPAK BASKISI Sena Ofset BASKI ve CLT efik Matbaas

iletiim Yaynlar
Klodfarer Cad. letiim H a n No. 7 Caalolu 3 4 4 0 0 stanbul Tel: 2 1 2 . 5 1 6 2 2 6 0 - 6 1 - 6 2 F a x : 2 1 2 . 5 1 6 1 2 5 8

1908 Devrimi
Elusive Transformation: The Revolution of 1908 in Turkey
EVREN Ayda Erbal

AYKUT KANSU

IINDEKILER

nsz

.'.

x 1 35 '

BRN B L M C
Trk Tarihiliinde 1908 Devrimi zerine Birka Sz
KNC BLM

1906-1907 Vergi Ayaklanmalar: 1908 Devrimi'ne Giri.......

NC BLM

23 Temmuz 1908 Devrimi

DRDNC BLM

97
155 217 271 357 429 443 ; 465
\ \

Eski Rejimin D ve Yeni Rejimin Kuruluu

BENC BLM

Yeni Rejime Muhalif Gler

ALTINCI BLM

1908 Genel Seimleri

EK 1

1908 Genel Seimleri

EK2

Meclis-i A y a n yeleri Bibliyografya Dizin

"Bugn 23 Temmuz - eski 10 Temmuz. Merutiyet bayram, yavrum. Onyedi sene evvelki bugn Basra krfezinden Adriyatik denizine kadar btn bir byk vatan bu sihirkr kelimenin tesir-i fsunu ile titremiti. Merutiyet, Sultan Hamid'in korku bilmeyen istibdadn ykabilen ttihat ve Terakki'nin memlekete bah ve ihda ettii bu yeni idare ne emellerle, ne mitlerle tev'em olarak domutu! Dahilde nihayetsiz buhranlar, vatandalarn ve kardelerin vcuda getirdikleri buhranlar, haricin nihayetsiz entrikalar bu emelleri birer birer sndrd. Memleketin asrlardan beri grmedii bir namuskr idareyi tesis etmek iin gece gndz alan bizler her dakika karmzda ne mniler, ne engeller grdk! Her malubiyet, her midin sukutu kalbimizin, benliimizin bir parasn beraber gtrd. Fakat bu memleket efradna insan gibi yaamak hakkn ve hatt hissini biz verdik. Trk milletini, Trk mefkresini ttihat ve Terakki dourdu. Bununla, ve bamz arkamza evirdiimiz zaman e f al ve harektmzda namustan, istikametten, hubb-u vatandan baka bir saik grmemekle iftihar ediyoruz. Bu bizim en byk zevkimizdir. Bugn memleketi idare edenler tiyen yle dursun, hlen bile bunu syleyemezler! Bu hususta insan rpertecek bir rcu var. Dnn ve bugnn tarihini yazacak olan senin btaraf neslin, mit ederim ki, hdisat hakikat aynasyla grecek ve bu devrin ok mulak ve mevve olan tarihini bihakkn yazacaktr."
23 Temmuz 1925, Perembe
MEHMED CAVD BEY 1

]. Mehmed Cavid, iar'n Defteri im Yaynlan, 199"5), s.126.

[Yayma hazrlayan iar Yaln] (stanbul: leti-

NSZ

Her nl ressam gibi, 1901 ylnda yoksulluk iinde lecek olan Paul Gauguin, her eyi geride brakarak 1895 ylnda -ikinci ve son defa- Tahiti'ye gittiinde, orada yapt resimlerden birine ok manidar bir isim verdi: "D'o venonsnous? Que sommes-nous? O allos-nous?" ["Nereden Geliyoruz? Kimiz? Nereye Gidiyoruz?"] 1897 ylnda yapt bu resmin bnim zerimde olduka derin bir etkisi var. Baka sanat dallarnda ve resimde baka dnemlerde olduu gibi, zlenimcilik akm koleksiyonu asndan da ok zengin olan Boston Museum of Fine Arts'da Paul Cezannelar, Edgar Degaslar, Vincent Van Goghlar, Claude Moneller, Camille Pisarrolar, Pierre Auguste Renoirlar, Alfred Sisleylcr ve dierleri arasnda tm bir duvar kaplayan bu byk tablo on ksur yl boyunca sk sk ziyaret edip karsnda uzun dakikalar geirdiim bir eser. Renklerinin zenginlii ve yaplndaki ustaln yansra, beni mzeyi her geziimde kendine eken en temel zellii Gauguin'u sorduu bu soru olmutu. Bu soru beni de son derece yakndan ilgilendiriyordu; nk ben de o sralar, baka bir balamda, ayn soruyu modern Trkiye tarihini incelerken sormaktaydm: "Nereden Geliyoruz? Kimiz? Nereye Gidiyoruz?" Bu sorulara o zamana kadar

verilmi olan allagelmi yantlar beni tatmin etmekten uzakt. Edward H. Carr'n syledii gibi, verdiimiz yantlarn sorduumuz sorulara bal olarak ekillendiini kabul edersek, bu sorularn yantnn da o zamana kadar verilmi olan yantlardan farkl olmas gerektiini dnmekteydim. Modern Trkiye tarihi zerine sorduum sorulara yant bulmam yllarm ald. En masum ve yantlanmas kolay gibi gzken sorularn yantlarnn hi de kolaylkla verilemediini bana yaadm tecrbeler gsterdi. Akademik -ya da baka bir deyimle, 'bilimsel'- bak alarnn ekillendirdii aklama tarzlar ile benim sorularm arasnda bir uyum tutturmak ou zaman mmkn deildi. Benim amdan son derece nemli ve sorulmas gerekli olan sorulara akademik evrelerce verilen yantlar merakm gidermekten uzakt. Akademik yaamnn yarsn dzenli olarak State University of New York at Binghamton'da geiren alar Keyder ve University of Massachusetts at Boston'da tarih profesrl yapan Feroz Ahmad ile yllar sren grmelerimiz sonunda vardmz nokta, tezlerimin ilgin' olduu, fakat kabul edilmesi iin yeterli kant olmad ynndeydi. Ktphanelerdeki aratrmalarm sonucu bulduum kantlar resm tarih anlay ile onun eitlemelerine uygun dmedii oranda 'kamt' saylmyordu. Olgularn kant saylabilmesi iin gereken kstas acaba neydi? nce kendimi, sonra da bakalarn bu olgularn anlaml olduuna inandrabilmem ve tezimi desteklemekya da kart tezi rtebilmekiin yeterli ve kabul edilebilir hale getirebilmem iin belki olabildiince fazla kant toplamam gerekiyordu. Bu konuma drlm olmam sonucu neredeyse bir 'olgu fetiisti' haline geldim! Kaldrp altna bakmadm ta neredeyse kalmad. Bakamadklarm ise beni bugn bile rahatsz ediyor.

l i j |

i
I

Olgular en rahat bir biimde - n e yazk ki- yurtdnda toplayabildim. Dnyann en byk birka ktphanesinden birine sahip olan Harvard University ile organik bamn olmas ve doktora eitimimi yaptm Massachusetts Institute of Technology'de istediim her imkna sahip olabilmem sonucu isteyip de gremediim ok az belge, gazete, kitap, bror, harita, vesaire kald. Bana bu ayrcal son derece doal bir ekilde salayan Harvard University'de The Harry Elkins Memorial Library ve Lamont Library, Harvard Business School'da Baker Library, Massachusetts Institute of Technology'de Charles Hayden Memorial Library ve Dewey Library ile Boston'da Boston Public Library alanlarna teekkr borluyum. Bu ktphanelerdeki kaynaklar olmasayd yaptm alma ok verimsiz kalabilecekti. Bu ktphanelere ek olarak, Washington'daki Library of Congress bulamadm kaynaklar en ksa srede bana salad. Friedrich Ebert Vakf'nm verdii bir bursla 1991/1992 K'm Almanya'nn deiik ehirlerindeki ktphane ve arivlerde geirdim. Bonn'daki Bundesarchiv'de Alman Dileri Bakanl'nn arivlerini taradm ve PTT'nin dikkatsizlii yznden Ankara'da kaybedilecek olan olduka ok ye nemli belge buldum. Bunlarn ne yazk ki ok az bir ksm kitaba girebildi. Potsdam'daki konsolosluk raporlarnda Trkiye'nin ekonomik durumuna ilikin -daha nce evket Pamuk'un da grm olduu- epeyce belgeye baktm. Fakat bu kitap asndan en yararl bilgileri Berlin'deki Amerika-Gedenkbibliothek'den saladm. Bu ktphanedeki Berlin gazeteleri koleksiyonundan merakm tatmin edecek miktarda gazeteye bakabildim. Yine Berlin'deki Staatsbibliothek PreuBischer Kulturbesitz ve Humboldt-Universitt ktphanelerinde eksiklerimi tamamlayan kaynaklar buldum. Ankara'daki Amerikan Ktphanesi'nde bulunan Amerika Birleik Devletleri Dileri Bakanl ariv belgele.
. ' x

rini kullanmamda bana ok yardmlar dokunan ktphanecileri anmadan geemeyeceim. Keza, Orta Dou Teknik niversitesi ve Bilkent niversitesi ktphanelerinde grdm hsnkabule teekkr ederim. Ankara'daki Trkiye Byk Millet Meclisi Ktphanesi, Milli Ktphane ve Trk Tarih Kurumu Ktphanesi de kullanabildiim -ktphaneler arasnda yer ald. Freie Universitt Berlin ve Mnih'te Ludwig-Maxmilian Universitt bana fikirlerimi Trkiye zerine almalar yapan rencilerine anlatma ve tartma olana salad. Akademik tartma ortamnn olduka kstl olduu gznne alnrsa, bu frsatlarn bata salanmasnda ok nemli rolleri olan Freie Universitt Berlin profesrlerinden Barbara Kcllner-Heinkele ve Ludwig-Maximilian Universitt profesrlerinden Suraiya Faroqhi'ye teekkr etmeyi zellikle . bo.r bilirim. Orta Dou Teknik niversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm'ndeki rencilerim, gsterdikleri ilgi ve merakla, bu kitabn bir an nce baslmas iin beni her frsatta sktrdlar. Eer Gauguin'in "Nereden Geliyoruz? Kimiz? Nereye Gidiyoruz?" sorusunu rencilerim de ayn merakla sormaalard, bu kitabn baslmasnn pek de nemi olmayacakt. Bu soru ok nemli; nk eer bu sorular sormuyor olsaydk, 1908 Devrimi'nin ne olduunu belki hl an-. tayabilmi olmayacaktk. Biroumuz, tpk Amerikallarn 4 Temmuz'u, Franszlarn 14 Temmuz'u gibi, bizim de bir 23 Temmuzumuzun olduunu ve bi gnn bir zamanlar 'Hrriyet Bayram' olarak kutlandn bilmiyor. 'Bir zamanlar' bugn bize sanki ok uzakm ve gerek deilmi gibi geliyor. Oysa ki, Trkiye'de 1908 Devrimi'ni gerekletirenler, 8 Temmuz 1909 gn kabul ettikleri bir yasa ile 10 Temmuz'u -yani, 23 Temmuz'u- bayram olarak iln etnix

ler ve 'Hrriyet Bayram' olarak kutlanmasn gelenek haline getirmilerdi.2 Fakat gelenekler yklmak iindir. 'Hrriyet Bayram' geleneini ykmak da 1908 Devrimi ile kurulan liberal demokratik rejimin yerine 29 Ekim 1923 tarihinde baka bir siyasal rejimi yerletiren Kemalistlere nasib oldu. Bavekil smet nn Trkiye Crihuriyet Baveklet Muamelt Mdrl Say 6 / 1 4 3 3 ve 13 Mays 1935 tarihli yazs ile 'Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakknda Kanun Layihas'm Meclis'e sunduunda gelenek sona ermiti. Bu layiha gerekesinde unlar okuyoruz: "Btn Trk vatandalarnn mtereken en derin sevin heyecan duyduklar gn bhesizdir ki Cmhriyetin iln edildii gndr. nk Trk milleti benliine o gn kavumu ve Trkiyenin terakki ve ykselme devri o gn balamtr. Husus dncesi ve akidesi ne olursa olsun her vatandan beraberce bayram ellikleri ulusal gn o gndr. Onun iin kanunun maddesile fsicj yalnz 29 birinci terin [Ekim] gn ulusal. bayram gn olmak zere kabul edilmitir."3 18 Mays'ta Dahiliye Encmeni'ne havale edilen layiha, 25 Mays'ta Dahiliye Encmeni'nin mazbatas ile birlikte Meclis'e geldi ve 27 Mays'taki Otuzbirinci nikad'ta tasan ksa bir grmeden sonra ikiyzellibir oyla kabul edildi.4 Bu yasann Drdnc Maddesi ile "25 Haziran 1324 [8 Temmuz 1909] tarihli, 23 Nisan 1337 [1921] tarih ve 112 numaral, 24 llk-

2 5 Haziran 1 3 2 4 / 8 Temmuz 1909 tarihli, "Her Sene On Temmuz" [23 Temmuz I Tarihinin yacl- Rcsmtyc-i Osmaniye'den Addine Dair Kan," Dstu; kinci Tertip, Cilt 1: 10 Temmuz 1 3 2 4 - 2 9 Terin-i Evvel 1 3 2 5 (stanbul: Matbaa-i Amire, 1 3 2 9 11913]), s.351.

S. Says: 130, "Ulusal Bayram vc Genel Tatiller Hakknda Kanun Layihas ve Dahiliye Encmeni Mazbatas ( 1 / 1 8 4 ) , " Trkiye Byk Millet Mectsi Zabt Ceridesi, Devre: 5, Cilt: 3 [2 Mays-30 Mays 1 9 3 5 ] (Ankara, 1 9 3 5 ) iinde.

Kanun hakkndaki grme iin bkz., "27 Mays 1 9 3 5 , Otuzbirinci lnikad,", Trkiye Byk Mile Midisi Zabt Ceridesi, Devre: 5, Cilt: 3, ss.302-304.

terin [Ekimi 1339 [1923] tarih ve 362 numaral, 19 Nisan 1341 [1925] tarih ve 628 numaral, 1 Nisan 1926 tarih ve 795 numaral kanunlarla, 2 Ikinciknun [Ocak] 1340 [1924] tarih ve 394 numaral Hafta Tatili Kanunu'nun birinci maddesinin son fkras kaldrlmtr."5 Oysa ki, Ittihad ve Terakki emiyeti'nin hayatta kalabilen kadrosunun Ankara stikll Mahkemesi tarafndan liberallikle sulanarak asld 1926 ylndan sonra bile 'Hrriyet Bayram' ayn cokuyla olmasa bile hl kutlana gelmekteydi. 1929 ylnda M illiyet gazetesi bayram hakknda unlar yazyordu: "23 Temmuz Bayram mnasebetiyle Ankara fevkalde bir surette donanmtr. Tenvir edilen binalar arasnda bilhassa Hukuk Mektebi, yeni Ziraat Bankas binas ok gze arpyordu. Hilliahmer tarafndan gece Marmara Park'nda verilen garden-parti ok muntazam olmu, Ankara'nn ileri gelen mahafiline mensup bir ok aileler itirak etmilerdir. ... Gazi Hazretleri de garden-partiye itirak etmiler ve elenceye eref vermilerdir. ... Sabaha kadar devam eden garden-partide atlan havai fienkleri ehrin her tarafndan grlmektedir. ehirde halk sokaklarda dolamaktadr. Elence mahalleri doludur."6 1930 ylndaki kutlamalar veren Akam gazetesi bir bakma gelecek gnlerin habercisiydi: "Yirmiiki sene evvel bugn merutiyet ilan edilmi ve hrriyet yoluna doru ilk adm atlmt. 10-23 Temmuz bir inklbn balangc olmakla beraber bu inklp tam deildir. Hakiki hrriyet ve inklp admlar ancak byk Gazi'nin rehberlii altnda atlmtr. Bununla beraber 10-23 Temmuz daima hatrda

5 Kanun No.2739, 2 7 Mays 1 9 3 5 tarihli "Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakknda Kanun," Dstur, nc Tertip, Cilt 16, s . 1 1 7 1 . 6 "Son Haberler," 2 4 Temmuz 1 9 2 9 , aramba, Milliyet, s.l.

xiv

tutulacak bir tarihtir. Bugn bu mnasebetle resm daireler kapaldr ve her taraf bayraklarla donanmtr."7 Milliyet gazetesi 1932 ylnda 23 Temmuz'un yirmibeinci ylna girmesini cokuyla anyordu: "Bugn uzun seneler devam eden mukadder zdrap ve mcadelelere ramen, milletin kendisine selamet yolunu amaa muvaffak olduu gnn yldnmdr. 10-23 Temmuzun Trk tarihindeki yeri, milletin szn ilk defa ykselttii ve dinlettii gn olmasndadr. Hepimiz yirmibe sene evveli ve o gnk sevinci hatrlarz. u var ki, memleket bu yirmibe sene iinde baka hibir memleketin grp geirmedii en mthi badireleri, en kanl maceralar grd, geirdi. Emsalsiz canll ve kahramanl ile yaad en kara gnlerde bile midini kaybetmedi ve azmi onun asil varlnn ykselecei yolun bana getirdi. Her gn bizden ne kadar uzaklasa da, biz 10-23 Temmuz'un hamlesini daima tebcil edeceiz."8 24 Temmuz tarihli Milliyet ise bayramn nasl kutlandn anlatyordu: "Trkiye'de istibdada nihayet veren mill hareketin ilk adm fiilen atld gnn, 10-23 Temmuz gnnn, yirmibeinci yldnm dn istanbul'da ve memleketin her tarafnda tesit edilmitir. Bu mnasebetle, ehrin her taraf, binalar, vapurlar, tramvaylar, vesair nakil vastalar bayraklarla donatlm, gece resm binalarda tenvirat yaplmtr. Devair ve messesat resmiye ile mill bankalar ve messesat maliye de dn tatil yapmlardr."9 Cumhuriyet Halk Frkas'nn yar-resm yayn organ Cumhuriyet 1933 ylndaki 23 Temmuz Hrriyet Byram'n okurlarna yle duyuruyordu: "Bugn Hrriyet inklbnn yirmibeinci yldnm. Bir eyrek asr evvel hrriyetine

7 8 9

" 1 0 - 2 3 Temmuz," 2 4 Temmuz 1 9 3 0 , Perembe, Aksam, s . l . "10-23 Temmuz," 2 3 Temmuz 1932, Cumartesi, Milliyet, s . l . "Dnk Bayram," 2 4 Temmuz 1932, Pazar, Milliyet., s.6.

ve istiklline eeren {sic, erien] Trk milleti, Avrupa'da alan mnevverlerin ilhamile [sic], Saray ve saltanat istibdatna ilk darbeyi o gn vurmutur. O gn: 10 Temmuz [l]324-23 Temmuz 1908. O gn bugn, mill hakimiyet ve mill istikll, zaman zaman, ieriden ve dardan sinsi veya ak tehditlere, hcumlara urad. Fakat Gazi Mustafa Kemal haric dmanlara kar mill istiklli, dahil dmanlara kar da mill hrriyet ve hakimiyeti temin ederek milletin iradesini sarslmaz temeller zerine kurdu, inklbmza en geni hudutlar iinde yepyeni bir yol at. ... Milletin hrriyetine bipyan olmaktan baka hudut tanmayan Gazile [sic] birlikte, bugn 1908'de tohumu atlan bir inklb yetitirmek, bytmek, kocaman bir mar gibi ykselterek dallarnn glgesinde halka rahat ve huzur vermek, geni nefes aldrmak iin alyoruz. Siyasi rtmzn en byk hedeflerinden biri de budur." 10 1934 ylnda artk Hrriyet Bayram'njn kutlanmas haberi Milliyet gazetesinde eski gnlerdeki gibi cokuyla ve birinci sayfadan verilmiyordu: "Bugn 23 Temmuz mill bayramdr. Bu mnasebetle bugn resm daire ve messeseler kapal bulunacak, ehir donatlacak, kk mektepliler Himayeietfal rozeti datacaklardr."11 24 Temmuz tarihli Milliyet, bayramn artk heyecann yitirdiine kant oluturacak u gzlemi yapyordu: "Hava scak olduu iin halk tatilden istifade ederek sayfiye ve gezme yerlerine gitmitir."12 1935 ylnda 23 Temrruz artk 'Hrriyet Bayram' deildi. Artk yetiecek kuaklar o gnden sonra 23 Temmuz'u Trkiye'de kutlanlan bir gn olduunun farkna bile varmayacakt. Yar-resm Cumhuriyet gazetesi son frsat ka10 "23 Temmuz: Hrriyet Bayram.'' 2 3 Temmuz 1 9 3 3 , Pazar, Cumhuriyet, s. 1. I i "Mteferrik Haberler," 2 3 Temmuz 1934, Pazartesi, Milliyet, s..5, 12 "ehir Haberleri," 24 Temmuz 1934, Sal, Milliyet, s.3.

mayarak timsdh gzyalarn esirgemedi: "23 Temmuz, bu yla gelinceye kadar, ulusal bayram gnlerinden biri idi, fakat tatil ve bayram gnlerini tayin eden yeni kanunda, 23 Temmuz ulusal bayramlar arasndan karlmtr. Onun iin, bugn, her sene yaplmas mutad olan bayram treni ve kutlamas yaplmayacaktr. Bayram yaplmamakla beraber, 23 Temmuz ulusun saltanata kar ayakland, kuvvetini gsterdii ve hakkn kurtard bir gn olduu iin. Trkn hatrlanmaa deer tarih gnlerinden biridir."13 Bu kitabn ortaya kmasnda ok kimsenin emei geti. lk .srada letiim Yaymevi'nin Ankara temsilcisi Tanl Bora'n adn anmam gerekiyor. Beni profesyonel bir yaymc olarak srekli sktran, tand mhletleri anca'gerekli nlemleri alarak iin tavsamasna izin vermeyen ve zorunlu olarak tatsz olan bu ii hibir tatszla meydan vermeden gerekletiren oydu. Geen yaklak bir yllk sre bana salam bir dost kazandrd. Orta Dou Teknik niversitesi'ndeki lisans eitimim srasnda hocam olan Selim lkin bu almann bir bakma 'fikir babas' saylabilir. Kendisinin ve lhan Tekeli'nin modern Trkiye tarihi zerine yaptklar ortaklaa almalar benim iin eriilmesi zor, ama gerekli birer hedef olarak her zaman karmda durdu. Benim almalarma gsterdikleri ilgi ve srekli tevik en sonunda onlar bktrmadan sonuca ulat. Bylelikle, byk bir sorumluluktan kendimi kurtarm oluyorum. Yaptm iin hemen hemen her aamasnda benden eletirilerini esirgemediler. Eer bu eletirilerin bir ksmm dinlemediysem ve onlarn yorumlarna katlmadysam -yani, 'akl- selim'e uymadysam- bu benim dik ballmdan kaynaklanyor.

13 " 2 3 Temmuz," 23 Teuz 1935, Sal, Cumhuriyet,

s.l.

Bana bu almay ortaya karma azmini veren ve beni etkileyen iki isim daha vermem gerekirse, hi kukusuz bu iki isim University of Massachusetts at Boston profesrlerinden Feroz Ahmad ve Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi profesrlerinden Sina Akin olacak. Her ikisi de yaptm almaya destek vermekle beraber, sonularndan honut olmadlar. Eer Sina Akin, Feroz Ahmad'in Arlington'daki evinde bana yllar nce yar aka, yar ciddi, "u tezini bitir de bir grelim" demeseydi belki de bu ie azimle sarlmayacak ve bir 'olgu fetiisti' olmayacaktm. Her ikisini de anlattm hikayeye inndrabilmek uruna epeyce cefa ektim. Dolaysyla, onlarsz bu noktada olamazdm. Beni madd ve manev olarak destekleyen hocalarm arasnda Massachusetts Institute of Technology profesrlerinden Suznne Berger ve Philip S. Khoury ile Harvard University profesrlerinden David S. Landes'i anmadan geemeyeceim. Baa klmaz boyutlara ulaan tezi yazarken bana destek olmasalard belki de umutsuzlua kaplp yan yolda projeden vazgeerdim. 1908'den balayarak 1950 ylna kadar getirmek istediim hikayeyi Suzanne Berger arln kullanarak 1930 ylnda kestirmeseydi hl tez yazyor olabilirdim ! Ve eer, kelimenin gerek anlamyla bir bilim adam olan Fatma Mansur Coar ve Orta Dou Teknik niversitesi Ekonomi Blm retim yelerinden Huricihan Islamol-lnan beni zorlamasalard, bu tez Massachusetts Institute of Technology'nin tozlu raflarnda bitkisel hayata gemi olabilirdi. . Bu alma, 1990 ylnda Massachusetts Institute of Technology, Department of Political Science tarafndan kabul edilen doktora tezinin yaklak bete birinin geniletilmi ksmdr. Bu bete birlik blm ngilizceden eviren rencim Ayda Erbal ok titiz davranarak dzgn bir Trkeyle metni imdiki durumuna getirdi. Kendisinin profes-

yonel almas olmasayd okunabilir bir metni benim baslabilir bir duruma getirmem epeyce zamanm alabilirdi. Bu arada, zgn metinde yaplan deiiklik ve eklemeler iin neredeyse bir gnll ordusu oluturan rencilerim bana yardm etti. Mezun olan rencilerimden Ali Durhai ve Levent Tekinba 1908 ylnn Trke gazetelerini tarayarak seimler hakknda daha kapsaml bilgiler elde etmemi saladlar. Mezun olan baka bir rencim -Mesut SoydanBahaeddin akir'in Milliyet gazetesinde 1934 ylnda km olan anlarn toplad. Lisans rencilerim Albora Aydm ve Alev Patlak ile Yksek Lisans rencilerim Volkan Aytar, Seil Deren, zgr Gkmen ve Kemal tliki byk bir zveriyle Ankara'daki ktphanelerde olaan karlanmas gereken 'ikence'yi gze alarak eksik bilgileri tamamladlar. Yine Yksek Lisans rencim E Hasan Arol beni artarak, yalnzca bu blm deil, btn tezi batan sona dikkatle okudu ve benim iin son derece faydal saptamalarda bulundu. Fakat, bana yardm eden rencilerim arasnda Ayda Erbal ile birlikte en byk sorumluluu tayan Haluk . Karabatak oldu. Projenin balangcndan bitiine kadar benimle birlikte -ve kendi bana- gezmedii ktphane, okumad kitap, grmedii gazete ve dergi kalmad. Benim gzmden kaanlar hep onun dikkatli ve affetmez gzne takld, ileride meslektam olmasndan gurur duyacamdan hibir kukum yok.

Trk Tarihiliinde 1908 Devrimi zerine Birka S z

BRNC BLM

Bu kitapta 1908 Devrimi ve bu Devrim'e giden yolun hikyesi anlatlmaktadr. Modern Trkiye tarihinde 1908 yl ilk defa olarak merut monarinin kurulduu, hkmetin yalnzca halk tarafndan seilmi bir meclise kar sorumlu olduu ve, dolaysyla, mutlakiyeti monarinin ve mutlakiyeti monariye hizmet eden bir sivil ve asker brokrasinin gcnn siyasal sreten dlanmaya alld bir dnemin balang noktas olmas bakmndan son derece nemlidir. Belleimizi zorlarsak, Trkiye siyasal tarihinde 1908'den nce byle bir dnemin olmadn grrz. 1876'daki anayasal hareket yalnzca mutlakiyeti monariye eki-dzen veren bit hareketten baka bir ey deildi; nk, ama buyd ve daha fazlas istenmiyordu. 1876 ylnda Padiah tarafndan kabul edilen Kanun-u Esasi, Avrupa'nn en tutucu anayasalar rnek alnarak hazrlanmt ve hazrlanmdaki kurumlarn grleri dorultusunda, siyasal gc monari ile brokrasi arasnda paylatrmaktan . ibaretti.1 Meclis-i Mebusan'm rol olduka kstlyd ve hal1 Cokun ok, " 1 8 7 6 Anayasasnn Kaynaklar," ss.1-25; ve Tark Zafer Tuaya, " 1 8 7 6 Kanun- Esasisi ve Trkiye'de Anayasa Gelenei," ss. 27-29. Aynen \

km istemlerini bir nebze temsil etse bile, anayasal dzenleme iindeki yeri monari ve brokrasiden sonra gelmekteydi. Meclis'in feshi de Padiah'a tannm bir hak olduundan, almalar zerinde her zaman bir st makamn arl ve basks bulunmaktayd, Heyet-i Vkela -yani, Bakanlar Kurulu- Meclis-i Mebusan'a deil, dorudan doruya Padiah'a kar sorumluydu. Zaten, kabine yeleri atanrken, seim Meclis-i Mebusan'a deil, Padiah'a braklmt. ki meclisli bu anayasal dzende, tm yeleri Padiah tarafndan atanan bir Meclis-i yan -yani, Senato- bulunmaktayd ki, bu meclisin yetkileri seimle ibana gelen Meclis1 Mebusan'dan daha fazlayd. Kanun-u Esasi'yi yorumlamak da dahil olmak zere ynetim zerinde bask oluturabilecek bir ok yetki ile donatlmt.2 Amalan ve yaps itibaryla liberal demokratik olmak bir yana, liberal bile olmaktan ok uzak olan bu anayasal rejim yine de Sultan Abdlhamid ve brokrasisinin houna gitmemi olacak ki, Trkiye'nin olaanst bir durum iinde -yani, Ruslarla yaplmakta olan savala megul- olmas, kstl yetkilerini ama abasnda olan Meclis-i Mebusan' 'tatil' etmek iin yeterli neden olarak grlm ve Kanun-u EsaSi, 14 ubat 1878'de, tozunun silkelenerek tekrar yrrle konulmak zere 24 Temmuz 1908'e kadar gvenlik iinde korunaca bir rafa kaldrlmt. te, Trk siyasal hayatnda 1908'den nce yaanm olan tek deney buydu ve liberal bir devrim olmaktan ok uzakt.

bkz., Tark Zafer Tunaya, "Midhat Paa'nn Anayasa Tasars: Kanun- Cedid," ss.30-31. 1876'daki siyasal durum ve anayasal hareketle ilgili en nemli kaynaklardan biri udur: Robert Devereu*, The First Ottoman Constitutional od: A Study of the Midhat Constitution and 2 ParUament Peri-

Cokun ok, " 1 8 7 6 Anayasasnn Kaynaklan," ss.1-25; Blent Tanr, "Anayasal Gelimelere Toplu Bir Bak," ss.17-21; idem, "Birinci Merutiyet." Osmanh-Trk Anayasal Gelimeleri, 1 7 8 9 - 1 9 8 0 iinde, ss.101-138: ve Tark Zafer l'unaya, " 1 8 7 6 Kanun- Esasisi ve Trkiye'de Anayasa Gelenei," ss.29-34.

Mutlak padiah ile emrindeki brokrasi arasndaki ekime sonucu ortaya kmt ve 1878'den 1908'e kadar-her ne kadar Kanun-u Esasi rafa kaldrlm olsa d a - ayn kavga devam etmiti. Otuz yllk sre iinde deien ey brokrasinin greli arlnn azalarak bunu Sultan bdlhamid in emrindeki Yldz Saray ynetimine -Mabeyn'ekaptrm olmasyd. *Birinci Merutiyet' olarak adlandnlagelen ve kstl yet- kilerle de olsa halkn seimiyle oluan Meclis-i Mebusan, Saray ile brokrasi arasndaki g ekimesinde hereyini kaybeden taraf olmutu. Fakat, kamuoyunda, brokrasi ve Saray karsnda nc bir gcn de olabileceini, ksa bir sre iin de olsa, kantlamt. 1908 ylna yaklaldnda da kamuoyunun hatrlad ve istedii buydu: Halkn zgr iradesiyle oy verecei bir seim sonucu oluacak bir meclisin, milletin mukadderatna hakim olmas. 1908 ylna yaklaldnda artk halkn istedii, yetkileri kstl ve denetim altnda tutulan bir meclis ve Padiah'a baml bir hkmet deil, tam tersine, her trl yetkiyle donatlm ve Padiah'la brokrasinin stnde olan bir meclis tarafndan ynetilmekti. Bu nedenle, 1908 Temmuzunda balayan yeni dneme, sanki otuz yllk 'tatil'den sonra kalnd yerden tekrar balanyormu gibi, 'kinci Merutiyet' ad konularak Devrim'in kltlmesi son derece yanltr. Artk Trkiye otuz yl ncesinin Trkiyesi deildi. 1876'da 'tepeden' yaplan bir reform hareketi, 1908 ylma yaklaldnda geni halk kitlelerinin zlemlerine yant yermekten uzakt. zellikle, 1905'te kuzey komu Rusya'da ve 1906'da dou komu ran'da meydana gelen snrl devrimler ve bu devrimler sonucu oluan meclislerin Trkiye'deki kamuoyunu olduka etkilediini, Devrim'i gerekletirmek iin alanlarn halka dattklar yeralt bildirilerinden anlamaktayz. Dolaysyla, 1908'de istenen, artk brokrasinin

rolnn garanti altna alnd bir 1876 Kanun-u Esasisi deil, halkn gerek anlamda siyasal srece katlaca ve hkmetlerin yalnzca dorudan seimle ibana gelen Meclis-i Mebusan'a kar sorumlu olaca ve brokrasi ile Saray'n yetkilerinin snrlarnn izilecei yeni bir '1876 Kanuncu Esasisi' idi. 1908 Devrimi'ne kinci Merutiyet' adn koymak ve tarih kitaplarnda, sanki monarist dzen, tamamiyle yklaca ve ortadan kaldrlaca 1 Kasln 1922 tarihine kadar kesintisiz devam etmimi gibi bir tarih d anlatm srdrmek -her ne kadar siyasal amalara hizmet amacyla bir propaganda malzemesi olarak zamannda kullanlmsa dabugn bilimsel deil, ideolojik bir konumu belirlemektedir. Anayasa hukuku asndan, monarist rejim -yani, anciett regime- 1908 yl Temmuzunda 'tarih' oldu. Yerine kurulan rejim bir merut monari idi ve liberal demokratik bir ynetim geleneini yerletirme abasmdayd.3 Monaristlerin 1909 ve 1912 yllarndaki kar-devrim ve asker darbe abalar hep bu eski rejimi geri getirme isteinden kaynaklanmaktayd ve amalarna ancak Trkiye'nin sava kaybedip, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin iktidardan dt 1918 yl sonunda eriebileceklerdi. , Trk tarih yazmndaki en ateli tartmalardan biri, Birinci Dnya Sava ncesi ve sonras olarak ayrlabilecek iki dnem arasnda srekliliin mi, yoksa kopukluun mu olduudur. Baskn sylemde bu dnemler 'Osmanl imparatorluu' ve 'Trkiye Cumhuriyeti' olarak kesin izgilerle ayrl-

liu konuda olduka derli-toplu bir anlatm iin bkz., Blent Tanr, "kinci Merutiyet," Omanlt-Trk Anayasal Gelimeleri, 1 7 8 9 - 1 9 8 0 iinde, ss.139Anahatlar, TrkiYklna Ka) 8 3 . Ayrca bkz., Recai G. Okandan, Amme Hukukumuzun

ye'nin Siyasi Gelismesi, Cilt 1: Osmanl Devletinin Kuruluundan

maktadr. Bu: almada, her ne kadar 1908 ylyla balayan dnem ile 1923 ylyla balayan dnem arasnda dorudan bir karlatrma yaplmasa da, arka planda her zaman varolan anlay bu iki dnem arasnda kopukluun olduudur; ancak, baskn tarih sylemininin iddia ettii anlamda deil. Baskn tarihilik anlayna Kemalist ideoloji egemendir. ster 'bilimsel,1 ister 'resm' olsun, Trk tarih yazm bu ideolojik ereve ile snrldr. Baz rnekleri ne kadar yaratc ve gz kamatrc olsa da, Trk toplumsal, siyasal ve ekonomik trih aratrmalar Kemalist ideoloji erevesinin dna kamamtr. Trih aratrmalarnn genel erevesini -yani, sorunsaln- oluturmas asndan, Kemalist ideoloji smsk yerinde durmaktadr. Ksacas, aratrmacnn yaklamndan bamsz olarak, yaplan hemen hemen tm almalar Kemalist ideolojinin kalplar tarafndan ekillendirilmektedir. in ilgin yan, bunun yalnzca 'Modernleme Kuram' ya da 'Bamllk Kuram' gibi ak-seik kuramlar bilinli Olarak kullananlar tarafndan deil, ayn zamanda belirgin ve 'tutarl' bir kuramsal erevesi olmayan kiiler tarafndan d^ ayn heyecanla ve sorgulanmadan kullanlmasdr. Sonuta, baz sorular akademik almalarn inceleme alanna bile girmemektedir; Bu almada, imdiye kadar sorulmam baz sorulara yant aranmaya allmtr. Baskn Trk tarih yazmnda vurgu her zaman Atatrk'n 1923 ylnda kurduu cumhuriyet rejimi ile izgisi belirlenmi bir kesin kopukluun olduu ynndedir. Ksaca anlatmak gerekirse, Trk tarihiliinin genel kabul grm ekline gre, 1923 ylnn nemi yalnzca siyasal deil, ayn zamanda ekonomik ve toplumsaldr da. Siyasal anlamda vurgulanan, yeni rejimle beraber kkten bir deiikliin meydana geldiidir. Yeni rejimin eskisinden r-

gtlenme ve yap asndan temelden farkl olduu sylenmektedir. Buradaki esas vurgu, monarinin -saltanatmkaldrlm olmasdr. Ekonomik alanda ise, vurgu, yabanc mdahalenin ortadan kaldrlmas ve 'bamsz' gelimenin gereklemesi ynndedir. Baskm olan bu Trk tarih syleminde, 1908 yl nemli bir dnm noktas olmaktan ok uzaktr. Hi de nemsenmeyen bu tarih, bir devrim olarak nitelendirilmez. Ve, doal olarak, ortaya kan olay '1908 Devrimi' olarak anlmaz da, kinci Merutiyet'in lm' olarak adlandrlr. 1908'den sonra siyasal ve ekonomik yapda - v e toplumsal yapda- gerekleen deiiklikler kmsenirken, bu dnemde brokrasinin modernlemesi -hem asker, hem de sivil, ama, zellikle, asker brokrasinin yenilemesi- gklere karlr. Allagelmi tarihilikte 1908 Devrimi, bir bakma, 'modernleme' ya da 'batllama' yolunda yalnzca clz bir balang olarak grlr. . ' ddiaya gre, gerek deiiklik 1923 ylnda 'Kemalist < Devrim' ile geldi. Yanllkla 'devrim' olarak nitelenen 'Cumhuriyet'in iln' ile beraber Trkiye'nin nnde alan yeni dnemde Kemalist reformlarn lkeyi modernletirdii ve yepyeni -modern ve batl- bir Trk devleti ve toplumu yaratt sylenmektedir; sanki, daha nce batl bir toplum yaratlmam ve/veya buna teebbs edilmemi gibi. Kemalizmin ideolojik damgas o derece belirgindir ki, tarihiler 1908 deil de, 1923 ylm ada Trkiye'nin siyasal ve ekonomik tarihine balang olarak kabul ederler. Eer gemile bir karlatrma yaplrsa -ki bu pek allm deildir- bu yalnzca 1908-ncesi Ondokuzuncu Yzyl monarist/mutlakiyeti dzenle 1923-sonras Kemalist cumhuriyet dzeni arasnda yaplmaktadr. ounlukla, 1908 ile 1923 yllar arasndaki dnem inceleme kapsam dnda braklmaktadr. Bir bakma, ada Trkiye'nin ta-

rihi 1923 yl ile birlikte balatlmaktadr. Basmakalp tarihilikte, yaanmam saylan Yirminci Yzyl'm ilk onyllar tamamiyle ihml edilmitir. Yirminci Yzyl'm ilk yirmi yln grmezden gelen yerleik tarih anlay, ada Trkiye'nin 1920'li yllardan balayarak oluturulduu efsanesini bugne kadar tekrarlayagelmitir. deolojik koullanmann yansra, cehaletin de verdii katkyla yzyllarca sregiden mutlakiyeti Osmanl mparatorluu'nun sonunun niha olarak Birinci Dnya Sava ertesinde geldii sanlmaktadr. Bylece de, Birinci Dnya Sava'mn Trkiye asndan, tilf Devletleri ve onlarn mttefiki Yunanistan tarafndan igal edilmesi nedeniyle ortaya kan zel artlar sonucu, 1918'de deil de 1922. yl sonunda bitmesi, Trkiye tarihinin dnemletirilmesinde ilevsel bir dnm noktas olmaktadr. Trkiye tarihinde 'normal' bir dnm noktas plan 1923 yl, bylece hem sreklilik hem de kopukluk tezlerini savunanlarca kolaylkla kabul gren bir tarih olmaktadr. Sreklilik tezini savunanlar, sava ncesi ve sonras dnem arasnda modernlemeci eilimi olduu iddia edilen brokrasi gibi baz nemli kurumlarn 1840'lrdaki Tanzimat dneminden beri srekliliini koruduunu iddia etmektedir. Kopukluk tezini savunanlar ise sava-ncesi varolan Ondokuzuncu Yzyl geleneksel ve monarist yapsyla 1923'ten sonra kurulan modern ve cumhuriyeti yap arasndaki gzlemlendii iddia edilen 'kkten' fakllklar gzler nne sermektedir. Her ne kadar elikili gibi gzkse de, 1923 yln 'eski' ile 'yeni' arasndaki temel ayrma noktas olarak kabul etmek, yalnzca kopukluk tezini savunanlarca deil, ayn zamanda sreklilik tezini savunanlarca da vurgulanan bir konudur. Burada Kemalist ideolojinin Trk tarihilii zerindeki baskn etkisini grmekteyiz. Trk tarihinin yerleik

yorumlarna katlmayan ve bunlar 'eletiren' aratrmaclarn bile Kemalist ideolojinin kalplarndan kurtulamadklarn ve bu kalplarn dna kamadklarn gzlemlemekteyiz.4 Kemalist ideolojinin 1923 ncesi Trkiye'yi tasviri olduka olumsuzdur. Bu ideolojide, Birinci Dnya Sava ncesinde Trkiye'de 'rm' ve 'aalk' bir monarist ynetimin olduu ve toplumdaki tm ktlklerden bu ynetimin sorumlu tutulmas gerektii gr egemendir. Kemalist ideolojiye gre, bu monarist hkmet, en byk hatasn Trkiye'yi savaa sokmakla yapmtr. Burada, eletiri, aralarnda hibir ayrm yaplmakszn, yalnzca 1918 sonrasnda itilf Devletleri ile ibirlii yapan Padiah'a deil, ayn zamanda 1918 ylma kadar ibanda kalan Ittihad ve Terakki Cemiyeti destekli liberal ve sivil hkmete de yneltilmektedir.5 Dorudan ya da dolayl olarak, sivil hkmetler ve liberalizm ilkeleri Trkiye'nin Sava'ta bana gelen bellarn tek sorumlusuymu gibi gsterilmektedir. Birinci Dnya Sava ve bunu takip eden 'bamszlk mcadelesi' yle bir dille anlatlmaktadr ki, dmanlarla ibirlii ve ihanet iinde olanlarn kol gezdii bir ortamda, yalnzca asker brokrasi, tek bana toplumun

Burada rnek olarak u akta eletirel almalar saylabilir: alar Keydcr, State and Class iriTurkey: A Sldy in Ccpifalist DevelopmcU; Korkut Boraav, ; 100 Soruda Trkiye iktisat Tarihi, 1908-1985; Mete Tuay, Trkiye yeti'nde lefe-Pctrti Ynetiminin Kurulmas, 1923-1931; key in Crisis: From State Capitalism to Neo-Colonialism. Ctmltri-' ve Bereli Bcrhcroglu, Tur-

1 9 2 6 ylnda Ankara stikll Malkemesi'de Atatrk'e suikast iddiasyla yaplanan Ittihad v Terakki Cemiyetinin hayattaki yeleri aslnda 1 9 1 8 yl ncesi, iktidarda olduklar zaman, uyguladklar politikalar iedeniylc sulanmaktaydlar. Suiamala, uyguladklar liberal siyasal ve ekonomik politikalar ile Trkiye'yi Birinci Dnya Savas na sokmalar zerinde odaklamt (Bkz., Erik J. Zrcher, The (/monist Facfo": The Role of tle Commiloc o) Union <W Prpgress in the Turkish National Movement, 1905-1926).

namusunu koruyan ve gerekten vatansever olan biricik kurummu gibi tantlmaktadr. Kkenlerine sadvk kalan Kemalist ideoloji, bylelikle, brokrasiden -zellikle de, askeri brokrasiden bahsederken son derece saygli bir tutum taknmakta, lkeyi hem i dmanlara, hem de siyasal ve ekonomik adan da baml bir ekilde tutan yabanc dmanlara kar savunmada beceriksizce davranan ve Trk devletinin haklann savunmaktan aciz olan monarist rejimi yermekte ve Trkiye'yi bu iler acs durumdan brokrasinin kurtardn iddia etmektedir. Bylesi bir anlatmda, brokrasi, Trkiye'nin haklarn ve karlarn en iyi savunan grup olarak n plana karlmaktadr. 'Devlet' bir varlk olarak ele alnarak, bu varln en iyi Atatrk ve partisi Cumhuriyet Halk Frkas tarafndan korunduu vurgulanmaktadr. Kemalist ideolojinin bilinli bir ekilde gelitirildii ve yaygnlatrld 1930'lu yllardan 1950'li yllara kadar, tarih yazm hep bu ideolojinin hizmetinde olmutur. Yakn tarihin nemli dnm noktalarnn belirlenerek vurgulanmas gereken konularn sralanmas ise 1927 ylnda Mustafa Kemal. Atatrk'n Cumhuriyet Halk Frkas'nm Ankara'da toplanan parti kongresinde okuduu nutukla kesin eklini almt.6 Kemalistlerin, 1950 ylndaki genel seimleri kaybederek iktidardan dmesine ramen, bu 'resm' ideoloji ve onun eitlemeleri bugn yalnzca siyasal evrelerde deil, ayn zamanda akademik evrelerde de geer ake olma niteliini -gnden gne zayflayarak da olsa- srdrmektedir.

Mustafa Kemal Atatrk, Ntl, 3 Cilt ve sonraki yllarda kan 'dztrkeletirilmiS' basklarla, ksaltlm ve zetlenmi 'halk' basklan (rnein bkz., Gazi Mustafa Kemal Atatrk, Sylev, 3 Cilt, Yirminhnc Bas [Basma hatrlayan Hfz Veldet.Veicledeolu)).

Dnlecek olursa, Kemalist ideolojinin akademik evrelerde yeniden hayat bulmasnn en verimli yolu, Modernleme Kuram ve onun Trkiye'ye zg yorumlarndan gemitir. 19601 yllardan balayarak, Trkiye'nin siyasal ve ekonomik gelimesi zerine yaplan akademik tartmalarda, Modernleme Kuram'nm Trk tarihini yorumlamas baskn rol oynad. Bilim adamlar, Trkiye dnda, zellikle Amerika Birleik Devletleri'rde, Trkiye'yi tartrken, Modernleme Kuram'nm ana hatlar sk skya belirlenmi snrlar erevesi dna kmadlar. Trkiye tarihini Modernleme Kuram erevesinde yorumlayan yabanc akademisyenlerin banda -alfabetik srayla sayacak olursak- Frederick T. Bent, Richard L. hmbers, Roderic H. Davison, S. N. Eisenstadt, Lloyd A. Fallers, Frederick W. Frey, William Hale, Zvi Yehuda Herslag, Jacob M. Landau, Bernard Lewis, Dankwart A. Rustow, Stanford J. Shaw, Peter F Sugar, Joseph S. Szyliowicz, Frank Tachau ve Walter F. Weiker gelmektedir.7 Her

Frederick T. Bent, "The "Iurkish Bureaucracy as an Agent of Chage," ss.4764; Richard L. Chambers, "The Civil Bueaucracy: Turkey," s s . 3 0 1 - 3 2 7 ; Roderic H. Davison, "Hnvironmental and Foreign Contributions: Turkey," ss.91116; S. N. Eisenstadt, "The Kemalist Revolution in Comparative Perspective," ss. 127-142; Lloyd A. Fallers, "Turkey; Nation-State out of Polyglot Empie," ss.71-115; Frederick W. Frey, TheTurkish litical and Economic Political Site; William Hale, The PoDeve!pmeni of Modem Turkey; idem, "The Traditional and

the M o d e m i tle E c o n o m y of Kemalist Turkey: The Experience of the 1920s," ss.153-1.70; Zvi Yehuda Hershlag, "Turkey. Achievements and Failures in the Policy of E c o n o m i c Development during the Inter-War Peviod, 1 9 1 9 - 1 9 3 9 , " ss.323-350; idem, Turkey: An Economy The Challenge dau (Der.), Atatrk and the Modernization gence of Modern Turkey; in TransitUm; idem, Turkey: Emerof Grov/th; idem, "Atatrk's Etatism," ss. 171-1'80; Jacob M. Lanof Turkey, Benard Lewis, The Dankwart A. Rustow, "Atatrk as State Founder," "The

ss.517-573; "The Army and the Founding of the Turkish Republic," ss.513552; idem, "The Development of Parties in Turkey," ss.107-133; i dem, Miltary: Turkey," ss.352-388; idem, " T h e Modernization of Turkey in Historical and Comparative Perspective," ss.93-120; idem, "Turkey: The Modernity of Tradition," ss.171-198; Stanford j . Shaw ve Ezel Kural 5haw, tilstory of the Oltoman Empire and Modern Turkey, 2 Cilt; Peter H Sgar, "Econonc and Political Modernization: Turkey," ss.146-175; Joseph S. Szyliowiz, "Elites and Mo-

ne kadar ilgi alanlar her zaman rtmese de, tm bu aratrmaclarn ortak zellii Trkiye'nin geleneksellikten modernlie gei yaparken toplumda cidd bir sarsntya neden olmadan bunu baarm olduunu vurgulamalardr. Ksaca, tm bu aratrmaclar modernlie geerken Trkiye'nin bir devrim sonucu deil de bir evrim sonucu Yirminci Yzyl ortasndaki noktaya gelmi olduunu iddia etmektedirler. Doal olarak bu vurgu hepsi de tutucu - v e rnein Shaw gibi, monarist dzen hayran ar tutucu- olan bu yabanclarn kuramsal tercihlerinin 'bilimsel' bir davurumundan baka birey deildir. Bu tutucu akademisyenlerin yorumlar, kendilerinden tutuculukta hi de geri kalmayan Trk akademisyenler tarafndan 1970'li yllarda kabul grm ve ayn dorultudaki yorumlar, yabanc meslektalarn imrendirecek lde Trk ve yabanc akademik evrelerde dolam olana bulmutur. Bu rneklerin en baarl eitlemeleri N ermin Abadan-Unat, Metin Heper, Kettal H. Karpat, Ali Kazancigil, Suna Kili, Emre Kongar, Osman Okyar, Ersin Onulduran, Ergun zbudun ve lkay Sufar gibi akademisyenler tarafndan yerli ve yabanc pazara tantlm ve 1970'li yllarda Modernleme Kuram ve bu kuramn yorumlan Trkiye'de Kemalist ideolojiyle Modernleme Kuram'n birletiren almalar olarak baskn gr asnn 'bilimsel' kalite damgasyla perinlenmesini salamtr.8
dernization in Turkey," ss.23-66; Frank Tachau, "The Political Cuiture of Ke malist Turkey," ss.57-76; Walcer E Weiker, Political From Atatrk to the Preseni Day. 8 Nemin Abadan-Unat, "Patterns of Political Modernization and.Turkish Democracy," ss.L-26; Metin Heper, "Center and Periphery in the Ottoma Empi-e with Special Reference to the Nineteenth Century," s s . 8 1 - 1 0 5 ; idem, Modernleme ve Brokrasi: Karlatrmal Kamu Ynetimine Giri; idem, "Osmanh-Trk Devletinde Brokrasinin Siyasal Rolii: Kamu Ynetimi Kuram A-, stidan Baz Gzlemler," ss.29-40; idem, "Political Modernization as Reflected Tutelage and Democracy in Turkey: The Free Party and l s Aftermatl ; ve idem, The Modernization of Turkey:

Grnen odur ki, Modernleme Kuram'mn Kemalist ideolojiyle tam tamna rten bir zellii vardr. Bu zellik, toplu olarak 'modemletirici sekinler1 olarak tanmlanan karizmatik liderlik ve brokrasinin geleneksel bir toplumu dntrerek gelitirmesinde oynad nemli roldr. Azgelimi bir toplumsal oluum balamnda, Trkiye, bu konuda baarl bir lke olduu iin, tebrik edilmeye deer bir rnek olarak dnyaya tantlmaktadr. Burada son derece nemli olan nokta, baarnn ltnn, Trkiye'nin bu dnm, Atatrk'n karizmatik nderliinde ve emrindeki sekin brokrasi ile parti aygtnn denetiminde, bir devrim geirmeden -yani toplumdaki g ve mlkiyet iliki-

in Bureaucratic Change: The Ttrkish Bureaucracy and a 'Historical Burcaucratic Empire' Tradition," ss.507-521; idem, "The Mode of Legitimizing a Modernizig State: The Case of Turkey"; idem, "Tansformation of Charism'a itto Political Paradigm: Atatrkism in Turkey," ss.65-82; Kemal II. Karpat, "Slructural Chatge, Historical Stages of Modernization, and the Role of Social (Vroups in Trkisl Politics," ss.11-92; idem, "The Transformation ol the Ottoman State, 1 7 8 9 - 1 9 0 8 , " ss 2 4 3 - 2 8 1 ; Ali Kazaegil, "Paradigms of the Modern State Formatio i the Periphery"; Ali Kazacgil ve Ergn zbudut (Der.), Atatrk: Fouder of a Modern State; Suna Kili, Atatrk Devrimi; idem. Kemalisin; idem, "The Impact of State Povver Changes on the Sttcturc of Political Educatio in Turkey"; idem, Turkey: A Case Study oj Political Development; Emre Kongar, Atatrk vc Devrim Kuramlar; idem, Devrim Tarihi ve lo/ltmbilim Asndan Atatrk; idem, mparatorluktan Gnmze Trkiye'nin Toplumsal Yaps; idem, Toplumsal Deime Kuramlar vc Trkiye Gerei; Osman Okyar, "The Concept of Etatism," ss.98-111; idem, "The Role of the State i the Economic Life of the Nineteenth-Century Otoman Empire," s s . 1 4 3 - 1 6 4 ; Ersin Onulduran, Political Development and Political PaCics i Turfccy; Ergun zbudu, "Establislred Revolution versus Unfinished Revoltio.: Cotrasting Pattens of Democratization in Mexico and lrkcy," s s . 3 8 0 - 4 0 5 ; idem, "The Nature of the Kemalist Political Regimc": ve lkay Suar, Stflte and Societv in the Politics of Turkeyi Development. lkay Sunar"n almas zellikle . adan son derece ilgintir: Modernleme Kuram'mn yetersizliklerini ve idc. olojik arpklklarn bile bile kendini bu kuramsal erevenin dna karamam ve sonuta, eletirmeye alt bak asndan hi de farkl olmayan bir 'Trkiye gelime tarihi' yazmtr. lkay Sunar'm "pozitivist teorinin yeter. sizliklerinden yola ktktan sonra sembolik yaklamn geerliliini kabullenmek zorunda" kaldm Dsin ve Toplum adl kitabnn nsznden atlyoruz.

lerinde bir el deitirme olay yaanmadan- gerekletirmi olmasdr. Birinci Dnya Sava sonunda Trkiye'nin kurtuluunu salayan asker brokrasinin 'reformc' gndemini n plana karan Modernleme Kuram erevesinde yaplan almalar, 1970'li yllarda Trk siyasal ve ekonomik tarihini inceleyen eserlerde egemen olan bir zelliktir. Bu konuda, zellikle Suna Kili'nin Atatrk Devrimi, Kemalisin ve Turkey: A Case Study of Political Development kitaplar - v c Emre Kongar'm Atatrk ve Devrim Kuramlar, Atatrk zerine, Devrim Tarihi ve Toplumbilim Asndan Atatrk, imparatorluktan Gnmze Trkiye'nin Toplumsal Yaps ye Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei adl almalar- kalplarn mot mot tutucu Amerikan siyaset bilimcilerinin bamszlklarn kinci Dnya Sava sonu kazanan Afrika lkeleri iin gelitirdikleri modeller rnek alnarak yazlm ve zgnl olmayan birer uyarlamadan teye geememektedir. Yabanclarn, 'Trk Devrimi' olarak niteledikleri Atatrk dnemini inceleyen almalar da Kili'ninkinden -ya da Kongar'nkinden- ierik asndan pek farkl ve doyurucu deildir.9 Burada,Modernleme Kuram'mn snrll, ideolojik tercihleri, ya da yetersizlikleri zerine bir tartma yapmann gerei yok. Bi tartma zellikle 1970'li yllarda Amerika Birleik Devletlerindeki akademisyenler tarafndan baaryla yapld ve Modernleme Kuram, hakettii yer olan k'9 S. N:. Eisenstadt, " T h e Kemalist Revoluticm in Comparative Perspectivc," ss.127-142; Lloyd A. Falters, "Turkey: Natioii-State ul of Polyglot Empire," ss.71-115; Fredeick W. Frey, The TurklsH Political E lle; Dankvvart . Rustow, "Atatrkjs State Founder," ss.517-573; idem, "Politics and Develpracu'Po : liey," ss.5-31; idem, "The Army and the Founding of the Turkish Republie," ss.513-552; idem, "The Development of Parties in Turkey," ss. 107-133; idem, "The Modernization of Turkey in Historical atid Comparative Perspectivc," ss 9 3 - 1 2 0 ; idem, "Turkey: The Modernity of Tradition," ss.171-198; Josepl .S. . Szyliowicz, "Elites and Modernization i> turkey," ss.23-66; Frank. Tachttu, "The Political Culfure of Kemalist Tufkey." ss.57-76.

tphaelerin tozlu raflarna terkefdildi.-0 Burada vurgulamak istediim hokta, Modernleme Kuram'mn -belki de Aydnlanma a'ndan beri sosyal bilimlerde .egemen olansrekli ve kesintisiz 'ilerleme' ve 'gelime' izgisini hibir phe krnts tamadan tartmasz' kabul etmesi. Bu kur ram erevesinde, lkeler, yalnzca iki kutuplu bir gelenekseli ik-modernlik, ekseni zerinde sraya dizilmekle kalmyor, ayn zamanda, hepsinin zaman iinde bu eksen zerinde bir st noktaya gelecei -dolaysyla, her lkenin ayn yollardan geerek azgelimilikten gelimilie doru yol alaca- gibi sot derece tartmaya ak bir tek-boyutlu gelime modeli, dnya tarihini 'aklamakta' kullanlyor. Bu model aslnda her ynyle kuramsal tepkiler eken ve son derece heyecanl tartmalara neden olan bir ideolojik konumu zetliyor. Bu modeldeki en nemli vurgu, baarl modernlemenin ancak ufak admlarla ve yava-yav gerekleecei inanc. En iyi olaslkla 'kesinti,' en kt olaslkla da 'devrim,' bu modernleme srecinde yaanlmas arzulanmayan tatsz olaylardan saylmaktadr; ve bu sreteki baarszl simgelerler. zet olarak, baarl modernleme sreci devrim yalanmadan olandr. Baarl modernleme -ya da, batllama- geleneksel bir toptumun yumuak bir ekilde dnmn varsayd iin, ada Trkiye'nin tarihi, bu iddetten uzak ve kesintisiz gelime srecine kuramsal kayglarla uydurulma abas iinde, gereklerden

10 Kuramsal eletirilere rnek olarak u (almalara bkz., Joyce Applchy, "Modernization Tleory ad the Foruatio of Modem Social Theories in England and America." ss.259-285; Ivar Oxaal, Toty Barnett, David Booth vedierleri, l?cyond the Sociology of Development,: Economy apd Society in Latin America and A/rica; Alejandro Portes, "Modernity ad Development: A Critique," ss.2472 7 9 ; Rohcrt I. Rhodes, "The Disguised Conservatism of livolutionary Development Tleory." Science and Society, 3 2 ( 1 9 6 8 ) , s s . 3 8 3 - 4 1 2 ; John G. Taylor, brom Modernization lo Modes of Production, ve Dean C. Tipps; "Modernization Tleory and the Comparative Study of Societies: A Critical Perspective," ss. i 9 9 - 2 2 6 .

saptrlmaktadr. Bu nedenle, basmakalp Modernleme Kuram, Trkiye'yi, iddet ve devrim yaamadan batllamasn gerekletirmi rnek azgelimi bir ka lkeden biri -belki de biricii- olarak kamuoyuna tantmay tercih etmektedir. Modernleme Kuram'mn en byk eksii -ya da, hatasevrimci olmayan deiimlere ve toplumsal hayattaki kesintilere kar kuramsal yaklamdan kaynaklanan akademik krlktr.11 Ayrca, deiimin otomatik olarak her zaman daha fazla ya da daha yksek dzeylerde 'modernleme' getirmeyecei, Modernleme Kuram'nn sadk takipileri tarafndan nedense pek grlmek istenmez. Mantksal olarak, bu tip bir 'bilimsel' zmleme Trkiye tarihinin yorumlanmasnda ister istemez sreklilik tezinin kabul edil, meini gerektirmektedir. Bu tp zmlemelere en belirgin rnei, 'Princeton Projesi' olarak adlandrlan almalar btn oluturmaktadr. 12 Grnrde daha tarihsel bir aba ise Bernard Levvis'in The Emergence of Modern Turkey adl yaptnda gze arpmaktadr. Trkiye'yi dnya kamu-

11 Modernleme Kuram erevesinde, almasnn tmnde 'devrimci deiim' olgusunu inceleyip de devrimden bahsetmeyen u ilgin kitaba bkz., Chalmers Johnson, Revolutionary Change. 12 Bu almalar Princeton University Press tarafndan 19601 yllarda bir serinin ayr ayr kitaplar olarak yaynlanmtr: JohlJ. Johnson (Der.), The Role of the Mili/taryin Undenievitoped .Countries; joseph LaPalombara (Der.), Burtausracy and Political Development; Joseph LaPalombara ve Myro Weiner (Der.), Political Parties and Political Development; ve Robert E. Ward ve Dankwart A. Rustow (Der.), Political Modernization in Japan and Turkey. Princeton Projesinin, yine hemen hemen ayn yllara tesadf eden ve Latin Amerika lkelerim komnizme kar koruyarak, bu lkelerin devrimci deil de evrimci bir ekilde gelimelerinin garanti altna alnmasn salamak amacyla nerilerin gelitirildii ve gerekli nlemlerin alnd 'Clamelot Projesi'ndcn ne derece bamsz olduu bugne kadar su yzne kmamtr. 'Caelot Projesi'nin ortaya ks ve bunun Amerika Birleik Devletleri'deki bilinli akademisyenler taralndan ateli bir eletirisi iin bkz., Irving Louis Horovvitz (Der), He Rise and Fail of Project Caneht.

yunda;zellikle Ermeni ithamlarna kar hayat ve meslek erefi pahasna savunan Lewis, bu eserinde Birinci Dnya Sava ncesi ile sonrasnda Trkiye'de bir kesinti deil, tam tersine bir sreklilik olduu sayn vurgulamaktadr. Bu konum, kuramsal bir i tutarlln sonucudur. Modernleme Kuram'mn baz eitleri -zellikle de Trk akademisyenler tarafndan gelitirilenleri- tm, mo dernleme abalarndan yalnzca Atatrk ve yakn evresi nin sorumlu olduunu iddia etme eilimi iindedir. Atatrk'n siyasal ngr ve kiisel iradesi tarihsel zmlemede n plana karlarak, b, neredeyse kiiye tapnma derecesine vardrlmaktadr. Karizmatik bir nder olarak tantlan Atatrk-, bir 'klt sembol' mertebesine ykseltilmektedir, Byle bir kahramana 'tapnma' psikolojisi, sonuta, Trkiye'nin bugnk varlnn tmyle Ata'ya bal olduu savm ister istemez gndeme getirmektedir.13 Akademik almalarda grlmesi ender olan bu tip arlklar, ya aka ideolojik bir amala yazlm olan 'Trk Devrim Tarihi' kitaplarnda, ya da bu dnemi Modernleme Kuram erevesinde inceleyen yar-bilimsel zmlemelerde grlmektedir.14 Tarihin akm deitiren bir kahraman n plana karm Bu tip almalara rnek olarak ncelikle Suna Kili ve. Hre Kongar'n kitapla, n saylabilir (Suna Kili, Atatrk Devrimi ve Kemalism; ve Emre Kogar, Atatrk ve Devrim Kuramlar, Atatrk zerine ve Devrim Tarihi ye Toplumbilim A sndan Atatrk). Metin Heper, Dankwart A. Rustow vc Walter E Weiker da bu kapsamda almalar yapmlardr (Metin Heper, "Transfonnatior of Charisma iito a Political Paradigm: Atatrkim in Turkey," ss.65-82; Dakvvart A. Rustovv, "Atatrk as State Founder," ss.517-573; ve Wa]ter E Weiker, The Mo dernzaton of Turkey: l-rom Atatrk to (te Preseni P a y ) . 14 "Devrim Tarihi'ya da 1980'len sonra

ismi daha yaygn

olarak,'tiklp Tari-

'

li'ders kitaplar bal bana inceleme konusu olabilecek zenginlikte ideolo: jik malzeme ile doludur. u anda niversitelerde okutulmakta olan b kitapladan en gze arpanlar-yazarlarnn soyad srasna greunlardr: Bcdia Akarsu, Atatrk Devrimi ve Temellerim lhan Akn, Trfe Devrim Trihi; Ylmaz Altu, Trk inklp. Tarihi, 1 9 1 9 - 1 9 3 8 : Toktam Ate, Trk Devrim Tarihi;

. 16

ma abalar, kanlmaz olarak aratrmaclar kopukluk tezine yaknlatrmaktadr. Bu aratrmaclara gre, modern Trk tarihi 1923 ylnda balad iin, 1908 Devrimi Trkiye'nin modernlemesi ve batllamas yolunda atlm ufak bir admdan te bir anlam tamamaktadr. Herey, Atatrk'n 1923'te Cumhuriyet'i iln etmesiyle balamtr. Atatrk'n kiisel abalaryla kurulan yeni devletin 'Osmanl Miras'm reddettii ve dolaysyla gemile aramzda kesin hatlarla izilmi bir kopukluk olduu iddia edilmektedir. Bylece, Modernleme Kuram'nn Kemalist ideolojiyle btnlemi" eidi toplumsal sistemde Birinci Dnya Sava sonucu tam bir kntnn olduunu kantlama abas iine girmektedir. Burada, savan 1918'de ttihadc hkmet tarafndan kaybedilmi ve lkenin itilf Kuvvetleri tarafndan igal edilmi olmas, Trkiye'nin bamszlnn
Haza Erol, Trk inklp Tarihi; yferi Gze, Trk Kurtulu Sava ve Devrimi Tarihi; Enver Ziya Kara), Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, 1918-1953; Sum Kili, Trk Devrim Tarihi; Ahmet Mumcu, Tarih Asndan Trk Devrimi'n'm Temelleri ye Geliimi; Refik Turan, Mustafa Safran, Muhammed ahin ve E. Semih Yaln,y\tatlr/ tikeleri ve inklp Tarihi; ve erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, 2 Cilt. 'Trk Devrim Tarihi' kitaplarnn bizzat Yksekretim Kurulu'nun smarlamayla yazlp YK'e baslan eitleri de piyasada bulunmaktadr: Yalya Akyz, .Utkan Kocatrk, Glnihl Bozkutt, hsan Gne, Ergn Aybars, Nai)i aan, Mustafa Ergun ve Cahit Bilim, Atatrk VI; T rk nklabnn Hazrlk ve Ersoy Tadenirci, Atatrk D nemi ve Trk tstikll lkeleri ve nklp lkeleri Sava; ve inklp lari/i, mer Krkonklplar;

lu',Nami Caa, Glnihl Bozkut, Mustafa Ergun, hsan Gne, Nevin Gen Tarihi, 1/2: Atatrk ve Ahmet Mumcu, Ergun zbudun, Turhan Feyziolu, Yksel lken vc 1. Agh ubuku, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi: Atatrklk. Bu kitap listesine bir de ad dorudan 'Trk Devrim [nklp] Tarihi' olmayp da'.ierik asndan dierlerinden fark olmayan u kitaplar eklenebilir: Ergn Aybars, Atatrk, adalama at Kaynar ve Laik Demokrasi; Anl een, Atatrk ve Cumhuriyet; Reve Necdet Sakaolu, Ulusal Egemenliin Hukuku; 75. Ylnda Atatrk Dnve

cesi ve Genlerin Sorular; Ahmet Taner Klal, Kemalizm, Laiklik ve Demokrasi; Ergun zbudun, Trk Anayasa trk'e Saldrmann tabii gerek yok. Dayanlmaz ve Taner Timur, Trk Devrimi Sonras; Ahmet Taner Kslal'nm u anda sekizinci basmn yapm olan AtaHafiflii gibi bu bol ve kolay kazanl pazarda kendine yer edinmeye alan daha birok kitabn olduunu ayrca belirtmeye

tmyle ortadan kaldrld eklinde yorumlanmaktadr. Bylece, olay btnyle saptrlarak, Modernleme Kuram'nda ok tutulan bir konu olan 'devlet yaratma' bahsine geilmektedir. Modernleme Kuram'mn eski smrgeler iin gelitirmi olduu 'devlet yaratma' modeli tm hamlyla Trkiye'nin durumuna uydurulmaya allmaktadr. ster Stanford J. Shaw gibi eski monarist gnleri zlemle anan bir ar tutucu, ister Suna Kili gibi ateli bir Kemalist, - isterse de Emre Kongar gibi kendi tanmyla bir 'ilerici' olsun, olaya Modernleme Kuram erevesinde bakan tm kopukluk tezi taraftarlarnn bulutuu ortak nokta, 1923'te uzun yzyllardr sregiden bir devlet yapsnn ta-, mamiyle kt, bamszln kaybedildii ve ancak yce bir dehann nderliinde 'milletin maks .talihi'nin tersine evrilebildiidir. Eski Yunan efsaneleri de yardma arlarak, neredeyse iirsel bir ifadeyle, son nefesini vermekte ya da lm olan bir imparatorluun klleri arasndan yepyeni bir devletin kt savunulmaktadr. Bu anlatmn ar milliyeti olan eidinde ise, Trkiye, Bat'dan bamszln kazanan ilk azgelimi , lke olarak dier azgelimi lkelere rnek tekil eden bir devlet konumuna ykseltilmekte ve bu, azgelimi lkelerde ok sk rastlanan bastrlm aalk duygusunun davurumuyla, bir vn vesilesi saylmaktadr. Normal olarak eski smrgelerdeki durumu 'aklamak' iin gelitirilen 'siyasal gelime aamalar' kategorileri, rnein Suna Kili tarafndan, modern Trkiye'nin Atatrk nderliindeki sekinler grubu tarafndan kurulmas yorumunda hi bir akademik kayg duyulmadan aynen kullanlmtr.15 Kongar da Atatrk ve Trk Devrimi kitabyla Trkiye'de deime konusuna deindii dier kitaplarnda, hep Modernleme Kuram'mn

15 S u m Kili, Kemalism.

vazgeilmez unsuru olan sekinci bak asyla, Trk toplumunda 1923 ylyla birlikte balad iddia edilen dnmn hikyesini anlatmaktadr. Konularn arptlarak sunulmas sonucu yaplan bu yorumlayc tarih zmlemesi, geleneksel toplumdan modern topluma kkten bir mdahaleyle-doal olarak, sekinci ve 'tepeden inme' yntemlerle- geildii varsaym zerine kurgulanmaktadr. Modernleme Kuram'rim kopukluk tezi taraftarlar, siyasal ve toplumsal yapda 1 9 0 8 ile 1918 yllan arasndaki Trkiye'yle 1923 sonras Trkiye arasnda cidd bir karlatrma yaptklarnda arada kkten farkllklar gremeyeceklerini bildikleri ya da sezdikleri iin, tm abalarn 'Kemalist Devrimler' zerinde younlatrrlar. Kopukluk tezi taraftarlar, 1920'li ve 1930'lu yllarda siyasal ve toplumsal yapy etkilemede hi de nemi olmayan hafta tatilinin Cuma gnnden Pazar gnne alnmasn, metrik lm sisteminin kabuln, Arp alfabesi yerine Latin alfabesi kullanlmasn ve buna benzer dzenlemeler ve kararlar birer byk devrim olarak saymak zorunda kalrlar. Bugn, ideolojik bir tutum dnda, bu gibi dzenlemelerin olsa olsa ancak birer reform okluklarn sylemenin dnda, bunlarn, toplumu temelinden deitiren birer devrim olduunu iddia etmek mmkn deildir. 923 sonrasnn 'devrimci' karakterini gstermek amacyla bu kantlar kullanmak, 'Yeni Trkiye'nin 1923-ncesi Trkiye ile farkllm gstermek iin ekilen skntnn boyutlarn gsterme dnda bir anlam tamaz. Btn bu bo aba ierisinde, son derece il-, gin bir biimde zerinde hi kafa yorulmayan sorun, ekonomik gelimenin ne ekilde gerekletiidir. Modernleme kuramclarnn aksine, ekonomik sorunlar, Bamllk kuramclarnn Trkiye'nin geliimini anlattklar zamian ilgilendikleri nemli konulardan biridir. Hatta, de-

nebilir ki, Bamllk kuramclarnn dikkatlerini odaklatrdklar tek nokta, Trkiye'nin ekonomik gelimesi-ya da azgelimilii- ve bu azgelimiliin nedenleridir. Bamllk kuramclar arasnda da tpk Modernleme kuramclar arasnda olduu gibi hem sreklilik, hem de kopukluk tezini savunanlar vardr. Hemen sylenmesi gereken, sreklilik/kopukluk konusundaki tartmann, yine 1908 Devrimi ile deil de 1923 ylnda kurulan cumhuriyeti rejimle birlikte bir kopukluun yaanp yaanmad zerinde dnddr. Fakat, ekonomik politikalarn ve yapnn birincil derecede nem kazand Bamllk Kuram erevesinde dnlecek olursa, 1923 ylnn seilmi olmas tamamen geliigzel bir tercihtir ve hibir kuramsal temele dayanmamaktadr. . Ayn Modernleme Kuram'nda olduu gibi, Bamllk Kuram'nda da sreklilii savunanlarla kopukluk zerinde srar edenler arasndaki blnme aratrclarn milliyetilik ve Kemalist ideolojiye ballk derecesine gre belirlenmektedir. Bu kuram erevesinde alan aratrmaclar, Kemalist ideolojiden uzaklatklar lde tartmann sreklilik tarafnda kalmaktadr.16 Dahas, sreklilik tezi. Bamllk Kram'nn temel yaklam asndan da claha tutarldr; dolaysyla, Trkiye'nin ekonomik -ve siyasal- geliiminde sreklilii savunanlarn kopukluk tezini savunmaya alanlardan daha tutarh olduunu sylemek mmkndr. . ".. Bamllk Kram'nn 'milliyeti' kanadn oluturan ve dolaysyla Kemalist ideolojinin bak asndan yazlan Trkiye tarihim sorgulamakszm kabul edenler, kopukluk tezini savunmaktadr. zetle sylemek, gerekirse, kopukluk

16 Bu konuda en iyi rnek iin bkz., alar Keyder, State and Class in Turkey: A. Study i CapitaliU Development [Tiirkesi, Trkiye'de Devlet vc Snflar].

tezini savunanlar, Ondokuzuricu Yzyl sonunda Trkiye'nin koloni statsne dm baml bir devlet haline geldiini iddia etmektedirler. Bu tezi savunanlara gre, ekonominin gidiat ile ilgili temel kararlarn lke dnda alnd ve bu karara lkedeki siyasal yapy oluturan gruplarn - n e kadar buna kar koymaya alsalar datiraz edemedikleri sylenegelir. Dahas, bu durumun Birinci Dnya Sava sonuna kadar devam ettii ve bu durumdan ancak 1923 ylnda Cumhuriyet'in kurulmasyla kurtulunduu anlatlr.17 Bu 'aklama'nn ar milliyeti anlatmlarnda, 1918 ile 1922 arasndaki direni hareketinin emperyalist glere kar verilmi bir bamszlk sava olduu iddia edilerek, itilf Kuvvetleri'nden aldklar destekle Trkiye'yi igal eden Yunan glerinin lkeden atlmas ve ardndan Cumhuriyet'in kurulmas kopukluk tezini destekleyen olaylar olarak anlatlr, inanl bir anlatmla, Trkiye'nin ekonomik politikasn kendi istedii gibi dzenlemesinin ancak emperyalist dmann Atatrk tarafndan denize dkldkten sonra gerekleebildii savunulur. Bylece, Bamllk Kuram'nn kopukluk tezi kanadnda yer alanlar, Birinci Dnya Sava ncesi ile sonras arasnda Trkiye'nin, ekonomik politika tercihlerinde ok nemli farkllklar gzlediklerini -ortaya kant koymaya gereksinim duymadahiddia ederler: Bu yaklamn, rnein smail Cem [peki] ve Doan Avcolu gibi ar milliyeti temsilcileri, Ata17 Perry Anderson, " T h e End o f tle Anciet Regine i Comparative Perspective"; Dogu Ei'gil, Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi; Stephanos Gerasimos, limilik Srecinde Developpement: veloppement; taat: Werdegang Trkiye, 3 Cilt; Ahmet nsel, ta Elementi d'Analyse sur le Role de l'Etdt dans le Processus ve Kurt Steinhaus, Soziologie der brgerlichen [Trkesj, Laendern Azgede Deder Trt Tun/uie Entre l'Onlre el le

Hakk Keskin, Die Tfirkei: einer Unterentviicklung; zum Problem

Vom Osmanisclen Reich zum NatioalsGeselhckaft

kisdien Revolution: Sosyolojisi: Gelimesi

der Entfaltung

sozlofconomisch sdwat;/ entwickelten Sosyo-Ekonmik Sorunu zerine bir

Atatrk'Devrimi Toplumunun

Ynden Az Gelimi lkelerde, Burjuva Aratirma],

trk'n, asker ve siyasal dehasyla, Trkiye'yi yok olmaktan tek bama kurtaran yeri doldurulmaz bir nder olduunu tekrarlarlar.18 Bu yaklamla yaplan zmleme; bizi ok garip bir ekilde 'Tepeden Devrim' kuramna balamaktadr. 'Tepeden Devrim' kuramm kullanarak Trkiye'nin geirdii deiimi irdeleyenler arasnda Ellen Kay Trimberger ve Sungur Savran' sayabiliriz.19 Bu eilimdeki aratrmaclar tarafndan,. 1923 ylnda kurulan devletin, Atatrk tarafndan gerekletirilen bir tepeden devrim sonucu ortaya kt savunulur. Yine buradaki zmlemede de, kapitalist snfn karlarn koruyup gelitirmeyi amalayan yepyeni bir devletin -yani, kapitalist devletin- 1908'de deil de, 1923't.e Trkiye'ye yerletirildii anlatlr. Tartmann bu ksmnda, Trkiye'de, tarihin bu nemli dnemecinde, bir burjuva snfnn olup olmad gndeme gelir. 1908 Devrimi iin 'tartlagelen' konu burada da sz konusudur: "Acaba Devrim isteyen bir burjuva snf var myd?" ya da, "Bujuvazi vard da, acaba bu snf isminden sz edilemeyecek kadar gsz myd?" ve tabii, en nemli soru: "Acaba bu devrimler -ama, zellikle de 1923'teki- o zamana kadar Trkiye'de varolmayan bir burjuvazi yaratmay m amalamaktayd?" Grnen odur ki, 'Tepeden Devrim' tezini savunanlar, brokratik devlet aygtnn lem kapitalist gelime iin gerekli koullan, hem de bu gelimeden faydalanacak bir burjuva snfn yoktan yarattn iddi;i etmek zorunda kalmlardr.

18 smail Cem [peki], Trkiye'de l,Trkiye'nin Dzeni:

Geri Kalmln

Tarihi; ve Doan Avco-

Dn-Bugn-Yarm. in Japan, Turkey,

19 Ellen Kay Trimberger, "A Theory of flite Revolutons," s s . 1 9 1 - 2 0 7 ; idem. Revolulion from Above: Militay Bureaucrats and Development Burjuva Devrimi Sorunu," ss. 172-214. Egypt, anct Peru; ve Sungur Savran, "Osmanl'dan Cumhuriyete: Trkiye'de

Kabul etmk gerekir ki, 'Tepeden Devrim' tezinin bir ok kuramsal sorunu vardr.'lk nce, eer bu tez hakkyla kullanlacaksa, 'Tepeden Devrim'in hangi koullarda gerekletiini bilmemiz gerekiyor: ncelikli olarak Almanya'nn dnmn aklamak iin gelitirilen bu teze gre, 'Tepeden Devrim,' burjuva snfnn varolduu ama ynetimi dorudan ele alacak gte olamad iin siyasal liderlii az veya ok zerk olan bir devlet aygtna terk ettii durumun addr. Siyasal adan gsz olan bu snf, dorudan ynetimden vazgeerken^ kapitalist retim ilikilerinin uzun vadeli karlar iin geici bir sre bu duruma katlanmaktadr. Trkiye'nin durumunu tartrken, hem burjuva snfnn olmadn iddia etmek, hem de 'Tepeden Devrim' modelini savurmak bir kavram kargaasndan baka birey deildir ve hem kuramsal tutarllktan, hem de tarihsel gereklikten uzaktr. stelik, bylesi tutarsz bir tartma, 'Tepeden Devrim' tezinin, gelitirildii Almanya rneini bile aklamaktan uzak olduunun David Blackbourn ve Geoff Eley tarafndan inandrc bir ekilde rtld bir ortamda yaplmaktadr.20 Bamllk Kuram'nh hi olmazsa kendi iinde daha tutarl bir anlatm, Trkiye tarihinde sreklilik tezini savunanlar tarafndan yaplmaktadr. Bu zmlemelerde yine de 1908 Devrimi yerine 1923'te Cumhuriyet'in ln siyasal yapdaki dnm asndan ncelikli olarak yer almaktadr. Bu aratrclar da, Kemalist ideolojinin srarla zerinde durduu gibi, monarisi rejimin Birinci Dnya Sava sonuna kadar devam ettiini ve ada anlamda modern -ya da, kapitalist- bir devletin ancak 1923'te ortaya ktn savn-

2 0 David Blackbourn ve Ceoff Eley, The Peculiarities of Gcrman History: Borgeois Society and Politics in Nineteenih-Century zerine," ss.103-115. Germany. Bu kitabn Trkiye'deki tantm iin bkz.. Zafer Yenal ve Deniz Yenal, "Alman Tarihinin'zgnlkleri

maktadrlar. Bu tezin en nde gelen temsilcileri olarak alar Keyder, Perry nderson ye dierleri saylabilir. Bu akademisyenler siyasal dzlemde bir nebze kopukluk olduunu kabul etseler de, zmlemeleri tamamiyle ekonomik temellere dayand iin, ekonomi konusunda srekliliin gzlemlendiini iddia etmektedirler*21 alar Keyder, zellikle The Definition of a Peripheral Economy: Turjey, 19231929 adl kitabnda sava ncesi Trkiye ile erken Cumhuriyet dneminde ekonomik politikalara bakldnda, temelde farkllk olmadm sylemektedir Bu konum, aslnda Gndz kn'n almalarnda da ortaya kan nemli bir saptamadr.22 Keyder'e gre, hem Osmanl mparatorluu, hem de gen Trkiye Cumhuriyeti kapitalist dnyaekonomi karsnda gszdr ve ekonomik adan baskn olan, Bat gleri karsnda hibir zerklikleri yoktur. Bu durumda, Trkiye'nin baskm dnya sisteminden bamsz bir ekonomik politika uygulayabilmesi sz konusu deildir. Keyder'e gre, Trkiye'yi ekonomik bamllktan kurtaran olay, 1929 ylnda dnya leinde balayan ve adna 'Byk knt' denilen ekonomik bunalmdr. ddiaya gre, evrede yer alan dier nc dnya lkeleri gibi Trkiye de, ancak 1929'dan sonra, ithal-ikmeci sanayilemeyi n plana karan zerk bir ekonomik gelime modelini yrrle koyabilmitir. Bylece, Trkiye'de - v e dier azgelimi lkelerde- gzlemlenen deiimin tamamen d koullara bal olduu iddia edilmektedir.23 Bamllk Kram'nn Trkiye'nin durumunu aklama-

21 Perry nderson, "The End of the Anden Rt'gine in Comparative Perspcctive"; ve Calar Keyder, The Definition of a Peripheral Economy: ITrkesi, Dnya Ekonomisi inde Trkiye, .1923-19?9]. 22' Gndz kiin, 1920-1930 Yllar Arasnda Yabanc Sermaye. Economy: Turkey, 1923-3929. ' Z Calar Keyder, The Dc/initiori of a Peripheral 24 Kurulan Trk Anonim irketlerinde Turkey, 192.3-1.92.9

ya alan bu eidinde, itiraf edildii gibi, toplumsal ve ekonomik yapda Ondokuzuncu Yzyl boyunca srekli, ama yavaa gerekleen bir modernleme ya da rasyonelleme olduu kabul edilmektedir. Fakat, gzlemlenen odur ki, Avrupal alacakllarn basksyla 1881 ylnda kurulan Duyun-u Umumiye daresi rneinde tm plaklyla grld gibi, Trkiye emperyalist kontrolden kurtulamamtr. Bylece, yalnzca ekonomik duruma bakldnda bile, 1880'ler ile 1920'ler arasnda temelde pek fazla bir deiikliin olmad iddia edilmektedir.24 Kesinti, ya da gemile kopukluk, alar Keyder'e gre Byk knt ile olmutur. zmlemesine gre, Trk ekonomisinde ve ardndan, siyasal yapsnda grlen kkten deiiklik 1923'de deil de 1930'da gereklemitir. Ekonomik yorumuna kout olarak, siyasal alanda da vurgu 1923 yl zerinde deildir: 1923'te grntde gerekleen deiiklik, zde, kurallar deitirmemitir. Keyder, Ondokuzuncu Yzyl'dan 1930 ylna kadar, siyasette srekliliin olduunu vurgulamaktadr. Bu uzun dnemi brokrasinin Trkiye'yi modernletirmeye alt ve kapitalizmi gelitirmeye alt dnem olarak betimler.25 Hem Modernleme, hem de Bamllk kuramlarnn kmaz 'srekli evrim' olarak tanmlanabilecek bir kesintisiz gelime izgisinin varl zerinde srarla durmalardr. Bu, Modernleme Kuram'nda geleneksiellikten modernlemeye doru tek yol zerinde yava, ama emin admlarla ilerleme
2 4 Korkut Boratav, 100 Soruda Trkiye ktisat Tarihi, 1908-1985; 100 Soruda Osman/-Trkiye iktisad Tarihi, 1500-1914; pire and European Capitalism, 1820-1913: Trade, lnvestment evket Pamuk, and Produc.tion ve Calar (Trkesi,

idem, The Ottoman Bm-

[Trkesi, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme, }820-1913); Keyder, The Definition af a Pertpheral Econmy: Turkey, 1923-1929 Dnya Ekonomisi kinde Trkiye, 1923-1929]. 25 alar Keyder, State and Class in Turkey: A Study in Capitalist

Development.

eklinde kendini gsterir. 'Siyasal Modernleme' edebiyatnn klasiklemi ders kitaplarnda ifadesini bulan bu anlatma gre, lkeler, siyasal gelime evrelerinden geerek, dzenli bir ekilde modernleme yolunda, tercihan, Amerika'nn ayak izlerini takip ederler.26 erevesini Immanuel Wallerstein'in izdii Bamllk Kuram'nda ise, bu tek boyutlu model kendini bir gereklilik eklinde gsterir. Dnya ekonomisinin yaps yle ekillenmitir ki, merkezdeki kapitalist lkeler, evredeki kapitalist geliimi belirlerler. Bu gelimenin Onaltmc Yzyl'da balad iddia edilen kritik dneminde, baz lkeler kapitalist gelimede ne gemiler ve uluslararas i blmnde evreletirdikleri lkeleri smrdkleri bir dnya ekonomisinin temellerini atmtr. Bu kurama gre, Yirminci Yzyl'da grdmz azgelimi, ya da azgehtirilmi, nc dnya lkeleri bylece meydana kmtr. Bu senaryoda, Trkiye kendini evre lkeleri arasnda bulmu ve nceden yazlm olan rolne uygun bir ekilde tarih sahnesindeki yerini almtr. Merkezdeki lkelerin basksyla, kendine zerk bir bamsz gelime yolu izememi ve dnya kapitalist sisteminin nne geilemez arklar altnda ezilmitir,27 Bamllk Kuram'mn Trk tarihiliindeki baarl
'26 David E. Apter, Politics ojModernization; test and Clange; L d a n W Pye, Aspects Weiner|(Der,), Modernization: ':' S. N. Eisenstadt, Modernization: of Political of Development; Grovth. Pri>-

vc Myron

The Dynamics

27 Dou Ergil, f rom Empire to Dependence: T h e Evolution of Tu'kish Undc):development; Dou Ergil ve R o b e n l. Rhodes, "Westen Capitalism ancl the . DisirUegration of the Ottoman Empire; The lmpact of the World Capitalist System on Ottoman Society," s s . 4 1 - 6 0 ; Huri slamoglu ve Calar Keyder, "Ageda for Ottoman History," ss.31-55; Hakk Keskin, Die Trkei: maniseheti Reich zum Nationalstaat: Azgelimilik Werdegang ve Trkiye; tiner Unterentv/icklung; Keyder, Empeyalizm, Vom Osalar

Imanuel Wallcrstein, "The

Ottoman Empire and the Capitalist World-Economy: Some Qestions for Research," ss.389-398; ve Immanuel Wailerstein, Hale Decleli ve Reat Kasaba, "Osmanl Imparatorluu'nun Dnya Ekonomisi ile Btnleme S r c a , " ss.41-54':

rnekleri Berch Berberoglu, Stephanos Gerasimos, smail Cem [peki], Doan Avcolu, Tevfik avdar, zgr zlem ve ievket Pamuk'un almalarnda grlebilir.28 Her iki kuramsal yaklam da Trkiye'de varolan ekonomik ve siyasal sisteme iten gelen direnii tamamiyle yadsmaktadr. Bunun nedenini, Trkiye'yi aklamakta kullanlan her iki kuramn da iteki atmaya kuramsal dzlemde yer vermemi olmasnda arayabiliriz. Modernleme Kuram zaten bandan beri ilevselcilik ya da yapsal-ilevselcilikten gelen bir ekillenmeyle atmayla ilgilenmez. Bu kuramsal yaklam, daha batan, atmann, bir toplumun aklanmasnda yeri olmadn savunur. 'Genel muvafakat,', ya da uyuma, kavram zerine kurulu bir kuramda, gerek tarihteki atmalarn gzard edilmesi i tutarllk asndan gereklidir. Bu durumda, Modernleme Kuram'ndan, Trkiye'nin Ondokuzuncu Yzyl sonu ve Yirminci Yzyl ba siyasal ve ekonomik tarihini incelerken, atma boyutunu n plana karmasn beklemek yle dursun, bundan bahis bile edebileceini beklemek saflk olurdu. Bu kuram, erevesinde, Trk toplumunda, 1908 Devrimi gibi atmann son derece cidd boyutlara vard bir dnemin anlatlmasndan zellikle kanlmas - h e r ne kadar tarihsel gereklie uygun dmese de^- normal grlmelidir. Modernleme Kuram'nda zellikle zmleme d braklan

2 8 Doan Avcolu, Trkiye'nin Dzai: key in Crisis: from State Capitalism

Dn-Bin-Yarh; to Neo-Colonialism;

Berch Berberoglu, "Staidem, "Turkey: The CriYar-Smrge Trkiikti-

te Capitalism and National ndustrialization in Turkey," ss.97-121; i dem, Trsis of the Neo-olonial System"; Tevfik avdar, Osmanllarn [peki], Trkiye'de ye'de Kapitalizmin Trade, lnvestment talizmi, 1820-1913;

Olusu; Stephanos Gerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye; smail C e m Geri Kalmln Tarihi; zgr zlem, 100 Soruda Gelimesi; evket Pamuk, 100 Soruda Osmanl-Trkiye Capitalism,

sad Tarihi; idem, The Otfoma Empire and European

.1820-1913: Ba-

and Production (Trkesi, Osmanl Ekonomisi ve ayn kitabn ikinci basks: Osmanl 1820-1913}.

ve Dttya Kapi-

Ekonomisinde

mllk ve Siiyme,

bir baka konunun da 'snf atmas' olduunu bilirsek, bu kuramn gereklerine harfiyen bal 'tarihsel' zmlemelerde, Trk tarihindeki snf atmalarndan bahsedilmesini beklemek hakszlk olur. Bamllk Kuram'nda bu eksikliin giderilebildii dnlr; zellikle de, bu kurartun ok youn bir ekilde Marxist kuramdan etkilendiini hatrlarsak. Fakat, Ba mhlk Kuram tm dikkatini merkezdeki lkelerle dnya ekonomisinin evresinde yer alan lkeler arasndaki atmaya odaklamtr. Bunu yaparken de, evre lkeler iindeki atmalar tamamen gzard etmitir. Son derece basite indirgenen bir zmlemeyle, tm dikkatler evre lkelerinin emperyalist lkelerin nfuzuna kar koyma abalar zerine younlamaktadr. Bu kavgada, azgelimi evre lkelerinin ayn zamanda, lke iinde ^tarihsel gereklik asndan her ne kadar pek bir anlam ifade etmese de- 'comprador bourgeoisie' olarak tanmlanan bir snfa kar da sava vermeleri gerei zerinde durulmaktadr. Fakat, kuramsal zmlemede toplumsal oluumun ayrlmaz bir paras olmas gereken 'comprador bourgeoisie', nedense bir toplumsal smf olarak, aklamann bir parasn oluturmamakta ve sanki kkleri tamamiyle darda olan bir grupmu gibi deerlendirilmektedir. Ksacas, bu grubun, 'emperyalistlerin ua' olarak tanmlanmas dnda, lke iindeki snf atmasnda zerlerine yklenen bir ilev yoktur. lke iindeki snf atmasna deinilmemesi, azgelimi lkelerin tarihsel gerekliklerini irdelerken, doal olarak eksik ve hatal anlatmlara yol amaktadr.29 Modernleme Kurany'nn olduu gibi, Bamllk Kura2 9 Bamllk Kuram'ndaki 'comprador bourgeoisie' kavramnn eletirisi iin Developbkz., Fernando Henrfcpe Cardoso ve Enzo Faletto, Dependency and ce.in the Study of Utclerdevelopment," ss.118-123.

ment iti Latin America; ve elso Furtado, "The Concept of Extcrn ; al Depende-

m'mn da kapsaml eletirileri yaplmtr.30 Bu yzden, burada, tpk Modernleme Kuramndan bahsederken yapld gibi, bu kuram deerlendirilirken de ayrntl bir eletiri yapmaya gerek yok. Bu kuramn ideolojik adan ne kadar milliyeti bir konumu sergilediini, Bili Warren, Imperialsm: Pioneer of Capitalism adl almasnda kukuya yer brakmayacak ekilde gsterdi. 31 Tamamiyle d baskya odaklanan ve dier tm basklar gzard eden bir zmleme, evredeki toplumsal oluum iinde meydana gelen hereyi darnn basksna balayarak bir bakma hogrr. Bir baka dzlemde, Robert Brenner'in New Left Revievv dergisinde eletirdii gibi, Bamllk Kuram 'Neo-Smithian' olarak adlandrlabilecek bir 'Marxism' rnei oluturur. Burada, snf sava ya da snf atmas, yerini, tamamiyle snf zmlemesini yadsyan bir mekanik ekonomik rasyonellie terkeder.32 Trk tarihinin zmlemesine imdiye kadar ' yansd kadaryla, Bamllk Kuram, ekonomik ve siyasal dzlemde, deiik snflar, ya da bir snfla devlet arasndaki atmay btnyle yadsmtr.33
30 Bu konuda rnek olarak u almalara baklabilir: Frank Bonilla ve Robert. Girlitg (Der.), StructUres of Dcpencecy; Robert Brenner, "The Origins of Ca-' pitalist Development: A Gritlqe of Neo-Smithian Maraisn," ss.2.5-92; idem, "Workl System Theory and the TranSition to Capitalism: Historial and Theoretical l'erspectives"; Anthony Brcwer, Mancist. Theories of lmperialism: A Critical Survey; Fernando Henriq,ue Cardosp, "lmperialism and Depedency in Latin America," ss.7-16; idem. "The Consumption of Depedency Theory in the United States," ss.7-24; Martin Carnoy, The State and Political Theory, Rihard R. Fagen, "Studying Latin American Plitics: Some mplicatios of a Dependencia Approach," ss,3-26; Tulio Halperm-Dnghi, "'Dependency Theory" and Latin American HistOripgraphy," ss.113-130; Malori J . Potpermayer. ve Willia C. Smith, "The State in Dependent Societics: Preliminary Notes," ss,102-128; ve Theda Skocpol, "Wallersteinfe World Capitalist System: A Tleoretial and Historial, Critiquc," ss.1075-1090. 31 Bili Warren, fmpcriatsm; Pioneer o/Capitailm. 32 Robert Brcnner, "The Origins of Capitalist Development: A Critique ol NeoSmithian Mandsm," ss.25-92, 33 rnein bkz., Haldun Glalp, Gelime Stratejileri ve Gelime ideolojileri

1908 Devrimi konuurla dnersek, hem Modernleme, hem de Bamllk Kuram temsilcilerinin olay devrim olarak nitelemek istemediklerini grmekteyiz. Belki kk, ama bal olduklar kuramlarn konumlarn hibir kukuya yer brakmayacak ekilde belirlemeleri asridan, nemli rnekler olmalar dolaysyla 9-11 Nisan 1976'da Kanun-u Esasi'riin Yznc- Yl Sempozyumu srasnda Modernleme kuramyla alan aratrmaclarn u iddialar anlmaya deer. Olay Modernleme Kuram erevesinde aklamaya alan Emre Kongar, Tank Zafer Tunaya'mn ikinci Merutiyetin siyasal hayatmzdaki yeri zerine yapt konumadan sonra, fikrini yle zetliyor. "Ben diyorum ki, bu hareketler Osmanl-Trk. toplum izgisi ierisindeki snfsal deimelerin, yani yeni bir snfn ortaya knn sonulan deildir. Ynetici sekinlerin kendi ilerindeki kavgadr. Ama mparatorluu kurtarmaktr. Grnen ama tabii, bu arada nemli lde de post kavgas. Dolaysiyle hrriyet, brokratlarn, ynetici sekin snfn en nemli esini oluturan padiahn yetkilerini snrlama savadr. Hrriyet byle alglanmtr. Yeni bir snf kmyor ki -burjuvazi veya ii- hrriyet onun hrriyeti olsun ve ttihat iktidar ele aldktan sonra onunla btnlesin ve hrriyeti yaysn. Yok ki yle bir taban. Kendisi iin istiyor, r alyor ve ok da gzel kullanyor. Meclislerin kap gibi sk sk alp kapanmasnn sebebi de bu. Abdlhamit'in kafas kzyor, "Kapattm," diyor; ttihatlarn kafas kzyor, "Kapattm," diyor, iki telgraf geliyor, Abdlhamit meclisi ayor, yani ok gayri cidd bir biimde.-'34 Trkiye tarihini Bamllk Kuram erevesinde yorumlamaya alan alar Keyder, aslnda hi de Modernleme Kurarri'mn sylediklerinden farkl olrnayan bir biimde,

3 4 Trk Parlamentoculuumn 30

lk Yzyl, 1876-1976,

s.130.

1908 Devrimi'ti gerekletirenleri 'toplumu yukardan deitirme' yanls 'modernletirici sekinler' olarak ele almakta ve sorunsal 'devleti kurtarmak' - y a da baka bir deyile, devlet aygtn modernletirmek/batllatrmak- olarak tanmlamaktadr.35 ttihadclarn nasl bir sre sonucu iktidara geldiklerini aklamaktan zellikle kaman keyder, basmakalp anlatmlara dayanarak hi de zgn olmayan u 'zmleme'yi yapmaktadr: "ittihat ve Terakki nderleri brokrat olmalarna ve eitimli ve aydm bir kadroyu temsil etmelerine karn, birdenbire ele geirdikleri iktidar iin hazr deillerdi. Uygulayacaklar zel bir program olmad gibi mterilerinin hangi toplumsal gruptan olaca da henz kesinlememiti. B nedenle, olaylar karsnda epeyce hzl bir deime ve evrim gsterdiler. ktidara geldiklerinde esas abalar devlet otoritesini glendirmeye ynelmiti. Bu kayg, uyguladklar politikalarn balca kaynan oluturdu. Fakat bu politikalarn formlasyonunu ideolojik bir'tutarllk deil, srarla zerinde durulan hedef biimlendiriyordu. Bu devleti kurtarma hedefini destekleyecek ideoloji ise mparatorluun iinde bulunduu madd artlarn etkileiminden do-1 duundan, nemli bir lde tesadfiydi. Nitekim 'devleti kurtarma' fikri 1908 ile 198 arasnda eitli birletirici ideolojilerin ardna gizlenmiti:"36 Bamllk Kuram erevesinde Ittihad ve Terakki dnemini inceleyen Dou Ergil de alar Keyder'in zmlemesini ondan on yl kadar nce, neredeyse ayn terimlerle, yapm ve ayn sonulara varmt: "lk bata, Gen Trklerin, devletin temel yapsn dei-, tirme gibi bir'niyetleri yoktu. Onlar yalnzca, lkenin mutlak bir padiahn kiisel keyfi yerine yetenekli hkmetler.
3 5 alar Keyder. Trkiye'de Devlet ve Snflar, ss.108-109.

36 Calar Keyder, Trkiye'de Devlet ve Snjlar, s.85.

tarafndan ynetilmesini garanti altna alacak bir anayasann yrrle konmasn istiyorlard." "Hareketleri, mill bir ekonomi gelitirecek ve sonradan birleecekleri mill bir burjuva snf yaratacak radikal bir program ancak devlet gc kllanarak uygulayabileceklerini anladklarnda, bir sekin devrimi {tepeden devrim] haline geldi.", 'Felsefeleri 'tepeden reform' idi. Siyasal programlan ekinciydi ve geri kalm bir mparatorluun moderhletirilmesini c bir kadronun ya da bir (orta) snfn gerekletirebileceini dnyorlard."37 Ne Emre Kongar ne de alar Keyder ve Dou Ergil tarihi olmadklar iin Ittihad ve Terakki Cemiyeti yelerinin hangi snftan geldiklerim, hangi ama iin altklarn, devleti ykmak iin nasl propaganda yaptklarn -ve en nemlisi, brokrat olmadklarn- bilmeyebilir ve kullandklar genel kaynaklar bunlardan bahsetmeyebilir. Bu nedenle de, Kongar'n, Keyder'in ve Ergirin 'zmlemeleri' eksik bilgilere dayanan gzden kam birer hata olarak kabul edilebilir. Ancak, bu dnemin daha etrafl tarihini bilmesi beklenen aratrmaclar da bazen 1908 Devrimi'nin nitelii zerine ok sradan hkmler vermekten kendilerini alkoyamyor^ lar. rnein Trkiye'deki siyasal partiler zerine imdiye kadarki en kapsaml almay, yapan Tark Zafer Tunaya, "1906'da balayan ve 1908'de patlak veren harekettin], Rumeli'deki kinci ve nc Ordular subaylarn tn] ve onlara katlm olan sivil memurlarn rn' olduunu syleyebilmektedir. Dahas, Tunya'ya gre, "'Kltr zayf, kini ok' [Ittihad ve Terakki kua] Abdlhamit rejimini ykmtr. Yktnn yerine ne koyacan bilemeyen, burile yarn arasndaki oktan aalam insanlar, gelecei yaratma
37 Dogu Ergil, "A Reassessment: The Young Turks, heir Politics and Anli-Colonial Struggle," s s . 3 4 , 3 6 ye 4 8 .

programna. sahip deillerdi. Bu bilgisizlie, devleti ve toplumu da balayan basklar da eklenince, deiiklik, bir zlem olmaktan teye gidememi ve dzen, pek az rtula ayn kalmtr." 38 Ittihad ye Terakki Cemiyeti'nin 1908 ncesi yurtd rgtlenmesini en ince ayrntsna kadar inceleyen M. kr Hanlu da son derece ilgin bir ekilde, "Gen Trkler'in tek ortak noktas Abdlhamid'i devirmekti. Bu ama gerekletikten sonra rie yaplacana dair hibir kapsaml programlar yoktu" diyebilmektedir.39 Belki bu rnekler oaltlabilir. Burada vurgulamak istediim nokta, yalnzca amatr tarihilerin deil, akademik tarihilerin de 1908 ncesi ve sonras Trk toplumunu ve Ittihad ve Terakki emiyeti'ni incelerken, baskn ideolojiden ne derili etkilenmi olduklarn gstermek. imdi, daha fazla sz uzatmadan, 1908 Devrimi'nin nasl gerekletiinin hikyesini anlatmaya balayabiliriz. Devrimi, Donald Quataert'in iki ksa makalesinde bahsettii ekilde basit bir ekonomik bunalm ve arkasndan gelen olaylar dizini olarak grmek ok kolaya kaan, bir yol olduu iin, ayn zamanda indirgemeci olan bu yaklam benimsememe -her ne kadar Trk tarihi aratrmalarna yeni bir bak as getiriyor gibi gzkse d e - olanak yok. 4 0 1908 Devrimi tek. bir nedene balanamayacak kadar karmak bir olay. Bu hikye bizi, Devrimle dorudan balants olan vergi ayaklanmalarnn balad 1906 ylndan 1908 yl Aralk ayna -yani, Meclis-i Mebusan'm ald tarihe-

3 8 Tark Zafer Tuaya, "kinci Merutiyet'in Siyasa! Hayatmzdaki Yeri," s.85 vc

88. '

3 9 M. kr Haniolu, "Genesis of the Young Turk Revolution of 1 9 0 8 , " s.300. 4 0 Donald Quataert, "The 1 9 0 8 Young Turk Revolution: Old and New Apprmches," ss.22-29; ve idem, "The Etonomic Climate of the 'Young Turk- Revolution' fa 1 9 0 8 , " SS.D147-D1161.

kadar getirecek. Bu da, Ittihad ve Terakki Gemiyeti'nin son : derece kapsaml olarak 1909 ylndan balayarak siyasette, ekonomide ve toplumsal hayatta gerekletirecei dzenlemeleri ve deiiklikleri iermfeyecei anlamna geliyor. Dev-; rim'in gereklemesiyle herey dzene girmiyor. Dolaysyla, 1908'den I918'e kadar -ve daha sonra- yeni rejimle eskisi arasndaki mcadelenin hikyesi sonraki almalarn konusunu tekil edeceinden, u anda bunlardan da sz edilmeyecek. Tarihsel bir perspektiften bakldnda ok ksa, ama iinde yaayanlara ok uzun gelen, bu-iki yln olaylarna artk bakabiliriz.

1906-1907 Vergi Ayaklanmalar: 1908 Devrimi'ne Giri

KNC BLM

zerinden neredeyse doksan yl gemi olmasna Namen, 1908 Devrimi hl bir esrar perdesi arkasndadr. zellikle, Trkiye'de gl ojan yaygn bir gre gre 1908 Devrimi, Osmanl mparatorluu'nu tmyle kten umutsuzca kurtarmaya ynelik yeniletirme eylemleri zincirinde en son halkay oluturan brokratik bir reform hareketinden baka birey deildir. Gerek Modernleme gerekse Bamllk kuramlarn savunuyor olsunlar, gerek tarihte devamllk gerekse kesinti savlarna inanyor olsunlar, Trk tarihileri hi istisnasz, reform savna sarlmakta ve 1908'le birlikte gerekleen olaylar zincirini 'Merutiyetin lan' ya da .'anayasal rejimin kuruluu' olarak adlandrmaktadrlar. B dnemdeki olaylar, beraberlerinde yle derin toplumsal, siyasal ve ekonomik deiimler getirmitir ki, olay, kelimenin tam anlamyla'devrim' olarak nitelendirmek ve 1908'in hemen ncesiyle sonrasn anlatr ve yorumlarken konuya bu adan yaklamak en dorusu olacaktr. Trkiye'de yerlemi geleneksel tarih anlatm erevesinde 1908 olaylar yukardan aa gerekletirilen brok-

ratik bir reform hareketi olarak grldnden, 'merutiyetin iln' ya da 'anayasal rejimin kuruluu'nun, hem devletin hassas durumunun hem de modernlemenin kanlmazlnn farknda olan bir sivil ve asker brokrasi tarafndan bilinli olarak yrtlm bir plann sonucu olduu fazla sorgulanmadan kabul edilmektedir. stelik, daha da ileri gidilerek, olayn, devletin karlarna zarar veren bir ynetimi devirmek iin gizlilik iinde alan ordu yesi 'ilgili' subaylar tarafndan gerekletirilmi olduu da varsaylmaktadr. Yerleik Trk tarih syleminde 1908 Devrimi'ni 'devleti i dmanlardan ve onlarn dardaki mttefiklerinden kurtarmak' hedefine ynelik ve brokrasi iinden gelen bir eylem olarak tanmlamak olduka yaygn bir alkanlktr. Bu sylemle varsaylan, gidiin kt olduunu gren asker - v e sivil- brokratlarn devleti kurtarma amacyla hareket ettii ve amalarnn batmakta olduu sylenen bu devleti yok olmaktan kurtarmaktan baka birey olmaddr. Bylelikle, 1908'de asker-ve sivil-modernleme yanls brokratlarn rgtleyip uygulamaya koyduu hareketin, 'geleneksel' ve 'ad kalm' bir Saray brokrasisi tarafndan ayakta tutulan, zayflam ve khnemi bir hkmetin kmesine neden olduu, onun yerine ada bir Trkiye grnmn benimsemi 'aydnlanm' bir rejim getirdii ne srlmektedir. Bylesi bir grte, deiimin, hibir halk destei olmakszn gerekletii sonucu da ortaya kmaktadr. Brokratik yozlamann ve Sultan Abdlhamid'in gizli polisinin aydnlar zerinde kurmu olduu amansz denetimin neden olduu genel huzursuzluun betimlenmesi dnda, gerek anlamda kapsaml devrimci etkililiklere yol am olabilecek nedenler hakkmda hibir belirti sunu mama ktadr. stelik bu gr, 198 ncesi iki yllk devrede meydana gelen yaygn, kitlesel huzursuzluklar ile mtlkiyeti reji-

min k arasndaki balanty, artc bir biimde grmezden gelmektedir. Devrim ncesi Trkiye'deki kitlesel huzursuzluklarn tarihi hl yazlmay beklemektedir. Tplmsa, siyasal ve ekonomik huzursuzluun tarihine kar ilgisizlikle balantl olarak, devrim ncesinde olduka tehlikeli bir boyuta ulaan ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin rejim aleyhtar kkrtma hareketleri hakknda hibir zmleme yaplmam olmas da ilgintir. Tm bunlarn sonucu olarak, devrim ncesi dnemde Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin zmlemesi yaplrken, allagelmi -sorgulanmayan- tarih stratejilerinden birisi kullanlr: Ya Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin nemi btnyle inkr edilir ya da Ittihad ve Terakki Cemiyeti yeleri siyasi sahnenin dnda tutularak ey lemlerdeki rolleri azmsanr. Ittihad ve Terakki Cemiyeti yelerinin eylemlerdeki rollerinin azmsanmasnda bu yelerin bir ksmnn Trkiye dnda bulunmalar ve devrimci propaganday yurt dndan ynetmi olmalarnn pay byktr. Ittihad ve Terakki Cemiyeti yeleri, Trkiye inde ya da dnda eylemlerini srdrm olsalar da geleneksel tarih yazm tarafndan, zne deil de, aksesuar gibi betimlenmekte, yasad etkinliklerde bulunan 'modernlemeci' subaylarn emri altndaymlar gibi gsterilmektedir. Oysa durum tam tersidir. 1904 Baharna gelindiinde, vergi yk,, krsal kesimde kyller, kasabalarda zanaatkarlar ve esnaf, ehirlerde ise tccarlar iin dayanlmaz bir hal alm bulunuyordu. Buna bir de vergi toplamakla ykml mltezimlerin keyf agzllkleri eklenince durum vergi mkellefleri asndan iyiden iyiye zorlayordu.1 Bu dnemde, bir eit gelir ver1 zellikle Anadolu'nun dousunda yaayan halktn mltezimlerden ektikleri konusunda etrafl bir rapor iin bkz., N o . 1 3 6 , Konsolos Tbomas H. Norton'dan Dileri Bakan Yardmcs Francis B. Loomis'e, Harput, 13 Ekim 1904, T-579, Despatchcs fivm United States Consuh in liarput, 1895-1906, Mik-

37

gisi olan -temett'nn, rnein zmir'de toplanmas bir takm sorunlar dourmu, verginin toplanmas sresiz askya alnmt.2 Benzer olaylar -bu kez tepki adann yerel "Yunan halkndan gelse de- 1905 ylnn ubatnda Midilli'de de grld.3 Hayvanat- Ehliye Rsumu'nun kaldrlmas isteiyle -baka birok yere ek olarak- 25 Mart 1905'de Ikodra'dan, 13 Nisan 1905'de Basra'dan ve 28 Haziran 1905'de Trablusgarb'den stanbul'a telgraflar gelmiti. ahsi Vergi'nin kaldrlmas isteiyle de -rnein, 14 Ocak 1906'da Kastamonu'dan ve 13 Eyll 1906'da Necid'den- Bab- li'ye telgraflar ekilmiti.4 Hem toprak aalarna hem de mltezimlere ar bir biimde borlanm olan kyl tam anlamyla dar boazdayd. Dou vilyetlerindeki durum ylesi bir yoksulluk ve sefillie nede,n olmutu ki, ok sayda kyl, ehir ve kasaballarn yardmyla geinebilmek midiyle kylerini terk etmeye balamt.5 Gelecek hasatta evinde kalp kalmayaca bile belli olmayan kyl topram ekip ekmeme konusunda

rofiln 1, Cilt 1 ( 2 7 Eyll 1 8 9 5 - 4 Ocak 1 9 0 5 ) iinde. Raporun devam iin bkz., No.154, Thomas H. Norton'dan Dileri Bakan Yardmcs Francis B. Lmis'e, Harput, 2 3 Mays 1905, T-579, Despatches from United States Consuls in Harput, 1895-1906, iinde. 2 ' / Mikrofilm 1, Cilt 2 ( 5 Ocak 1 9 0 5 - 2 Austos 1 9 0 6 ) ' Cotrespondence Respecting Asiatic Turkey, 1905, Erzu-

KO. 4 2 4 / 2 0 8 , Bakonsolos Cumberbatch'den Sr Nicholas O'Coor'a, zmir, 2 6 Mart 1 9 0 5 , Further N o . 8 6 6 4 , s.40 iinde; ve Muammer Demirel, kinci Merutiyet ncesi rum'da Halk Hareketleri, s.10.

EO. 4 2 4 / 2 0 8 , Bakonsolos Cumberbatch'den Sir Nicholas O'Conor'a, izmir, 2 8 Mart 1 9 0 5 , Further Correpondence Respecting No.8664, s.40 iinde. Asiatic Turkey, 1 9 0 5 , Hareketle'i,

4 5

Muammer Demirel, ikinci Merutiyet s.ll.

ncesi Erzurum'da

Halk

EO. 4 2 4 / 2 0 8 , Konsolos Muavini Tyrrell'den Sir Nicholas O'Conor'a. Van, 2 0 Mart 1 9 0 5 , Further Correpondence Hareketleri, s.9. Respecting Asiatic Turkey, 1905, No.8664, Halk s.43 iinde; ve Muammer Demirel, kinci Merutiyet ncesi Erzurum'da

karara varamyor, bu belirsizliin yaratt huzursuzluktan tarlasn brakp gitme dncesi douyordu. Gelecek yln borlan iin ipotek altna girmi olan insanlar yarnlarndan kuku duyuyorlard. Hasat zaman geldiinde, rn kyly beslemek yerine toprak aas ve mltezimlere gidiyordu. Srekli artan vergiler, durumu iyice ekilmez bir hale getirmiti.6 Grg tanklarnn anlatmyla, ehirler ktlk ve paraszlktan kyordu. Tieariet durmu, alk bagstermiti. 1906'da balayan byk apl ayaklanmalarn arifesinde "ehir a, ky a, ordu a ve plakt."7 Vergi ayaklanmalar olarak bilinen ve 1906 ylnn balarnda patlak veren olaylarn en nemli nedeni, Hkmet'in, biri kiilerden alnacak 'ahsi Vergi,' dieri de hayvanlar zerine konulan 'Hayvanat- Ehliye Rsumu' adnda iki yeni vergi toplama kararyd.8 Hkmetin yeni vergileri tpla-

EO. 424/208, Konsolos Muavini Tyrrell'den Sir Nicholas O'Conor'a, Van, 2 0 Malt 1905, Further Correspondence Respecting Asiatic Turkey, 1903, No.8664, s.43 iinde.Ayrca bkz., No.136, Konsolos Thomas H. Norton'dan Dileri Ba, ka Yardmcs Francis B. Loomis'e, Harput, 13 Ekim 1904, T-579, Despalches frcrh United States Consuhin 1 8 9 5 - 4 Ocak 1 9 0 5 ) iinde. Harput, 1895-1906, Mikrofilm 1, Cilt 1 (27 Eyll

Mnip Yldrgan, " 1 9 0 4 [sic] Erzurum syan Hatralar," s.27.. ekilen ktl, v boyutlarn ciddi bir biimde arttran bir baka neden de 1 9 0 5 - 1 9 0 6 knn allagelmiten ok daha souk gemesiydi. Musul'da 1 9 0 6 Ocak aynda Dicle nehri donmu, s Sivas'ta -32C'ye kadar dm, souktan Bakale, Van, Mamuret-el-Aziz, Badad, Sivas, Amasya, Darende, Konya ve Erbaa'da insanlar donmutu ("tlhiver & Van," Tle Levant Herald and Eastern Express, 23 Ocak 1906, s.2; "Morts de froid," Tle Levant Herald and Eastern Express, 2 5 Ocak 1906, s.2; "llhiver en province," The Levant Herald and Eastern Expttss, Express, 5 ubat. 26 Ocak 1906, s.2; "Uhiver," The Levant Herald and Eastern 1906, s.2;, ve "Uhiver," The Levant Herald and Eastern Expnss,

10 ubat 1906,.

s,2). K Makedonya'da da ok iddetli gemekteydi. skb'te yakacak'sknts bagstermi, kmrn okkas oiki Paraya; odununki ise sekiz Kurusa kadar ykselmiti ("Les Provitces: Iihiver," The Levant Herald . mu, 2 9 Ocak 1906, s.2). 8, Mnip Yldrgan, " 1 9 0 4 [sl,l Erzurum syan Hatralar," s.27. Yalnzca koyundan alnmakta olan 'Anam Vergisi' 4 Austos 1903 tarihinde kaldrlarak, yerine tm ehli hayvanlar iine alan 'Hayvanat- Ehliye Rsumu' ve yine 4 and Eastern Exp-

ma giriimiyle birlikte, lkenin her yerinde sivil itaatsizlik eylemleri dzenlenmeye baland. B hareketlerin ilki, Anadolu'nun dier kasabalarndan Abdlhamid rejimi tarafndan srgne gnderilmi kimselerin youn olmas dnda hibir fark olmayan Kastamonu'da balad. 1906 Ocak ay sonlarnda Kastamonu'da yaplan belediye seimleri, dzene kar duyulan honutsuzluun davurumu iin nemli bir frsat oluturdu. Vilyet her zaman ld gibi halka ak yerlere, belediye meclisi yelerinin seimi iin ilnlar ast. Ama ehir halk, vergilendirme ve harcamalar zerine- hibir denetimleri olmad, bu nedenle de seimin anlamn yitirdii gerekesiyle ilnlar dikkte almayarak seimi boykot etti. Seimleri protesto etmelerinin nedenlerini aklamak zere yerel askeri komutana delege yollayan Kastamonulular, askeriyeden belediyenin harcamalarn kontrol etmesini istediler. Ayrca, parann nasl ve nereye harcandn bilmeleri iin, kendilerinin seecei gvenilir kiilerin belediye meclisine seilmesini talep ettiler. Halk ncelikle, ahsi Vergi'den ikayetiydi. zellikle, vilyetteki tm yksek rtbeli devlet memurlarnn vergiden muaf olmas dolaysyla, kendileri de vergi demeyi reddediyorlard. Hereydert ok, olduka varlkl olan Kastamonu Valisi Enis Paa'nn tek kuru bile vergi demiyor, olmas ehirde rahatszlk yaratyordu. Kastamonu halknn temsilcileri, en varlkl kii olarak, ehrin tm ahs vergilerinin toplamn Enis Paa'nn demesini istiyorlard. Asker

Austos 1 9 0 3 tarihinden balayarak, ehir ve kdy halk ayrt edilmeksizin, herkesin gelir dzeyine gre alnmak zere 'ahsi Vergi' konulmutu (Babakanlk Arivi, YM, Nr.11-440 ve N r . l l - 4 3 8 ' d e n nakleden. Muammer Demirel; ikinci Merutiyet ncesi Erzurum'da, Halk Hareketleri, s.lO). 'Hayvanat-! Ehliye Rsumu' hakknda daha etrafl bilgi iin bkz., "Hayvanat- Ehliye Rsumu," Mehmed Zeki PakAm, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, ss. 7 8 3 - 7 8 4 . 1,

komutan bu sorunlarn kendi grev alanna girmediini ve sivil brokrasiyle ilgili olduunu syleyerek meseleye karmay reddediyordu. Kastamonu'daki tm ticar faliyetleri temsil eden tuziki esnaf ve zanaatkarn imzasn tayan bir dileke/telgraf bir hafta nce merkez hkmete -stanbul'a^ gnderilmi, fakat her zaman olduu gibi, Saray dilekeyi dikkate almamt.9 Talepleri cevapsz braklnca, 21 Ocak'ta, yaklak be yz kiilik bir topluluk Vilyet Kona'nn nnde gsteri dzenlemi, sonra da Telgrafhane'ye doru yrye geerek binay ele geirmiti. Saray'a, vergilerin kaldrlmas taleplerini yineleyen telgraflar eken kalabaln says akama doru drt bin kiiyi bulmutu. Bu kitle gsterisinde, hem Mslmanlar hem de Ermeniler birlik iinde hareket ediyorlard. Halk, sabahn ilk saatlerine kadar Saray'dan taleplerine bir cevap gelmesi iin umutsuzca bekledi. Vali Enis Paa olaylardan ylesine korkmutu ki, gn boyunca bulnduu yeri terle edemedi. Ertesi gn iki polis memuru Telgrafhane'ye girmeye ahtlarsa da, biri yakalanarak esir alnd, dieri de kamay zor da olsa baard.10 ehrin ileri gelenlerinin de destei ile, halkn Telgrafhan'yi igali tam on gin srd. Bu on gn boyunca, isteklerinin kabul edilmesi iin merkez hkmetle srekli balant kurmaya altlar. 31 Ocak gn, Mslman, Ermeni ve Rumlar'dan oluan byk bir kalabalk, tekrar Telgrafhane nnde toplanarak, konan ek vergilerin kaldrlmas ve Vali ile Defterdar'n grevden alnmas iin yeniden gsterilere balad. Kalabala destek vermek amacyla, dkkn ve iyerleri de gn boyu kapal kald.11

"Kastamonu'da Hareket-i ihtillkrane," ss.64-66.

10 "Kastamonu'da Hareket-i htillkrane," ss.65-67; 11 "Kastamonu'da Hareket-i htillkrane," s.69; vc Ziya Demittilu, nu Valileri, 1 8 8 1 - 1 9 0 8 , s.87. Kastamo-, \

Ayaklanmann nderlerinden biri saygnlyla Kastamonulularn gvenini kazanm olan Hakim Esad Efendi idi. Esad Efendi ve onun gibi Kastamonu'ya, srlm bir ka aydn hareketi dikkatle planlam ve Kastamonu Asker Kumandan Ali Rza Paa ile nceden grerek* hem hareket iin onay hem de kendilerine kar kuvvet kullanlmayacana dair sz almt. Vali Enis Paa, yeni oluan bu hareketi renir renmez asker komutan ve polis efini ararak, kalabal datmalarm, sonra da olayn nedeni ve olay dzenleyenler hakknda bilgi toplamalarn istedj^Her ikisi de ellerindeki kuvvetlerin zayflm ve bir asker bastrma hareketinin sorumluluunu zerlerine alamayacaklarn gereke gstererek Vali'ye itiraz ettiler.12 Soruna askeri bir zm bulamayacan anlayan Enis Paa, bu sefer ehrin ileri gelenlerini toplayarak, olaylar bastrmada nfuzlarn kullanmalarn syledi. Bu ileri gelenler arasnda Belediye Meclisi yelerinden Namk Efendi, eyh Ataullah Efendi, eyh Ziyeddin Efendi, Said Hemdem Dede, Merdane Efendi ve Kastamonu Mfts Mehmed Emin Efendi vard. 13 Enis Paa'nn kalabalkla konumalarn istemesi zerine, durumu normale dndrmeye alarak, ayaklanmann temsilcileriyle grmeyi baaran ehrin ileri gelenlerine, halen srmekte olan gsterilerin yalnzca vergilerin kaldrlmas iin deil, ayn zamanda Vali ve birtakm yksek rtbeli memurlarn grevden alnmalar iin yapld sylendi. syanclar, kendileriyle grmeye gelen heyeti, Vali'nin grevden alnmasna ilikin Sultan'a gnderdikleri dilekeye imza atana kadar rehin aldlar.14 Telgrafhane'nin igali halkn sabahtan akama kadar Vali'nin grevden alndna

12 Ziya Demirciolu, Kastamonu Valileri, 1 8 8 1 1 9 0 8 , s.87-88. 13 Ziya Demiciolu, Kastamonu Valileri, 1 8 8 1 - 1 9 0 8 , s.87; ve "Kastamonu'da Hareket-i htillkrane," ss.68-69. monu Valileri, 1881-1908, s.89: . 14 "Kastamonu'da Hareket-i htillkrane," ss.68-69; ve Zya Demirciolu, Kasta-

ilikin emrin gelmesini bekledii bir gn daha srd. Sonunda Vali ve Defterdar'm grevden almmalanna ilikin istekleri gerekleti: I ubat akam, Ali Rza Paa Saray tarafndan Telgrafhane'ye arld ve kendisiyle yaplan grmeden sonra, Saray Vali Enis Paa'nn azline karar verdi.15 Hkmet Ali Rza Paa'y vekleten Valilie atad. Halk, haberin yaylmasn alklarla karlad ve gecenin ge saatlerine kadar elde ettii baary kutlad. 16 ) 2 ubat'ta greve balamasyla birlikte Ali Rza Paa, hakknda sylenti km rveti memurlar grevden almaya balad. Hkmet, Paa'dan ayaklanmay karanlar hakknda bilgi toplamas ve soruturma amasn istediyse de, Ali Rza Paa meselenin zerine gitmeyi reddederek grevinden istifa etti; nk, Ali Rza Paa bdlhamid'in mutlakiyeti rejiminin iddetle karsnda yer alyor ve baskc ynetime daha fazla alet olmak istemiyordu.17 Hkmet evreleri Kastamonu'nun vergilerden honut olmayan dier illere de rnek olacann farkndayd. Gerekten de lkenin dier blgelerinde de benzer olaylar bagstermey balamt. Sinop'ta birka bin kiilik bir grup, Kaymakamlk'a yrm, Telgrafhane'yi igal etmi ve Sinop Kaymakam'n istanbul'a gitmekte olan bir gemiye zorla bindirmiti.18 Musul'da da Ocak ay sonuna doru, yine

15 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'da Sir Edward Grey'e, stanbul, 13 ubat . 1906, Further Correpondence nu Valileri, 1881-1908, s.90. 16 "Kastamonu'da Hareket-i htillkrane," s.69; ve Ziya Demirciolu, Kastaru)nu Valileri, 1881-1908, ran 1906, s.910.' 17 Ziya Demirciolu, Kastamonu Valileri, 1881-1908, 1906, Further Correpondence ss.91-93. s.90. Aynca bkz., "A Kerzonde," Pro Armenia, 5 HaziRespecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.8 iinde; "Kastamonu'da Hareket-i ihtillkrane," s.69; ve Ziya Demirciolu, Kastamo-

18 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, stanbul, 13 ubat Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.8, iinde; "Kastamonu'da Hareket-i htillkrane," s.68; ve Iurii Ashotovich Petrosian, Sovyet Gzyle Jn Trkler, s.236.

vergi toplanmas yznden bir ayaklanma patlak verdi.19 Ancak, Kastamonu olaylarndan sonra en nemli ayaklanma ubat 1 9 0 6 ' d a E r z u r u m ' d a oldu. Halk zaten 1902'den beri Vali Nzm Paa'nm acmasz ynetimi altnda eziliyordu. Toplad vergileri vilyetin gereksinimleri iin kullanacana, toplamn %25'ine yakn bir blmn stanbul'a gnderiyor, karlnda da mutlakiyeti rejimden kiisel karlar salyordu.20 ahs Vergi ve Hayvanat- Ehliye Rsumu'nun aklanmas Erzurum'da da barda taran sn damla oldu. Vergilere en iddetli tepki ehrin varlkl kesimini temsil eden tacirlerden geliyordu. Bunlar, "Byk ba hayvanlar iin de, insanlar iin de koyun gibi vergi Verelim, ama bu paralar nereye gidiyor? te; askerin ayanda don yok, k grnyor. te; memur a, sefil ve paraszlk yznden hrszlk yapyor. te; asayi yok. Ticaret durdu. Rahat yok. ite; bak kemie dayand. Evet; verelim, verelim ama, bunun nereye; gittiini hi sormayalm m?" diyordu.21 rgtlenen Erzurumlular 'dededen kalma' bir ynteme bavurdular: Bir 'Mazhar- Umumi' yaplmas fikri ortaya kt. Mazhar- Umumi iki- satrlk bir arzuhalden baka bir ey deildi. Mahalle mahalle btn ehrin ya onsekiz ile yetmi arasndaki tm erkekleri, hazrlanan defterleri ayn ayr imzalayacaklar ve iki 'satrlk' arzuhal ile bu defterleri Vali'ye sunacaklard. Arzuhalde u iki madde vard: "(1) Erzurumdan her ne suretle olursa olsun bundan sonra s19 F.O. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'ConoT'dan Si Edward Grey'e, tstanbul, 13 ubat 1906, Frther Correspondence Respecting Asiatic Turkey, No.8984, s.8 iinde; ve "Les evercments d'Erzerom," Pro Armetua, 20 Kasm 1906, s.997. 20 Mehraed Nusret, Tarihe-i Erzerum Yahut Hemehrilere Armaan, s.38. "taradaki valiler, mutasarrflar, kaymakamlar, defterdarlar, muhasebeciler, tnal'mdrleri, jandarmalar, hatta orduya mensup mfrezeler, hep para ile meguldler" (Mnip Yldrgan, "1904 [sic] Erzurum syan Hatralar," s.27). 21 Mnip Yldrgan, " 1 9 0 4 [sicj Erzurum tsyam Hatralar," s.28.

44

tanbul'a para gnderilmeyecek; btn mahalli ihtiyalara ve ordunun ihtiyalarna sarf olunacaktr. (2) Hayvanat- Ehliye ve ahsi Vergi kanunlarndan bu hudut mntkas istisna edilecektir." Toplanan defterler ve iki maddelik arzuhal, Erzurum esnafndan on temsilci araclyla Vai'ye sunuldu ve yeni vergilerle Hicaz Demiryolu iin alnan ek verginin kaldrlmas istendi.22 Vali Nzm Paa halkn isteklerini dikkate alacan sylediyse de bunun tam tersini yapt: 2 Mart'ta istanbul'a bir telgraf gndererek, bir ka kkrtcnn yeni vergiler aleyhine halk ayaklandrdn, fakat gereken btn nlemin alndn bildirdi.23 Alnan nlemleri btnyle desteklediini vurgulayan Hkmet Nzm Paa'ya 12 Mart 1906'da gnderdii telgrafla her iki verginin de toplanmas iin gerekenin yaplmasn emretti. 24 stanbul'dan istekleri dorultusunda cevap alamayan Erzurum'un belli-bal celepleri ve Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin yerel yeleri, 'Can Veren' ad altnda rgtlenip, merkez hkmetin yerel temsilcilerine kar radikal bir hareket balatma karar aldlar,25 Erzurum'daki vergi ayaklanmas bandan beri dier ehirlerdeki ayaklanmalara gre hem daha iyi rgtlenmi, hem de daha geni bir kitleye yaylmt. Halk, Vali'nin grevden alnmasn istemekteydi. Esnaf, halka destek olmak

22 Mnip Yldrgan, " 1 9 0 4 [sic] Erzurum syan Hatralar," s.28; Barutuzade Sevk, "Erzurum Valisi Nzm. Paa'nn Zamannda Olan Vukuat Hatras," ss.268-269; Mehned Nusret, Tarilce-i Erzerum Yahut Hemehrilere Armaan, s.58; ve "A Kerazonde," Pro Armenia, 5 Haziran 1 9 0 6 , s.910. 2 3 Mehned Nusret, Tarihe-i Erzerum Yahut Hemehrilere Armaan, s.58. 2 4 Babakanlk Arivi, BEO, Erzurum Gelen, 7 ubat 1 3 2 1 / 1 2 Mart 1 9 0 6 tarih ve Nn208456'dan nakleden, Muammer Demirel, kinci Merutiyet ncesi Erzurum'da Halfc Hareketleri, s.22. 25 Mehned Nusret, Tariitcc-i Ermm Yahut Hemehrilere kaynaklarda bu isim 'Can Verir' olarak gemektedir. Armaln, s.59. Ayrca bkz., "Les tvenemeits d'Erzeroum," Pm Armenia, 2 0 Kasn 1 9 0 6 , s.998. Baz

iin dkkn kapatma eylemi balatt. ehir halk Saray ile dorudan iletiim kurabilmek iin 13 Mart'ta Telgrafhanemi igal etti.26 Vali, Erzurum Mftsnden halk yattrmasn istediyse de, Mft buna yanamayarak, vergilerin zaten islm'a da aykr olduunu ve ayaklanmann meru olduunu belirterek, siyasal otoriteyi inedi ve halka katld.27 Olaylar sresince, Erzurum'daki asker birlikler, stlerinin ve Vali'nin emirlerine uymadlar ve dolaysyla, isyan bastrmak iin hibir giriimde bulunmadlar.28 18 Mart dolaylarnda yine protesto gsterileri yapld ve vergilerin kaldrlmas iin Saray'a ok sayda telgraf ekildi.29 Nfusun genelinde en ok rahatszlk yaratan vergi Iahs Vergi' idi. Bu verginin herkes tarafndan reddedilmesinin balca nedeni, verginin toplanmasnda eitlik -ve hakkaniyet- prensibinin gzetilmemesiydi. Vergi mkellefleri gruba ayrlp, deyecekleri vergi miktar da drt yz, iki yz ve otuzbe kuru olarak belirlenmiti. Buna gre, vergi yknn ounun yoksullara decei ve zenginlerin, kendi olanaklaryla kyaslandnda, ok dk oranda vergi deyecei ortadayd. 30 B verginin yaratt gergin; hava
2 6 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Cnor'a, Erzurum, 2 9 Mart 1 9 0 6 , Further Correspondence iinde. 2 7 Mehmed Nusret, Trihe-t Erzerum Yahut Hemehrilere 1 9 0 6 ) , s.4'den nakleden, H. Zafer Kars, Belgelerle Anadolu, s.27. 2 8 Mehmed Nusret, Tarihe-i E rzerum Yaltut Hemehrilere Armaan, s.60. 2 9 . EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Cnor'a, Erzurum, 3 Nisan 1 9 0 6 , Further Corresponence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.19 iinde; ve F.O 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Ftrtfer Correspondence iinde. 3 0 E O . 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 2 0 Mart 1 9 0 6 , Further Corresponence
1

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s. 16 Armaan, s.60; Yusuf

Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, 1/1, s.338; ve Mechveret, N o . 1 8 2 (1 Arahk 1908 Devrimi ncesinde

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.34

Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s. 17

iinde.

ehrin Mslman nfusu ile Ermenileri bir araya getirdi. stanbul'dan hl olumlu bir cevap alnmadndan, Vilyet Kona nnde byk bir gsteriyi birlikte rgtlediler. Halk Vilyet Kona'na giderken, hkmetin duvarlara astrd yeni vergiler hakkndaki afileri de yrtyordu.31 25 Mart'ta Erzurum'da vergilerin kaldrlmas ile yakndan ilgilenen onbe kadar tccar ve celep, Kapalar kuyumcularndan Hac Akif Aa bakanlnda Tebriz kaps yaknlarndaki Tophaneli Han'nda bir toplant yapt. Toplantda, halkn yoksul durumunun gznne alnarak ahs Vergi ve Hayvanat- Ehliye Rsumu'nden affedilmesini Hkmet'ten isteyen bir telgrafn ekilmesi kabul edildi. Saray' hayli endielendiren bu telgraf sonucu Vali'ye olayn bastrlmas iin emir verildi.32 28 Mart'ta Vali'nin grevden alnmas istei yinelendi ve Erzurum'un tm dkknlar kepenk indirdi; ne esnaf, ne tccar, ne de i sahipleri dkknlarn, tezgahlarn amad. Okullarn da kaplar kilitli kald. Memurlar bile grevleri bana gitmediler. Protesto gsterilerinin srd on gn boyunca ehrin kontrol btnyle halkn eline geti ve devlet otoritesi fiil olarak ortadan kalkt.33

31 F.O. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 2 0 Mart 1906, Further Correpondence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s. 17 iinde. 2 0 Mart 1 9 0 6 tarihinde stanbul'dan gelen telgrafta hl vergilerin toplanmas iin Vali'ye emir verilmekte idi (Babakanlk Arivi, rade-i Hususi, 2 4 Muharrem 1 3 2 4 / 2 0 Mart 1 9 0 6 ve Nr.103, Babakanlk Arivi, BHO, Erzurum Giden, Nr.2090)8'de nakleden Muammer Demirel, kinci Merutiyet ncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, s.25). 3 2 Mehmed Nusret, Tarihe-i Erzerum Yahut Hemehrilere Armaan, 1906, Further Correpondence ss.59-60.

3 3 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 3 Nisan Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.19 iinde; EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1906, Further Correpondence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , ss.34-35 iinde; Mnip Yldrgan, " 1 9 0 4 Isicj Erzurum isyan Hatralar," s.29; ve Barutuzade evki, "Erzurum Valisi Nzm Paa'nm Zamannda Olan Vukuat Hatras," s.270.

Bu srada, Telgraf ve Posta Bamdr ve ayn zamanda yasad 'Can Veren' rgtnn yesi olan Subhi Bey, Vali'nin Hkmet'le haberlemeyi srdrrken gerekleri saptrdn, olaylar olduundan kk gsterdiini ve Erzurum halknn kendisinin grevden alnmasna ilikin isteklerinin yerine getirilmemesini istediini, nk bunun ynetime kar yeni hareketlere neden olaca yolunda Hkmet'e baskda bulunduunu tesbit edince, Nzm Paa'nn zel telgraf hattn keserek, Vali'nin stanbul ile grmesini engelledi. Vali'nin bu tutumu kamuoyuna yansynca Nzm Paa gz hapsine alnd ve bulunduu yerden ayrlmasna izin verilmedi.34 Verginin kaldrlmasna ilikin saysz dilekenin, ehrin nfusunu temsil eden tm gruplar ve sz geen tccarlarca imzalanm olmas ve stanbul'a gnderilen telgraflarn hi de azmsanmayacak maliyetinin hemen bu tccarlarca karlanm olmas, merkez hkmetin durumun ciddiyetini kavramasn salad.35 stanbul'da durumun vahameti zerine yaplan Heyet-i Vkela zel toplantsnda ayaklanmalara kar sert nlemler alnmas kararna varld. Hkmet Erzincan'daki Drdnc Ordu Kumandan Mir erke Mehmed Zeki Paa'ya becerikli ve gvenilir bir komutann emri altnda Erzurum'a birlik gndermesini, gerekirse kuvvet kullanlarak ayaklanmann bastrlmasn ve elebalarmm tutuklanmas-

14 Mnip Yldrgan, "1904 /sic/ Erzurum syan Hatralar," s.30, ve Mehmed Nusret, Tarihce-i F.rzcrm Yahut Hemehrilere Armaan, s . 6 1 . Ayrca bkz.. 1886-1906, No. 198, Konsolos Milo A. JevVit'den Dileri Bakan Yardmcs na, Sivas, 13 Nisan 1906, T-681, Despatches [rom United States Consd."; m Sivas, Mikrofilm 2, Cilt 2 ( 1 6 Mart 1895-7 Austos 1 9 0 6 ) iinde. 35 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Further iinde. Correspondence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 3 5

m emretti. 36 Ancak, mutlakiyeti hkmetin gz nnde bulundurmad, asker birliklerde ksmen subaylarn, fakat byk ounlukla erlerin, rejimden duyduu honutsuzluktu.37 Mehmed Zeki Paa durumu deerlendirerek Erzurum'a gitmeyi reddetti.38 aresiz kalan Hkmet, halk yattrmak iin Nzm Paa'y grevden alarak Diyarbakr Valilii'ne, Diyarbakr Valisi Mehmed Ata Bey'i de Erzurum Valilii'ne atad.39 Hkmet'in bundan baka aresi yoktu: Erzurum halk isyan hareketine lml bakan askerlere o kadar gveniyordu ki askerlerin kendilerine hibir surette ate amayacaklarna inanmt.40 Rahatszln derecesi, halkn hkmet politikalarn eletirmeyi srdrmesi ile gittike artyordu. ikyetler, baz memurlarn yksek maalarndan, halkn parasnn ar-ur edilmesine ve genelde yerleik dzenin temelden

36 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'clan Sir Edward Grey'e, stanbul, 9 Nisan 1 9 0 6 , Further Correpondence Respecting Asiatic Turkey; N o . 8 9 8 4 , s s . 2 3 - 2 4 s.61.. iinde; ve "A Kerazonde," Pro Armenia, 5 Haziran 1 9 0 6 , s.910. Ayrca hkz., Mehmed Nusret, Tarihe-i Erzerum Yahut Hemehrilere Armaan, ziran 1 9 0 6 , Further Correpondence 6 2 iinde. 3S Mehmed Nusret, Tarihe-i Erze um Yahut Hemehrilere Armaan, 1906, Further Correpondence s.61. 37 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 15 HaRespecting Asiatic Turfccy, N o . 8 9 8 4 , ss.61-

.39 EO. + 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'dat Sir Edward Grey'e, stanbul, 9 Nisan Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.24 iinde; Mahmud Nedim Ulusalkul, Istibdad Aleyhinde Trk Ulusunun lk Hareketi: Erzurum ihtilli, s. 17; Mnip Yldrgan, " 1 9 0 4 fsicj Erzurum syan Hatralar,'' s.31; Mehmed Nusret, larihe-i Erzerum Yahut Hemehrilere Armaan, s . 6 l ; lurii Ashotovich Petrosian, Sovyet Gzyle J Trkler, s.238, vc No. 198, Konsolos Milo A. Jewitt'de Dileri Bakan Yardmc'na, Sivas, 13 Nisa .1.906, T6 8 1 , Despatches from United States Cosuls in Sivas, 1886-1906, Tur Erzeroum," Pro Armenia, 5ubat 1 9 0 8 . S . 1 2 3 0 . 4 0 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Further s. 60. Correpondence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 3 5 Yc)ut Hemehrilere Armaan, iinde; ve Mehmed Nusret, Tarihe-i Erzerum Mikrofilm 2, Cilt 2 ( 1 6 Mart 1 8 9 5 - 7 Austos 1 9 0 6 ) iinde. Ayrca bkz., "Le Mouvemcnt

eletirisine kadar varan bir eitlilik gsteriyordu. 1905'te Rusya'da meydana gelen olaylara gndermeler yaplrken, Makedonya'da Batl devletlerce kurulan ekonomik denetimin Erzurum'da da kurulmas ynnde istekler de ifade zemini buluyordu. 41 Daha zel olarak, Erzurumlularn bu gnlerde imzalad bir dilekede, halkn eitli vergilerden muaf tutulmas isteinin yarara, Ermenilerden alman Bedel-i Askeriye Vergisi'nin azaltlmas, Hamidiye Krd birliklerinin lavedilmesi, Hkmet tarafndan mteahhitlere ve askerlere maa yerine verilen senet ve kuponlarn denmesi ve son olarak, yerel memurlarn hareketlerinin ve Vilyet Btesi'nin sk denetim altna alnmas isteniyordu.42 Mehmed Ata Bey gelinceye kadar Valilik grevini Nzm Paa'dan devralan Drdnc Ordu Topu Mfettii Ferik evket Paa'nn vergilerin 'imdilik' kaldrldn ilan etmesine ramen olaylar devam etti. 43 stanbul Hkmeti'nin btn bu eletirilere yant, huzursuzluun nedenlerini incelemek zere Erzurum'a ura-y Devlet yelerinden Mustafa Bey ve eski Mu Mutasarrf Hsn Bey'den oluan bir heyet yollamak oldu. Heyetin en nemli grevi ahs Vergi'yi demeyi reddeden halk yattrmakt. Ancak, olaylar yerinde incelemek zere stanbul'dan gelen heyete Bayburt'tan Erzurum'a kadar getikleri her ky ve kasabadan Hayvanat- Ehliye Rsumu ve ahs Vergi'nin kaldrlmas yolunda verilen dilekelerden anlalyordu ki, bu olay yle kolayca yattrlacak gibi deildi ve heyetin stanbul'a gn41 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Further C'orrespoidence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 3 5 iinde. 4 2 A. M. Valuyskiy, "jn Trk Hareketi ncesindeMoskova Arivi Belgelerine GreDou Anadolu'da Ayaklanmalar," s. 138. 4 3 Muammer Demire], kinci Merutiyet ncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, kuat Hatras," s.271. s.27; ve Barutuzade evki, "Erzurum Valisi Nzm Paann Zamannda Olan Vu-

derdii rapora gre kesinlikle tek bir merkezden ynetiliyordu.44 Daha nce Diyarbakr Valisi olan Mehmed Ata Bey 3 Mays'ta Erzurum'a geldi.45 Vali grevine, vilyet memurlarnn ve askerlerin maalarn deyerek ve rvet yiyen memurlar grevden alarak balad. Daha sonra, halkn demeyi reddettii vergileri toplama emrini verdi. 46 Tm bunlara ek olarak, devrimci ayaklanmay bastrmak iin elebalar hakknda kovuturma balatt.47 istanbul'dan verilen kovuturma emrinde ayaklanmann tek bir merkezden -Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Paris'teki merkezinden- ynetilmekte olduuna dikkat ekilerek, soruturmann bu ynne zel-

4 4 "Nouvelles d'Orient," Pro.Armenia, Tarihe-i Erzeruni Yahut Hemehrilere

2 0 Mays 1 9 0 6 , s . 9 0 8 ; Mehmed Nusret, Armaan, s.62; ve Babakanlk Arivi,

BEO, Erzurum Giden, Nr.208456'dan nakleden, Muammer Demirel, kinci Merutiyet ncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, s.28. 4 5 "Lettre Erzeroum," The Levat Herald and Eastern Express,-17. V Mays 1906, s,2; "A Erzeroum," .Pro Armenia, 5 Austos 1906, s.942; H. Zafer Kars, Belgelerle 1908 Devrimi ncesinde Anadolu, s.29; ve Barutuzade evki, "Erzuruu Valisi Nzm Paa'nn Zamannda Olan Vukuat Hatras," s . 2 7 1 . 9 Ocak 1 9 0 6 ' d a Diyarbakr Vlisi atanmadan nce, Mehmed Ata BeyNurullah Ata'tn babas.Mekteb-i Sutan'deGalatasaray LisesiEdebiyat retmenlii yapm ve, daha sonra, Maliye Nezareti'de Mektupu olarak almt. 1 8 8 2 ylna kadar Dar-l-Fnun'da Trk Edebiyat Tarihi Mderrisliinde bulunmu, sonra'da Mekteb-i Mlkiye'ye geerek burada Franszca .Okutmanl yapmt (Pro Armenia, 5 Kasm 1 9 0 6 , s.991; "La.ville faits clivers," The Levant Herald and Eastern Express, 2 4 Ocak 1 9 0 6 , s.2; ve Ali ankaya, Yeni MCi/iiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 2, s s . 1 0 3 3 - 1 0 3 4 ) . Mehmed Ata Bey zerie ek bilgi iin bkz., ibrahim Ahrettin Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, s.49; ve Btlyfth Larousse Szh ve Ansiklopedisi, 2, s.943. 4 6 Mehmed Nusret, Tarihe-i Erzerum Yalut Hemehrilere Armaan, s.62; ve "l.es gvgnements d'Erzcroum," Pro Armenia, 20 Kasm 1906, s.997. 4 7 Mehmed Nusret, Tarihe-i Erzerum Yahut Hemehrilere Armaan, s.62. Mehmed Ata Bey, yrtt kovuturmann sonucunu, sulu grd kimselerin isimlerini de ekledii bir raporla, 13 Eyll 1906'da stanbul'a yollad (Babakanlk Arivi, rade Dahiliye, 2 5 aban 1 3 2 4 [ 1 4 Ekim 1 9 0 6 ) , Numara 1 8 iinde Mehmed Ata Bey'i31 Austos 1 3 2 2 / 1 4 Eyll 1 9 0 6 tarihli telgrafndan nakleden, Muammer Demirel, kinci Merutiyet ncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, ss.31-33).

likle nem verilmesi isteniyordu.48 Nisan ay banda ayaklanma Erzurum'a yakn Bayburt, Narman ve Hasankale'ye de yayldysa da, Erzurum'daki dkkn kapama eylemleri yalnzca Hasankale'de grld.49 Daha sonra vergi ayaklanmalar Trabzon, Sivas, Giresun, Kayseri ve Anadolu'nun dier ticaret merkezlerine de yayld.50 ahs Vergi ve Hayvanat- Ehliye Rsumu imparatorluun Makedonyal tebas ii de byk ykler getiriyordu. Nitekim, Nisan aynda Kastamonu, Musul, Erzurum, Sivas ve dier yerleim yerlerinde yaananlara benzer ayaklanma-, lar Makedonya'da da bagstermeye balad. Haziran aynda yine Anadolu'da -Zeytun'da- yeni vergilerin yasra eski vergilerin toplanmak istenmesi nedeniyle byk bir huzursuzluk yaand.51 Trabzon'da da yeni vergiler nedeniyle ancak askeri destek ile bastrlabilen ciddi bir halk ayaklanmas patlak verdi. Birlikler ayaklanmay bastrabildilerse de, vergilerin toplanmasn salayamadlar. Halk tarafndan yaplan gsteriler sonucu Vali Read Bey ehri terk etmek zorunda brakld.52
4 8 Babakanlk Arivi,"BEO, Erzurum Gelen, 13 Nisan 1 3 2 2 / 2 6 Nisa 1 9 0 6 tarih ve Nr.214142'dc\ nakleden, Muammer Demirel, ikinci Merutiyi! ncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, s. 16. 4 9 F.O. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 12 Nisan 1 9 0 6 , Further imde. 3 0 Terakki, s.21; Nr.lO'dan nakleden, Tank Zafer Tuaya, Trkiye'de 1908 Devrimi Siyasi Partile; Anadolu, Hrriyet; Pcrte; 1859-1952, s.l42; H. Zafer Kars, Belgelerle ve "A Kerazoncle," Pro Armenia, ncesinde Correspondence Respecting Asiatic,Turkey, No,8984,.s.36

5 Haziran 1 9 0 6 , s . 9 1 0 . Ayrca bkz., Siyasi

Mehmed Red, "Erzurum syan bir Merutiyet nklb Olabilirdi," 29 Kasm 1950'den nakleden,Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de 1859-1952, s,142n. 51 "Eimpt sur le betail," Pro Armenia, &rs," Pro Armenia,

5 Mays 1906, s.894; ve "Les impts arri-

2 0 Haziran 1 9 0 6 , s.917.

5(2 iurii Aslotovich Petrosian, Sovyet Gzyle Jn Trkler ss.2.34-238; II Zafer Kars, Belgelerle 1908 Devrimi ncesinde Anadolu, s.21; "A Trebizonde," Pro Armenia, 5 Haziran 1906, s.910; ve "Le ouvement tuc," Pro Armenia, 5 Kasn 1906, s.991.

Btn bu basklara dayanamayan Hkmet, 1903'dan beri Trabzon Valilii yapmakta olan Read Bey'i yetersizlik nedeniyle grevden almak ve yerine vekleten Hac Arif Paa'y atamak zorunda kald.53 Haziran sonunda Bitlis'te patlak veren ayaklanmadaysa bir polis komiseri lm ve Vali de yaralanmt. Daha nceki olaylarda olduu gibi halk Postahane'yi ele geirmi ve Vali'nin grevden alnmas iin stanbul'a telgraflar ekmiti. Halk, Hkmet'in iddet kullanma tehdidine, iddetle karlk verince, aresiz kalan Hkmet Vaji'yi grevden ald. 54 Temmuz ortalarnda yeni vergiyi protesto eden halk, Samsun'da da ayakland. Samsun'da halktan kimselerin, lmn de kapsayan ciddi olaylarn meydana gelmedii tek bir gn yoktu. Olaylar gizli tutmak iin yerel ynetim, balk -zellikle de Ermenileri- Telgrafhane'den uzak tutuyordu.55 : Vergi ayaklanmalarnn boyutu mutlakiyeti rejimi halk memnun edecek bir takm nlemler almaya zorlad. Hkmet Mays aynda Van, Bitlis ve Trabzon Valilerine birer talimatname yollayarak Valilerin tefti gezilerine karak halktaki honutsuzluun nedenlerini tesbit etmelerini isledi. Hkmet valilerden ayrca halka adilne davranmayan ve grevini suistimal eden tm memurlar da grevden al-

53 Mahmut Gololu, Trabzon Tarihi: Fetihten Kurtulua Kadar, ss.232-234; ve EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas O'Conor'da Sir Edvvard Grey'e, stanbul. 2 9 Mays 1906, Further Correpondence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 3 8 iinde. Saray'la ilikileri iyi ola Read Bey bir sre sonra terfi ederek bu sefer Edirne'ye Vali olarak atand ("News Items: Court ad Diplonatic," Levant ilcmlrl and Eastern Express, Weekly Commercial Budget, 2 7 / 9 ( 2 Mart 1 9 0 7 ) , s. 115). 5 4 Fransz Dileri Bakanl belgelerinden aktaran, mer Sami Coar, "akcal Mehmet Efe: 7," Milliyet, 2 Haziran 1 9 7 3 , s.5. 55 .es impts Santsoun," Pro Armenia, 2 0 Kasm 1906, s.997.

malar konusunda uyard. Bu direktiflerin bir sonucu olarak Hns Kaymakam yetersizlik nedeniyle grevinden alnd, Bitlis Valisi Ferid Bey ise Eyll ay banda bir tefti turuna karak sorunlar yerinde tesbit etmeye alt.56 Bu arada, sorunlarn kayna olan yeni vergilerin toplanmasna ilikin hibir giriimde bulunulmuyordu. Elde etmi olduu baardan cesaret alan Erzurum halk, rejime getirdikleri eletiri dozunu daha da arttrarak, ynetimin yerel gereksinimler dnda herhangi bir vergilendirmeye gitme hakk olup olmadn sorgulamaya balad. Halkn temsil hakk olmakszn vergilendirilmesi karsnda zellikle ehrin ileri gelenlerinin yksek sesle muhalefet yapmaya balam olmas, devlet otoritesine kar saygnn ne kadar azalm olduunun ak bir kantyd.57 Yeni vergilerir halkta yaratt huzursuzluk ve honutsuzluk Ankara'da da sivil itaatsizlik ve ayaklanma hareketlerine neden oldu. Burada da Telgrafhane ele geirilerek, vergilerin kaldrlmas ve Vali'nin grevden alnmas iin Saray'a telgraflar ekildi. Hkmet, dier'vilyetlerde olduu gibi, burada da halkn isteine boyun.edi ve Ankara Valisi'ni grevden ald.58 Eyll ay boyunca ve Ekim aynn balarnda Hkmet zmir'de, yurt dndaki devrimci hareketle balantlar olduu gerekesiyle yedi Ermeni devrimciyi tutuklad. Hkmet, ayrca Saray casuslar sayesinde ok sayda Trk, Rum, Musevi ve Ermeni'yi de devrimci etkinliklerde bulundukla5 6 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Sir Nicholas 'Conor'dan Sir Edward Grey'e, stanbul, 2 9 Mays 1906, Furtler Correspondence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.38 iinde: ' ve "A Bitlis," Pro Armenia, 2 0 Aralk 1906, s.1013. 57 FO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor', Erzurum,' 15 Haziran 1906,, Further Correspondence Respecting Asiatic Turkey, N o : 8 9 8 4 , s.61 innde. 58 Mechveret, No. 1 7 8 (1 Austos 19.06), s.8'den nakleden, H. Zafer Kars, Belgelerle 1908 Devrimi ncesinde Anadolu, s.19.

r iddiasyla tutuklayarak hapse att. Ayrca, Manisa'da da devrimci hareketle ilgili bir soruturma yrtlmeye baland.59 Yeni vergiler yznden Ekim balarnda Trabzon'da ciddi olaylar patlak verdi. Yeni konulan vergileri demeyi reddeden halkn ayaklanmas ancak askeri birliklerin mdahalesiyle kontrol altma alnabildi. Vali, ayaklanmann daha ileri boyutlara ulaabilecei endiesiyle bu vergilerin toplanmasn ertelemek zorunda kald.60 Erzurum'daki huzursuzluk 1906 Sonbaharnda yeniden alevlendi. 21 Ekim'de ehrin Mslman ve Hristiyan halk, artk daha fazla vergi demeye halleri kalmadn syleyerek, yeni vergilerin kaldrlmas isteiyle, birlikte hareket ettiler. Mft halkn huzursuzluunu Erzurum Valisi Mehmed Ata Bey'e ilettiyse de, Vali halkn isteklerine kulak asmad ve vergilerin kaldrlmasnn mmkn olmadn, kendisinin de vergileri toplamaya kararl olduunu syledi. steklerinin reddedilii zerine halk, kurulu dzeni hedefleyen iddetli bir gsteri dzenledi. Yerel polis rgt ve jandarma, halkn zerine ate aarak birok kiinin lmne neden oldu. Bu iddet hareketiyle iyiden iyiye dehete kaplan halk, iddete iddetle karlk vererek pek ok jandarma ve polisin yan sra, Jandarma Kumandann da ldrd.61 Mehmed Ata Bey, Mart'ta meydana gelen olaylarn sorumlularnn bulunmas iin stinaf Mahkemesi Reisi Tahir Efendi ile Serkomiser abri Efendi'den oluan bir aratrma komisyonu kurmutu. Komisyon, toplad bilgileri Eyll aynda Vali'ye sundu. Vali de kendisine sunulan listeyi stan-

5 9 "A Smyrne," Pro Armenia, 5 Kasm 1 9 0 6 , s.990. 6 0 "l_e mouvement turc," Pro Armenia, 5 Kasm 1 9 0 6 , s.991. 20 Kasm 1906, ss.997-99S.

61 "Les evenemets d'Erzeroum," Pro Armenia,

bul'a gndererek emir beklemeye balad. Hareketin nde gelen liderleri olarak yirmiiki kiinin ismi verilmiti. Bu yirmiiki kiilik listede Erzurum Mfts Hac Ltfullah Efendi, nde gelen tccar ve avukatlar ve Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile balants bulunan, yasad 'Can Veren' devrimci rgtnn lideri Durak Bey'in de isimleri bkmyordu.62 22 Ekim'de stanbul'dan gelen cevapta, Hkmet, Vali Mehmed Ata Bey'e, Mft ve Mart olaylarnda rol olan ok sayda Mslmamn hemen tutuklanarak srgne gnderilmesi emrini verdi.63 Ayn gece, tutuklananlarn says altm buldu,64 Mft ve dierleri -Tahsin Bey, Kirlizade Yusuf Efendi ve Hoca evket Efendi- tutuklanmalarndan hemen sonra Drdnc Ordu merkezi olan Erzincan'a doru yola karld.65 Erzurum'un nemli isimlerinden ve is-

62 Babakanlk Arivi, rade Dahiliye, 25 aban 1 3 2 4 [ 1 4 Ekini 19061, Numara 18 iinde Mehmed Ata Bey in 31 Austos 1 3 2 2 [ 1 3 Eyll 19061 tarihli telgrafndan nakleden, Muammer Demire), ikinci Merutiyet Hareketleri, re Armaan, ss.3Ir33; ve Mehmed Nusret, Tarihe-i nce si Erzurum'da Yalut Hatl Erzerun Hemehrile-

ss,63-64. 1 9 0 8 Dcvrimi'den sonra, 1 9 1 2 Genel Seimleri'de

Hac Ltfullah Efendi Meclis-i Mebusan'a bamsz Erzurum Mebusu olarak girdi. Avukat Seyfullah Efendi ise Devrim'det sora, he 1908, hem de 1 9 1 4 Genel Seimleri sonucu Meclis-i Mebusan'da Erzurum'u temsil etti (Feroz Almad ve Dankwart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 19081918," s.278). 6 3 F.O 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, Beyolu, 2 5 Ekim 1 9 0 6 , Further Correspondence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 1 3 5 iinde; Muammer Demire!, kinci Merutiyet ncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, s.33; Mehmed Nusret, tarihe-i Fidenim Yahut Hemehrilere Armaan, s.64; Barutuzadc 5 ubat 1 9 0 8 , evki, "Erzurum Valisi Nzn Paa'm Zamannda Olan Vukuat Hatras," s . 2 7 2 ; ve "Le Mouvemet Turc a Erzeroum," Pro Armenia, 5.1231. 6 4 "Les eveiements d'Erzeroum,' Pro Armenia, evenements d'Erzeroum," Pro Armenia, Correspondence Respecting Asiatic dim Ulusakul, Istibdad Aleyhinde 5 Aralk 1 9 0 6 , s; 1 0 0 5 ; ve "l.es 2 0 Aralk 1 9 0 6 , s.1013.

65 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir F.dwarcl Grey'e, Beyolu, 2 5 Ekim 1906, Further Turkey, No.8984, s.135 iinde; Malmud NeTrk Ulusunun lk Hareketi: Armaan, s.65. Ezurum htilli,

s.21; Mnip Yldrgan, "1904 [sicj Erzurum syan Hatralar," s.32; ve Mehmed Nuse, Tarihe-i Erzerum Yahut Hemehrilere

yant nderlerinden Hac Akif Aa, kendisini tutuklamaya gelen jandarmalara kari ciddi bir direni gsterince olaylar ehre yayld ve halk, tutuklularn salverilmeleri iin hemen rgtlendi.66 Tutuklanmalarn yapld gecenin sabah, fkeli Mslmanlardan oluan byk bir kalabalk Pastrmac Han'nm nnde topladktan sonra Vilyet Kona'm kuatarak srgne gnderilenlerin Erzurum'a geri getirilmelerini istedi.67 Vali, Hkmet Kona'ndan kaarak baka bir eve snmak zorunda kald, fakat yakalanarak brahim Paa Camii'ne hapsedildi.68 Ayn gn, ilerleyen saatlerde, rndan km topluluk, Grc Kaps Karakolu'na snm olmalarna ramen, Serkomiser Tevfik Bey, olu kinci Komiser Tahir Efendi ve Polis Abdlgani'yi Karakol'dan karp, ar ortasnda nce dve dve ldrd, sonra, da cesetlerin ayaklarna ip takarak sokaklarda srtt. Her iki olayda da jandarma, galeyana gelmi halka mdahale etmedi. 69 Daha sonra, Jandarma Komutann araria-

6 6 Mehmed Nusret, Tarihe-i Erzerum her Correpondence Respecting

Yahut Hemehrilere

Armaan,

ss.65-66.

6 7 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, Beyolu, 2 5 Ekim 1906, FurtAsialic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s. 1 3 5 iinde; vc "Lcs 5 Aralk 1 9 0 6 , s.1005. Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 1 3 5 iinde; F.O. fivfinemerits d'ErZeroun," Pro Arnenia, her Correpondence Correpondence Respecting Asialic

6 8 F.. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, Beyolu, 2 5 Ekim 1906, Furt4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den G. Barclay'e, Erzurum, 27 Ekim 1906, Frflcr Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.173 iinde; Miinip YldrArmaan, s.66; Barutuzade evki, "Erzurum Valigan, " 1 9 0 4 (siej Erzurum syan Hatralar," s;33; Mehmed Nuset, Tarihe-i Erzerum Yahut Hemehrilere si Nzm Paa'nn Zamannda Olan Vukuat Hatras," s.272; M. Sabri, "Anadolu Kyamlar," s.71; ve "Les evenements d'Erzerou", Pro Armenia, 5 Aralk 1906,5.1005. 6 9 F.O. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Echvard Grey'e, Beyolu, 2 5 Ekim 1906, Further Correpondence Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 1 3 5 iinde; BabaHareketleri, Harckekanlk Arivi, rade Maliye, 2 9 evval 1 3 2 5 [5 Aralk 19071, Nr.31'de\ nakleden, Muammer Demirel, kinci Merutiyet ncesi Erzurum'da llalk s.34: Mahnud Nedim Ulusalkul, Istibdad Aleyhinde Trk Ulusunun tik

ti: Erzurum htilli, s.22; Mnip Yldrgan, " 1 9 0 4 i sic} Erzurum syan Hatra-, iar." s.33: Barjutuzade evki, "Erzurum Valisi Nzm Paa'n Zamannda \

ya.giden topluluk, komutann ve polis komiserinin evine zarar verdi ve bir baka polis memurunu ldrd. Tm bunlar olurken, sivillere ve sivillerin mallarna zarar verilmemesine zellikle dikkat edildi.70 Elli kiiden oluan silahl bir grup Erzurumlu, srgne gnderilen nderlerini bulmak iin ehirden ayrld. Hapisteki Vali lm tehdidiyle srgndekilerin geri dnmeleri iin yeni bir emir vermeye zorland. Erzurum Mfts ile onunla birlikte tutuklananlar o gn Erzurum'a geri getirildi ve gece yars ehre girilerinde byk bir merasimle karland.71 Ertesi gn Mft'nn emriyle dkknlar ald ve Vali'nin, konana dnmesine izin verildi. Sivil otorite tam anlamyla km, hkmet binalar, halka sempati duyduklar gzlenen askerler tarafndan gn boyunca koruma altna alnmt.72 Ertesi gn hayat yine eskisi gibi srmeye devam etti: "Gene dkknlar ald; gene alveri balad;
Olan Vukuat Hatras," $.273; A. M> Vduyskiy, "Jn Trk Hareketi ncesindeMoskova Arivi Belgelerine GreDou Anadolu'da Ayaklanmalar," s.140; Mehmed Nusret, Tarihe,-i Ezenm Yahut Hemehrilere Armaan, Milliyet, 2 7 Eyll 1934, s.2. 70 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sv Edvrard Grey'e, Beyolu, 2 3 Elcim 1 9 0 6 , Further Correspondence Hatralar," s.33. 71 Mahmud Nedim Ulusakul, Istibdad Aleyhinde zurum htilli, Trk Ulusunun tik Hareketi: Ers.22; Barutuzade evki, "Erzurum Valisi Nzm Paa'nu ZaSovyet'GTurkey, s.236; EO. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, BeCorrespondence Correspondence Respecting Respecting Asiatic Respecting Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 , s . 1 3 5 iinde; M. Sabri, Erzurum isyan. "Anadolu Kyamlar," s.71; ve Minip Yldrgan, " 1 9 0 4 [sicl s.66; ve "Bahaedditl akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre tuihad ye Terakki:152~"

mannda Olan Vukuat Hatras," s.272; Iurii Ashotovich Petrosian, zyle Jn Trkler, yolu, 2 5 Ekim 1 9 0 6 , Furher rum, 2 7 Ekim 1 9 0 6 , Further

No.8984, s.135 iinde; EO. 4 2 4 / 2 1 0 , Konsolos Shipley'den G. Barclay'e, ErzuAsiatic Turljey, No.8984, s.173 iinde; "Les evenements d'Erzeroum," Pro Armenia, 2 0 Aralk 1906, s.1013; "Bahaeddin akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre tuihad ve Terakki:152," Milliyet, 2 7 Eyll 1934, s.2; ve Mehmed Nusret, Tctrihe-t Erzerum Yahut Hemehrilere Armaan, s.&6.

72 EO. 4 2 4 / 2 1 0 , G: Barclay'den Sir Edvvard Grey'e, Beyolu, 25 Ekim 1 9 0 6 , Further Correspondence Respecting Asiatic Turkey, No.8984, ss. 1 3 5 - 1 3 6 iinde.

memurlar vazifelerinin balarna gittiler; alaylar, taburlar ayn saatte talime ktlar; Mahpushane nbetileri gene yerlerinde beklediler; ezanlar gene tam zamannda okundu; anlar gene tam saatlerini ald." 73 Bu arada, 29 Ekim 1906 tarihli, bir irade ile Mehmed Ata Bey grevden alnd ve yerine Harput Valisi Mustafa Nuri Bey atand. 74 Mustaf Nuri Bey, Mays 1906'ya kadar Musul Valilii grevinde bulunmu, sonrasnda da Diyarbakr ve Harput Valiliklerine atanmt.7 Yeni Vali Erzurum'a geldii ilk gnden itibaren uzlamac bir tavr taknd. Sylentiye gre, Mustafa Nuri Bey 'hrriyet taraftan' idi. Ktmserlerin, devlet iddetinin daha da artacana ilikin endieleri gereklemedi. Drumun grece sakin olduu ve devlet basksnn azald bu ortamda, Ittihad ve Terakki Cemiyetinin propaganda ve rgtlenmesi hzla srmeye devam etti. 76 Ayaklanma sresince askerler olaylara karmamlard. Daha nce Mart ayaklanmasn bastrmay reddeden Dr-

73 Mnip Yldrgan, " 1 9 0 4 fsic/ Erzurum syan Hatralar," s.33; ve Barutuzade evki, "Erzurum Valisi Nzm Paa'nn Zamannda Olan Vukuat Hatras," s.274. ' . ; nceni Erzurum'da 7 4 Babakanlk Arivi, rade Dahiliye, 11 Ramazan 1 3 2 4 { 2 9 E k i m 1 9 0 6 ] , Nr,24'den nakleden, Muammer Demirel, tkinci Merutiyet Halli Hareketleri, s.37; H. Zafer Kars, Belgelerle lu, s.34; "Le evenements d'Erzeroum," Pro Armenia, Mahmud Nedim Ulusalkul, Istibdad Aleyhinde zurum ihtilli, s.139 iinde. 73 ibrahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar 1906, Further .'. de. . Correpondence " 5 ubat 1 9 0 8 , s . 1 2 3 1 ; ve Armaan, s.67. Mustafa Respecting Ansiklopedisi, Asiatic "Mustafa Nuri Bey," lu, 3 0 Ekim 1906, Further Correpondence 1908 Devrimi ncesinde Anado20 Kasm 1906, s.998; ErTrk Ulusunun lk Hareketi: Asiatic

s.26; ve EO. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Eclvvard Grey'e, BeyoRespecting Turkey, No.8984,

s.288; ve F.O. 4 2 4 / 2 1 0 , G. Barclay'den Sir Edvrard Grey'e, Beyolu, 3 0 Ekim Turkey, N o . 8 9 8 4 , s.139 iin''.'

7 6 "Le Mouvement Turc Erzeroum," Pro Armenia, Mehmed Nusret, Tarihe-i Erzerum Yahut Hemehrilere

Nuri Bey, eski dzenin ateli savunucularndan olmad iin, 1 9 0 8 Devrimi'nin hemen sonrasnda Hazine-i Hassa Nazrl ve ardndan da Meclis-i ya yeliine atand (Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 14, s.8406).

dnc Ordu Kumandan Mir Mehmed Zeki Paa, bu sefer de Vali'nin emirlerini yerine getirmeyi reddetmi ve tepkisiz kalmay semiti. Kurulu dzene kar kmada olaanst bir baar gsteren Erzurumlular destekleyen Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Paris'teki liderlik kadrosu, erke Mehmed Zeki Paa'ya olaylar srasnda gstermi olduu tarafsz tutumuyla hakl ve zayflar korumu olmasndan dolay kendisini kutlayan bir mektup gndermekte gecikmedi.77 Erzurum'daki Ekim ayaklanmas, yalnzca adaletsiz vergilendirmeye kar bir isyan olmaktan km, kurulu dzenin iddetle reddedildii -tam anlamyla devrimci- bir harekete dnmt. zellikle Vali ve Polis Komiserlerinin huzursuzluun ve iddetin boy hedefi haline gelmeleri de Abdlhamid'in mutlakiyeti rejimine duyulan fkeden kaynaklanyordu. Yeni konan vergilerin halk tarafndan denmemesi ve protesto karsnda Valilerin grevden alnmak . zorunda kalnmas Trkiye tarihinde esiz bir olay olarak yorumlanarak stanbul'daki merkez hkmette byk endie yaratmt,78 Kurulu dzene kar gerekletirilen Erzurum'daki baarl direniin haberleri hemen etrafa yayld. Direni, Vandaki Mslmanlarn gnlk konumalarnn bir paras olmutu artk. Meydana gelen isyanlardan, tepkisiz davranlaryla olaylarn bymesine neden olan mutlakiyeti rejim sorumlu tutuluyordu,79
77 Numarasz Mektup, Dr. Nzm ve Dr. Bahaeddin'det i Mehmed! Zeki Paa'ya, Paris, Kasm 1906 (Mektubun tam metni iin,bkz., [Ittihad ye Terakki Cemiyeti'nin Yazmalarna Dairi Defter len nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, nklp Tarihimiz 1934,s.2. ' ve Ittihad ve Terakki, / . ss.213-214). Ayrca bkz., "Bahaeddin.a2 7 Eyliil ' ... . kir Bey'in Brakt Vesikalara Gre Ittihad ve Terakki:152," Milliyet, 78 "Les evenemerusd'Erzeroum," Pro Armenia, 79 "Le mouvement turc," Pro Armenia, 2 0 Aralk 1906, s.1013,

2 0 Ocak 1907, .1029.

60

Trabzon'daki devrimci etkinlikler de Erzurum olaylarndan cesaret alarak ivme kazand. Hkmet yetkilileri Kasm ay sonlarnda, Trabzon'daki Mslmanlar arasnda yeni bir devrimci hareket olutuunun farkna varmlard. Devrimciler yine lalk arasnda byk huzursuzluk yaratan vergi konusunu iliyorlard. Devrimci etkinliklerde bulunduu iin stanbul'dan Trabzon'a srlm birok kimseden biri olan Ishak Bey, buradaki devrimci hareketi rgtleme suuyla tutukland. Polis, Ishak Bey'in zerinde merkezi Paris'te bulunan Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne ait baz belgeler bulmutu. Bu belgeler yadsnamaz bir biimde Ishak Bey'in Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile balantda olduu kukularn doruluyordu. 80 Ishak Bey, aralarnda Erzurumlu bir mollann da bulunduu pek ok Ittihadv devrimciyle iliki iindeydi. Trabzon'daki asker komutan Hamdi Paa'nn basksyla Vali Read Bey, durumu stanbul'a, bildirdi. Ishak Bey Hkmetin emriyle tutuklanarak Erzincan'a srld:81 Erzurumlu Molla, Trabzon'daki devrimci hareketin iindeki en nemli kiilerden biriydi. ehirde yrtt etkin devrimci propagandaya ek olarak, Hamdi Paa'ya da aka saldryordu.82 Hkmet, Vali Read Bey'i Trabzon halknn ar honutsuzluu yznden grevden almak zorunda kalarak onu nce Konya Valilii'ne atad. Ama, Mabeynci Tahsin Paa'nn himayesinde olan Read Bey, Konya Valilii yerine, daha itibarl olan Edirne Valilii'ne atand. 83 Trabzon Vaiili.80 "Lc mouvement turc," Pro Armenia, 81 "Le mouvement trc," Pro Armenia, 5 Ocak 1907, s. 102.1. 20 Ocak 1907, s. 1029.

82 "Le mouvement turc," Pro Armenia,'20 Ocak 1907, s.1029; ve "Bahaecldin 3akit Bey'in Brakt Vesikalara Gre Ittihad ve Terakki; 1.27," Milliyet, 29 Austos 1934, s. 2. .83 "A Trebizonde", Pro Armenia, 5 Mays 1 9 0 7 ; s . 1 0 8 6 ; vc "Bahaeddin aki'r.'. Bey'in Brakt Vesikalara Gre Ittihad ve Terakki: 128 ve 129," Milliyet, 30 ye x 31 Austos 19.34, s.2.

. s

i'ne de Adliye Nezareti Din ileri Mdr Ziver Bey atand ve 19 ubat'ta Trabzon'a vard.84 Yeni Vali de konmu olan yeni vergilere dair kanunu tatbike ve ahs Vergi'nin tahsiline devam emri verdi.85 / 1907 yl balarna gelindiinde Ittihad ve Terakki Cemiyeti yurt iinde ve dnda toplam onyedi ube amay baarmt.86 Bu baar, Mart 1906'da yeniden rgtlenmi olan Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin geni apl rgt kurma etkinliklerinin sonucuydu. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin amac, yalnzca yurtdnda etkinlik gstererek Sultan Abdlhamid'in Avrupa kamuoyundaki itibarn zedelemektense Trkiye iindeki devrimci propaganday hzlandrmakt. Ittihad ve Terakki Cemiyeti Paris merkezi 25 Mart 1906'da yurt iinde halen faliyette olan ubelere gnderdii genelgede, Trkiye dahilinde devrimci propaganda iin alacak yeni yelerin bulunmasn istiyordu. Paris'teki merkez ile Trkiye iinde etkinlik gsteren ubeler arasnda yaplacak haberleme iin gizlilii korumak amacyla yeni ifreler gelitirildi. Merkez eskiden olduu gibi yine Paris'te kalacak ve Trkiye'deki duruma ilikin eitli kaynaklardan topla8 4 EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Vekili H. E. Wilkie Young, Trabzon, 8 Haziran 1907, "Notes on the General Condition of the Vilayet of Trebizond," Further respondence Respecting theAffairs The Levant Herald and Eastern Express, Weekly Commercial Budget, Herald Corof Asiatic Turkey, N o . 9 3 0 5 , s. 12; "Personal," 2 7 / 7 (16 and Eastern

ubat 1 9 0 7 ) , s.89; "News ltems: Personal," The Levant Epress, Weefely Commercial zonde," Pro Armenia, s.2. Budget,

27/8 ( 2 3 ubat 1 9 0 7 ) , s.103; "A Trebi-

5 Mays 1 9 0 7 , s.1086; ve "Bahaeddin $akir Bey'in B-

rakt Vesikalara Gre tttihad ve Terakki: 128," Milliyet, 3 0 Austos 1 9 3 4 , 8 5 "A Trfebizonde," Pro Armenia, 5 Mays 1907, s.1086; ve "Lettre de Trebizonde," Pro Armenia, 5 Kasm 1907, s.1185. 8 6 2 5 5 Numaral Mektup, Dr. Bahaeddin akir'den zmir'deki Frka-i Ahrar tcm. silcilerine, 3 ubat 1907 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazmalarna Dair] Defter I, ss.245-248'den nakleden, Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb 2 / 4 , s.56). Tarihi,

nan bilgiler Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin kartt Trke Sura-y mmet ve Franszca M ehveret adl dergilerde yaynlayacakt.87 Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin ilk yerel ilikileri mparatorluun snrlarnda kurulmutu: Kafkasya ubesi, Kzanlkla Bulgaristan ubesi, Girit ubesi, Kahire'de Msr ubesi ve Krm ubesi.88 Ancak, 1906 yl Austos ayndan itibaren l Trkiye'de ube kurma abalar balad, ilk giriimlerden biri Selanik'te yapld. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin PariSteki merkezinden gnderileri 6 Austos 1906 tarihli bir mektupta kurulu dzeni ykma amacyla Selnik'te resmen bir ubenin kurulmas arzusu ifade edilmekteydi.89 Paris'teki merkez Ekim aynda da Bosna'ya bir ube kurul-

' 8 7 1 Numaral Mektup, Dr. B. Server'den Ittihad ve Terakki'nin yerel ubelerine, Paris, 2 5 Mart 1 9 0 6 ([ttthad ve Terakki Ceniyeti'nin Yazmalarna Dair] Defter I'den nakleden, Ahrned Bedevi Kuran, nklp , ki, ss. 196-199). 8 8 2 Numaral Mektup, Dr. Bahaeddin akir'den Kafkasya ubesi'e, Paris, 2 6 Mart 1906 ([Ittihad ve Terakki Ceniyeti'nin Yazmalarna Dair] Defter 1, ss.56'den nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, inklp Tarihimiz ve ktihad ve Terakki, ss.199-200); 7 Numaral Mektup, Dr. Bahaeddin akir'den Bulgaristan Subesi'ne, Paris, 2 Nisan 1 9 0 6 ([Ittihad ve Terakki Ceniyeti'nin Yazmalarna Dair] Defter I, ss,12-13'den nakleden,Yusuf Hikmet Bayur, Trk inklab Tarihi, 2 / 4 , ss.47-48); Numarasz Mektup, Dr. Bahaeddin akir'den Girit ubesi'ne, Paris, 2 0 Nisan 1906 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazmalarna Dair] Defter I'den nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, nklp Tarihimiz ve Ittihad ve Terakki, ss.200-201); 4 8 Numaral Mektup, Dr. Bahaeddin akir'den Ittihad ve Terakki Kahire ubesi Bakam Ahmed Ferid Tek'e, Paris, 2 7 Temmuz 1 9 0 6 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazmalarna Dair] Defter I, ss.74-75'den nakleden, Yusuf Hikmet Bay ur, Trk inklab Tarihi, 2 / 4 , s.52); 53 Numaral Mektup,.Dr. Bagazetesi sahibi smail GaspirensTarihimiz ve Ithaeddin akr ve Dr. Nzm'dan Tercman Tarihimiz ve ktihad ve Terak-

ki'ye, Paris, 6 Austos 1 9 0 6 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazmalarna Dair] Defter I, s.Sl'den nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, tnklp tihad ve Terakki, s.205).

8 9 55 Numaral Mektup, Dr. Bahaeddin akir ve Dr. Nzm'dan Hatib Naci (veya Hrev Bey'e ?)>, Paris, 6 Austos 1 9 0 6 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazmalarna Dair] Defter I, ss.84-87'den nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, Tarihimiz ve Ittihad ve terakki, nklb Tarihi, 2 / 4 , s.54. nklp .' s.207). Ayrca bkz., Yusuf Hikmet Bayur, Trk

mas iin bir mektup gnderdi.90 Ittihad ve Terakki Cemiyeti 1907 ylnn Ocak aynda Erzincan'da baz ahslarla temas kurarak devrimci propagandann o civarda yaygnlatrlmas iin teebbse geti.91 1907 yl ubat aynda kurulmu olan onyedi ubeye ek olarak zmir'de de bir ube kuruldu. Burada, vatandalar daha 1906 yl ubat aynda Frka-i Ahrar adl yasad bir rgt kurmu ve Paris'teki Ittihad ve Terakki Cemiyeti merkeziyle iliki kurarak Cemiyet'e katlma arzularn bildirmilerdi. Bu arzuya Paris merkezince verilen yantta zmir'deki giriime destek verilirken, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin amacnn yalnzca Sultan Abdlhamid'i tahttan indirip yerine Veliahd Mehmed Read Efendi'nin getirilmesi olmad, esas amacn lkeyi zgrlk bir siyasal dzene kavuturmak olduu vurgulanyordu. 92 "skb'te ise, yine ayni yln Austos aynda Mehmed Necib [Draga], Galib [Pasinler] ve Mazhar Bey liderliinde bir ube kurulmutu.93 Mitrovieli tannm bir ailenin olu olap Mehmed Necib [Draga] stanbul'da Mekteb-i Mlkiye'de okuyarak buradan 1893 ylnda mezun olmutu. Mezuniyetinden sonra 1902 ylna kalar devlet memuriyetinde alm, ondan sonra memuriyetten istifa ede-

9 0 Numarasz Mektup, Dr. Nzm ve Dr. Bahaeddin akir'den Bosna'da birine, Paris, 18 Eki 1 9 0 6 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazmalarna Dair] Defter l'de nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, lhlap alli, s.211). 91 2 5 4 Numaral Mektup, Dr. Bahaeddin akir'den Erzincan'da birine, Paris, Ocak 1907 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazmalarna Dair) Defter l'den nakleden^ Ahmed Bedevi Kuran, tnklp Tarihimiz ve ttihad ve Terakki, s.222). 9 2 2 5 5 Numaral Mektup, Dr. Bahaeddin akir'den zmir'deki Frka-i Ahrar temsilcilerine, Paris, 3 ubat 1907 ([ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazmalarna Dair] Defter I, ss.245-248'den nakleden, Yusuf Hikmet Bayur, Trk Tarihi, 2/4, ss.56-57). 9 3 Galip Pasinler,'"Galip Paa'm Hatralar", Hayat Tarih Mecmuas,. 2 / 6 (Temmuz' 1 9 6 6 ) , s.5", ve Halil Mentee, "Eski Meclisi Mebusan Reisi Halil Merite. e'nin Hatralar, 4: Osmanl Hrriyet Cemiyeti ve ttihad ve Terakki," riyet, 16 Ekim 1946, s.2. Cumhunklab Tarihimiz ve ttihad vc 7e-

rek skb'te avukatlk yapmaa balamt. Memuriyetten istifasn mteakip Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selanik ubesi'ne kaydolmu ve bu rgtte etkin olarak devrimci propaganda almalarna katltr^ti-94 Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Manastr ubesi de Enver ve Hasan Tosun Beylerin bakanlnda kurulmu bulunuyordu.95 Bu arada, Erzurum'daki olaylar grnte yatm gibi gzkse de mutlakiyeti rejim aleyhindeki propaganda faaliyeti gizliden gizliye tm hzyla devam ediyordu. nceleri yalnzca devlet ilerindeki kt ynetimden ve vergilerden ikayette bulunan halk artk honutsuzluun boyutlarn rejim aleyhtarlna gtrmt. Balangta, halkn genel gidiat karsnda duyduu memnuniyetsizliin patlak vermesinden ibaretmi gibi grnen hareket, zamanla hkmet muhalifi bir rgtn kurulmasna yol at. 1907 ylna gelindiinde Erzurum'da ehrin tm Mslman mahallelerinden gelen temsilciler araclyla etkinlikte bulunan devrimci rgt, dzenli olarak toplantlar yapp yalnzca halkla Valilik arasnda zaman zaman kan sorunlar konumuyor, ayn zamanda 1906 ylnn Ekim aynda patlak veren Vergi Ayaklanmas zerine devletin almas muhtemel kararlarna kar nasl bir tavr taknlacam da tartyordu. Szan haberlere gre, Erzurum halk u anda yeni bir ayaklanma planlamyor, ancak kmas kuvvetle muhtemel olaylara kar ehrin gayr-i Mslim nfusuyla da ilikiye geip taknlacak tavr hakknda Ermenilerle grmeler yapyordu. 1907 ylnn Ocak aynda Erzurumlular yine Saray'a telgraflar ekerek Vali'nin uzaklatrlmas iin propagandaya baladlar.96 Mart ve Ekim aylarndaki ayaklanmalar srasnda, Ittihad
9 4 Ali ankaya, Yeri i Mlkiye Tarihi vc Mlkiyeliler, 3 , s.51-2. 16 Ekini 1946. s.2

95 Halil Mentee, "Eski Meclisi Mebusan Reisi Halil Mentese'nin Hatralar. 4: Osmanl llrriyet Cemiyeti ve Ittihad ve Terakki," Cumhinyct, bat 1907 ls.441; ve "A Erzeroum," Pro Armenia, 9 6 EO. 4 2 4 / 2 1 2 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor a. Erzurum, 15 u5 Mart 1907. s.1053.

ve Terakki Cemiyeti'nin Avrupa'da bast devrimci brorler Erzurum'a da ulamt. Bunlar srekli okunup tartlmaktayd; lkenin dier blgelerinde durumdan memnun olmayanlarla da aktif bir devrimci haberlemenin srdrlmekte olduu phesizdi. Eitim grm vatandalar arasnda Rusya ve ran'da meydana gelmi olan olaylar da tartlmaktayd; bu lkelerdeki devrimci olaylara giderek daha fazla atfta bulunulmas, baz vatandalarn gidiat durdurmak iin bir devrime ihtiya olduunu gz nnde bulundurmakta olduklarna iaret ediyordu.97 Yaygn propaganda almalarna daha 1905 ylnda balam olan ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yurtdnda bast gazeteler lkeye kaak olarak sokulmakta, ehir ve kasabalarda yaygn olarak datlmaktayd. Bu tr yaynlardan zellikle ikisi -Mechveret ve ura-y mmet- yapt dev- " rimci propaganda ile kurulu dzenin itibarn halkn gznde drmekteydi.98 Yurtdndan gizli olarak yurda sokulan gazete ve brorler ehirden ehire tanmakta ve datlmaktayd.99 Bunlar yalnzca ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Paris'te bast yaynlar deildi; ayrca, Trkiye'nin iinde bulunduu ekonomik ve siyasal kmaza stunlarnda geni yer ayran ve Rusya'da -zellikle, Kafkasya ve

97 EO, 4 2 4 / 2 1 2 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 1 5 ubat 1907 ls.44); ve "Bahaeddin Sakir Bey'in Brakt Vesikalara Gre, ttihad ve Terakki:152," Milliyet, 2 7 Eyll 1 9 3 4 , s.2. 9 8 evri [Abdullah Cevdet Karida?], nklp Niin ve Nasl Oldu?, s.34'den nakleden, H. Zafer Kars, Belgelerle 1908 Devrimi ncesinde Anadolu , s.44; ve MehArmaan, s.59.
1

med Nusret, Tarihe-i Erzerum Yahut Hemehrilere

9 9 Mehmed Reid, "Erzurum syan bir Merutiyet nklab Olabilirdi," Hrriyet, 2 9 Kasm 1950'den nakleden. Muammer Demirel, kinci Merutiyet ncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, s. 14; ve Hsamettin Ertrk, ffei Devrin Perde Arfeas, s.62. ttihad ve Terakki Cemiyeti tarafndan grevlendirilerek gizli olarak Dou Anadolu'ya giden mer Naci Bey, posta ile yurtdndan gelen $ura-y mnet gazetesini ve dier ykc propaganda malzemesini bu blgedeki dier yerel Ittihadclar yardmyla datyordu ("Bahaeddin akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre ttihad ve Terakki: 108 " Milliyet, 9 Austos 1 9 3 4 , s.2).

Azerbaycan'da- kan baz Mslman ve Ermeni gazete ve dergileri de tm Dou Anadolu'da bulunabiliyordu.100 Bu blgede devrimci gazete/dergi datm ve Ittihad ve Terakki Cemiyeti merkezi ile olan haberleme byk lde, Kars Postahanesi Mdr ve ayn zamanda Rusya'da kuryelik grevini yrten Ermeni arpan araclyla gerekletiriliyordu. arpan araclyla gelen mektuplar, belgeler ve gazeteler snrdan gemek suretiyle Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile balants olan Erzurum Postahanesi Mdr'ne veriliyordu. Erzurum'a gelen bu yaynlar da -rnein, Hsamettin [Ertrk] ve Hseyin Tosun tarafndan- Postahane Mdr'nden alnp Van, Bitlis, Diyarbakr, Mu ve Erzincan gibi ehirlere datlyordu.101 Tamaclk yapanlardan tccar Serdarzade Stk Bey, Van Valisi'nin Erzurum'daki yetkililere yapt ihbar sonucu 27 ubat'ta Erzurum'da tutukland; Stk Bey'in naklettii balyalarn arasnda devrimci yayma rastlanmt.102 Serdarzade Stk Bey Erzurum'da Hseyin Tosun, Durak Bey ve Hoca Seyfeddin Efendi ile birlikte Ittihad ve Terakki Cemiyeti Erzurum ubesi'nin nde gelen yelerinden biriydi.103 Tutuk-

100 Bu gazete ve dergiler, Bak'de yaynlanan Hayat, Nasreddin, Progress; Baku, Baku Haberleri Yergri Tsayn, Mak, Tiflis Haberleri ve Kafkasya'nn

Taze Hayat,

lrad,

Molla

ile Tiflis'de yaynlanan Vozrojdcnie, Sesi idi (H. M. Tsovikya,

"1905 Rus Devrimi'nin Trkiye'deki Devrim Hareketine Etkisi," ss.96-126). 101 Hsamettin Ertrk, lli Devrin Perde Arkas, s.62. Ayrca bkz., Ohan Trkdoan, "Hseyin Tosun: Bir htillcinin Portresi," ss.74-75. 102 EO. 4 2 4 / 2 1 2 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 5 Mart 1907 [s.47]; ve A. M. Valuyskiy, "Jn Trk Hareketi ncesindeMoskova Arivi Belgelerine GreDou Anadolu'da Ayaklanmalar," s. 142. 1 0 3 Orhan Trkdoan, " 1 9 0 6 - 1 9 0 7 Erzurum Hrriyet Ayaklanmas: 1." s . 4 6 5 ; Ahmed Bedevi Kuran, nklp Tarihimiz Ve Jn Trkler, s.221; ve Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s.142. 1 9 0 8 Devrimi sonrasnda Hseyin Tosun Bey 1912 ve 1 9 1 4 Genel Seimlerinde Erzurum'dan Mebus seildi (Feroz Ahmad ve Dankwart A. Uustow, "kinci Merutiyet Dne. mihde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 " , s . 2 7 8 )

lanmasndan hemen sonra Erzurum'daki devrimci rgln talimatyla hareket ettikleri anlalan bir grup gsterici, Vilyet: Kona nne yryerek Stk Bey'in tutuklanma nedenini sordular. ehirde olay kmas olaslna kar Vali bir nlem olarak Erzurum Mfts ile ehrin dier nde gelen Mslmanlarn makamna ararak Stk Bey'in tutuklanmasnn gerekesini aklam, ancak Vali'nin bu aklamalar vatandalarca doyurucu bulunmamt. Erzurumlular, Stk Bey'in ehir dna srlmesine engel olmak iin ehrin kaplarn tutarken, tevkifhane gardiyanlarna eer tutuklunun bana birey gelirse kacak olaylardan kendilerinin sorumlu olaca konusunda ayrca uyanda bulundular. 104 Serdarzade Stk Bey'in tutuklanmas zerine balayan gsteriler 5 Mart'tan 22 Marl'a kadar aralksz devam etti. stek aynyd: adaletsiz vergilerin kaldrlmas. Erzurum'daki devrimci rgt, 8 ve 11 Mart'ta istanbul'a iki telgraf gndererek isteklerini bildirdi. Altlageldii ekilde bu telgraflara Saray'n cevap vermemesi zerine, yaklak yirmi biri

kiilik bir kalabalk, 15 Mart'ta Telgrafhane'yi kuatt. Saray ile dorudan yaplan haberleme sonucunda, istanbul'daki yetkililer durumun vehametini kavrad ve dn vermeye raz oldu. 1 0 5 Vai Mustafa Nuri Bey'in 10 Mart'ta stanbul'a ektii telgrafta nerdii ekilde Hkmet, hemen bir irade kartarak 1906 ylnn Mart ve Ekim aylarnda ortaya kan olaylarla ilgili grlerek srgne gnderilen tm devrimcilerin.Erzurum'a geri dnmelerini salayacak bir genel af ilan etti. iki polis komiserinin ldrlmesi ve Mehmed Ata Bey'in yaralanmas ile ilgili davalar d decekti. Ama,

104

KO. 4 2 4 / 2 1 2 , Sir Nicholas O'Conor'ia Sir E d w a r d Gcy'c, istanbul, 3 M a n 1 9 0 7 f s . 4 5 j : ve HO. 4 2 4 / 2 1 2 , Konsolos Shincjr''den Sir Niciolas O ' C o n o r ' a ; Erzuruh, 5 Mart 1 9 0 7 (s.47|.

105 h . 2a fer Kare, Belgektc

I08 Devrimi

ncesinde

Anadolu,

ss.34-35.

vergi konusunda bir dn sz konusu deildi: gemi iki yln bakiyeleri affedilmekle beraber, ahs Vergi denecekti. Erzurum halk iin ayrcalkl bir uygulama dnlemezdi. 106 Erzurumlular ise konan vergilerin kaldrlmas konusunda srarlyd. Doal olarak, aklanan bu kararlar halk yattrmaya yetmedi. Olaylarn yatmas yle dursun, tam tersine, ertesi gn Mslmanlar temsilen kalabalk fakat dzenli drt yz kiilik bir grup, Vali'yi ziyaret ederek Padiah'm affn gerektirecek hibir suun mevcut olmadm ve hi kimsenin ne ahs Vergi'yi ne de HayVanat- Ehliye Rsumu'nu deyeceini syledi. Ek olarak, halkn, ykmllklerini yerine getiremeyecek kadar yoksul olduundan bu vergilerin tmden kaldrlmas isteklerinin Hkmet'e iletilmesini rica etti. 107 Vali, bu istekler dorultusunda, stanbul'a gnderdii telgrafda ar bir yk oluturan Hayvanat- Ehliye Rsumu'nun toplanmasnn ertelenmesi ve ahs Vergi'nin herkesten deil de yalnzca zenginlerden alnmas ynnde gr bildirdi.108 Durumu
106 Babakanlk Arivi, rade Hususi, 2 5 Muharrem 1325, Nr.76'da nakleden, Muammer Demirel, kinci Merutiyet ncesi Erzurum'da Halli Hareketleri, ncesinde Anadolu, s.35; EO. S41;.H; Zafer Kars, Belgelerle 1908 Devrimi

. 424/2-12, Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edwarcl Grey'e, stanbul, 25 Mail 1907 !s,54l; ve "Eimpt personnel et le mouvement turc," Pro Anetia, 5 Ksan i 907, s. 1069. 1.07 EO. 4 2 4 / 2 1 2 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edwax Grey'e, stanbul, 2 5 Man 1907 [s.54i; "Lettre d'Erzeroum." The Levant Herald and Eastern Evpress, VVcelly Commercial Budget,,27/15 (13 Nisan 1 9 0 7 ) , s.206; Babakanlk Arivi, Halk Hareketleri, s.42; H. Zafer irade Hususi, 5 Safcr 1 3 2 5 [20 Mart 1907], Nr.l'den nakleden, Muammer .Demirel, /kinci Merutiyet. ncesi Erzurum'da Kars, Belgelerle 1908 Devrimi ncesinde Anadolu, p.35; vc "Eipt persomcl

et le mouvement turc," Pro Armenia, 5 Nisan 1907, s. 1069. Vali ile gren ehrin ileri gelenleri arasnda Hac Akif Aa, Dava Vekili Scyfullah Efendi, Farik Bey ve lyanakzade Tevlk Efendi vard ("Lete d'Erzeroum," Tle Levant Herald and Eastern Express, Weekly Commercial 1907), s.206). 108 Babakanlk Arivi, rade Hususi, 5 Safer 1 3 2 5 20 Mart 19071, Nr.ltVdc nakleden. Muammer Demirel, tkinci Merutiyet reketleri, s.43. ncesi Erzurum'da Halli HaBudet, 27/15 (13 Nisan

atlatmay planlayan Hkmet ilk nce, Hayvanat- Ehliye Rsunu'na gre eek bana verilecek vergiyi be Kuru'tan Kuru'a, eekler dndaki btn dier ehli hayvanlardan alnacak olan vergiyi de on Kuru'tan Kuru'a indirdi.109 Hkmet bu ilk dne ek olarak, 20 Mart'ta kard iki irade ile vergilerde halkn lehine tekrar deiiklik yapt. Buna gre, ahs Vergi ky halk ile silah altnda bulunanlardan alnmayacakt. Vergi, zanaatkar, ticaret erbab ve sair geliri olanlardan onar Kuru, sralanan ileri seyyar olarak yapanlardan beer Kuru olarak toplanacakt. Memurlardan ise daha nce maalarnn gnlk ksm zerinden hesaplanan vergi, bir gnle indirilerek alnacakt^ Hayvanat- Ehliye Rsumu'nun ise Erzurumdan bir sre iin toplanmamas karara baland. 110 Ancak, halk hibir surette vergi demeyi kabul etmedii iin bu dnlerin bir faydas olmad. Halk verdii verginin nasl harcandn bilmek istiyordu. 111 22 Mart tarihinde halkn her iki vergiye kar srdrd direni/Hkmeti halkm isteklerini kabule mecbur etti. Erzurum Valisi nce vilyetin Gmrk Nazr Mazlum Efendi'yi grevden ald. Nihayet, 2 5 Mart'ta tm gazetelerde yaynlanan ve ilgili tm dairelere iletilen bir irade ile yeni vergiler btnyle kaldrld. Bylelikle, verdikleri mcadele sonucu isteklerini kabul ettiren Erzurum halk normal hayata dnd. 1 1 2

109 K o n s o l o s A. P e r a l d i ' d e n Dileri B a k a n P i c h o v , E r z u r u m , 1 7 M a r t 1907'den nakleden, mer Sami Coar, "akrcal Mehmet E f e : 7 , " Milliyet, 2 Haziran 1 9 7 3 , s.5. 1 1 0 Babakanlk Arivi, rade Maliye, 5 Safer 1 3 2 5 ( 2 0 Mart 1 9 0 7 ] , Nr. 6 ve 18'den nakleden, Muanmer Demire!, kinci Merutiyet Halk Hareketleri, 111 ss.43-44. ncesi Erzurum'da

K o n s o l o s A. P e r a l d i ' d e n Dileri Bakan P i h o n ' a , E r z u r u m , 2 6 M a r t 1907'den nakleden, m e r Sami Coar, "akrcal M e h m e t Efe:7," Milliyet, 2 Haziran 1 9 7 3 , s.5.

1 1 2 E O . 4 2 4 / 2 1 2 , Sir N i c h o l a s O ' C o n o r ' d a n Sir E d w a r d Grey'e, stanbul, 2 5 Mart 1907 ( s . 5 4 j ; "Lettre d ' E r z e r o u m , " Levan Herald and Eastern Express,

Mu'ta ise, ubat ay ortasnda yeni vergileri toplama giriimi, zaten aalara byk borlar olan ve alk eken halk iin tam bir felaket oldu. 113 Borluluun ve ktln had safhaya vard koullarda yeni vergileri toplama giriimi halkta byk apta honutsuzluk yaratt. kan ayaklanmalar sonucu tutuklananlarn says ve bunlara yaplan ikenceler, tanm g boyutlara vard.114 Van'a atanan yeni Vali Ali Bey ubat aynda greve balad. Hayli acmasz bir kii olan AH Bey, derhal bask politikalarna bavururken yeni vergilerin toplanmas konusunda da emir verdi. ehrin Ermeni, Trk ve Krd halk, zaten byk apl bir mali sknt iindeydi; yeni vergilerin toplanmas, Vanllarn -yatandan kap-kacama kadar, ellerinde ne var, ne yoksa- tm mallarna elkonulmas demekti. 115 Nisan aynda, Van'daki Rus ve Fransz Konsolosluklar arlklarm halktan yana koyup vergilerin askya alnmasn salaynca olaylar trmand. Vali, mdahele karsnda Konsolosluklara kar kuvvet kulland. Jandarmalar Fransz Konsolosluu'na girmeye kalktlarsa da, karlarnda Konsolosluu cansiperane koruyan Ermeni devrimcileri buldular. Jandarmalar Rus Konsolosluu'na saldrdklarridaysa silahl atmalar kt. Her iki lkenin Konsolosu , da bu olaylar Vali nezdinde protesto etti. Vali ise, olaylara dev-

V/tekly Commercial

Eudget, 2 7 / 1 8 (4 Mays 1 9 0 7 ) ; Babakanlk Arivi, rade ncesi Erzurum'da Halk Hareketleri, s.44; ve Konso2 Haziran

Hususi, 10 Safer 1 3 2 5 [25 Mart 1 9 0 7 ) , Nr.34'den nakleden, Muammer Demirel, kinci Merutiyet los A. Peraldi'den Dileri Bakan Pichon'a, Erzurum, 2 6 Mart 1907'den nakleden, mer Sami Coar, "akrcal Mehmet Efe:7," Milliyet, 1973, s.5. 113 "A Moush," Pro Armenia, 5 Nisan 1 9 0 7 , s.1070. 114 "La faine," Pro Armenia, mercial 5 Nisan 1907, s.1071. Weekly Com-

1 1 5 "The New Vali of Van," The Levant Herald and Eastern Express, Temmuz 1907, s.l 120.

Budget, ( 1 2 Ocak 1 9 0 7 ) , s.16; ye "Lettres de Van," Pro Armenia, ,5

rimci gruplarn neden olduunu ve hkmet glerinin atmada bir rol olmadm sylediyse de, Konsolosluklara yaplan saldrya katlan baz vergi tahsildarlar ile emrindeki dier mernurlan hapsettirdi- Daha sonra -olaylar yatnca- devrimcilerin peine dt. Van Valisi'nin devrimci avna Bitlis Valisi Ferid Paa da askeri yardm salad. Krsal arazide devrimcileri aramakta olan askeri birlikler, bu bahaneyle kylerde geni apl iddet ve talana giritiler. Mali adan zaten harap olmu olan kyler, bylelikle daha da zor bir duruma dtler.116 Hkmet, bu terr eylemlerinden sonra vergilerin tahsiline devam etti. Ermenilerden alnan Bedelat- Nakdiye ve ahs Vergi mkellefiyeti -gerekli n alma ve inceleme yaplmadan- gm, lm veya henz ocuk yataki kimseler iin de konmutu; aile fertleri, konan bu vergileri onlarn yerine demek zorunda braklyordu.117 Anadolu'daki huzursuzluk Dou'da meydana gelenlerle snrl deildi. Trabzon'daki olaylar, 15 Mart'ta Askeri Garnizon Kumandan Hamdi Paa'ya kar yaplan suikaslle birlikte zirveye ulat.118 Rediflerin XIV Frkas'nn kumandan ve Trabzon Garnizon Kumandan Hamdi Paa, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Trabzon ubesi yelerinden Naci Bey adl Trabzon Deposu memuru bir mlazm tarafndan ldrld. 119 Suikastin grnrdeki nedeni, drt aydr

116 "A Van," Pro Armenia, 2 0 Temmuz 1907, s.1125. 117 "Massacres, Fantine, Misere, fimigration',"' Pp Armenia, s: 11.33. 5 Austos 1907,

118 "Bahaeddin akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre Ittihad ve Terakld.T27," Milliyet, 29 Austos 1934, s.2; ve EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Vekili I I. E. Wilkic Young, Trabzon, 8 Haziran 1907, "Notes on the General Gondition of the Vilayet o f Trebizond," Further Correspondence Respecting tle Affairs of Astatk Turkey, No.9303, s.12. 119 "Bahaeddin akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre ttihad ve Teakki:126," Milliyet, 28 Austos 1934, s.2.

denmeyen zabit maalar ve erat taynlaryd,120 Gerekte ise, Naci Bey'e suikast emrini veren, Hamdi Paa'y Trabzon halkna kar despota davrand iin lme mahkum etmi olan Ittihad ve Terakki Cemiyeti idi. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Trabzon ubesi yeleri yapm olduklar gizli toplantda yalnzca Hamdi Paa'y deil, ehrin dier baz st dzey mlk ve askeri erknn da ldrmeyi planlamt.121 Suikasti yakalanarak lme mahkum edildi. Ancak, Hamdi Paa'nn ldrlmesi halk arasnda o kadar destek ve sempati ile karlanmt ki, Hkmet infaz ertelemek zorunda kald.122 Nihayet, 28 Haziran gn Naci Bey, halka hitap etmesine mani olmak iin normal olarak infazlarn yapldndan farkl bir saatte -sabah saat drtte- idam edildi.123 Lakin, yenilgiyi kabul eden Hkmet halka bir dn vererek Trabzon'un en zengin iadamlarndan ve toprak sahiplerinden Nemlizade Cemal Bey'i Belediye Reislii. ne tayin etti. 124 Nemlizade Cemal Bey yalnzca Trabzon'un 'yarsna' sahip deil ayn zamanda Samsun, Erzurum ve stanbul'da da mlkleri olan bir ailenin ferdiydi. Nemlizade Cemal Bey ayrca -Sancakbeyizade Mehmed ve Hasan Beylerle birlikte Lazistan ubesi'nin liderliini yrten akrabas
120 "Assasiats,"Pro Armenia, 5 Nisan 1907, s.'1072. 121 ."Bahaeddin akir.Bey'in Brakt Vesikalara Gre Ittihad vc Terakki:!27," Milliyet, 29 Austos 1.934, s.2, vc K.-J. Basmadjia, "Le Mouvement rcvoluionaire e Asie Mineure," s.821. 122 "Bahaeddin. akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre Ittihad ve Tcrakl<i:127," Milliyet, 2 9 Austos 1934, s.2; ve EO; 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Vekili 11. E. Wlkic Young, Trabzon, 8 Haziran 1907, "Notes on the General Conditio D the Vilayet of Trebizod," Further Correpondence Respecting the Ajjcirs oj Ascli Turfcey, No.9305, s.12. . 123 K.-J. Basmadjia, "Le Mouvement revolutionnaire en Asie Mineure," s.821; ve "Lettres du Caucase, de Diarbckir et de Trebizonde," Fo Armenict, 5 Kasm 1907, s.1185. 124 F.O. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Vekili H. E. V/ilkie Young, Trabzon, 8 Haziran 1907, "Notes n the General Condition of the Vilayet of Trebizod," Fttrther Cor- x rcpondtnce Respecting the Affairs of Asiatic Turkey, No.9305, s.X2.

Nemlizade Salim Bey gibi- ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Trabzon'daki yeralt rgtnn etkin yelerinden biriydi. 125 . ttihad ve Terakki'nin Trabzon'daki devrimci etkinlikleri Naci Bey'in idamyla hzndan hibir ey kaybetmeksizin devam etti. Rusya ve ran'daki devrimci hareketlerden ilham alan ttihad ve Terakki Cemiyeti, Mays aynda, yeni Vali'nin evinin duvarna merutiyet taleplerini ilan ettii afiler ast. 126 Yeni Vali Trabzon'daki Ittihadllara sk bir bask uygulamaya balad.'Paris'teki ttihad ve Terakki Cemiyeti merkezine gnderilen bir mektupta, Trabzon'un stanbul'dan daha berbat bir hale geldii, mutlakiyeti ynetimin yirmibe casusunun ehirde kol gezdii ve kimseye gz atrtmadi yazyordu. Vali, yurtdyla Trabzonlu devrimcilerin haberlemesini engellemek amacyla Postahane ve Konsolosluklara yeni memurlar atad. Artk Postahane'den gelen mektup ve paketler alm olduklar saklanmaya bile lzum grlmeden sahiplerine iletiyordu. Fransz Postahanesi'nde grevli Hkpurnet yanls Fransz bir memur ise phelendii paketleri hemen Sultan Abdlha125 Tank Zafer Tuaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s. 143. Dr. Bahaed-

din akir'e o gnlerde gnderilen bir mektuba gre, ttihad ve Terakki Cemiyeti Trabzon ubesi'nin dier yeleri ehrin u ileri gelenlerinden oluuyordu: Vali Zver Bey, Hakim Bahaeddin Efendi, Mektupu Sreyya Bey, Defterdar Abdurrahman Efendi ile ehir erafndan Nemlizade Hac Osman, kr, Belediye Bakam Nemlizade Cemal Beyler, Mehmed Salih ve evki Efendiler, Kethdazade Gaiib Bey, tccardan Samanczade Ziya Efendi, Barutuzade Ahmed ve Arif Efendiler, Krzade evki Efendi^ Kozinzade Fevzi Efendi, Eybzade Ali Efendi, Arnavutolu Hasan Efendi, Hac Bilal olu Osman Efendi, Hanamcol hsan Bey, Rize'de Tuzcuzade Rfat Efendi ("Bahaeddin akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre ttihad vei Terakki: 130," Milliyet, 1 Eyll 1 9 3 4 , s.2). Nemlizade Cemal Bey'in bir dier akrabasNemlizade Hac O s m a n 1 9 1 2 Genel' Seimlerinde Trabzon'dan Meclis-i Mebusan'a Mebus olarak girdi (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.277). 126 "Les Musulmans contre Hamid," Pro Armenia, 2 0 Mays-5 Haziran 1 9 0 7 , s.1095.

mid'in Trabzon'da grevli casuslarna teslim ediyordu.127 Postada karlalan glklere ramen, Trabzon'daki devrimciler yine de Paris ile mektuplamay srdrmeyi baardlar, Devrimci propaganda yine eskiden olduu gibi Trabzon'a ulayordu.128 Ittihad ve Terakki Cemiyeti merkezinin Lazistan ubesi'ne gnderdii uzun bir mektupta, altm bin Osmanl vatandann Rusya'ya iltica etmesiyle sonulanan mevcut felaket ve bask havasndan faydalanlmas ynnde uyarda bulunmaktayd. Cemiyet, mlteciler arasndan lkenin kurtuluu iin mutlakiyete kar mcadele edecek yeni yeler kazanlabileceini ummaktayd. 129 Ittihad ve Terakki Cemiyeti, Lazistan ubesi'ne hitaben yazlm 23 Austos 1907 tarihli dier bir mektup ta ise, Trkiye'de parlamenter bir rejimin kurulmas ynnde propaganda faaliyetinin arttrlmasn istedi.130

127 "Bahaeddin' akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre Ittihad ve Terakki: .128 ve 129," Milliyet, 3 0 Austos 1 9 3 4 ve 31 Austos 1934, s.2. 128 Paris merkezinin Trabzon'a sokaklarda datlmak zere yollad ilnlar, aadaki' yaz eklenerek, devrimciler tarafndan, Vali ve Kumandana yolland: "Ey kendinizi bireyler zanneden hayvanlar! Artk boynunuzda takl duran saman torbalarn karnz. Arsz ocuklar gibi bir-iki cicili-bicili niana aidatp milleti itilaya alan gayyurlar mahva kalkmaynz. Yanl zehablarnzla zannettiiniz ilerde dahli olmayan kimseleri zorbalnzla zalimane ezmeyiniz. ktidarnz varsa takdim ettiim u istidann: sahibini arayp bulunuz. Anlaynz ne kadar iktidarsz olduunuzu ki, sizin birka, para iin hayvanlar gibi aradnz ve muzr evrak dediiniz eyleri ite ben size rabten gnderdim. Bunlarn hepsim yapan benim. Gcnz yetiyorsa beni bulunuz!" ("Bahaeddin akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre Ittihad ve Terakki: 128," Milliyet, 3 0 Austos 1934, s.2). 129 296 Numaral Mektup, Dr. Bahaeddin akir'den Lazistan ubesi temsilcilerine, Patis, Haziran 1907 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazmalarna Dair] Defter l'den nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, inklp ve Terakki, S.225). Tarihimiz ve ktihad

. 130 3 4 0 Numaral Mektup, Dr. Bahaeddin akir'den geici olarak Kafkasya'da bulunan Lazistan ubesi'ne, Paris, 2 3 Austos 1907 ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazmalarna Dair] Defter I, s.382'den nakleden, Yisuf Hikmet Bayur, Trk tnkilb Tarihi, 2 / 4 , s.124).
(

Haziran aynda, Bitlis'te ciddi bir olay meydana geldi. Halkn galeyana gelmesine sebep, Vali Ferid Paa'nm Bitlis Belediye Reisi'ni srgne gndermesi oldu. Belediye Reisi, devrimcilere kar yrtlen soruturmalarda kendisiyle ibirlii yapmayan memurlara maalarn demeyen ve hakimleri, yasal srece dikkat etmeksizin belli ahslar sul bulmaya zorlayan Ferid Paa'y srekli eletirmekteydi. Halk, ehirdeki devrimci liderlerin nderliinde Vali Ferid Paa'ya kar bir gsteri yaparak Vali'yi, ehrin Ermeni ve Mslman halk arasnda ayrlk yaratarak mutlakiyetilik aleyhtar devrimci hareketi blmeye almakla sulad. Hkmet Kona nnde gsteri yapan be bine yakn Mslman Vali'yi istifaya ard. Vali, burada kan atmada bir gsterici tarafndan yaraland. Vali de o.arada .gstericilerden birini ldrd. Bunun zerine halk Vali'yi yakalamaya altysa da, o, mutlakiyeti rejim destekisi subaylarn yardmyla kamay baard ve asker garnizona snd. Askerlerin olaylara mdahele etmemesinden cesaret alan kalabalk, Polis Komiserini lin etti. Polis Komiserinin ve kurulu dzen destekisi daha birka kiinin cesedi Bitlis sokaklarnda' srtld. 131 Bitlis ayaklanmas, ttihad ve Terakki Cemiyeti ile temas halinde olan bir grup eyh tarafndan rgtlenmiti. eyhler, ayaklanmann balamasyla Telgrafhane'yi igal eltiler ve stanbul'a telgraf ekerek Vali'nin azlini istediler. Saray, asker kuvvet kullanmakla tehdit edince, eyhler kontrolleri altnda elli bin silahl Krd olduu cevabn verdi. Bunun zerine Saray, Vali'nin grevden alnmasna ve Erzincan'a nakline karar verdi. 132 ehrin idaresi Garnizon Kumandan Celal Paa'ya brakld ve

1.31 K.-J. Basmadjian, "Le Mouvemem rtvoltionnaire ci Asie Mineure," 's.824; ve "Cexpulsion du vali de Bitlis," Pro Armenia, 5 Temmuz 1 9 0 7 , ss.1'117: i.8.

132 ' ! t!expuIsion du vali dc Bitlis," Pro Armenia, 76

5 Temmuz 1907, s. 1118.

Trabzon Valisi, soruturma yapmak zere Bitlis'e gnderildi.133 Tannm bir Saray casusu olan Vali Ferid Paa, Trabzon'a Vali Vekili olarak atanrken yeni Bitlis Valilii'ne de Van Valisi Tahir Paa atand:134 Bitlisli eyhler ve eraf, Vali'ye kar gerekletirmi olduklar darbenin baarsyla kudretlerinin arttn fark ettiler. Gndelik tartmalarnda, eer Hkmet reformlar -Avrupa devletleri tarafndan dayatlan reformlar deil, kendilerince tatmin edici bulunan reformlar- yapmayacak olursa kendi reformlarn kendileri yaparak uygulayacaklarn aka sylemeye baladlar. Sylentilere gre, Bitlis eraf, Erzurum ve Van eraf ile yakn ibirlii halinde almaktayd.135 Van ve Bitlis'in Mslman ve Ermeni halklar, zalim mutlakiyeti rejimi devirme faaliyetlerinde birlikte hareket etmekteydiler.136 Paris'teki Ittihad ve Terakki Cemiyeti merkezi, Bitlis'te meydana gelen olaylar yakndan izlemekteydi. Paris'ten am ubesi'ne yazlan bir mektupta, am halknn Erzincan ve Bitlis'teki vergi ayaklanmalar hakknda bilgilendirilmesi ve am'da da benzer ayaklanmalar kartmak iin devrimci propagandann arttrlmas istenmekteydi. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin midi, Suriye de dahil olmak zere, Trkiye'de gl bir rgt kurulabilirse, ran ve Rusya rneklerine benzer bir meruti devrimin Trkiye'de de gerekletiri133 "L!expulsion du vali de Bitlis," Pro Armenia, 5 Temmuz 1907, s.1117; "l.es Musulmans eottre Hamid," Pro Armenia, 2 0 Mays-5 Temmuz 1907, $.1096; ve F.O. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Temmuz 1907, Further Correpondence ley, No.9305, s.19 iinde. 134 "Faveur hamidienne," Pro Armenia, Trebizonde," Pro Armenia, 5 Kasm 1907, s.1185. Correpondence Respecting the Affairs of AsiRespecting the Affairs ' ' of Asiatic Tr-

5 Austos 1907, s. 1135; ve "tetire de

135 EQ. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Muavini W. B. Heard'den Sir Nicholas O'Conor'a, Bitlis, 2 5 Austos 1907, Further atic Turkey, No.9305, s.146 iinde. 136 "Soliclarite entre Armenies et Turcs," Pro Armenia, 20 Kasm 1907, s! 1189.

lebilecei ynndeydi.137 Erzurum grnte sakindi; fakat devrimci rgt heyecanndan hibir ey kaybetmemiti. Devrimci rgt o denli tannm ve sevilmiti ki taraftarlar aka Ittihad ve Terakki Cemiyeti yesi olduklarn syleyebilmekteydi. Bu, devrimci hareketin Erzurum'da ne kadar kurumsallam olduuna iaret eden nemli bir noktayd. Ayaklanmalar sonucu vergilerin kaldrlmas, halkn kendi rzas olmadan konulan vergilere itiraz edebileceine emin olmasn salamt. Artk rzalar alnmadan vergilendirilemeyecekleri hakknda olduka zgrlk saylabilecek bir sylem iindeydiler. Meslek ve ticaret erbab iin getirilen yeni temett vergisi hakknda da iyi konuulmuyordu. Erzurum'daki genel kan, verginin tahsil edilmek istenmesi durumunda, bunun yeni bir ayaklanmaya neden olaca ve hkmetin bana bela olaca ynndeydi.138 1907 yaznda Saray casuslarnn da saklanmak zorunda kalmasyla birlikte Erzurum'da Sabah-l-Hayr adnda hayli revata olan aylk bir devrimci dergi yaynlanmaya balad.139 ok sayda Ittihad ve Terakki Cemiyeti yesi, 1907 Bahar'nda Erzurum'dan Van'a giderek burada devrimci etkinliklerde bulunmaya baladlar. Hatta burada, yaynladklar birka tabask gazete ve bror dattlar; ancak Mslmanlar Van'da kk bir aznlk oluturduu iin, o zaman resm makamlar bu konuyla fazla ilgilenmediler. Nisan aynda, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Van'daki
137 3 1 3 Numaral Mektup, Dr. Bahaeddin akir'den am ubesi temsilcisine, Paris, [Haziran veya Temmuz 1907] ([Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazmalarna Dair] Defter I'den nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, nklp ve Ittihad ve Terakki, s.236. Correpondence Respecting the Affairs of Asiatic TurTarihimiz

138 HO. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 1 Temmuz 1907, Further key, No.9305, s.30 iinde. 139 "Entre Armeniens et Turcs," Pro Armenia, 5 Ekim 1907, s.1165.

78

yeleri, mutlakiyeti rejime kar gbirlii yapma olasln tartmak zere Ermeni Devrimci Federasyonu yeleriyle ortak bir toplant yaptlar. ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne mensup fedailer, Mslmanlar arasnda taraftar bulmak ve birlii tesis etmek iin ellerinden geleni yapyorlard. Balarnda komutanlar olmad zamanlarda bu yokluktan faydalanarak, erler arasnda da aktif bir ttihadc propaganda kampanyasna giritiler. Hi kuku yoktu ki bu propaganda faaliyetinin bir sonucu olarak halk artk ttihad ve Terakki Cemiyeti fedailerine az-ok sempati duyduunu ifade etmeye ve hkmet politikalarn aka eletirmeye balam, fedailerin propagandas halk arasnda bir hayli etkili olmutu. 140 Van'daki hkmet temsilcileri, Haziran ay balarnda yaptklar bir aramada silah ve cephane buldu. Ermenilerin eylerinde yaplan daha sonraki aramalar ise bir sonu vermedi. Arama srasnda bir ttihad ve Terakki Cemiyeti fedaisi ele geirildi. Vn Valisi, ttihadc fedailere kar derhal hareketer'geti ve devrimcilerin takip edilip yakalanmas iin bir asker birlii grevlendirdi. ttihad ve Terakki Cemiyeti destekisi devrimcilerin yolu hkmet kuvvetleri tarafndan kesildi ve silahl atma kt. Bin kadar Trk devrimcinin elmde iki top vard; btn gn boyunca hkmet kuvvetleri ile aralarnda sren arpma sonucunda, hkmet kuvvetleri geici olarak ekilmek zorunda kaldlar.' Askerler, aylardr tayn almam olmalarnn getirdii isteksizliin yansra, Mslman ve Ermeni devrimcilerin birleik gc karsnda yetersiz kalmaktaydlar. Srtn artk askeri birliklere dayayamayacam anlayan Vali, Ermeni devrimciler ve ttihad ve Terakki Cemiyeti fedaileri kar140 EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Muavini Dickson'dan Sir Nicholas O'Conor'a, Van, 4 Austos 1907, Further Correspondence No.9305, s. 113 iinde. Respecting the Affairs of Asiatic Turkey,

smda gsz kalmt.141 Mslman devrimcilerle ibirlii yapmakta olan Ermeni Devrimci Federasyonu yeleri, Vali'ye gnderdikleri tehdit mektuplarnda, mttefikleri olan Trk devrimcilere kar yrtmekte olduu askeri harekt durdurmazsa ldrleceini, dier tercihinin istifa olduunu yazmaktaydlar. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin fedaileri de Vali'ye gnderdikleri benzeri mektuplarda Bitlis Valisi'nin bana gelenleri hatrlatmaktaydlar.142 Van'daki ngiliz Konsolosu'nun 4 Austos'ta elde ettii bilgiye gre, Vali'ye kar on gn iinde bir suikast giriimi yaplacakt. Nitekim, Van Valisi Ali Bey, ksa sre sonra Ermeni devrimciler tarafndan stanbul yolunda pusuya drlerek ldrld. 143 Van'daki eitli devrimci gruplar, Austos aynda bir toplant yaparak, Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile birlikte ortak hareket ederek Hkmet'e kar silahl bir ayaklanma olasln tarttlar. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin fedaileri geni apl bir propaganda faaliyeti yrtmekteydiler. Sylentiye gre, kendi halk mahkemelerini kurmulard bile. Ga-

141 "Pres de Van," Pro Armenia, Correpondence Respecting

5 Eyll, 1907, s. 1 1 4 9 ; ve EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir NicFurther

holas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 2 0 Austos 1 9 0 7 ,

the Affairs of Asiatic Turkey, No.9305, s.112 iinde. Respecting the Affairs of Asiatic Turkey,

142 EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Muavini Dickson'dan Sir Nicholas O'Conor'a, Van, 4 Austos 1907, Vur (her Correpondence No.9305, s.114 iinde. 143 F.O. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Muavini Dickson'dan Sir Nicholas O'Conor'a, Van, 4 Austos 1907, Further Correpondence Respecting the Affairs of Asiatic Turkey, N o . 9 3 0 5 , s . 1 1 4 iinde; ve "Execulio," Pro Armenia, 5 Ekim 1 9 0 7 , Levant

s . 1 1 6 6 . Ali Bey'in ldrlmesi zerine, Hkmet, yerine Badad Valisi Abdl Vehab Paa'y yeni Van valisi olarak atad ("The Vilayet of Van," Herald and Eastern Express, Weekly Commercial Budget, 27/41 ( 1 2 Ekii

1 9 0 7 ) , s.494). Ancak atamann hemen ardndan Abdl Vehab Paa'nn grev yeri deitirildi ve kendisi Erzurum Valilii'ne atand ("Personal," Levant Herald and Ecisfern Express, SVeekly Commercial 1 9 0 7 ) , s.546). Budget, 27/43 ( 2 6 Ekii

zete yaynlyorlard ve Paris'teki ttihad ve Terakki Cemiyeti merkezi ile srekli haberleme iindeydiler. 144 Trk devrimciler, Erzurum'da Sabah-l-Hayr taralndan yaynlanan ve kaak olarak Van'a getirilmi olan siyasal programlar Van'da dattlar. lkedeki genel durumu eletiren ve isteklerini tekrarlayan devrimcilerin temel dayanak noktas ahs Vergi'nin kaldrlmas isteiydi. Ancak datlan bu ok nemli siyasal programda, adaletsiz vergilendirmeden daha geni apl meselelere de deinilmekteydi. Kanun-u Esasi'nin iln, rk ve din ayrm gzetmeksizin kurulacak bir Meclis'in bulunaca meruti bir rejimin ve adil bir biimde halkn karlar dorultusunda alacak temsili bir hkmetin kurulmas istenmekteydi. Programda ayrca, Hkmet mdahelesinden masun bir yarg sisteminin kurulmas da belirtilmiti. Vilyet uralarnn oluturulmas, yelerinin din veya rk fark gzetilmeksizin seilmesi ve bu uralarn vilyet btelerini denetlemesi de teklif ediliyordu. 145 Paris'teki ttihad ve Terakki Cemiyeti merkezi ile temas halindeki bu devrimci gruplarn propaganda faaliyetleri olduka baarlyd. Ekim ay sonuna gelindiinde, Van'n Mslman halk devrimci saflara gemi bulunuyordu.'146 1907 ylnn yaz aylar boyunca, Erzurum'daki devrimci faaliyet yeni bir ivme kazanmt. Devrimcilerin yaynlad Sabah-l-Hayr gazetesi bir an nce meruti rejiminin kurul144 F.O. 4 2 4 / 2 1 3 , Konsolos Muavini W, B. Heavd'den Sir Nicholas O'Conor'a, Bitlis, 25.Austos 1907, Further Correspondence Respecting tle Affairs-of Ast. atic Turkey, No.9305, s. 147 iinde. 145 Bu gazete ve yurtdnda baslan dier gazetelerin datm, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin blgede grevlendirdii mer Naci Bey tarafndan gerekletiriliyordu ("Bahaeddin akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre ttihad ve Terakki: 108," Milliyet, 9 Austos 1934, s.2). Sabal-ftl-Hayr'da yaynlanm olan bu bildirinin tam metni iin bkz., "La FedSration evoluuonnaire turque," Pro Annenia, 5 Aralk 1907, s.l 197. 5 Ocak 1908, s.1217. 146 "Le Mouvement revolutionnaire turc," Pro Armenia,

masn savunuyordu. Binlerce devrimci bror ve el ilan sokaklarda datlyordu. Datlan bildirilerde Abdlhamid ynetiminin despotizminden, yksek rtbeli memurlarn satlmlndan sz edilerek yle deniliyordu: "Onlar lkenin zenginliklerini yabanclara -demiryolu inaas hakk, kmr ve maden yataklarn iletme hakk gibi isimler altmda- aka satyorlar." Saray'da sz sahibi Arab zzet Paa, Tahsin Paa gibi yksek rtbeli paalarn yamacl vc rvetiliinden dem vuruluyor; fakir halktan, zorla -amansz jandarmalarn kamsyla- alman paralardan bahsediliyordu. Bildiride, "rejimi ykalm ... {lkeyi} alak zalimlerden kurtaralm," deniliyor ve "bu despot rejimden ancak Mslman ve Hristiyanlar arasndaki dostluk ve kardeliin glenmesiyle kurtulunabilecei" savunuluyordu. Rusya'daki olaylardan ve ran halknn baarsndan sz edilerek, devletin gl ve halkn mutlu olabilmesi iin Kanun-u Esasi ve. Millet Meclisi'nin gerekli olduu belirtiliyordu.147 Devrimciler, Vali Mustafa Nuri Bey'in azledilmesi iin de kamuoyu oluturmaya alyorlard. Eyll ayma denk gelen Ramazan'da halk, geceleri kahvehanelerde, kurulu dzene kar giriecekleri faaliyetleri tartrken, Vali'nin casuslar bu konumalar dinleyip kaydetmekteydiler. Mustafa Nuri Bey stanbul'a gnderdii raporlarda ehirdeki cami
147 "Le Mouvement Iurc Erzeroum," Pro Armenia, 5 ubat 1908, s. 1231; ve A.

M. Valuyskiy, "Jn Trk Hareketi ncesindeMoskova Arivi Belgelerine GreDou Anadolu'da Ayaklanmalar," s.148. Abdullah Cevdet (Karhdaj, yaynlad bir brorde, Mslman olan ve olmayan tm halka seslenerek Rusya ve ran'da anayasal dzenin deitirilmesiyle ilgili olaylarn Trkiye'ye de rnek olmasn dilemekteydi. "Birlein; yoksul-varlkl, gsz-gil, kadn-erkek, gen-yal, hepiniz birlein. Trabzon halk, Erzurum halk, Kastambnu halklarbu illerin kahraman halklar, yiit halklar, bizim yiit kardelerimizilk adm atm bulunuyorlar. Rusya'ya, iran'a bir gz atmz." (Abdullah Cevdet [Karlda], Uyann, Uyann (Cenevre, 1 9 0 8 ) , s.l5'den nakleden, Orhan Trkdoan, " 1 9 0 6 - 1 9 0 7 Erzurum Hrriyet Ayaklanmas: 2," s.497).

ve kahvehanelerde yrtlen devrimci faaliyetlerle ilgili bilgi veriyor, ehirdeki devrimcilerin merkezi Paris'te olan ttihad ve Terakki Cemiyeti ile srekli iliki iinde bulunduunu ve ehirde ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin onayyla gsteriler dzenlemekte olduunu, devrimcilerin askerleri de saflarna kazanmaya altklarn bildiriyordu. 148 Gerekten de, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Paris'teki merkez rgt Erzurum'a yazd mektuplarda devrimci faaliyetin rgtlenmesi ve gerekirse silahl direnie giriilmesi ynnde talimat vermekteydi.149 Devrimciler, yaptklar srekli bask sonucu Eyll ay sonunda Mustafa Nuri Bey'in istifa etmesini ve Erzurum'u terk etmesini saladlar.150 Ancak, Valilik makamna Abdl Vehab Paa'nm tayinine muhalefet ettilerse de, bu konuda baar salayamadlar.151 Tek nitelii Saray'a olan koulsuz ball olan Abdl Vehab Paa, sylendiine gre adn bile dou-drst yazamayan birisiydi. 1 5 2 stanbul'dan 19 Ekim'de ayrlan yeni Erzurum Valisi, 30 Ekim'de greve balad. ehir halk yeni Vali henz Erzurum'a gelmeden Saray'a telgraf ekerek Vali Vekili Ali Bey'in vergileri tahsil et148 "Le Mouvemet Turc Erzeroum," Pro Armenia, GreDou Anadolu'da Ayaklanmalar," s. 148. 149 3 5 4 Numaral Mektup, Dr. Bahaeddin akir'den Erzurum ubesi temsilcisine, Paris, 5 Ekim-1907 ([ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazmalarna Dair] Defter I, ss.463-464'den nakleden, Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb rihi, 2 / 4 , ss.81-82). 150 "Le Mouvement Turc Erzeroum," Pro Armenia, 151 "ontre Hamid," Pro Armenia, Herald 5 ubat 1908, s.1231. Levan Ta5 ubat 1908, s.1231; ve A.

M. Valuyskiy, "Jn Trk Hareketi ncesindeMoskova Arivi Belgelerine

2 0 Ekim 1907, s. 1 1 7 3 ; "Personal," The

and Eastern Express, Weefely Commercial Budget, 2 7 / 4 3 ( 2 6 Ekim

1907), s.546. Abdl Vehab Paa 10 Ekim 1907 tarihli bir irade ile Vali atand (Babakanlk Arivi, trade Dahiliye, 2 7 Ramazan 1 3 2 5 [3 Kasm 19071, Nr.24'den nakleden, Muammer Demirel, ikinci Merutiyet Halk Hareketleri, s.49). Aleyhinde Trk Ulusunun lk Hareketi: 152 Mahmud Nedim Ulusakul, tstibdad Erzurum htilali, s.37. ncesi Erzurum'da

inekte srar ile adaletsiz tutumunu ve memurlarn zalimane hareketlerini protesto etmiler, ayrca, Mft'nn Erzurum'dan srlmesine de sert tepki gstermilerdi.153 Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Erzurum ubesi Kasm aynda ehir sokaklarnda bir bildiri datarak mevcut "baskc ve mutlakiyeti hkmet eklini" devirmek iin her dine mensup Osmanl vatandalarn birlemeye davet etti. Bildiride.halk,; kurulu dzene -artk baka are kalmad iin- zor kullanarak kar kmaya arlyordu. Devrimcilerin amac 'yeni bir anayasa, zgrlk, adalet ve bir temsili meclis' idi. Benzeri bildiriler Anadolu'nun dier kasaba ve ehirlerinde de daha nce datlmt. 154 Datlan bildirinin bir dier nemli zellii de halkn rk ve din ayrm gzetmeden kurulu dzene kar birlik iinde hareket etmesinin yeni bir kantn oluturmasyd. Aslnda bu bildiri, Anadolu'nun dier yerlerinde de grlmeye balanm olan rgtl bir bakaldrnn gzle grlen nemli belirtilerinden biriydi.155 Abdl Vehab Paa'nn daha nce meydana gelmi olaylar ve son olarak da datlan bu bildiri zerine youn bir soruturmaya balamasyla, 25 Kasm gn elli-altm kii devrimci propaganda faaliyetinde bulunmakla sulanarak tutukland. Tutuklananlar arasnda Erzurum'un nde gelen, tannm ve zengin, dava vekillerinden Seyfullah Efendi,

1.5.3 "Contre Hamid," Pro Armenia, Armenia, s.550.

5 Kasm 1907, s. 1 1 8 1 ; "Contre Hamid," Pro Herald 2 7 / 4 6 ( 1 6 Kasm 1 9 0 7 ) ,

2 0 Ekim 1 9 0 7 , s . 1 1 7 3 ; "Eettre d'Erzeroum," The Levan

and Eastern Express, YVeefcly Commercial Budget,

154 EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, Beyolu, 19 Kasm 1907, Further Trkler, lu, s.36. 155 EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edvvard Grey'e, Beyolu, 19 Kilsim 1907, Further Correpondence Respecting the Affairs of Asiatic Turkey, No.9305, s. 186 iinde. Correpondence Respecting the Affairs of Asiatic Trfccv, Jn AnadoN o . 9 3 0 5 , s . 1 8 6 iinde; lurii Ashotovich Petrosian, Sovyet Gzyle 5.238; ve H. Zafer Kars, Belgelerle 1908 Devrimi ncesinde

ulemadan liberal fikirleriyle bilinen Hac evket Efendi, eski bir ordu mteahhidi olan Faruk Bey, Erzurum Belediyesinde grevli Durak Bey, Ziraat Bankas Erzurum ubesi'nin eski mdrlerinden Uzun Osman Efendi, Erzurum Mfts Hac Akif Efendi, ehrin tannm celeplerinden eyh Ahmed Efendi, araba tekerlei imalats Maranc Tevfik ve Maranc Abdullah kardeler, babas Erzurum'un en zengin kiisi olduu sylenen tacir izzet Efendi ile devrimci harekete katlmak iin Avrupa'ya kamadan nce Harbiye'de Franszca retmenlii yapan ve sonra Trkiye'ye gizlice girerek Erzurum'da faaliyette bulunan Hseyin Tosun Bey de vard. Btn bu tutuklular yasad ttihad ve Terakki Cemiyeti yesi olmakla sulanmaktayd.156 Tutuklananlar arasnda bulunan Seyfullah Efendi'nin zerinde yeni bir anayasann ilnndan ve bir Meclis kurulmas gereinden bahseden eitli devrinici belgeler ele gemiti. 157
.156 F.O. 42.4/213, Konsolos Muavini Shipley'den Sir Nicholas O'Conor'a, Erzurum, 2 Aralk 1907, Further Correspondence Respecting the Affairs of Asiatic MeE rzeTurkey, No.9305, s.245 iinde; Babakanlk Arivi, trade Hususi, 2 0 evval 1325 [26 Kasm 1907], Nr.59'dan nakleden, Muammer Demirci, kinci rutiyet ncesi Erzurum'da mid," Pro Armenia, rum Yahut Hemehrilere Halk Hareketleri, Armaan, 20 Aralk 1907, s.1205; Mehmed Nusret, Tarihe-i s.51; "Les Musuhnans contre Ha-

s.70; Barutuzade evki, "Erzurum Valisi ve Trkiye Cumhuriyeti'nde inklp Belgelerle

Nzm Paa'nn Zamannda Olan Vukuat Hatras," s s . 2 7 5 - 2 7 6 ; ve Almed Bedevi Kuran, Osmanl mparatorluu'nda Hareketleri 1908 Devrimi ncesinde Anadolu, (stanbul, 1 9 5 9 ) , s..39.3'den nakleden, H. Zafer Kars,

s.39. Bu kimseleri ahsen tanyan biri, tu-

tuklananlarn byk ounluunun koyu ttihadc olduunu ve o gnlerde Erzurum'da devrim iin youn bir ekilde altklarn sylemitir (nder Ggn, "11. Merutiyet'e nclk Eden Bir Hareket: Erzurum htilli ve Ona Dair Baz Belgeler," ss.277-278). Tutuklanan sivillere ek olarak, Abcll Vehab Paa, Erzurum'daki Kolordu Kumandam Erkn- Hab Mirlivas Ahmed Abuk Paa ve Rus Hudut Kumandam Erkn- Harb Miralay Fahri Bey'in tebdilini, Hsamettin Ertrk ve tm zabtann tutuklanmasn istemiti. Fakat, Erzincan'daki Drdnc Ordu Miri Zeki Paa buna izin vermemiti (Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, 157 "Le Mouvement rivolutionnaire turc," Pro Armenia, Mahmud Nedim Ulusakul, stibdad Erzurum htilli, s.38. Aleyhinde s.63). 5 Ocak 1908, s.1218; ve Hareketi: Trk Ulusunun tik

Erzurum'daki arama ve tutuklamalar byk bir hzla devam etti ve ksa srede toplam tutuklu says doksan ikiyi buldu. Tutuklananlardan seksen tanesi Erzurum'un tannm erafndan byk celep ve tacirlerdi.158 Erzurum'daki ayaklanma ile ilgili olarak yakalananlann toplam says yaplan yeni tutuklamalarla yz yetmie vard. 159 Ayaklanma, ancak hareketin tm liderlerinin tutuklanmas ye Hkmet'in Erzurum'a takviye birlikler sevketmesiyle bastrlabildi. 160 Polisin tutuklulara ikence yapt ve gzaltnda bulunan iki kiinin bu yzden ld haberlerinin yaylmas zerine, yz kadar Erzurumlu kadn ellerinde sopa, balta ve satrla sokaa dkld ve bir protesto gsterisi yaparak yabanc devletlerin Erzurum'daki Konsoloslaryla grt. Erzurumlu kadnlarn bu giriimi sonucunda seksen tutuklu salverildi ve polisin gzaltmdakilere yapt ikence durduruldu.161 Tutuklamalarn ardndan Hkmet devrimciler aleyhine dzeni ykmaya teebbsten dava at. Erzurum'da, Hakim Salim Bey'in bakanlk ettii olaanst mahkeme Erzurum Vilyeti'nde devlete kar ilenen sular davasna 28 Ocak 1908'de balad. Alan davada, sanklar, polisleri ldrmek, Vali Mehmed Ata Bey' yaralamak, ahs Vergi ve Hayvanat- Ehliye Rsumu'nu kaldrmaya almak, devlet d1 5 8 lurii Ashotovich Petrosian, Sovyet Gzyle Zafer Kars, Belgelerle 1908 Devrimi ncesinde Jn Trkler, s . 2 3 8 - 2 3 9 ; vc H.

Anadolu,

s.37. 5 Ocak 1 9 0 8 , s . 1 2 1 8 ;

159 K.-J. Basmadjian, "Le Mouvement revolutionnaire en Asie Mineure," s.822; "Le MoUvement revolutionnaire turc," Pro Armenia, ve "Dans les prisons," Pro Armenia, Mehmed Nusret, Tarihe-i Erzerum 2 0 Ocak 1 9 0 8 , s . 1 2 2 2 . Yahut Hemehrilere Armaan, s.70.

160. "Les Musulmans contre Hamid," Pro Armenia, 2 0 Aralk 1 9 0 7 , s . 1 2 0 5 ; ve 161 "Le Mouvement turc," Pro Armenia, 5 ubat 1 9 0 8 , s . 1 2 2 9 ; Mnip Yldr-

gan, " 1 9 0 4 Isic] Erzurum syan Htralar," s . 3 2 ; K.-J. Basmadjian, "Le Mouvement revolutionnaire en Asie MineUre," s . 8 2 2 ; ve "Bahaeddin akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre Ittihad ve Terakki:131," Milliyet, 1 9 3 4 , s.2. 2 Eyll

zerimi ykmaya ynelik hareketlerde bulunarak parlamenter rejim lehinde propaganda yapmak, bu amala halk arasnda yasad yayn, devrimci gazete ve bildiri datmakla sulanyordu. 162 Sanklardan Mezararkal Mevld Aa'nn savunmas durumu tm plaklyla gzler nne seriyordu: "... Madem ki adaletin huzurundaym, o halde gnah, vebali bana ait qlmak zere olan-biteni syleyeyim. Fakat, neresinden balayaym? imdi de onu kestiremiyorum. ki sene, belki de yirmi sene ekilen dertleri, aclar bir araya getirip de bir saat, nihayet iki saat ierisinde onlar nasl anlataym? Bu memlekette konuacak ey mi yok? te bunlar konuuyorduk, Hakim Efendi: Bu rezaletlere son verilmesi arelerini konuurduk... Fakat rica ederim, Hakim Efendi; bu bahsi burada kapayaym, nk ok ayp. Evet; bu memlekette konuulacak ey mi yok ki? Mesel: Bunlarn, Hakim Efendi, bunlarn hangisi bu memleketin namusunu satarak casusluk yapmtr? Bunlarn hangisi milletin hazinesini soymutur? Bunlarn hangisi milletin mleine, tenceresine, uluna, yorganna, srtndaki yrtk gmleine gz koyup sattrmtr? Orduyu a, memuru muhta, hasta askeri alakasz, len askeri kefensiz brakp, cariyelerle saraylarda vur patlasn, al oynasn diye cmb yapanlar bunlar mdr? unlar ki, daha dne kadar hududlarm en kahraman bekileriydiler. O mbarek Erzurum'un ki, her ailesinin mutlaka birka ehidi vardr. O mbarek Erzurum'un ki, icab ettii zaman gene her ailesi birka kurban vermekten ekinmeyecektir. Bunlara byle zulmler, byle hakaretler yapmak yakk alr m? Bunlar birdenbire dinlerini mi deitirdiler, bunlar birdenbire deli mi oldular? Bunlar ne yapt? Hangi hakszl yaptlar ki, byle zincirlere vurulup, zin162 A. M. Valuyskiy, "Jn Trk Hareketi ncesinde -Moskova Arivi-Belgelerine Gre- Dou Anadolu'da Ayaklanmalar," s. 150.

danlara atldlar? Bu ehitler oca niin sndrlyor? Bu zincirler, bu laleler, bu mahkemeler, bu hakimler, bunlar niin? Bunlar ayp deil mi, Hakim Efendi? Nihayet hakimlere eref, mahkemelere adalet, orduya kuvvet, memlekete selamet -hulsa, huzur ve istirahat- lazm olduunu, bunlarsz hibir memleketin ve hibir milletin yaayamayacan ve farz- muhal yaasalar da, bu kelepeli, bu zincirli, neslin, bunlar birgn k'np batracan konuuyprduk. Ayp bel Gnahszlmz, masumluumuzu bir tarafa atn; insan hayvan olsa, kpek olsa bile byle yaplmaz."163 ^10 ubat 1908'de sona eren davalarda, sanklardan doksan kii mahkeme nne karld; sekiz kiiye idam, onsekiz kiiye mebbed hapis cezas verildi. Dier sanklar daha kk cezalara arptrldlar.164 damla cezalandrlanlar Ser Komiser ve olu ile dier polis memurlarn lin ederek ldren zanaatkrlard. Hseyin Tosun Bey Hkmet'in emri ile cezasn ekmek zere stanbul'daki Umumi Hapishane'ye gnderildi. Mebbed kalebendlikle Sinop'a srgn cezasna arptrlan yirmi kii arasnda ise ehrin tannm simalar -Seyfllah Efendi, Faruk Bey, Hac Akif Aa, Hac evket Efendi, Durak Bey ve Tahsin Efendi ile Mezararkal Mevlud Aa-vard. 165 Paris'teki Ittihad ve Terakki Cemiyeti merkezi 1907 yl Ekim aynda, bir yl nce Erzurum'da meydana gelen olaylarda 'tarafsz' kalan ve bylece devrimcilere 'dolayl destek' veren erke Mehmed Zeki Paa'ya bir mektup gndererek
163 Mnip Yldrgan, "1904 [sic] Erzurum syan Hatralar," ss.37'38. 164 lurii Ashotovich Petrosian, Sovyet Gzyle Jn Trkler, ret, Tarihe-i > : Erzerum Yahut Hemehrilere Armaan, s.239; Mehmed Nuss.70; K.-J. Basmadjian,

"Le Mouvement revolutionnaire en Asie Mieure," s.822; ve "Le proces d'Erzeroum," Pro Armenia, 20 Mart 1908, s.1254. 20 Mart 1908, s.1254; Barutuzade s.63n.

165 "Le procfes d'Erzeroum," Pro Armenia,

evki, "Erzurum Valisi Nzm Paa'nn Zamannda Olan Vukuat Hatras," s.34; ve Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas,

Drdnc Ordu'da bir Ittihad ve Terakki Cemiyeti ubesi kurulmas ve Cemiyet yaynlarnn blgede dzenli olarak datm iin yardmlarn rica etti.166 1906 yl Ekim aynda olduu gibi Zeki Paa, Kasm'daki ayaklanmay bastrmakta da yine Hkmet'le ibirliine yanamamt. Zeki Paa komutasndaki asker kuvvete gvenemeyeceini anlayan Hkmet, bunun zerine ayaklanmay bastrmakta baarsz olan birlikleri Badad'a sevketmeye ve Trabzon'daki gvenilir birlikleri Erzurum Garnizonu'na gndermeye karar verdi.167 izmir'de ise, yetkililer, Hkmet hesabna alan casuslarn toplad bilgiler sayesinde Ekim aynda pek ok kimseyi devrimci etkinliklere katldklar gerekesiyle tutuklad. Tutuklamalardan az sonra ihbar zerine yaplan bir aramada, zmir limanna yanaan bir gemide otuz kilo dinamit ile yz elli kilo barut ve mhimmat ele geirildi.168 Anlalan, zmir'de de durum sakin deildi. Dier blgelerde olduu gibi burada da yeni vergilerin tahsilinde zorluklar vard. Yeni vergiler halkn -zellikle de zmirli Ermenilerin- ekonomik durumunu gletirmekte ve bu nedenle izmir blgesinde srekli bir huzursuzluk havas hkm srmekteydi. Sultan Abdlhamid'in tahta knn yldnmnn kutlanaca gnlerde devrimci propagandann artmas zerine, Ekim ay ortalarnda geni apl operasyonlar balatlarak, zmir ve civarnda zellikle Ermenilerin evlerinde aramalar yapld; pek ok kii tutukland.169

166 3 9 8 Numaral Mektup, Dr. Bahaeddin akir'den Drdnc Ordu'da bir subaya, Paris, Ekim 1907 ((ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazmalarna Dair) Defter l'den nakleden, Ahmed Bedevi Kuran, nklp Terakki, ss.239-240). , 167 K.-J. Basmadjian, "Le Mouvement revohtionnaire en Asie Mineure," s.822. 1 6 8 "Explosibles," Pro Armenia, 2 0 Ekim 1 9 0 7 , s s . 1 1 7 3 - 1 1 7 4 . ./ Tarihimiz ve ttihad ve

169 "ASmyme," Pro Armenia, 5 Aralk 1 9 0 7 , s . l l 9 9 . Ayrca bkz., "Bahaeddin akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre ttihad ve Terakki:!59," Milliyet, 8 Ekim 1934, s.2.

Kasm aynda, Bat Anadolu'nun ekonomik adan en nemli vilyeti olan Aydm'm pek ok yresinde, halkn Dou Anadolu'dakilere benzer istek ve tepkilerle vergi demeyi reddetmekte olduu haberleri istanbul'a ulat. Bat Ana-, dolu'da da vergi ayaklanmalarnn yaylmas haberi, Hkmet'i alarma geirdi: 10 Kaslm 1907 tarihli Heyet-i Vkela toplantsnn gndemi buydu. 170 Vergi ayaklanmalar, Aralk aynda Mula'ya kadar yayld. Mula'nn ounluu Mslman olan halk, vergi demeyi reddederek kitle halinde Hkmet Kona'na yrd. Kalabalk ancak polis mdahalesiyle kontrol altna alnabildi. Gsteriyi dzenleyen liderlerin tutuklanmas ise olay yattracana trmanmasna neden oldu. Halk, hem isteklerinin yerine getirilmesi hem de tutuklularn hemen serbest braklmalar iin gsteriye devam etti. Mula'daki ayaklanma, ak bir ekilde, Aydn, Konya ve Ankara ayaklanmalarndan ilham almaktayd.171 Haleb'te ise, Ekim ay sonlarnda yiyecek maddelerinin ktl yznden ciddi bir ayaklanma patlak verdi. Mslman erkek ve kadnlardan oluan a kalabalk, frnlara ve tahl depolarna saldrd ye talana giriti. Tm dkkanlar, hanlar, kahvehaneler ve lokantalar derhal kapand. ki yz kiilik bir kalabalk, Beyrut limanna tahl tamak zere hareket edecek bir trene saldrd. Yaklak yz kadndan oluan baka bir kalabalk da Vali Nzm Paa'nn konana yrd. Ne polis ne de jandarma yry yapan kadnlarn zerine saldrmaya cesaret edebildi. Daha sonra, kanun ve nizam tesis etmek zere am ve Antep'den asker arld. ' kan silahl atmada pek ok kii yaraland, bir o kadar da tutukland. Tutuklananlara yaplan ikenceler sonucu

170 "Les Musulmans contre Hamid," Pro Armenia, 171 "Violences et pillages," Pro Armenia,

2 0 Kasm 1 9 0 7 , s.l 189.

2 0 Ocak 1 9 0 8 , s.1222.

90

lenler oldu. 172 Haleb'de meydana gelen olay, Beyrut'ta da yank buldu. Burada da, kalabalk bir kitle tahl tayan bir yk trenine saldrarak talan etti. Kamu dzeni, ancak kaba kuvvete bavurularak -ve bu arada halktan birok kii yaralanarak- salanabildi.173 Meydana gelen her ayaklanma ve sivil itaatsizlik olaynda olduu gibi, ttihad ve Terakki Cemiyeti merkezi Beyrut'taki devrimci liderlerle de srekli iliki iindeydi. Paris'ten Cemiyet'in Beyrut ubesi'ne gnderilen bir mektupta, Makedonya ve Anadolu'da -zellikle Erzurum, Bitlis, Van ve Trabzon'da- yaygn ekilde rgtlenen ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin birok ubesi olduu anlatlyordu. Bu hatrlatmalar yaplarak ve mutlakiyeti rejimi devirmek iin silahl ayaklanmann gerekli olduu ifade edilerek, Beyrutlu devrimcilere cesaret verilmekteydi.174 Daha ciddi olaylar yine Kasm aynda, Diyarbakr'da meydana geldi. Diyarbakrl vatandalar, ibrahim Paa kumandasndaki birliklerin taciz ve talanlarna kar ayaklandlar. Bir Krd airet reisi ve kt hretli Hamidiye alaylarnn kumandan olan brahim Paa, halkn Paa'nn azli iin stanbul'a ard ardna yollad heyetlere ramen, mutlakiyeti rejim tarafindan aka desteklenmekteydi] ibrahim Paa'nn on alt bin kiiden oluan birlikleri, Kasm aynda Diyarbakr' kuatt. ehrin yamalanacandan korkan halk, iyerlerini ve dkkanlarn kapatarak nlem ald. 175 Hk-

172 "La famine," Pro Armenia, Armenia,

20 Kasm 1907, s.1189; "LEmeute de Halep," Pro

2 0 Aralk 1907, s.1206; ve "Bahaeddin akir Bey'in Brakt Vesi20 Kasm 1907, s.1189.

kalara Gre ttihad ve Terakki:131," Milliyet, 2 Eyll 1934, s.2. 173 "La famine," Pro Armenia,

174 4 4 3 Numaral Mektup, Dr. Bahaeddin akir'den Beyrut'taki ttihad ve Terakki Cemiyeti temsilcisine,. Paris, 8 (veya 9 ) Aralk 1907 ([ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Yazmalarna Dairi Defter I, ss.30-31'den nakleden, Yusuf Hikmet Bayur, Trk inklb Tarihi, 2 / 4 , s. 143). 175 K.-J. Basmadjian, "Le M o u v e m e n t r i v o l u t i o n n a i r e en Asie M i n e u r e , " ss.822-823; EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, Be-

mete muhalif hareketin liderleri, Cemilpaazade Mustafa Bey, Faik Bey, Nessi [Nesih?] Efendi; Pirinizade. Arif Efendi gibi eraftan tannm kimselerdi.176 Halk, Hkmet Kona'n ve Telgrafhane'yi igal ederek, Vali'nin azli ve brahim Paa'nn bastrlmas iin Saray'a telgraflar ekti. 177 Bu arada, Diyarbakr Valisi Fehmi Bey, yabanc bir Konsoloslua iltica ederek halkn eline, gemekten zor kurtuldu. 178 Diyarbakr halk, Telgrafhane'yi on bir gn boyunca igal etti. Drt yz kiilik bir milis kuvveti Telgrafhane'nin Hkmet kuvvetlerinin eline gemesine engel oldu. Hkmet, nihayet halkn isteklerini kabul ederek brahim Paa hakknda soruturmaya balanacan ve Vali'yi azledeceini vaad etti. Halk ayaklanmas ancak bu vaadlerclen sonra yatt.179 Musul Valisi Mustafa Bey, Diyarbakr Valilii'ne tayin edildi. Mustafa Bey gelene kadar da Erzincan Valisi Mahmud Arif Paa Valilik grevini vekaleten yrtt. Bylelikle, skunet salanabildi.180
yolu, 2 6 Kasn 1 9 0 7 , Furtler Conespondence 1 9 0 7 , s. 1198. 176 "Les Evenements de Diarbekr," Pro Armenia, 5 ubat 1 9 0 8 , S . 2 3 1 . Pirtuizade Arif Efendi 1 9 0 8 Genel Seimleriyle Meclis-i Mebusan'a girdi (Feroz Ahmad ve Dankwart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.276). 177 K.-J. Basmadjian, " L e M o u v e m e n t revolutionnaire en Asie M i n e u r e , " s s . 8 2 2 - 8 2 3 ; F.O. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, Be-' yolu, 2 6 Kasm 1 9 0 7 , Further 1 9 0 7 , 1198. 1 7 8 "Les troubles," Pro Armenia, 5 Arahk 1907, s.1198. Correpondence Respecting the Affairs of Asiatic Turkey, N o . 9 3 0 5 , s . 2 1 9 iinde; vc "Les troubles," Pro Armenia; 5 Aralk Respeciing the Affairs of Asi-

atic Turkey, N o . 9 3 0 5 , s . 2 1 9 iinde; ve "Les troubles," Pro Armenia, 5 Aralk

1 7 9 K;-J. Basmadjian, "Le Mouvement revolutionnaire en Asie Mineure," ss.8228 2 3 ve EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir Nicholas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, stanbul, 2 6 Kasn . 1 9 0 7 , Further Correpondence Respecting the Affairs of Asiatic Turkey, N o . 9 3 0 5 , s . 1 9 0 iinde. Ayrca bkz., EO. 4 2 4 / 2 1 3 , Sir Nichoas O'Conor'dan Sir Edward Grey'e, Beyolu, 2 6 Kasn 1 9 0 7 , Further Respccling the Affairs of Asiatic Turkey, No.9305, s . 2 1 9 iinde 1 8 0 "Les troubles," Pro Armenia, 5 Aralk 1 9 0 7 , s.1198. Correpondence

92

Grnrde brahim Paa'nm yaptklarn soruturmak zere stanbul'dan gnderilen General Talat Paa, bunun yerine ayaklanmann elebalarn kovuturmaya balad.181 Mehmed Abdl Fazl adl bir dervi yakaland ve zerinde devrimci hareketle ilgisi olduunu kantlayan belgeler bulundu. Dervi, Talat Paa'ya bilgi vermeyi reddetmesi zerine stanbul'a gnderildi ve burada ikence altnda -baka devrimcileri ele vermeden- ld. pheli birok kimse ise Trablus Garb'a srgn edildi.1?2 Talat Paa'nm elde ettii bilgilere dayanan Hkmet, eraftan Pirinizade Arif, Cezireliolu Aziz ve kardei, HaC brahim ve Hac Circisolu [?:] Gani'yi sulu buldu. Buna ramen, Hkmet, 30 Mart 1908'de gnderdii bir telgrafta yenilgiyi kabul etti. Bu kimseler, sulu bulunmalarna ramen Sultan'm merhametine mazhar oldular; zellikle aleyhindeki btn sulamalara ramen brahim Paa'nm daha nce affedilmi olduu dnlrse, bu gerekliydi de. 183 1908 ylnn ilk aylarna gelindiinde, kurulu dzene kar duyulan memnuniyetsizlik o kadar byk boyutlara ulamt ki, yalnzca Anadolu ve Makedonya'da deil, mparatorluun en cra kelerinde bile, her ehir ve kasabada eitli sivil itaatsizlik olaylar meydana gelmekteydi. Devlet otoritesinin temsilcilerine kar giriilen srekli devrimci kkrtma ve gsteriler sonucu idari otorite ciddi bir ekilde sarslmt. Gsteriler grnrde mahalli olarak rgtlenmi olmakla birlikte, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin iyi r-

181

"Les troubles," Pro Armenia,

5 Aralk 1 9 0 7 . s . 1 1 9 8 ; ve K.-J. Basmadjan, "Le

Mouvement revolutionnaire en Asie Mineure," s.822. 182 K.-J. Basmadjian, "Le Mouvement revolutionnaire en Asie Mineure," s:8>2. 183 EO. 4 2 4 / 2 1 5 , Konsolos Muavini Heard'den G. Barclay'e, Diyarbakr, 8 Nisan 1 9 0 8 , Further Correspondence Respecting the Affairs of Asiatic Turkey, No.9433, S.109AJ.

gtlenmi haberleme a sayesinde dier blgelerle yaygn bir koordinasyon ve ibirlii yaplmakta olduu su gtrmezdi; Ittihad ve Terakki Cemiyeti, merkezi Paris'te olmakla birlikte, imparatorluun btn nemli ehirlerinde rgtlenmeyi baarmt. kan baz olaylarda iin alevlenmesine mahalli huzursuzluklar neden olmusa da gsterilerin dzenlenmesinde veya merkez hkmete yaplan isteklerde bir geliigzellie rastlamak mmkn deildir. 1906 yl balarnda adil olmayan vergilendirmenin kaldrlmas veya istismarc memurlarn azledilmesi isteklerinden yola kan halk gsterileri ve ayaklanmalar, kurulu dzene kar duyulan enel honutsuzluun davurumu haline geldiler. lk nceleri bu genel isteklerle ortaya kan gsteri ve ayaklanmalarda, 1907 yl sonlar ile 1908 yl balarna doru, seimler yolu ile oluturulacak temsili bir Meclis kurulmas ve lke ynetiminin kkten deitirilmesi yoluyla anayasal bir dzenin kurulmas yolunda istekler ileri srlmeye baland. imparatorluun hemen her ehrinde kurulu dzene kar yaplan yaygn ayaklanma hareketleriyle kuvvet kazanan ve cesaretlenen Ittihad ve Terakki Cemiyeti, Sultan Abdlhamid'in mutlakiyeti rejimini ykma abalarn hzlandrd. 1907 ylnn son gnlerinde, Ittihadclar ve Ermeni devrimcilerinin Trkiye'deki kurulu dzenin devrimci bir ekilde deitirilmesi istei erevesinde resmi bir ibirliine gitmeleri, byle bir durumda ve bu artlarda gereklemiti. Ittihadclar, artk kurulu dzeni silahl direni yoluyla ye gerekirse kan dkerek ykmalar ve yeni bir siyasal dzen kurmalar gerektiinden ve bunu yapmaya muktedir olduklarndan emin bir hale gelmilerdi. 1908 yl, baharna gelindiinde, liberal demokratik rejim istekleri her zamankinden daha gl bir biimde seslendiriliyordu. Eski rejimin son aylarnda, devrimcilerin iini kolaylat-

ran, orduda askerler arasnda yaylan honutsuzluk ve asker itaatsizlik olaylarnn gittike artmas olmutu; bu durum, Hkmet otoritesinin vilyetlerde daha da zayflamasna yol amaktayd. Mutlakiyeti rejiminin bask yapma gc, 1908 Temmuzuna doru -haftadan haftaya, aydan aya- gittike zayflamaktayd. Bir sonraki blmde, istibdat rejimine ldrc darbenin vurulmasnda nemli bir rol oynam olan ordu alt kademelerindeki honutsuzluktan sz edilecektir. Askeri itaatsizlik -ve nihayet askeri ayaklanma- rejimin geni halk kesimlerini bask altnda tutma gcn neredeyse btnyle ortadan kaldrmt. Byle bir ortamda ise devrimcilerin artk devlet gcnden korkmas ve gizlenmesi iin bir neden kalmamt. Her ey daha ak bir biimde gelimeye balamt. te 1908 ylnn Temmuz ayma yaklaldnda Trkiye'de durm bu merkezdeydi.

23 Temmuz 1908 Devrimi

NC BLM

1908 Devrimi, yalnzca kurulu dzeni temelden deitirmeyi isteyen halkn nemli bir ounluunun deil, ayn zamanda ttihad ve. Terakki Cemiyeti'nin propagandasndan etkilenmi olan askerlerin de katld bir halk hareketiydi. nceki blmde, 1908 ylnn yaz aylar ncesinde, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin desteiyle zellikle vergi ayaklanmalar eklinde ba gsteren rgtl halk direnilerinden sz edilmiti. Bu vergi ayaklanmalar varolan mutlakiyeti dzeni neredeyse temelinden sarsm, 1908 ylna gelindiinde artk tarada 'kanun ve dzen'in salanmas iyice zorlamt. 1908 ylnn Temmuzunda Devrim'le sona eren olaylar ve bu olaylara halkn gstermi olduu youn destek bu blmn olduka byk bir ksmn oluturuyor. Tpk tarada meydana gelen vergi ayaklanmalan gibi, Devrim ncesi yllarda mparatorluun bakenti istanbul'da ne gibi ykc eylemler olduu hakknda elimizde hemen hemen hibir bilgi yok. Bakentteki koullar ve devrimci hareket hakkndaki bilgi yetersizlii, mutlakiyeti ynetimin uygulad sk

' sansr politikas nedeniyle 1908-ncesi gazete ve dergilerde ynetimin ban artan -veya artabilecek- konularn yasaklanm ve bu nedenle de kaytlara gememi olmasnn yansra, Trk tarihilerinin imdiye kadar halk hareketlerine kar ilgisizlikleri ile aklanabilir. Dolaysyla, bu blmn ilk ksmnda, toplumsal bellein tmyle bo olduu bir durumda, gemiin -bir lde- yeniden kurulabileceiyle ilintili olarak, 1907 yl ve 1908 ylnn yaz aylar boyunca bakentteki durumun ne olduu hakknda bilgi verildi. Erat arasndaki huzursuzluk ve rahatszlk da Trk tarih yazmnda hl 'el atlmam' bir konudur. 1908 Devrimi'yle son bulan olaylara bal olarak, askerlerin rol tartldnda, askerler arasndaki huzursuzluun corafi blge olarak yalnzca Makedonya ile snrl kald ve bu huzursuzluun da sanki yalnzca kk ve orta rtbeli subaylar arasnda olduu varsaylmtr. Devrimin de sanki yalnzca 'devletin geleceini dnen' bu subaylar tarafndan gerekletirilmi olduu gibi bir sylem tarih anlatmmzda yine egemen olan grtr. Ama bu varsaymlarn hibiri gerei yanstmamaktadr. 1906 ylndan balayarak -Anadolu ya da Makedonya olsun- hetten hemen btn ktalardaki erat arasnda huzursuzluk bagstermiti. ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin devrimci propaganda etkinlikleri ile 1906, 1907 ve 1908 yllar - boyunca ynetime kar gerekleen asker bakaldrlar arasnda sk bantlar kurulmas belgesel kantlarn eksik-: lii nedeniyle zor olsa da, 1908'den balayarak, erat arasndaki devrimci hareketin ttihadlar tarafndan srdrld bir gerektir. Devrimci propagandann bir blm Doktor Nzm Bey gibi ordu dndan olan ttihadlar tarafndan yaplmtr. Ama, erat arasndaki propaganda etkinliklerinin en nemli blm, ktalarda grev yapan kk

rtbeli subaylarca gerekletirilmitir. Devrim yanls subaylarn varl ve bu 'subaylarn Devrim'de oynadklar rol, imdiye kadar, hareketin askerlerce ynetildiine kant olarak sunulmutur/Halbuki, ordu iindeki tm devrimci propaganda etkinliklerinde kontrol btnyle ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin elindeydi ve Ittihad subaylar, emirleri hareketin stratejilerinin belirlendii Cemiyet merkezlerinden alyorlard. Yine bu blmn nc ve son kesiminde, Makedonya'daki halk ayaklanmas anlatlmtr. Ayaklanmann asker yn stratejik bakmdan olduka nemli grlse de, harekete devrimci kimliini kazandran aslnda sivil yn olmutur. 1908 yl Temmuzundaki ayaklanmalar srasnda, Ittihadlar tarafndan ynetilen devrimci halk komiteleri, Makedonya'nn btn yerleim birimlerinde dizginleri ele alarak, mutlakiyeti ynetim altndaki yerleri kurtardlar ve stanbul'daki Hkmet Ittihadlarm isteklerine henz boyun ememiken bu blgelerde anayasal ynetimin kurulmu olduunu ilan ettiler. Hem Anadolu ve merkez Makedonya'daki kasaba ve ehirlerde, hem de stanbul'da kendiliinden gelien halk enlikleri ve kutlamalar, Devrimin tabandan gelen halk basksyla gereklemi olduuna verilebilecek dier bir kanttr. Taradaki sivil halk arasnda devrimcilerin grevi grece daha kolayd. Kukusuz, tarada da devrimci hareketi srekli izleyen Saray casuslar ve Hkmet ajanlar vard; ama stanbul kadar .sk denetim altnda tutulan baka hibir yer yoktu. Dolaysyla, stanbul'daki devrimcilerin 1906 yl boyunca Paris'teki ya da lkenin dier kesimlerindeki devrimcilerle balanty srdrmeleri olduka zordu. Sonu olarak, mparatorluun bakentinde fazla bir olay olmad. Ama, Anadolu ve Makedonya'daki btn vilyetlerde sre-

gelen rahatszlklar yl sonuna kadar devletin halk zerindeki baskc gcn krd. Bu nedenle, 1907 yl bandan itibaren, devlet artk istanbul'da bile halk protestolarn kontrol altna almakta glk ekmeye balad. stanbul, 1907 yl boyunca, mutlakiyeti ynetime kar duyulan honutsuzluklardan doan olaylarla alkaland. Buna bal olarak, Ittihad ve Terakki Cemiyeti de bakentteki devrimci propaganda kampanyasn arttrd. 1907 yl Ocak aynn ilk haftas boyunca kimi kamu kurulularnn ve Beyolu'ndaki binalarn duvarlarnda devrimci afiler grld. Bu afiler kurulu dzeni -yani, mutlakiyeti ynetim biimini- iddetle eletiriyor ve anayasal dzende temelden deiim istiyordu. Afiler, polisin blgede yapt srekli denetime ramen, Beyolu ve Pangalt'da grlmeye devam ediyordu. Hkmet, stanbul'daki yabanc postahanelere gelen mektuplar denetleyip nleyemedii iin, devrimci propaganda malzemesi Cenevre, Paris ve Londradan bu yolla bakente gnderiliyordu.1 Siyasi polis, artan devrimci hareketle baedebilmek iin glendirilmiti. Ocak ay sonlarna doru polis, Beyolu ve Pangalt'daki binalarn duvarlarna rejim-aleyhtar afiler asmakla sulad otuziki ttihad devrimciyi tutuklad.2 Bu tutuklamalardan ksa bir sre nce - 1 0 Ocak'ta- jandarma, Londra Bykeliliv'nden gelen bir ihbar deerlendirerek, istanbul'un bir banliys olan Ortaky'e baskn dzenlemi ve Ermeni devrimcileri aramt. Bykeliliin verdii istihbarata gre, bu devrimciler istanbul'a gitmek zere Londra'dan bir sre nce ayrlmt.3 1 "Le mouveuent. turc," Pro Armemc, 2 0 Ocak 1 9 0 7 , s.1029; ve "Bahaeddin akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre ttihad ve Terakki:137," Milliyet, 8 Eyll 1934, s.2. 2 3 "Le nouvement turc," Piv Annenin, ment trc," Pro Armenia, 5 ubat 1907, s. 1038. "Le nouvement turc." Pro Armenia, 2 0 Ocak 1907, s. 1029. 20 Ocak 1907. s. 1029 ve "be mouve-

100

24 Ocak'ta ngiltere ve Almanya Bykelileri Saray'a bal hafiyelerin ba olan Fehim Paa'nm davranlarn resm olarak protesto ettiler. Sadr- zam Avkmyal Ferid Paa'ya ilettikleri muhtrada, Hamburg'a" gidecek mallara keyf olarak elkoyduu iin Fehim Paa'nm cezalandrlmasn istediler. Fehim Paa, Padiah'a olan yaknlndan istifade ederek, Trkiye ile ticaret yapan Alman tacirlerden rvet de istemiti. Rveti demeyi reddeden bir tacir durumu istanbul'daki Almanya Bykelisi'ne bildirmi ve Baron Marschall von Bieberstein bu konuda Berlin'le yazp gerekli onay aldktan sonra Hkmet nezdinde ikayette bulunmutu. Alman basn da Fehim Paa'nm dillere dm ahlkszlklarn ve 'Ser Hafiye' olarak devrimcilere yaptklarn yazyorlard. Sultan Abdlhamid Bykelilerin ortak muhtrasn nce kabul etmek istememi ve Hariciye Nazr Tevfik Paa'y Almanya Bykelisi Baron Marschall von Biebersten'a gndererek durumu yumuatmaya almt. Fakat, Baron Marschall von Bieberstein Fehim Paa'nn grevden alnmasnda diretiyordu.4 Sonunda, Fehim Paa hakknda bir soruturma akl ve 8 ubat'ta sulu bulunarak grevinden hemen alnd. Hariciye Nazr Tevfik Paa ve Almanya Bykelisi arasnda 15 ubat'ta yaplan uzun grmede, Tevfik Paa, Fehim Paa'nm sulu olduuna Padiah'n da kiisel olarak ikna olduunu syledi ve ertesi gn Hkmet, Fehim Paa'nm Bursa'ya srldn aklad. 5 Fehim Paa byk bir

"Reclainations allemsjndc," Pro Armenia,

5 ubat 1907, s.1039; ve "Bahaed10

din akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre ttihad ve Terakki:180," Milliyet, 6 Kasm 1934, s.2. Ayrca bkz., "The Career of Fehim Pasha," Tle Times, Austos 1908; s.6. Mabeyn Bakatibi Tahsin Paa'nm 4 Muharrem 1325/4 ubat 1 3 2 2 [17 ubat 1907] tarihli ve Fehim Paa'nm hangi nedenle srgne gnderildiini aklayan telgrafn metni iin, bkz,, Mehmed Tevfik Biren, II. Abdlhamid, 5 Merutiyet ve Mtareke Devri Hatralar, 1, ss.402-403. "Bahaeddin akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre ttihacl ve Terakki: 1 8 0 , "

d e b d e b e ve trenle 28 ubat'ta Bursa'ya gelerek, stanbul'da kt nlenmesine neden olan yasad ve acmasz davranlarn aynen srdrmeye devam etti. 6 Mart aynn banda, talyan pasaportu tayan ve Ttn Rejisi mfettii olan bir Ermeni'nin evine girdi. Bursa'daki italyanlar Fransz Konsolosluu temsil ettii iin, Fransz Konsolosu Fehim Paa'nn sorumsuz davrann ar bir dille protesto etti.7 Bu srada istanbul'da 'gizli serviste' persenel deiiklikleri oluyordu: Halk ok sevindiren bir olay d, yz otuzsekiz hafiyenin grevden alnp, srgne gnderilmeleri oldu. 8

Hereye karn bakentteki huzursuzluk sryordu. 20 ubat'ta Abdlhamid'in keyfi ynetimine kar mcadele veren ve Paris'te kurulmu Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet grubunun lideri Prens Sabahaddin tarafndan yaymlanan olduka ar dille kaleme alnm bir bildiri stanbul camilerinde datld. 30 Mart akamnda, ehrin en hareketli caddelerinden biri olan Beyolu'ndaki Cadde-i Kebir'de [Grand Rue de Pera - ya da bugnk adyla, istikll Caddesi] iki kiinin lmne, birok kiinin de ar yaralanmasna neden olan bir bomba patlad. Bomba aslnda bir bakasn -casusluktan zengin olmu nl Saray hafiyesi Anton Bey Keutchesglou'nu- hedef almt.10

Milliyet, 6 Kasm 1 9 3 4 , s.2; ve "Fehim Pacha," Pro Armenia, 2 0 ubat 1 9 0 7 , ss.1045-1046. Bursa Valisi Mehmed Tevfik [Birenj'e gnderilen 3 Muharrem 1 3 2 5 / 3 ubat 1 3 2 2 [ 1 6 ubat 1 9 0 7 ] tarihli, Fehim Paa'nm Bursa'ya srgne gnderildiini bildiren telgrafn metni iin, bkz., Mehmed Tevfik Bireri, II. Abdlhamid, 6 7 8 9 Merutiyet ve Mtareke Devri Hatralar, l, s.40V. "Fehim Pacha," Pro Armenia, menia, 2 0 Mart 1 9 0 7 , s.1062. "Fehim Pacha" Pro Armenia, "Fehim Pacha" Pro Armenia, 20 Mart 1907, s.1062. 20 ubat 1907, ss.1045-1046. 5 Mart 5 9 0 7 , s. 1055. 5 Nisan 1907, ss.1071-1072. 5 Mart 1907, s. 1 0 5 5 ve "Fehim Pacha," Pro Ar-

"Le mouvement turc" Pro Armenia,

10 "La bombe de Pera," Pro Armenia,

102

Mays ay ortasnda, Bulgaristan'n skp'teki Ticret Diresi evirmenlerinden Halil Zeki Bey ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin devrimci propaganda malzemesini tad gerekesiyle stanbul'da tutukland.11 Bu aralarda artk devrimci risaleler stanbul'da Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin buradaki yeralt rgt tarafndan baslr ve buradan hem stanbul'a hem de Trkiye'nin dier yerlerine datlr olmutu. Bu risalelerden bir tanesinde yakn bir zamanda stanbul'da Kanun-u Esasi'nin iln edileceinden bahsolunuyordu. Bu risalenin birok kopyas stanbul sokaklarna atlmt. Bu datm yapanlar, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin, saylar gittike byyen, stanbul'daki yeni yeleriydi. ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Paris'teki merkez rgtnn ileri gelenlerinden Doktor Bahaeddin akir Bey'in gizlice stanbul'a girmesinden, burada arkadalaryla grmesinden ve yeni kararlar alnmasndan sonra kentten ayrlmasn takip eden gnlerde istanbul'daki lttihadclarn faaliyeti olduka artmt. Sokaklarda datlan bildiri ve duvarlara yaptrlan afilerin ard, arkas gelmiyordu. Hatta bir defasnda, Beyolu'nda Cadde-i Kebir zerinde ve bu caddeye kan sokaklarda duvarlara yaptrlan afileri ertesi gn saat ona kadar binlerce kii okumaya muvaffak olmutu. Zabtann durumu haber almas zerine saat ona doru yaptrlan afilerin bir ksm toplattrlmt; ancak, i sokaklardaki yaftalar ancak akamst zabtiyelerce grlp kaldrlmt. Abdlhamid'in hafiyeleri ve zabtiyeleri bu gibi olaylara engel olamadklar iin Sultan Zabtiye Nazr'n azletmi ti. 12 Temmuz ay balarmdaysa, bir Kahireliden bilgi alan hafiyeler, devrimci etkinliklere katldklar gerekesiy11 "Les Musulmans cottre Hamid," Pro Armenia, s. 1096. 12 "Bahaeddin akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre Ittihad ve Terakki: 137 ve 142," Milliyet, 8 ve 13 Eyll 1934, s.2. .. ... 103 2 0 Mays-5 Haziran 1907,

le, istanbul'da ok sayda Ermeni'yi tutuklad. 13 Temmuz ay sonlarnda, Midhat Paa'nn srgndeki olu Ali Haydar Midhat Bey, anayasal ynetim biimini baaryla kuran Rusya, Iran ve Japonya gibi rneklerin dikkatle izlenmesi ve bu olaylardan gereken dersin karlmas gibi konular ileyen bir bildiri yaynlad. Bu bildiri istanbul'da da yasad yollarla datld. Adalet ve zgrlk iin arlar yinelendi.14 istanbullular Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin bu etkinliklerinden tr epeyce sknt ekiyorlard; nk, hafiyeler denetimi arttryorlar ve halk gittike daha fazla sktryorlard. Artk, 'politika,' 'vatan' gibi szckler saylar ehirde gn getike artan hafiyelere yakalanma korkusuyla aza alnamaz olmutu. 15 Alnan btn bu sk nlemlere ramen, 15 Temmuz'da Yeniky'deki Amerika Birleik Devletleri Bykelisi'nin yazlk ikametgh yaknnda bir bomba daha patlad. Bir pakette braklan bomba, aslnda ikametghn yaknnda oturan Padiah'n yakn evresinden Necib Melhame'yi hedefliyordu. Necib Melhame'yi hedef alan bombal saldr baarl olmad, ama halk bu olay frsat bilerek Saray'daki ilikileri sayesinde haksz zenginlik edinen Melhame aleyhinde gsteri yapmaktan geri kalmad,6 : Eyll ay, istanbul'da, yksek un ve ekmek fiyatlarna kar halkn yapt ayaklanmalara tank oldu. Un ve ekmek fiyatlarnn ykseklii ehremanet'in vergileri arttrmasndan kaynaklanyordu. Frnclar da grev ilnna girierek
13 "Les Musulmas contre Haicl," Pro Armenia, 2 0 M a y s - 5 Haziran 1 9 0 7 , s.1096; ve "Complot policier," Pro Armenia, 2 0 Temmuz 1 9 0 7 , s.1125. 14 "Les musulmans contre Hamid," Pro Armenia, 1126. 15 "Bahaeddin akir Bey'i Brakt Vesikalara Gre ttihad ve Terakki:137," Milliyet, 8 Eyll 1934, s.2. 16 "La bombe de Yenikeuy," Pro Armenia, "La bombe de Yenikuey," Pro Armenia, 2 0 Temmuz 1907, s. 1126. Ayrca bkz., 5 Austos 1 9 0 7 , s.1135. 20 Temmuz 1 9 0 7 , s s . 1 1 2 5 -

ayaklanmay desteklediler. Protestolar gitgide Hkmet kart bir hal aidi ye 10 Eyll'de, Heyet-i Vkela, bunalm az da olsa hafifletmek iin ekmein fiyatn drmeye karar verdi. Oysa, bu giriim ne frnclar, ne de halk memnun etti.17 Eyll' izleyen ayda, Hkmet kart hareketlerinden kukulanlan iki paa stanbul'dan srld. Paalar ttihad ve Terakki Cemiyeti ile balantlar olmakla sulanyorlard. Paalardan biri -Aziz Paa- Harbiye Nezareti'nde yksek dzeyde bir grevdeydi; teki paa -Hayreddin Paa- ise Mekteb-i Tbbiye-i ahane'de retim yesiydi.18 Hkmet, Aralk ay ortasnda, istanbul'da anayasal dzenin kurulmas iin alan bir gizli rgt buldu. Yetkililerin yapt aklamaya gre, rgt mparatorluun Anadolu ve Makedonya'daki vilyetlerinde devrimci propaganda malzemesi da. 19 gitmiti. Abdlhamid'in mutlakiyeti ynetimini ykmaya alan en nemli gruplar Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile Dashnaktsuthiun -Ermeni Devrimci Federasyonu- idi. Ama 1907 ylna kadar bu gruplar eylemlerini byk lde birbirlerinden bamsz olarak srdryorlard. Kkten bir siyasal dnm salamak amacyla Trkiye'nin dousundaki Ermeni nfusa maddi destek salayarak blgedeki Ermenile17 "Le pain cher," Pro Armenia, 1934, s.2. 18 "Nouvelles d'Orient: Deportatio," Pro Armenia, 5 Ekim 1 9 0 7 , s. 1172. Mekteb-i Tbbiye-i ahane Ondokuzuncu Yzyl sonlanyla Yirminci Yzyl balarnda 'yeniliki' dncelerin merkezi durumuna gelmiti. "rnein, Ittilad ve Terakki Cemiyeti'nin kurucular brahim Temo, Abdullah Cevdet [Karlda], Mehmed Reid [Hseyin Tosun'un aabeyi] ve shak Sukuti bu okulun rencileriydi" ("Mekteb-i Tbbiye-i ahane," AnaBritannica siklopedisi, 1. Bask, 15, ss.527-528). 2 0 Aralk 1 9 0 7 , s.1205. \ 19 "Les Musulmans contre Hamid," Pro Armenia, Genel Kltiir An2 0 Eyll 1 9 0 7 , s . 1 1 5 8 ; ve "Bahaeddin akir 8 Eyll

Bey'in Brakt Vesikalara Gre ttihad ve Terakki:137," Milliyet,

rin rgtlemesine nayak olan Ermeni Devrimci Federasyonu 1907 ylnn sonlarna doru Abdlhamid'in mutlakiyet rejimine kar tek bana savamann yararsz olduunu grmeye balad. 1907 yl sonlarna doru yaplan Ermeni Devrimci Federasyonu genel kurulunda, Ermeni ve Trk devrimcilerin ortak hedefler iin altklar gz nnde tutularak, ynetime kar birlikte mcadele-verebilecekleri karar alnd. Bu karara bal olarak, Trk devrimcilerle ortak bir hareket program zerinde anlaabilmek iin ortak bir genel kurul yaplmas kararlatrld.20 Bylece, Kasm aynda, Ermeni Devrimci Federasyonu, hem Ahmed Rza Bey bakanlndaki ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne, hem de Prens Sabahaddin bakanlndaki Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'ne bir arda bulund u . 1 ttihad ve Terakki Cemiyeti Ermeni devrimcilerle beraber hareket etme konusunu kendi cephesinde tartt ve gcn Ermeni Devrimci Federasyonu ile birletirme karar ald. 30 Kasm'da, Cemiyet'in Paris'teki merkezi, Selanik'teki ube'ye bir rapor gndererek Ermenilerle bylesi bir birlemenin doas ve amac hakknda bilgi verdi. 22 ittihad ve Terakki Cemiyeti ile Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nden ikier temsilcinin katld n toplantlar Paris'te yapld. Uzun grmelerden sonra, ortak hareket programnn ayrntlarn tartmak zere ortak bir genel kurul yaplmasna karar verildi.23 Bununla bera2 0 "RSsolutions de la Federation Revolutionnaire AnnSnienne," Pro Armenia; Aralk 1907, ss.1207-1208. 21 Ahmed Bedevi Kuran, nklp . Tarihimiz ve Jn Trkler, s.234. 20

22 4 4 2 - 4 4 4 Numaral Mektuplar, Doktor Bahaeddin akir'den Selanik ubesi'ne, Paris, 3 0 Kasm 1907, ttihad ve Terakki Cemiyeti yazmalarnn 2 Numaral Kopya Defteri'nden nakleden, Yusuf Hikmet Bayu; Trk nklb , ss.128-129. 23 ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin temsilcileri Dr. Bahaeddin kir ve Hsrev Sami Bey, Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet. Cermyeti'nm temsilcileri ise Tarihi, 2/4,

ber, ttihad ve Terakki Cerniyeti'nde, Prens Sabahaddin'in rgtyle beraber hareket etme konusunda ciddi itirazlar grld.24 Aradan geen yllarla birlikte, ttihad ve Terakki Cemiyeti Prens Sabahaddin'e olan gvenini yitirmiti. Bu gvensizlik yalnzca Prens Sabahaddin grubunun siyasal gc gerek bir devrim yaparak deil de bir 'saray darbesi' yoluyla ele geirme? yanls olmasndan kaynaklanmyordu; ayn zamanda, Adem-i Merkeziyet ve Teebbs- ahs Cemiyeti yelerinden bir ksm gemite ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin eylem planlarn Abdlhamid'in siyas polisine vererek Ittihadclara ihanet etmi, bylece Ittihadclarn rgtne byk zarar vermiti. Fakat, 1907 yl sonuna doru siyasal durum devrimci gruplar asndan ylesine uygun bir hl almt ki, birleik bir cephe kurarak mutlakiyeti rejimle mcadele etmek daha nemli grlmeye balanmt. Bylesi bir Ortamda ttihad ve Terakki Cemiyeti Adem-i Merkeziyet ve Teebbs- ahs Cemiyeti ile arasndaki farkllklar bir yafta brakt. Dier birka kk grupla birlikte bu rgt -Ittihad ve Terakki. Cemiyeti, Adem-i Merkeziyet ve Teebbs- ahs Cemiyeti ve Ermeni Devrimci Federasyonu- 27-29 Aralk tarihleri arasnda Paris'te bir kongre gerekletirdi. U gn sren tartmalardan 26 sonra, kongrenin kararlar kamuoyuna akland.
25

Nihad Read Belger ve Ahmed Fazl Tung idi (Ahmed Bedevi Kuran, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, s.234). 24 Ahmed Bedevi Kuran, nklp Tarihimiz ve Jn Turfele; s.235. 25 Ahmed Bedevi Kuran, nklp Tarihimiz ve Jn Trkler; s s . 2 3 6 - 2 3 8 ve H. F Knight, The Avvakening of Turkey, ss.93-94. 26 Beyannamenin Franszca metni iin bkz., "Dfeclaration du Congrfes des Parts d'opposition de l'Empire Ottonan, Kuni en Europe," Pro Armenia, 5 Oeak 1908, s s . 1 2 1 3 - 1 2 1 5 . Trke, metin iin bkz., "Osmanl Muhalifin Frkalar Kongresinin Beyannamesi," Ahmed Bedevi Kuran, nklp ss.T36-139. Tarihimiz ve Jn Trkler, ss.238-242. Ayrca bkz., Yusuf Hikmet Bayr, Trk nklb Tarihi, 2 / 4 ,

Devrimciler yaptklar ortak aklamada Abdlhamid'in otuz yllk ynetiminin yalnzca Hristiyanlara deil, ayn zamanda Mslman halka da byk zarar verdiini sylediler. Sultan Abdlhamid'in mutlakiyeti ynetimi, uygulad zorbalk ve bask politikas, siyasal zgrlkleri kstlamas ve bu kstlamalarn ticarete, eitime ve verimli almas gereken kamu ynetime verdii zararlar dolaysyla da sert bir dille eletiriliyordu.27 Kurulu dzen, zellikle rvet, vergilerin yalnzca Saray'n karlar dorultusunda toplanp harcanmas ve mutlakiyeti ynetimin srmesiyle sulanyordu. Tccarlara pasaport verilmemesi de eletiriliyordu; ynetimin bu davran yalnzca kiilerin seyahat etme zgrln kstlamakla kalmyor, ayn zamanda, ticaret ve sanayiin gelimesi iin de bir engel oluturuyordu. Zirai gelimelere Hkmet'in gsterdii ilgisizlik gitgide azalan zirai retimin en nemli nedeniydi. stelik kylnn iinde bulunduu durum iler ayd. Ormanclk ve madencilik alanndaki yatrmlarda ise sermaye sahibi zel giriimciler yerine Saray'da grevli ya da Saray'a yaknl olan kiilere ayrcalk tannmas iddetle eletiriliyordu. Liberal muhalefetin ileri srdne gre, mutlakiyeti ynetim altnda ekonomik koullar o kadar ktlemiti ki, ok sayda insan soh derece basit tketim mallarndan bile mahrum olduklar iin son seenek olarak Avrupa'ya ya da Amerika'ya g etmeye mecbur kalmlard.28

27 "Deciaration du Congres des Partis d'oppositio de l'Empire Ottoman, rCuni en liurope," Pro Armenia, Trkler, ss.238-239. 2 8 "Deciaration du Congres des Patis d'opposilion de l'Empire Ottoman, rcuni en Europe," Pro Armenia, Trkler; ss.239-240. 5 Ocak 1908, s. 1214, ve "Osmanl Muhalifin FrkaTarihimiz ve Jn lar Kongresinin Beyannamesi," Ahmed Bedevi Kuran, nklp 5 Ocak 1908, s.1213; ve "Osmanl Muhalifin FrkaTarih imiz ve Jn lar Kongresinin Beyannamesi," Alned Bedevi Kuran, inklp

Btn bu ikayetleri dile getiren devrimciler daha fazla zaman kayb,etmeden, mutlakiyeti rejimi, her ne ekilde olursa olsun, bir an nce sona erdirme konusunda anlatlar: Sultan Abdlhamd'i istifaya zorlayacaklar, var olan ynetim eklini kkten deitirecekler ve meclis stnlne
' 29

dayanan liberal demokratik bir ynetim kuracaklard. Irk ve din ayrm gzetmeksizin, haksz vergiler ve baskc yneticiler altnda ezilen topraksz kyllere, yasaklar ve engellemeler yznden ilerini gelitiremeyen toprak sahipleri ve tccarlara, kendi istekleri dnda zorla, kendi halklarna kar savatrlan, a ve parasz askerlere bir bildiri ile arda bulunuldu.30 Bildiride, tm bu gruplarn sorunlarna, Abdlhamid rejiminin katl yznden, artk barl bir zm getirme olanann kalmad anlatlyordu. Kkten bir hareketle gerekleecek devrimci deiim tek zm yoluydu. Mutlakiyeti ynetimi devirmek iin kongre silahl direni, grevler biiminde silahsz direni, vergileri demeyi reddetmek gibi sivil itaatsizlik hareketleri, devrimcilere ve bask altndaki halka-fel! savamalarn engellemek iin askerlere devrimci propaganda yaplmas < 31 ve genel ayaklanmay da kapsayan birok yol neriyordu. 26 Ocak 1908'de aslen istanbullu olan Osman Hulusi Bey, izmir'de Fransz Postahenesi'nden karken tutukland.
2 9 "Declaration du Conges des Partis d'opposition de l'Empire Ottomau, re um en Europe," Pro Armenia, Trkler, ss.240-241. 3 0 "Declaration du Conges des Partis d'opposition de l'Empire Oltoman, ctmi en Europe," Pro Armenia, 5 Ocak 1 9 0 8 , s s . 1 2 1 4 - 1 2 1 5 ; ve "Osmanl Muhalifin Frkalar Kongresinin Beyannamesi," Ahmed Bedevi Kuan, nklp Tin illimi? ve Jn Trkler, ss.240-241. 31 "Declaration du Cngres des Partis d'opposition de l'Empire Ottoman, reuri en Europe," Pro Armenia, 5 Ocak 1908, s.1215; ve "Osmanl Muhalifin Frkalar Kongresinin Beyannamesi," iinde, Almed Bedevi Kuran, nklp Tarihimiz ve Jn Trkler, ss.241-242. 5 Ocak 1908, s.1214; ve "Osmanl Muhalifin FrkaTarihimiz ve Jn lar Kongresinin Beyannamesi," Ahmed Bedevi Kuran, nklp

Hulusi Bey, ittihad ve Terakki Cemiyeti adma devrimci propaganda etkinliklerinde bulunmakla sulanyordu. Hulusi Bey'le birlikte Aydn Vilyeti Siyas Bro efi Mehmed Mecid Bey, zmir'de kan Yunanca gazeteleri sansrlemekle grevli Cemil Mithad Bey ve Tapu Dairesi'nde memur olan Abdurrahman Bey de ayn nedenle tutuklandlar.32 Fakat, ttihad ve Terakki'nin izmir'deki almalar kesintisiz olarak devam ediyordu. Cemiyet'in ileri gelenlerinden Doktor Nzm Bey, Yakub Aa takma adyla ve Rumeli kyls kyafetinde geldii izmir'de, yerel rgtten Hseyin Ltfi Bey'in mdrlk yapt Hadika-i Maarif Hususi Ticaret Mektebi'nde dier Ittihadclarla gee toplantlar yapyordu. Kentin ortasndaki bir okulda devrimcilerin toplant yapabilecei hi kimsenin aklnn alamayaca bir i olduundan, ttihadlar kentin dier yerlerinde hafiyelerden bir an bile nefes alamazken, burada rahata alabiliyorlard. ttihadlar izmir'de o kadar baaril olmulard ki yeralt rgtnden Kuubalu Eref Sencer ve Selim Sami Beyler'in stn abalaryla poiis kadrosundan baz memurlar bile Cemiyet'e kazanlmt.33
.32 "Le Mouvement turc," Pro Armenia, 5 ubat 1908, s. 1229. 33 Cemal Kutay, Trkiye istikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, ss.93049305. Her iki karde de ttihad ve Terakki Cemiyeti'nde Devrim'den nce ve sonra almlard. Eref Sami Kuuba Kuleli Askeri Lisesi'nde okurken devrimci bir rgte girdii iin Edirne'ye srgn edilmiti. yl sonra Lise'ye tekrar dnen Kuuba bu sefer de Harbiye'de okurken babas Mustafa Nuri Bey ve kardeiyle birlikte 1899'da Hicaz'a srld. Kbrs zerinden Avrupa'ya kat ve Paris'te Jn Trklerle iliki kurdu. Bir sre Selnik ve Rumeli'de gizli almalar yapan Eref Sencer Kuuba 1907'de ttihad ve Terakki Cemiyeti'e girdi ("Kuuba, Eref Sencer," Byk Larousse. Szlk ve AnsiklSpedisi, 12, s.7211). Kuuba Sami Bey de aabeyi gibi Devrim'den nce yaralt rgtnde, Devrim'clen sonra vc Birinci Dnya Sava'nda da Tekilt- Mahsusa'da istihbarat olarak alt. erkez Edhem'le ibirlii yapt ve Enver Paa taraftar olduu iin aabeyi ile birlikte 1924'de Yzdkler Listei'ne alnd ve yurtdna srld. Atatrk'e suikast dzenlemek iin Sisam Adas'ndan bir grup adamiyla 17 Austos 1927 gn gizlice Karaburun'a km, buradan dalarda gizlice yryerek 19 Austos'da Menderes nehrini geip Ske Ova-

li*

lkedeki asker huzursuzluk ise sivil itaatsizlikten ok daha ciddi boyutlardayd.34 ttihad ve Terakki Cemiyeti erler arasnda, geciken maa demelerinden kaynaklanan huzursuzluu da kullanarak, yaygn ve srekli bir propaganda etkinliinde bulunuyordu. Olanca tehlikeyi gze alarak, mparatorluun drt bir yanma dalm byk bir propagandac ordusu sivil halk, vergilerini demeyerek Hkmet'in ban sktrmalar gerektii konusunda ikna ediyorlar ve genel ayaklanma iin hazrlyorlar; erleri de direni hareketinin hakllna inandryorlar ve direnii bastrmak iin emir verildiinde halklarna kar direnmeyecekleri konusunda kendilerinden sz alyorlard.35 Erler tm lkeye kk birlikler halinde dalm bulunuyordu. Bu durum ise askerler arasna yava ve dikkatli bir biimde huzursuzluk ve mit tohumlan ekilmesi ynnde devrimcilere byk frsatlar salyordu. Halka ve askerlere kolaylkla ulaabilmek iin devrimciler klktan kla giriyor, kimi zaman ucuz mcevher ve kurdele satcs, kimi zaman da erbeti ya da iportacym gibi lkeyi batan baa geziyorlard. antalarnda hep propaganda yapmak amacyla devrimci bildiriler ve kitaplar saklyorlard. ok nl ttihada bir subay uzun bir sre Badat'ta bir berber dkkn altryor ve mterilerine devrimcilii alyordu. ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin nderlerinden Doktor Nzm Bey ise 1907 Bahar ile birlikte kimi zaman bir hoca klna gire-

s'na ilerlemi, 2 9 Austos'da Madran Yaylasnda karlat jandarmalarla atma sonucunda yaralanarak lmtr ("Hac Sami, Kuuba Sam," Bylt Lurotsse Szlk ve-Ansiklopedisi, 8, s.4908; ve Firuz Kesim, 'Yunanistan'dan Perde Arkan, Anadolu'ya Geerek Atatrk' ldrmek stemilerdi!" ss.11-12). Her iki kardele ilgili olarak ayrca bkz , Hsamettin Ertrk, ki Devrin ss.189-193. 3 4 Bu konu hakknda bkz., Mehmet Sehmus Gzel, "Prelude la 'Revolution'Jeune-Turque: La grogne des casernes," ss.247-285. 35 E. E Knight, The Avvakening of Turkey, s.122.

rek Anadolu'yu geziyor ve askerler arasnda devrimci propaganda yaparak ordudaki erleri devrime kazanmak iin zemin hazrlyordu.36 9 ubat 1907'de yaklak yirmidrt bin asker Yemenden skenderun'a geri getirildi ve burada terhis edildi. 12 ubat gn topluca Kaymakama ktlar; yiyecek ve iki yllk birikmi maalarn isteyerek, taleplerinin ksa bir sre iinde karlanmamas durumunda ehri yamalayacaklar tehdidinde bulundular. Yksek rtbeli devlet memurlarndan ikisi Telgrafhane'de rehin alnd, Rehineler, ancak istanbul'dan Haleb Valisi'ne askerlerin maalarnn denmesi konusunda talimat verildiine ilikin bir telgraf gelince serbest brakld.37 Mays sonlarnda ounluu Arnavut olan dokuzyz asker skb'n en byk camiinde toplanarak maalarnn denmemesini protesto ettiler. Yetkililer, isyanc askerlere aylklarnm ksa srede denecei konusunda sz verdi. Bu ayaklanmann haberi istanbul'a eritiinde Hkmet bakentte de olaylar kacandan phelenerek btn nemli noktalara askeri birimler yerletirdi. skb'ten gelen bir heyet, Sultan Abdlhamid ile grmesine izin verilmeyince Padiah yeri-

3 6 Halil Mentee, "Eski Meclis-i Mebusan Reisi Halil Mentee'nin Hatralar, 3: Doktor Nzm zmir'de," Cumhuriyet, 15 Ekim 1 9 4 6 , s.2; Charles Rode Buxto, Turkey in Revoluiion, ss.51-52; ve E. E Kniglt, The Awakening ofTurkey, ss.122-123. 37 EO. 4 2 4 / 2 1 2 , Konsolos Muavini Catoni'den Sir Nicholas O'Conor'a, skenderun, 13 ubat 1 9 0 7 , Further Corespondence Respcting tfe Ajfa'rs of Asiatic Turkey, N o . 9 0 5 0 , s.42 iinde; "Trpupes mutinees," Pro Armenia, 5 Nisan 1907, s.1071; ve Mehmet ehmus Gzel, "Prelude it la 'Revolution' Jeune 7 Turque:'La grogne des. casernes," ss.259.-260. 38 Mehmet ehmus Gzel, "Prelude la 'Revolutio'Jeune-Trque: La grogne des casernes," s.258; ve "Les Musulmans contrS Hamid," Pro Armenia, 2 0 Mayis-5 Haziran 1907, s. 1096. skb'tekine benzer olaylar yine aag-yukar ay tarihlerde Kprl ve Itib'te de meydana geldi (Mehmet ehmus Gtizel, "Prelude la 'Revolution'Jeune-Turque: La grogne des casernes," ss.258-259).

112

ne Rus Elisi ile grt ve askerlerin yaknmalarndan sz etti.39 Heyet sonunda amacna eriti: askerlerin gecikmi maalar dendi ve 2 Haziran'da skb'teki ayaklanmann sona erdiine ilikin haberler bakente ulat. Yine Mays ay sonlarnda, zmir'deki askerler gecikmi maalarnn denmesi istei ile ehrin postahanesirii igal ettiler. Durumun ciddiyetinin farkna varan Hkmet, tzmir'e hemen onbin lira gnderdi ve durum sakinleti.41 Fakat, Haziran ay balarnda zmir'de baka bir ayaklanma daha bagsterdi. Bu kez de, Trablus'dan grevden dnen askerler maalarn istediler. Durumun ciddiyetini bir nceki olay dolaysyla kavram olan Aydn Valisi askerlerin gecikmi paralarn demek iin hemen Osmanl Bankas ile grt ve bankayla anlamaya vararak demeyi yapt.42 O yaz Yemen'in Hudeyde ehrindeki Trk birlikleri garnizondaki kt artlardan yaknarak ayaklandlar.43 Beyrut'ta da askerler arasnda huzursuzluk kt. 44 Eyll aynda, Anadolu'nun dou illerinde de birok asker huzursuzluk bagsterdi: Bitlis, Erzurum, Trabzon, Mamuret-l-Aziz [imdiki Elaz] ve Diyarbakr'da birlikler aka ayaklandlar. Hkmet bu defa isyanc erleri iddet kullanarak sindirmeye alt ve Erzincan'daki Drdnc
39 "Les Musulmans contrfi Hamid," Pro Armenia, s. 1096. 4 0 "Les Musulmans contre Hamid," Pro Armenia, 2 0 Haziran 1 9 0 7 , s. 1109. 41 "Les Musulmans contr Hamid," Pro Armenia, s. 1096. 42 Le Temps, 6 Haziran, 1907'den nakleden, "Les Musulmans contrc Hamid," Pro Amenia, 2 0 Haziran 1907, ss.1109-1110; ve Mehmet ehmus Gzel,'"Prelude la 'Revolution' Jeune-Turque: La grogne des casernes," s.260. 4 3 Corriere de la. Sena, 14 Austos 1907'den nakleden, "Soldats en revolle," Pro Armenia, 2 0 Austos 1907, s. 1144; ve Mehmet Sehmus Gzel, "Prelude la 'Revolution'Jeune-Turque: La grogne des casernes," s.259. 4 4 P Quillard, "Anniversaire," Pro Armenia, 5 Eyll 1 9 0 7 , s . 1 1 5 2 ; ve Mehmet Sehmus Gzel, "Prelude la 'Revolution' jeune-Turque: l.a grogne des caser- , nes," s.260. 2 0 Mays-5 Haziran 1 9 0 7 , 2 0 Mays-5 Haziran 1 9 0 7 ,

Ordu'ya bal birliklerin ayaklanmalar bastrmas esnasnda ok sayda isyanc hayatn kaybetti. Erzurum ve Diyarbakr'daki ayaklanmalarn temel nedeni yine aylklarn denmemeiydi45 Eyll ay sonlarnda Manastr Vilveti'ndeki Florina ehrinde de ayn nedenden dolay asker bir ayaklanma patlak verdi. Askerler Telgrafhane'yi ele geirerek Selanik'teki nc Ordu Komutam'na ve istanbul'daki yetkililere telgraf ektiler.46 Kasm ay ortalarnda, asker huzursuzluk stanbul'a da srad. Harbiye Nezareti'nde grevli askerler ayaklandlar ve istekleri karlanana kadar barakalarna dnmeyeceklerini bildirdiler47 Birka gn sonra ayaklanma Harbiye Mek48

tebi'ne de srad. 1908 yl Ocak ay ortalarnda, bakentteki huzursuzluk Bahriye'ye de srad: Askeri tersanelerdeki onbe bin denizci gecikmi maalarnn hemen denmesi isteiyle ayaklandlar.49 Ocak ayndan itibaren Edirne'de askerler arasnda balayan huzursuzluk giderek artt ve Mart ayma gelindiinde huzursuzluk ayaklanma boyutlarna vard. Mart aynda Maliye Nezareti kinci Ordu'ya bal iki svari alay ayakland iin Edirne'ye ve Anadolu'daki baz yerlere bir miktar para gnderdi. Ykmllklerini tamamen yerine getiremeyen Hkmet, Edirne'de ayaklanan svarilere denmek zere acilen nbin liralk kredi amas iin 26 Mart'ta Osmanl Bankas'na bavurdu.50 ,
4 5 "l es Muslmans contre Hamid," Pro Armenia, 5 Ekim 1907, s 1166. 4 6 "Contre Hamid," Pro Armenia,20 Ekim 9 0 7 , s. I I 7 3 .

4 7 "Les Musulmans contre Hamid," Pro Armenia, 2 0 Kasm 1907, s.1189. 4 8 "Contre Hamid," Pro Armenia, 5 Aralk 1907, s.1198. 4 9 "Soldats mecntents," Pto Armenia, 2 0 Ocak 1908, s, 1222. 50 "Contre Hamid," Pro Armenia, 5 Nisan 1908, .1263; ve Mehmet ehmus Gzel, "Prelude la 'Revolution'Jeune-Turque: La grogne des casernes," ss.262-263.

Bu arada, Ittihadclar devrimci yaynlar Yunanistan, zerinden ve imparatorluun snrlar iindeki yabanc postahaneler araclyla gizlice lkeye sokmaya devam etmekteydi. Makedonya'da grevli talyan Jandarma Komutan bu hareket konusunda bilgi verirken, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin eylemlerinin Yunan ve Makedonyal Bulgar devrimci
51

komitelerinin hareketlerine benzediini sylyordu. Rapor, Yunan ve Trk devrimcileri arasndaki dayanmay abartmaktaysa da, Yunan Makedonya Komitesi'nin Doktor Nzm Bey'in Paristen Selnik'e gitmesi iin yardm" ettii ve Selanik'te yasad almalar srdren Yunan devrimcisi Doktor Zannas'm, Rahmi [Aslan], Talat ve Cavid Beyler gibi Ittihadclara gven iinde toplant yapabilmeleri iin evini at doruydu.52 1908 ylnn ubat ayna gelindiinde Selnik'teki eylemlerden hemen hemen herkes haberdard. Resm hkmet belgelerinden birinde liberal grl subaylarn dorudan ttihad ve Terakki Cemiyeti iinde yer ald belirtilmekteydi.53 Selanik'teki postahanede ok nemli bir baar elde edilmiti. Tm alanlar ttihad ve Terakki Cemiyeti tarafna ekilmi, buna ek olarak Posta Umumi Mfettii'nin maiyetinin de harekete katlmas salanmt. Yurtdnda baslan devrimci gazete ve dergiler ile dier propaganda malze51 F.O. 3 7 1 / 5 4 4 / 2 5 3 0 3 , G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, nakleden, A. J . Panayotopoulo, "Early Relations Between the Greeks ad the Yoang Trks," ss.88.89. 52 A. D. Zannas, O Makedonikos The Greek Struggle Agon: Anamniseis, 1897-1913, s.36, ve s.53; Douglas Dakin, s.377; ve A. J. Paayotopoulos, in Macedmia,

"Early Relations Between the Greeks and the Young Turks," s.89. 53 No. 1 2 2 / 1 4 , Konsolos Kanellopoulos'tan Yunan Dileri Bakanl'na, Selanik, 14 ubat 1908'de .nakleden, A. j. Paayotopoulos,' "Early Relations Betwee the Greeks and the Young Turks," s.89. Duru'nun anlarnda elediine gre, Olympus Meydan ve Rhtm'daki kahvehanelerden bazlar alenen lttihadcilarn toplanma yeri olarak bilinmekteydi (Kazn Nami Duru, "ttihat ve ki" Hatralarm, ss.19-20). Terak-

meleri posta yoluyla 'Abdlhamid' adna gnderiliyor ve Selanik'te gerek alclarna teslim ediliyordu.54 ttihadlar 1908 Baharnda hem Selanik'teki Yunanistan Konsolosluu araclyla Yunan Hkmeti ile hem de Makedonya Vilyeti'deki yerel Yunan halkyla yaknlamaya karar verdi, ittihad ve Terakki Cemiyeti bu yaknlama ile daha nce Ermenilerle yaplan dayanma ve ibirliinden salanan yarar gibi fayda ummaktayd. Nisan aynda Cemiyetin Selnik'teki yeralt nderlerinden Rahmi [Aslan] Bey, Selanik'teki Yunanistan Konsolosu Kanellopoulos ile iliki kurdu ve devrimci bir siyasal deiimin gerekliliinden bahsederek Yunanllarla ibirlii iinde hareket edilmesini
55

istediini belirtti. Mays aynda, ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selnik ubesi ibirlii teklifini bu kez yerel Yunan cemaatinin nderlerine tekrarlad.55 Benzer balantlar ve mutlakiyeti rejime kar birleik harekete ar ttihad ve Terakki Cemiyeti temsilcileri tarafndan Elassona, Kozan, 57 Manastr ve Siroz'da da yinelendi. 27 Haziran'da, Yunanistan Dileri Bakan Baltazzis Makedonya'daki tm konsolosluklara ttihad ve Terakki Cemiyeti'nil Trkiye'de yaayan Yunan aznla yalnzca felket getireceini bildiren bir genelge gnderdi. Bakan, ayrca, mutlak monarinin dnn Yunan ulusal karlarna za54 Charles Roden Buxtoa, Turkey in Revolution, ss.52-53.

55 No.619, Konsolos Kanellopoulos'tan Yunan Dileri Bakanh'na, Selnik, 6 Temmuz 1908'de nakleden A. j . Panayotopoulos, "Early Relations Betvveen the Greeks and the Young Turks," s.89. 56 No.425, Konsolos Kanellopoulos'tan Yunan Dileri Bakanlna, Selnik, 12 Mays 1908'den nakleden A. J. Panayotopoulos, "Early Relations Between the Greeks and the Young Turks," s.90. 57 No.48, Konsolos Enylis'den Yunan Dileri Bakanlt'na, Elassona, 18 Nisan 1908; No.575, Konsolos Dimaras'dan Yunan Dileri Bakanh'na, Manastr, 2 7 Mays 1908; ve No,237, Konsolos Sahtouris'ten Yunan Dileri Bakanh'na, Siroz, 1 Haziran 1908'den nakleden A. J : Panayotopoulos, "Early Relations.Betvvee the Greeks and the Young Turks," s.90:

rarl olabilecek tehlikeli karklklara neden olabileceini de sylyordu. Bakan, genelgesinin sonunda, Makedonya'daki Yunanllar Trkiye'de kurulu dzene sadk olmalar konusunda uyard. Dier bir deyile, Makedonya'da ya da Anadolu'da Trk ynetimi altnda yaayan Yunanllar ttihad ve Terakki Cemiyeti nderliindeki devrimci harekete
58

katlmamalyd. Yunan gvensizlii temelde herhangi bir siyasal deiimin Fener Rum Patrikhanesinin ayrcalkl konumuna ve buna bal olarak da Trkiye'de yaayan Yunan aznln yaam artlarna zarar verecei korkusundan kaynaklanmaktayd. Dolaysyla, Trkiye'deki mutlakiyeti ynetimin devamlln isteyen Yunan tercihi bir ilke meselesinden deil, pratik bir gereksinimden kaynaklanmaktayd.59 Arnavutlarla olan durum ise farklyd. Arnavut milliyetileri, ttihadc hareketi aka kendi yararlarna grdkleri iin ttihad ve Terakki Cemiyeti ile ibirliini hemen kabul ettiler. Ayrca, her iki grubun da Makedonya'nn yabanclar tarafndan blnmesine neden olabilecek bir taslaa kar olmalar ibirliini kolaylatran bir unsurdu. Hatrlarda olduu gibi, daha nce -Haziran aynda- Rus ar ve ngiltere Kralinn Reval'de yaptklar grme sonrasnda kabul edilen Makedonya reform program, lke topraklarnn btnl iin acil bir tehlike olduu iaretini vermiti. Padiah eer Reval Planin kabul ederse, devrimciler kendisine kar gl bir silah elde edeceklerdi; reddettii takdirde ise, hi kukusuz, Avrupa devletleri hemen araya gireceklerdi. Her iki durumda da reform program sonrasnda Ma-

58 3 0 0 6 Numaral Genelge, Baltazzis'den Konsolosluk yetkililerine, Atina, 27 Haziran 1908, A. j. Panayotopoulos, "Early Relations Between the Greeks and the Young Turks," s.93 iinde. 59 A. J. Panayotopoulos, "Early Relations Between the Greeks and the Young Turks," s.94.

kedonya nce zerk bir duruma gelecek, daha sonra da btnyle elden kacakt. zerk bir Makedonya, Arnavut milli birliini tehlikeye sokaca iin, Arnavutlar bu ynde herhangi bir neriyi doal olarak reddedeceklerdi. te yandan, anayasal bir rejimi -yani, Trkiye'de kurulacak liberal demokratik bir ynetimi- kendileri iin yararl bulacaklard. Ittihadclarn, 'ulusal' karlar monaristlerden daha iyi koruyacaklarna inanyorlard. Bunun yansra, bamsz bir . Arnavutluk kurma ideali gerekletirmek iin liberal demokratik bir rejimde, mutlak monari de olduundan daha rahat rgtlenip, alabileceklerdi. Bu nedenle, olaylarn iyice ktletii .1908 Yaz banda Makedonya'nn paralanmas iin Avrupa Devletleri ile grmelerde bulunan mutlakiyeti rejime kar, Ittihadclar var gleri ile desteklediler.60 ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin nndeki ilk ve en nemli grev merkezi Selanik'te olan nc Ordu'yu da devrimci hareketin iine ekebilmekti. nc Ordu iindeki honutsuzluk kimi yerlerde ak ayaklanmalar biiminde kendini gstermi ve yalnzca Saray'n kayrmacl sayesinde yer edinmi olan kimi yksek rtbeli subaylarn beceriksizlikleri gen subaylar ve erler arasnda gitgide artan bir huzursuzluk yaratmt.61 Bu nedenle, zaman iinde saylar gittike artan bir grup gen subay ttihad ve Terakki Cemiyeti saflarna gemi ve Cemiyet'in talimatlar dorultusunda hem erler hem de kendileri arasnda propaganda faaliyetine balamlard. Askerlerin krsal blgelerde kk gruplar halinde iz srmesi Ittihadc gen subaylarn propaganda
6 0 Stavo Skencli, The Alhania National Awakening, Kondis, Greece and Albania, 1908-1914, ss,3-38. 61 Ahmed Niyazi, Balkanlarda Bir Gerillac: Hrriyet 1878-1912, Kahraman s . 3 4 0 ; vc Basil Resneli-Niyazi

Bey'in Anlar, ss:45-47; ve E. E Knight, The Awakening 118

of Trlsey,' ss.124-125.

iini kolaylatran bir eydi; nk, bylece stlerinin srekli denetiminden km gen subaylar bir yandan grevlerini yaparlarken, dier yandan casuslarn dikkatini ek62

meden kendi aralarnda toplantlar dzenleyebiliyorlard. 1908 yl Temmuz ay bandan itibaren, merkezi Selanik'te olan nc Ordu'da ve yaygn olarak da tm Makedonya'da askerler arasndaki honutsuzluk ve isyan haberleri gndelik hale gelmiti. Gen subaylar arasnda devrimci propagandann yaylmas ve meydana gelen srekli isyanlar daha fazla itaatsizlie neden olmutu. te tam bu srada, ngiltere Kral ve Rus ar arasnda 9-11 Haziran tarihlerinde Reval'de yaplm olan Makedonya'nn geleceine ilikin grmeler kamuoyunda duyulmu, bu haberler zellikle Makedonya'daki halk ve ordu mensuplar arasnda heyecan yaratm ve lkenin yabanc karlar dorultusunda ynetilmesine teden beri kar kan ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin mutlakiyeti ynetimi ykabilmesi iin ek ve gl bir neden oluturmutu.63 1907 yl sonuna gelindiinde Avrupa devletlerinin Makedonya vilyetlerinin geleceine ilikin 'reform' planlar belli bir biim almt. ngiliz Hkmeti 3 Mart 1908'de Makedonya'daki 'Vilyt- selse' olarak adlandrlan vilyetin -yani, Kosova, Manastr ve Selnik vilyetlerininnasl ynetileceine ilikin bir plan sundu: Sz konusu vilyetler grev sresi nceden belirlenmi ve ancak Avrupa devletleri onaylarsa grevden alnabilecek tek bir Genel Va62 E. E Knight, The Avvakening of Turkey, ss.124-125; ve Charles Roden 13uxto. Turkey in Revolution, ss.50-51. 63 Cemal Kutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, ss.92939294. Kralla Car arasndaki grme iin bkz., "Visit to the Emperor of Russia at Reva! in June, 1 9 0 8 , Charles Hardinge, 12 Haziran 1 9 0 8 , " G R Gooch ve Harold Temperley (Der.), British Documents on the Origins of the War, 18981914, 5: The Near East: The Macedonian 1903-9, ss.237-245 iinde. Problem and the Annexatioh of Bosnia,

li tarafndan ynetilecekti. Genel Vali, yabanc subaylar ve Avrupallardan oluan jandarma birlikleri ile desteklenecekti. Genel Vali'nin maa 'Saray'n etkisinde kalmamas' iin Avrupa devletlerinin denetiminde olacak bir Makedonya btesinden denecekti. Kamu grevlileri de yerli hristiyanlar arasndan ve Genel Vali tarafndan atanacakt. Anlalaca zere, bu plann asl amac Makedonya ile merkez hkmet arasndaki balar koparmak ve bu vilyetleri
64

zerk -belki de zgr- klmakt. <Jus Hkmeti, ngilizlerin ortaya att Makedonya'ya 'zerk' bir Genel Vali atanmas konusundaki teklifin Abdlhamid rejimince koulsuz kabul grmesinin pheli olduunu bildirmekle beraber bu plann ayrntlar zerinde ingilizler ve dier Avrupa devletleriyle grmede bulunma isteini dile getirdi^5 ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Paris'teki merkezi bu gelimeler zerine hemen harekete geti. Cemiyet, yapt tartmalardan sonra, 16 Mart'ta rgtn Selnik ubesi'ne hem Avrupa devletlerince Trkiye'ye teklif edilen plan hem de ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin bu plan karsndaki tavr hakknda bilgi veren bir rapor gnderdi. Paris'teki merkez, raporunda Selnik ubesi'nin bu blgedeki Mslman halk arasnda propaganda yapmasn, Makedonya'ya zerk bir Genel Vali atanmasn ieren plann yaygn bir ekilde protesto edilmesi iin kasaba ve ehirlerde telgrafhanelerin igal edilerek istanbul'daki merkez hkmete telgraf ekilmesinin salamasn istiyordu. Bu abalara ek olarak, Avrupa devletlerinin Selanik'teki konsolosluklarna heyetler ha-

6 4 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb rmesi," AtaBritannica

Tarihi, 1, s.215, ve 2 / 4 , s.151; ve "Reval G1. Bask, 18, s:372.

Genel Kltr Ansiklopedisi,

6 5 Sir A. Nicolson'dali Sir Edward Grey'e, St. Petersbuig, 4 Mart 1 9 0 8 , G. R Gooch ve Harold Temperley (Der.), British Docunients on the Origins of the Wa; 1898-1914, 5: The Ne<fr East: The Macedonian Problem and the Arinexatio of Bosnia, 1903-9, s.233 iinde.

lide gidilerek, yabanc mdahalesine kar ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin mparatorluun toprak btnln korumaktaki srarl tavrnn gsterilmesi de isteniyordu 66 Ittihadclar Mays aynda ngiltere'nin Makedonya'daki reformlar konusunda baarszla uram Avrupa Uyumu'ndan ekilmeye karar verdiini, bunun yerine ingiltere ve Rusya'nn ortaklaa olarak Makedonya'daki tm etelerin ortadan kaldrlmas amacyla Avrupallardan oluan jandarma birlikleri kurulmasna ynelik kat bir plan hazrladklarn renmilerdi. ngiltere ve Rusya'nn birlikte hareket edecek olmalar olaslnn ciddi bir biimde ortaya kmas Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ni alarma geirdi. Ittihadclarn grne gre, Makedonya'nn d glerce ynetimi anlamna gelen bir mdahale, hem mparatorluun btnln tehlikeye atacak hem de Makedonya'y kontrol altna almas dolaysyla Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin devrimci hareketi bu blgede srdrmesine nemli derece67

de engel olacakt. Bu nedenle, ttihad ve Terakki Cemiyeti May aynda Selanik'te bir dizi gizli toplant yapt. Toplantlarda Cemiyet'in Avrupa devletlerine varln ve gcn gstermesi zamannn geldiine, dolaysyla Makedonya'ya bar ve huzuru yalnzca ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin getirebileceinin Selanik'teki Avrupa devletlerinin konsolosluk yetkililerine anlatlmasna karar verildi. Avrupa devletlerinin eitli ne-' denlerden dolay sonusuz kalmaya mahkum bu reform planndan vazgeip, kurtuluu iin Makedonya'y kendi haline brakmalar daha iyi olacakt. Bu amala bir bildirge
66 5 5 7 / 1 2 Numaral Mektup, Paris Merkezi'nden Selnik Stbesi'ne, Paris, 16 Mart 1908, ttihad ve Terakki Cemiyeti yazmalarnn 2 Numaral Kopya Defteri, ss.225-229'dan nakleden,.Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab pp 152-156. 67 E. K Knight, 7'e Awakening of Turkey, ss.129-130. Tarihi, 2/4,

hazrlanarak tm Avrupa hkmetlerinin temsilcilerine gnderildi.68 ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin bildirgeyi yaynlamasndan yaklak bir hafta kadar sonra-10 Haziran'da- ingiltere Kral .VII. Edward Reval'de, Rus ar Nikola'i ile grt ve grmeden bir ka gn sonra da Makedonya'nn 'bara kavumas' ve daha iyi ynetilmesi zerine hazrlanan Ingiliz-Rus ortak nerisinin ayrntlar, dier Avrupa lkelerine bildirildi. Bu olay Ittihadcilar bir anlamda acil harekete zorlad; zgrlk rzgar ortal bir an nce kasp kavurmalyd, yoksa ok ge kalnm olunabilirdi.69 Kelimenin tam anlamyla bir devrime dnecek olaylar, Kolaas Niyazi Bey'in Resne'de ayaklanmas ile balad. Bir Arnavut olan Niyazi Bey, Manastr ve Ohrida arasnda kk bir kasaba olan Resne'de toprak sahibi Mslman bir aileden geliyordu. Niyazi Bey orduya ok kk yata katlm ve 1897'deki Yunan Sava'nda byk yararlklar gstermiti. Sava sonrasnda lkesine gnderilmi ve devrime kadarki be ylda, emrindeki avc ktasyla dalardaki ekiya etelerini kovalamt. Yeralt balantlarn iyi kullanan ttihad ve Terakki Cemiyeti, Niyazi Bey'e Kolaas nvan verilmesini ve onun devrimci harekete en yararl olabilecei yer olan Resne'ye atanmasn salamt.70 Niyazi Bey yeraltnda faaliyet gsteren ttihad ve Terakki Cemiyeti'nc arkada Enver Bey tarafndan kazandrld iin etelerle olan ilikilerinde mutlakiyeti hkmete hizmet
6 8 Bu bildirgeden alntlar iin bkz., E. F. Knight, The Amakening of Trkcy, ss. 131-133. Manastrdaki Rus Konsolosu'na gnderilen bildirge iin bkz.. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, 2 / 4 , ss.156-159. Bildirgenin tam metni iin bkz., Ahmed Niyazi, Balkanlarda Niyazi Bey'in Anlar, ss.64-76. of Turkey, s. 134 Bir Gerillac: Hrriyet Kahraman Resneli Niyazi 6 9 E. E Knight, The Awakening 70 Ahned Niyazi, Balkanlarda Bey'in Anlan, Bir Gerillac: Hrriyet Kahraman Remeli

s.55; ve E. F. Knight. The Avvaltening of Turfeey, ss.147-148.

etmek yerine'ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne hizmet ediyordu. 71 Niyazi Bey'in nerisi ve giriimi zerine blgede yaayan Mslmanlar ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin ynetimi altnda bir ete oluturmulard.72 Resne'deki birliklerin banda bulunan Binba Niyazi Bey, 3 Temmuz'da ekiya etelerini izleme bahanesiyle yz kadar askeri ve bir grup yerel yneticiyi daha nce rgtlenmi olan bu sekiz yz kiilik silahl sivil halkla bulumalar iin dalara gnderdi. Yerel yneticiler arasnda Resne'nin Belediye Reisi Hoca Cemal Efendi, Defterdar Tahsin Efendi, Polis Serkomiseri Tahir Efendi ve Resne'deki Srb Mektebi'nin Mdr vard. Beraberlerinde orduya ait alt yz Lira, yetmi tfek ve elli kutu cephane gtrmlerdi.75 Ksa bir sre sonra Presba

71 E. E Ktiht, TheAvnakening lar," S.107n. 72 E. F Knight, The Awakenig

of Turkey, s s . 1 4 7 - 1 4 8 ; ve ismail Hakk Uzunar; of Turkey, s. 149. Pc;

l, " 1 9 0 8 Ylnda kinci Merutiyetin Ne Suretle ln Edildiine Dair Vesika-

73 G.: Barclay'den Sir' Edward Grey'e, Tarabya, 7 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence t Respecting the ConStitutional Movemettt in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary ' pers, 1909, 105,"s. 1 iinde; E. K Knight, The Av/akening of Turkey,
:

ss.159-165;

Charles Roden Buxton, itrfeey in Revolution, s . 5 7 ; smail Hakk Uzunarl,/ : " 1 9 0 8 Ylnda,kinci Merutiyetin Ne Suretle ln Edildiine Dair Vesikalar," ; s.108; ve Cemal Kutay, 'Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, j ss.9307-9309. Ayrca bkz., Halil Mentee, "Eski Meclis-i Mebusa Reisi Halil Mentee'nin Hatralar, 5: htill Arifesinde," Cumhuriyet, 17 Ekim 1946, s.2. Olayn geliimi ve ayaklanma iin yaplan hazrlklar hakknda bkz., Ahed: ,; Niyazi, Balkanlarda Anlar, ss.79-94. bir Gerillac: Bir Gerillac: Hrriyet Kahraman Resneli Niyazi Bey'in ::/

74 smail Hakk Uzunarl, " 1 9 0 8 Ylnda kinci Merutiyetin Ne Suretle lah; ::: Edildiine Dair Vesikalar," s. 1 0 8 ; Ahmed Niyazi, Balkanlarda Hrriyet Kahraman Resneli Niyazi Bey'in Anlar, ss.79-83. faV.;:.:

75 G. Barclay'den Sir Edwarcl Grey'e, Tarabya, 7 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence; Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary pers, 1909, 105, s . l iinde; E. E Knight, The Awakening Edildiine Dair Vesikalar," s. 108. of Turkey, ss.159-165;:; \

ve smail Hakk Uzunarl, " 1 9 0 8 Ylnda kinci Merutiyetin Ne Suretle llatv: :y

blgesinden iki subayla baz memurlar ve halk da bu gruba katld.76 Niyazi Bey'in nderliindeki grubu etkisiz hale getirmek iin iki taburla Mitrovie'den Manastr'a gnderilen Kosova Vilyeti Komutam General emsi Paa, 7 Temmuz'da Manastrdan ayrlmak zereyken, ttihada bir subay olan Atf [Kamll Bey tarafndan ldrld.77 Niyazi Bey emrinde eteyle beraber hemen Arnavutluk 'snrna' gitti. Manastr Vilyeti'ne bal birer sancak merkezi olan Debre, lbasan, Grice ve Ohri'yi ziyaret etti. Amac mutlakiyeti ynetime bal subaylar blgeden uzaklatrmak ve kurtarlm blgelerde dzenin salanmas iin bir Arnavutluk milis gc oluturmakt. Grice'deki Arnavut komitesi en batan itibaren bu giriime destek verdi. ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin istei zerine Arnavut komitesi Grice evresindeki dalarda bulunan gerillalara ayaklanm Trk birliklerine katlmalar iin arda bulun7 6 Konsolos W. J . Heathcote'da G. B a r d a / e , Manastr, 5 Temmuz ] 908, ve Albay H. Conyers Sutees, stanbul,- 9 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspotdence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamcntary Papcrs, 1 9 0 9 , 105, s.2 iinde. Ayrca bkz., Albay H. Conyers Surtees, stanbul, 15 Temmuz 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Par'anteuary 77 Ahmed Niyazi, Balkanlarda .Bey'in Anlar, Ppers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , ss.4-5 iinde. Bir Gerillac: Hrriyet Kahramani nklb Resneli Nivcii Tarihi, 2 / 4 ,

s s . 1 4 3 - 1 4 5 ; Yusuf Hikmet Bayur, Trk

ss.179-185; smail Hakk Uzunarl, " 1 9 0 8 Ylnda kinci Merutiyetin Ne Suretle ln Edildiine Dair Vesikalar," s s . 1 0 9 - 1 1 1 ; Charles Rode BuX!o, Turfeey in Revolution, s.61; E. E Knight, The Awakening of Turkey, s.183; G. PaBarclay'den Sir Edward Grcy'c, Tarabya, 7 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respectin tle Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamcntary Nami Duru, "ttihat ve Terakki" Hatralarm, per!,, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s. 1 iinde; Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, ss.13-15; Kzm ss.27-28; Halil Mentee, "Eski stikll ve Hrriyet Meclis-i Mebusan Reisi Halil Menteenin Hatralar, 5: htill Arifesinde," Cumhuriyet, 17 Ekim 1946, s.2; ve Cemal Kutay, Trkiye Mcadeleleri Tarihi, 16, ss.9310-9311. Suikastin ayrntlar iin bkz., Konsolos Parliamcntary Toplants ve

W. J. Hetchcote'dan G. Barclay'e, Manastr, 8 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Papers, 1 9 0 9 , 105, ss.3-4 iinde; ve Sleyman Kle, Firzovik ss.37-47. Merutiyet,

du. Ohri'deki Arnavut komitesi de ayn yolu izledi. Arnavutlarn ounluunun ttihad ve Terakki Cemiyeti'ni desteklemesine karn, Ittihadclarn ii bitmi saylmazd: Kosova Vilyeti'nin kuzeydousunda yaayan Padiah-yanls Mslman halk da devrimci harekete kazanmak zorundaydlar. Temmuz ay balarnda Ittihadciarm datt bir bildiride dayanlmaz vergilerden ve adilne almayan mahkemelerden ikayeti olan blge halknn anayasal rejimin kurulmas ve parlamentonun almas konusunda ttihad ve Terakki Cemiyeti'ni desteklemesi isteniyordu. Bildiriye gre, yerleik dzenin yklmasyla tm bu adaletsizlikler ortadan kalkacakt. Halk mutlakiyeti ynetime kar kkrtmay amalayan bildiri, valileri, hilebaz ve rm diye nitelendirirken, nazrlar ve paalar da ihanetle suluyordu. Bildiri ayrca, Avusturya-Macaristan mparatorluu ve talya'y da hedefliyordu. Bildiride Arnavutluk'a gizlice szan glerin yerel halk hristiyanlatrmak iin kiliseler atndan szediliyordu. Oysa bu glerin tek istei Arnavutluk'u paralamakt. Halk daha da kkrtmak iin bildiride Makedonya'da Avrupa devletlerinin egemenlii salamay amalad ve bu durumdan da tepkisizligiyle Abdlhamid ve mutlakiyeti ynetiminin sorumlu olduu syleniyordu.79 1908 Baharnda, Avusturya-Macaristan mparatorluu Manastr Vilyeti'nde demiryolu ina etmek iin almalara balamt. Halk arasnda yaygn sylentilere gre mutlakiyeti hkmet projenin gerekleebilmesi iin kyllerin tasarrufunda bulunan topraklar Avusturya-Macaristan Hkumeti'ne satacakt. Tam bu sylentilerin ortalkta dolat srada Reval Anlamas'nm aklanmas gerilimi iyice arttr78 E. E Knight, The Awakenmg nian National Awakening, 79 Stavro Skendi, 77e Albanian of Turkey, ss.170-184; ve Stavro Skendi, Tle Alhas.341. 1 8 7 8 - 1 9 1 2 , ss.341-342. National Awakening,

1878-1912,

di.'Temmuz aymt ilk gnlerinde, Prizren, Gjakore, Pritine ve Voletrin blgelerinden, silahl binlerce kyl Firzovik'de topland ve protesto gsterileri dzenledi. ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yerel ubelerindeki gen subaylar Firzovik'deki olaylar kendi kontrollar altna almaya alt, 80 lar. 7 Temmuz'da skb'deki jandarma birliinin banda bulunan Galib [Pasinler] Bey Kosova Valisi Mahmud evket Paa'nn toplanty datmasn isteyen emriyle Firzovik'e geldi 81 Ama Galib [Pasinler] Bey, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin skb ubesi'nin bir yesiydi ve skb'den ayrlmadan nce Selnik'teki Ittihadc liderleri grevinden haberdar etmiti.82 ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selanik'teki liderleri Pasinler'den Firzovik'deki Arnavutlar Cemiyetin liberal demokratik bir dzen isteyen bildirisini desteklemeleri iin ikna etmesini istedi. Galib [Pasinler] Bey Firzovik'e gelir gelmez, Kosova Vilyeti'nin birok kasabasna telgraf ve haberci gndererek Firzyik'teki gsterinin daha da byk boyutlara ulamasn salamaya alt. Bu abalarn sonucu olarak birka gn iinde Firzovik'te toplanan silahl Arnavut says otuz bine ulat. 83 ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin skb ubesi'nin bir Arnavut yesi olan Mehmed Necib [Draga] da Firzovik'e gelerek, mutlakiyeti ynetimi ktlemek ve Arnavutlar da ttihada davaya ka-

8 0 Stavro Skendi, The Albanian

National

Av/akening,

1878-1912/SM1\

ve Sley-

m a n Kle, Firzovife Toplants ve Merutiyet,

ss.l-15. Tarih Mecmuas, 2/6 (TemToplants s.15, Tarih Mecmuas, 2 / 6 (TemTarihi, 2 / 4 , s.187; Sleyve Merutiyet,

81 Galib Pasinler, "Galip Paa'nn Hatralar," Hayat . imiz 1 9 6 6 ) , s s . 8 - 9 ; ve Sleyman Kle, Firovik .53. 82 Sleyman Kle, Firzovife Toplants ve Merutiyet, 83 Galib Pasinler, "Galip Paa'nn Hatralar," Hayat man Kle, Firzovife Toplants Albanian National Amakenmg, ve Merutiyet.,

muz 1 9 6 6 ) , s. 10; Yusuf Hikmet Bayur, Trk lnlfilb 1 8 7 8 - 1 9 1 2 , s.343.

ss.53-55; ve Stavro Skedi,.The

zandrmak iin elinden geleni yapt. Hepsi Uskb'n sekin simalarndan olan ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin temsilcileri de Firzovik'teki toplantya katldlar ve Reval Plan'nn uygulanmamas ve Avrupallarn Trkiye ile ilgili sorunlara kartrlmamas iin tek zmn yerii bir anayasal dzen olduunu bildirdiler. Sonunda Firzovik'teki ayaklanma Ittihadclar destekleyen bir gsteriye dnt. Temsilciler daha sonra Sultan Abdlhamid'e 1876 Kanun-u Esasi'sini yeniden yrrle koymas ve Meclis'i amas ynnde bir telgraf yolladlar.85 12 Temmuz'da Manastr'daki ngiltere Konsolosu W, J. Heathcote, yeralt rgtne bal bir vatanda tarafndan, hareketin hibir ekilde Hristiyanlara kar olmad ynnde ikna edildi. ttihad ve Terakki Cemiyeti yesi ve Cemiyet'te' zel bir konumu olan bu vatanda, Cemiyet'in gcnn ve arkasndaki halk desteinin Avrupa kamuoyunda yeterince anlalmam olabilecei korkusunu da dile getirdi 8 6 Daha sonra, Konsolosa zerinde ttihad ve Terakki Ce-. miyeti damgas bulunan bir bildiri vererek, amalarnn 1876 Kanun-u Esasisi'nin yeniden yrrle girmesini salamak olduunu syledi. Bildiri, varolan rejimi despotluk, kayrmaclk ve rmlkle suluyor ve kkten bir deiimin ancak anayasal bir rejim kurmakla mmkn olabileceini ekliyordu.
8 4 Sleyman Kle, Firzov'k Toplants ve Merutiyet, s.57; ve Mfid emsi,-al-'

Hafefe-u Ya'lu ve la Yu'Ia Aleyh (stanbul: Bahriye Matbaas, 1 9 1 9 ) , s.27'dev nakleden Yusuf Hikmet Bayur, Trk fnfelk Tarihi, 2 / 4 , s.199. 8 5 Galib Pasinler, "Galip Paa'nm Hatralar," Hayat Tarih Mecmuas, 2 / 6 (Temmuz 1966), ss. 10-11; Yusuf Hikmet Bayur, Tirh Infclah Tarihi, 2 / 4 , ss.197200, Sleyman Kle, Firzovife Toplants Skendi, The Albanian National Avvakening, ve Merutiyet, s s . 5 9 - 6 0 ; ve Stavro 1 8 7 8 - 1 9 1 2 , s.343.

8 6 Konsolos W. J. Heatheote'den G. Barclay'e, Manastr, 13 Temmuz 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.9 iinde. 87 Bildirinin ana noktalar iin bkz., Konsolos W. J. Heathcote'dan G. Barclay'e,

14 Temmuz'da stanbul'dan gelen ve Saray yaverlerinden olan Birinci Ferik kr Paa skb garnizonundaki subaylarla grerek, bu subaylarn Hkmet'e bal olup olmadklarm anlamaya alt. Padiah'm halk iin gsterdi- \ gi srekli abann altn izerek, kendisini dinleyenlere Padih'a sadk kalmalar ynnde telkinde bulundu. Subay arkadalar adna konuan bir kolaas, kendi amalarnn da lkenin refah olduunu syleyerek lkenin karlarn gerekten gzetmeye alanlara hibir zaman kar olmadklarn bildirdi. skb'n ileri gelenleri de kr Paa tarafndan arlm ve onlarn da son durum hakkndaki grleri sorulmutu. Onlar da ttihad ve Terakki Cemiyetine bal gen subaylar gibi ayn cevab verdiler., Eski Belediye Reisi Salih Bey, kendilerinin milletin iyilii iin altna gre, Padiah'm da amalarn hi kukusuz onaylayacan syledi. Elle tutulur hibir ey bulamayan kr Paa ayn 88 gn stanbul'a dnmek zere Uskb'ten ayrld. kr Paa'nn ayrlmasndan birka gn sonra - 1 7 Temmuz'da- Hseyin Remzi Paa skb asker blgesinin yeni kumandan olarak ehre geldi. Garnizonun ttihada subaylar daha Selnik'ten yeni gelmi olan Hseyin Remzi Pa~ a'ya ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne katlmasn teklif ettiler. Reddetmesi zerine de, Paa'y makamndan attlar. ttihada subaylar tarafndan Paa'ya iki seenek sunuldu: Ya skb'te ev hapsinde tutulacakt, ya da skb' bir an nce terk edecekti. Hseyin Remzi Paa ikinci yolu setii iin tren istasyonuna korumalar eliinde gtrld. Pa-

Manastr, 13 Temmuz 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary rca bkz., Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Papers, 1 9 0 9 , 105, s.10 iinde. AyTarihi, 1, ss.219-220.

8 8 Konsolos Muavini H. E. Satovv'dan Bakonsolos Harry Lanb'e, Oskb, 16 Temmuz 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers, 1909, .105, ss.12-13 iinde.

a'nm skb' terk ediini sokaklara dklen byk bir halk kitlesi seyretti. Trenin hareketiyle birlikte geleneksel uurlama balad. Fakat bu kez 'Padiahm ok yaa!' nidalar perondaki gen subaylar ve halk tarafndan 'Hrriyet!'
89

ve'ttihad!'hayknlanyla sslenmiti. Devrimci hareketle balantl olarak 19 Temmuz'da Makedonya'da suikast daha yapld: Manastr'da bir binba ile bir yzba ldrlm ve subay olduklar sylenen drt 90 kii de Siroz'da bir albay kurunlamlard. Tm bu zaman boyunca Saray bo durmuyordu. Asker ayaklanmay bastrmak zere Manastr'a gnderilen emsi Paa'nn ldrlmesinden sonra, Hkmet yumuak hareket etme karar alarak ayaklanan gen subaylar terfi, paye ve hediye verme szleriyle etkisiz duruma getirmeye alt. Ayaklanma Temmuz ortasnda merkezi Selanik'teki nc Ordu'yu btnyle etkisi altna alm ve Edirne'de bulunan kinci Ordu'ya ve zmir'de bulunan birliklere sramt. 10 Temmuz'da nc Ordu'ya bal otuzsekiz subay itaatsizlikle sulanarak tutuklanm, stanbul'a gtrlm ve hapse atlmt. Fakat, tutuklamalarn bir sonu vermediini gren Hkmet 16 Temmuz'da Makedonya'daki tm ttihadc subaylar iin bir genel af karmak zorunda kald. Bu arada, zmir'den Selnik'e nakledilen ilci tmen asker karaya ayak basar basmaz Makedonya'daki ayaklanmay bastrmak iin Manastr'a gitmek zere trene bindirildi. Ancak, daha nceden asker birliklerin iine szm ve bu tmenlerle birlikte karaya km olan ttihad ve Terakki Cemiye-

8 9 Konsolos Muavini H. E. Satow'dan Bakonsolos Hary Lamb'e, skb, 25 Temmuz 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movemett in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1909, 105, ss.26-27 iinde. Parliamentary 9 0 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e', stanbul, 21 Temmuz 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Papers, 1909, 105, s.7 iinde.

ti'nin casuslarnn aylar boyunca sren propaganda hareketi tmenler Manastr'a giderken meyvasm verdi. Erler ate etmeyi reddettiler ve komutanlarna, devrimcilere kar savamayacaklarn, ancak despotlara kar savaacaklarn bildirdiler.91 Bu arada, Makedonya'da balam olan devrimi durdurmk ve olaylar daha fazla bymeden bastrmak niyetinde olan mutlakiyeti Hkmet her yolu denemeye devam ediyordu. Paris Bykelisi Salih Mnir Paa Hkm erten ald talimat zerine Atina ve Belgrad'a gnderildi. Grevi Yunan ve Srb Hkmetlerini Trkiye'deki mutlakiyeti rejimin yanna ekmek ve bu lke askerlerinin devrimcilerle
92

savamas iin harekete geirilmesini salamakt. Ayrca, Hkmet Makedonya'daki idari makamlara yabanc konsoloslarn ayaklanmalar hakknda haber almalarm engellemeleri yolunda emirler veriyordu. Btn bu abalarn sonusuz kalmas ve kaba g kullanmann faydaszlnn anlalmas zerine bu sefer son are olarak byk apl bir uzlama giriimi balatld: Beyz elli subay bir gn iinde terfi ettirildi. Ayaklanmalarla ilgili olarak tutuklanm 93 olan otuzsekiz subay da affedilerek hemen serbest brakld. Son olarak da, zellikle ordu iindeki hareketi kontrol altna alabilmek amacyla, Padiah hem Sadr- zam' hem de Serasker'i grevden ald. Avlonyal Ferid Paa'nn 'istifas' 23 Temmuz'da kabul edildi ve Sadr- zamlk hemen Kmil Paa'ya teklif edildi. Kmil Paa ise anCak Padiah'm kabul etmeyeceini bildii bir takm artlar ileri srerek bu greyi stlenebileceini bildirince Sultan Abdlhamid Sadr-
91 Charles Reden Buxton, Turkey in Revolution, 92 Ahned Niyazi, Balkanlarda Bey'in Anlar, ss.62-63.' 93' Charles Roden Buxton, Turkey in Revolution, 130 ss.62-63. ss.62-63. Niyazi in Revolution,

Bir Gerillac: Hrriyet Kahraman Resneli

s s . 2 1 9 - 2 2 0 ; vc, Charles Roden Bxton, Turkey

zamla Mehmed Said Paa'y atad. Harbiye Nazrlna da Rza Paa'nm yerine Erkn- Harb Reisi mer Rd Paa atand.94 Yalnz, resm gazete Takvim-i Vekayi'de mer Rd Paa'nm nvann 'Serasker' deil 'Harbiye Nazr' olaca iln edildi. nvandaki bu deiikliin grnrdeki nedeni, bizzat Sultan Abdlhamid'in ynettii merkez mutlak monarinin, nazrlarn sorumluluk ald bir sis95 temle deitirildii izlenimini, uyandrmakt. stanbul'da tm bu olaylar olurken, ttihad ve Terakki Cemiyeti kontrol ele geirerek, Makedonya'nn kurtarlm kasabalarnda anayasal rejimi iln etti. 96 23 Temmuz gn 'Makedonya'da merutiyeti iln etme dncesi, Ittihadclarn 22 Temmuz gecesi Selnik'te Manyasizade Refik Bey
97

bakanlnda toplandklar srada kararlatrld. 23 Temmuz sabah Manastrdaki ngiltere Konsolosluu'na ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin birka saat iinde merutiyeti iln edecei ve Ittihadlarm nedensiz kan dklmesini nlemek amacyla kamu dzenini salamaya kararl olduklar bildirildi. Manastr Garnizon Kumandan Mir Osman Pa9 4 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, stanbul, 23 Temmuz 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Papers, 1909, 105, s.8 iinde; E. E Knight, The Awakening Parliamentary of Turkey, ss.222've

223; smail Hakk Uzunarl, " 1 9 0 8 Ylnda kinci Merutiyetin Ne Suretle ln Edildiine Dair Vesikalar," ss.136-137; ve Cemal Kutay, Trkiye stikll Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, ss.9314-9315. Parliamentary

9 5 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, stanbul, 2 3 Temmuz 1908 v "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Papers, 1909, 105, s.8 iinde. 9 6 ttihad ve Terakki Cemiyeti tarafndan 2 3 Temmuz 1908'de Manasir'dan Sultan Abdlhamid'e ekilen ve Sultan'a Kanun-u Esasi'ni iln edildiini bildiren telgrafn metni iin bkz., smail Hakk Uzunarl, " 1 9 0 8 Ylnda kinci Merutiyetin Ne Suretle ln Edildiine Dair Vesikalar," s. 122. 97 Cemal Kutay, Fethi Okyar: de," Cumhuriyet, Devirde Bir Adam, ss.16-17; ve Halil Mentee,. "Eski Meclis-i Mebusan Reisi Halil Mentee'nin Hatralar, 5: htill Arifesin17 Ekim 1946, s.2.

a esir alnarak iddet kullanlmakszn ehirden uzaklatrld ve le saatlerine doru asker barakalarn nndeki tren alannda merutiyet iln edildi.98 Kolaas Niyazi Bey, Vali ve dier mlk erkna, devlet memurlarna, garnizondaki tm askerlerle birlikte ayaklanmay bastrmak zere izmir'den Manastr'a sevkedilen taburlara ve onbinlerce Hristiyan ve Mslmandan oluan kalabala yeni bir anayasal dzen iinde zgrlk ve kardeliin hayata geirildiini iln etti. Mollalar dua etti; ittihad ve Terakki Cemiyeti temsilcileri ile ehrin Rum Metropoliti konumalar yapt ve
99

tren top atlaryla sona erdi. leden sonra, hapishanelerin kaps ald ve siyas-ad, Hristiyan-Mslman ayrm yaplmakszn, tm mahkmlar serbest brakld. 100 Dostluk ve kardelik gsterileriyle bezenmi trenler gn, gece srd. Gsteriler srasnda, lkenin gelecekteki gzel
98 ' Ahmed Niyazi, Balkanlarda Bcy'i Anlar, Bir Gerillac: Hrriyet Kahraman Resneli Niyazi of Turkey, ss.207-214;

ss.200-203; E.H Knight, The Awahening

ismail Hakk Uzunarl, " 1 9 0 8 Ylnda kinci Merutiyetin Ne Suretle ln Edildiine Dair Vesikalar," ss. 1 1 6 - 1 1 7 ; Konsolos W J . Heathcote'dan G. Barclay'e, Manastr, 2 3 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1909,105, ve ss.30-31 iinde; ve, Cemal Kutay,,Trkiye istikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, s s . 9 3 1 8 - 9 3 2 6 . Ayrca bkz., Sleyman Kle, Firzovife Toplants Merutiyet, ss.62-67. 99 Ahmed Niyazi, Balkanlarda Bey'in Anlan, Bir Gerillac: Hrriyet Kahranant Resneli Niyazi

ss.224-225; Konsolos W. J. Heathcote'dan G. Barclay'e, ManasPapers, 1909, 105, Ss.30-31 iinde; G. Parliamentary of Turkey,

' tr, 23 Temmuz 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Barclay'den Sir Edward Grey'e, stanbul, 24 TemmUz 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey 1 9 0 8 , " Papers, 1.909, 105, ss.10-11 iinde; ve E. E Knight, The Awakeiing

s.2.19. Manastr Merkez Kumandan Mirliva Cemal Bey'in Harbiye Nezareti'ne ektii 10 Temmuz 1 3 2 4 / 2 3 Temmuz 1 9 0 8 tarihli telgrafn tam metni iin bkz., smail Hakk Uzunarl, " 1 9 0 8 Ylnda kinci Merutiyetin Ne Suretle ln Edildiine Dair Vesikalar," s s . l 2 0 r l 2 1 . .

100 Konsolos W. J. Heathcote'dan G. Barclay'e, Manastr, 2 3 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey 1908," Parliamentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , ss.30-31 iinde. '

gnleri iin sloganlar atlrken, eskiden ok sk duyulan

101

'Padiahm ok yaa!' haykrlarna pek rastlanmyordu.. ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin ileri gelenlerinden Midhat kr [Bleda] Bey, Selanik ubesi'nin alm olduu karar zerine, 23 Temmuz'da merutiyeti iln etmek iin Siroz'a gelmiti.102 Pek ok ttihad ve Terakki Cemiyeti yesinin yan sra, ttihadclar safna gemi olan Siroz Kaymakam Reid Paa da, Saray'a telgraf ekerek, Sultan merutiyeti iln etmedike, kendilerinin Abdlhamid'i Padiah olarak tanmayacaklarm bildirdiler.103 Denetimi ellerine fiilen geirmi olan.ttihadclar, Saray'dan haber beklemesizin, Siroz'da da Manastr'dakine benzer bir iln treni dzendiler. Bu trende ehrin ileri gelenleri ile Siroz Mfts, birer konuma yaparak yeni anayasal dzeni kutladlar.104 Siroz'dan yola kan yirmi kadar subay ve yz askerden oluan bir grup da Drama'da merutiyeti iln etti. Her iki olayda da Sultan'a en ge iki gn iinde merutiyeti ta105 nmas gerektiini bildirilen telgraflar ekildi. Resne,

101 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Austos 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Fapers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.41 iinde. stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, s s . 9 3 3 4 102 Cemal Kutay, Trkiye

9336;ve Halil Mentee, "Eski Meclis-i Mebusan Reisi Halil Mentee nin Hatralar, 5: htill Arifesinde," Cumhuriyet, htill Arifesinde," Cumhuriyet, 17 Ekim 1946, s.2. 103 Halil Mentee, "Eski Meclis-i Mebusan Reisi Halil Mentee'nin Hatralar, 5: 17 Ekim 1946, s.2. Parliamen104 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, stanbul, 2 4 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " tary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , ss.10-11 iinde; ve Konsolos Muavini C. A. Greig'den Papers, 1909, 105,

G. Barclay'e, Serez, 2 3 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary ss.20-21 iinde. Ayrca bkz., smail Hakk Uzunarl, " 1 9 0 8 Ylnda ikinci Merutiyetin Ne Suretle ln Edildiine Dair Vesikalar," ss.129-132. 105 C. Barclay'den ir Edward Grey'e, stanbul, 2 4 Temmuz 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," tary Papers, Parliamen1909, 105, ss.10-11 iinde. Drama'da meydana gelen olaylarn

Debre ve Makedonya ile Arnavutluk'taki dier kasabalarda 106 da Manastr'dakiyle ayn saatlerde merutiyet iln edildi. Niyazi Bey'in Manastr'daki isyanna ilikin haberler 23 Temmuz sabah erken saatlerde Selnik'e erierek oradan da ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin telgraf haberlemesi zerindeki denetimi sayesinde tm Makedonya'ya yayld.107 Merutiyetin iln edildii haberi, 23 Temmuz'da Binba Enver Bey tarafndan ekilen bir telgrafla Avrupa basnna bildiril108 di. Selnik'te zgrlk ve anayasal ynetim yanls pankartlar aslyor, cadde ve dkknlarda bildiriler datlyor, tm bunlar olurken polis ciddi bir mdahalede bulunmuyordu. Aralarnda Trk, Musevi, Rum ve hatta bir Bulgar'n da bulunduu bir grup subay ve sivil, otellerin balkonlarnda, Hkmet Kona'nm, Belediye binasnn ve Jandarma karakollarnn merdivenlerinde ve Osmanl Bankas'nm nnde merutiyet yanls konumalar yaptlar.109 Dyun u
ayrntl bir anlatm iin bkz., Yarbay G. Lionel Bonham'dan Movement in Turkey, 1908," Parliamentary 26, pp.9335-9336. 106 H. E Knight, The Awakening da Bir Gerillac: of Turkey, ss.219-220; Ahmed Niyazi, Resneli Niyazi Bey'in Anlan, Balkanlars.225; ve Hrriyet Kahraman Papers, G. Barclay'e, Drama, 2 3 Temmuz 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional 1 9 0 9 , .105, ss.23-24 iinTarihi, de. Ayrca bkz.,, Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri

.smail Hakk Uzunarl, " 1 9 0 8 Ylnda kinci Merutiyetin Ne Suretle ll Edildiine Dair Vesikalar," s.118. 107 Bakonsolos Harry H. Lamb'den G. Barclay'e, Selnik, 2 6 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1909, 105, s.42 iinde;" Kzm Nami Duru, s.30; ve E. E Knight, The Awakening lttUict ve Terakki" Hatralarm, of Turkey, s.220. 5 (Mays-Agus-

108 Nette Freie Presse, 25 Temmuz 1908'den nakleden, L. Bouvat, "Etnpire Ottoman: La Revolution en Turquie," Revue du Monde musulman, tos 1.908), s.718.

109 Bakonsolos Hary H. Lamb'den G. Barclay'c, Selnik, 2 3 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respeiting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, .1909, 105, ss.28-29 iinde; G. Barclay'den Sir EcHvaal Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , ss.10Grey'e, stanbul, 2 4 Temmuz 190,8, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary 11 iinde; ve E Risal, La Ville Convoitie: Sahmique, ss.306-308.

Umumiye Idaresi'nin Selnik'teki memurlarndan Nesini Russo, Olympus Meydanindaki byk bir kahvede konuma yapt.110 Konumalar her milletten cemaatin oluturduu byk kalabalklarn heyecanl alklaryla desteklenmekteydi. Konumaclar arasnda, Belediye Reisi, Ticaret Mahkemesi Reisi, Sanayi Mektebi Mdr ve iki yerel gazetenin bayazarlar da bulunuyordu. Gecenin ilerleyen saatlerinde ve hatta gnn ilk klarna kadar, subaylar ve siviller bazen yryerek, bazen de atl arabalarda ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin bayraklarn ve afilerini sallayarak gezdiler. Bu gezintiler de kitlelerin alklaryla kutlanyordu. 111 Edirne'deki asker ve sivil memurlar, olaylardan 24 Temmuz gn haberdar olduklarnda pek memnun olmadlar. Ertesi gn Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin iki temsilcisi, Vali, dier yksek rtbeli sivil idareciler, ikinci Ordu Bakumandan ve dier kumandanlarla grerek arzular hilafna ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne ve merutiyete sadakat yemini etmelerini salad, idari iler grevdeki memurlara braklrken, denetim, Ittihadclarn kontroluna geiyordu. 112 Bu srada, Selanik'te bulunan "Umum Mfetti Hseyin

110 Bakonsolos Harry H. Lamb'den G. Barclay'e, Selnik, 2 6 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Makedonikos Papers, 1 9 0 9 , 105, s.42 iinde. Ayrca bkz., A. D. Zannas, O s.53. Agon: Anamniseis,

111 Bakonsolos Harry H. Lamb'den G. Barclay'e, Selnik, 2 3 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement i Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers, 1909. 105, ss.28-29 iinde; ye Kzm Nami Duru, "ttihat ve Terakki" Hrttraiartn, ss.30-32. Ayrca bkz., Afi Canip Yntem, "Selanik'te 10 Temmuz Sabah," ss.257-259. 112 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, Tarabya, 2 9 Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " tiyet Nastl Un Edildi? " ss.1563-1565. Parliamentary Papers, 1909, 105, s . 2 8 iinde.Ayrca bkz., Aziz Akmcan, "tkinci Meru-

Hilmi Paa, Hkmet'ten Sultan'n halkn isteklerine uyarak Meclis-i Mebusan'n yeniden almasn kabul ettiine dair bir telgraf ald. Telgraf metni zerindeki sylentiler hzla yayld ve yaklak onbe bin kiiden oluan bir topluluk, haberi bizzat dorulamas iin Paa'nn kona nnde topland. 24 Temmuz sabah saat dokuz buukda Hilmi Paa stanbul'dan gelen telgraf okudu. Telgraf yle bitmekteydi: Sultan halkn isteklerini kabul ettiine gre artk ttihad ve Terakki Cemiyeti'e gerek yoktu. Kalabal temsilen konuan bir ahs, Sultan'n bir ltufta bulunmadn, tam tersine, halkn kendi iradesiyle haklarn alm olduunu ve dolaysyla Meclis-i Mebusan almad srece ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne gereksinimleri olduunu syledi. Ardndan ehrin tmnde heyecanl gsteriler yapld. Selnik bayrak ve pankartlarla donanmt. Tm meydanlarda konumalar yaplyor ve alk sesleri kesilmiyordu.113 ehirde Avrupal gzlemcileri aknla uratan kutlama trenleri yaplyordu. 24, 25 ve 26 Temmuz gnleri dalardan Selnik'e inen ve mutlakiyeti ynetim tarafndan kelleleri iin dller konmu olan Bulgar, Rum ve Ulah eteleriyle Arnavut haydut ve ekiyalar -daha dne kadar birbirlerinin kylerini basp, kadnlarn ldren deiik rklardan insanlar- ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin ynetimi altnda birleiyor, birbirlerine sarlyor ve Trklerle dost olmak istiyorlard. Bulgar etelerinin ba, 'Dalarn Kral' Sandansky zgrlk, kardelik ve adalet zerine nutuk veriyor, halk tarafndan heyecanla karlanyordu.114

113 Bakonsolos Harry H. Lamb'den G. Barclay'e, Selnik, 24, Temmuz 1 9 0 8 , "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamcntary Papers, 1909, 105, ss.29-30 iinde; ve Kzm Narni Duru, "ttihat ve Terakki" Hatralarm, s.33. Saloiqe, ss.313-315. ss.33-34. 114 E. E Knight, The Awakening of Turkey, s.230; Charles Roden Buxton, Turkey in Revolution, ss.70-71; ve P Risal, La Viile Convotee: Ayrca bkz., Kzm Narni Duru. "ttihat ve Terakki" Hatralarm,

Makedonya'da olup-bitenler karsnda baka ansnn kalmadn anlayan Sultan Abdlhamid, 24 Temmuz gn Kanun-u Esasi uyarnca Meclis-i Mebusan'm almasn ve hemen seime gidilmesini emreden bir duyuru yaymlamak 115 zorunda kald. Bylece Trkiye'de mutlak monari sona ermi bulunuyordu. Mutlak monarinin baarl bir biimde devrilmesi ve yerine meruti monarinin kurulmas lkenin tm kesimleri tarafndan kutland. 25 Temmuz gn stanbul'un belli bal caddeleri bayraklarla donatld. Halk caddelerde yryor ve gsteriler yapyordu. Yeni ynetimi kutlayan, aralarnda Trk, Rum, Ermeni ve Musevilerin de bulunduu elli bin kiiden oluan bir topluluk iki bando eliinde, Bb- li'ye yrd. Sadr- zam Said Paa, topluluun banda bulunan ve szc olarak seilen stanbul'un tannm ve saygn avukatlarndan Talat Bey'i kabul etti. Talat Bey, Said Paa'ya Sultan'a yerilmek zere bir mektup verdi. Talat Bey bakanlndaki heyet daha sonra Hariciye Nezareti'ne giderek Tevfik Paa tarafndan kabul edildiler. Heyet Hariciye Nazr'na yapt ziyaretten sonra Bb- li'den aynld ve toplulukla beraber dier nezaretlerin nnden geerken 'Hrriyet!,' 'Msavat!,' 'Adalet!,' ve 'Uhuvvet!' -yani, 'zgrlk,' 'eitlik,' 'adalet' vec 'kardelik'- sloganlar atarak, Beyazt'taki Harbiye Nezareti'ne vard. Kalabalk Nezarete vardnda, yeni Harbiye Nazr Mir mer Rd Paa, beraberinde yksek rtbeli subaylarla birlikte Nezaret binasnn basamaklarnda belirdi. Topluluktan Kolaas Selim Srr [Tarcan] Bey ve avukat Kemal Efendi, orduda grev almann, Sultan ve zgrlk
115 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, Tarabya, 2 5 Temmuz 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," tary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.15 iinde. Parlmmen-,

iin kendini feda etmenin tm vatandalarn grevi olduunu belirten konumalar yaptlar. Konumalarn ardndan Harbiye Nazr ve beraberindeki yksek rtbeli subaylar, lkeye sadakatle hizmet edeceklerine dair itenlikle yemin etmee ardlar. Nazr ve yksek rtbeli subaylar yemin ettikten sonra, kalabalk, Meihat- slamiye'ye -yani, eyhl Islmlk'a- doru yneldi. eyh-l slm Mehmed Cemaleddin Efendi, topluluu Sultan iin duaya ardktan sonra, kalabalk Maliye Nezareti'ne doru yrye geti. Maliye Nazr da tpk Harbiye Nazr gibi grevini sadakatle ya116

pacana yemin etti. , stanbul'daki kutlamalar 26 Temmuz'da da ilk gnk okuyla srd. 26 Temmuz gn leden sonra Trk, Rum, Ermeni, Bulgar ve Musevilerde oluan yaklak yz bin kiilik bir topluluk Harbiye Nezareti nndeki Beyazt Meydan'nda topland. Burada yaplan konumalarda yeni anayasal ynetime ballk yemini eden topluluk daha sonra Yldz Sa117' ray'na kadar cokuyla yrd. Tm gn boyunca Boaz'm her iki yakasnda da heyecanl gsteriler yapld. Yeni anayasal ynetimi kutlayanlarla dolu, bayrak ve pankartlarla sslenmi vapur, sandal ve kayklar kylardan bir yukar, bir aa geerken Boaz'm her yanndan neeli kutlama sesleri ykseliyordu. Tm bunlara ek olarak, vapurlar ddkleriyle hem birbirlerini, hem de kydaki halk selamlyordu.118
116 Selim Srr Tarcan, Hatralarm, vam Herald and Eastern Expess, ss.29-33; "Loyal Demcmstrations," The Le2 7 Temmuz 1908, s . l ; vc "La Turquie CosErpress, 2 7 Temmuz

titutionclle," Le Temps, 28 temmuz 1908, s.l. 117 "Loyal Demonstrations," The Lmrnt Herald and Eastern 1908, s . l ; Selim Srr Tarcan, Hatralarm, ss.34-35; ve G. Barclay'clen Sir EdPapers, 1909, 105,

ward Grely'e, stanbul, 2 6 Temmuz 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary quie," Revue du Monde musulman, s. 13 iinde. Ayrca bkz., L. Buvat, "Empire pttoma: La Revolution en Tur5 (Mays-Austos'1908), ss.722-723. 2 7 Temmuz 118 "Loyal Demonstrations," The Levant Herald and Eastern Express, 1908, s . l ; ve Mary A. Poyter, V/hei Turkey was Turkey, s.52.

Ayn gn akama doru, Sultan Abdlhamid'i tm siyasal mahkm ve srgnlerin affna zorlamakta baarl olmann heyecanm yaayan bir grup devrimci, aralarnda eski Ziraat, Orman ve Maadin Nazr Selim Melhame Paa, ikinci Ktib zzet Paa ve Ba Mabeynci Tahsin Paa'nm da bulunduu bir grup yksek rtbeli Saray grevlisinin iten hemen el ektirilmesi iin Yldz'a yrd.' 19 Devrimciler bu isteklerini eyh-l slm araclyla Sultan'a iletmek istedi. Uzun sren srarlardan sonra nihayet Sultan grubu kabul etmek zorunda kald; ancak, topluluun baz Saray grevlilerinin iten el ektirilmesi isteini kabul etmedi. 26 Temmuz gecesi Beyolu'nda Cadde-i Kebir'de toplanan halk byk bir cokuyla yeni anayasal dzen lehinde gsteriler yapt. Tepeba'nda ise adm atacak yer yoktu. Bando, gecenin ge saatlerine kadar parkta kutlamalara ka121

tlan halk elendirdi. 27 Temmuz gn Aya Sofya Camii'nde byk bir toplant yapld. Toplant sonrasnda baka bir heyet, Sultan'm maiyetindeki kadroda bulunan ve halk tarafndan istenmeyen bir takm grevlilerin ilerine son verilmesi isteklerini yinelemek zere tekrar Yldz Saray'na gitti.122 Halkn tepkisine
119 "mperial Clenency," The Levant Herald and Eastern Express, 25 Temmuz

1908, s . l ; ve G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, stanbul, 27 Temmuz 1908, "Correspondence Respecting tlie Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s. 14 iinde. Parliamen27 Temmuz 120 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, stanbul, 2 7 Temmuz 1908, "Correspondence Respecting tle Constitutional Movement in Turkey, 1908," tary Papers, 1908, s.l. 122 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, stanbul, 2 7 Temmuz 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary P a p m , 1909, 105, s.15 iinde; ve L. Bouvat, "Empire Ottoma: La Revolution en Turquie," Revue du Monde musulnan, s.723. 5 (Mays-Austos 1 9 0 8 ) , 1909, 105, s.ikide. 121 "Loyal Demorstrations," The Levant Herald and Eastern Exprtss,

boyun emek zorunda kalan Sultan, zzet Paa ve dierlerini grevden alarak am'a srd. 123 Benzer bir biimde, yine halktan gelen youn bask sonucu iln edilen genel af hemen uygulamaya konularak stanbul'daki tm siyasal tutuklular hemen serbest brakld.124 Genel af, stanbul'daki evlerine artk serbeste geri dnebilecek tm siyasal mlteci ve srgnleri de kapsyordu. statistiklere gre, yurt dndaki Ermeni mltecilerin says seksen bine ularken, 125 srgndeki Mslmanlarn says altm bini buluyordu. 27 ve 29 Temmuz gnlerinde, ttihad ve Terakki Cemiyeti yeleri ve kimi subaylar ehrin deiik yerlerinde toplanan kalabalklara hitab ederek Merutiyeti canlar pahasna korumaya and itiler.126 Austos aynda ise, yine stanbul'da Ermeni Devrimci Federasyonu ve Trk devrimcileri arasnda dayanma gsterileri yapld, 13 Austos'ta Balk Pazar Horan Ermeni Kilisesi'nde zgrlk ve adalet uruna canlarn vermi Mslmanlar ansna yin-i Ruhan yapld. yinin sonunda Ermeni Patrikhanesi Vekili Gatoigos Tourian alklarla karlanan, vatanperver bir konuma yapt. inde ok say-

.123 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, stanbul, 2 9 Temmuz 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " tary Papers, him Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, s.198, ve s.311. Parliamenand OttoParliamen1909, 105, s.15 iinde. "zzet Holo Paa," ve "Ragp Paa," bra-

124 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, stanbul, 27 Temmuz 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " tary Papers, 1909, 105, s.15 iinde; ve "The Amnesty," The Lh'at Herald

Eastern Express, 27 Temmuz 1908, s . l . Siyasal sulular hakknda kardan affn metni iin bkz., Adrien Biliotti ve Ahmed Sedad (Der.), Ligislation nane depuis de Retablissement 1908, s.l. . de la Constitution, 1, ss.3-4.

125 "The Political Refugees," The Levant Herald and Eastern Express, 2 9 Temmuz 126 G. Barclay'den Sir Edward Grey'e, Istanbule, 2 9 Temmuz 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.16 iinde.

da Mslmann da bulunduu topluluk, buradan karak Taksim'e yrd ve burada toplanm kalabala katlarak yeni kurulan anayasal dzeni ve Trk-Ermeni kardeliini kutladlar.12"7 27 Temmuz gn, Edirne, yeni balayan meruti monari dnemini kutlamak zere sslendi ve gece de fener alaylar dzenlendi. Gn boyunca, Garnizon Kumandanl ve Vil128 yet Kona nnde konumalar yapld. Selanik'teki nc Ordu'yu temsil eden alt subay zel bir trenle 28 Temmuz'da Edirne'ye geldi. Subaylar, istasyona korumasz gelmeye zorlanm Vali ve kinci Ordu kumandanyla birlikte, sivil ve asker memurlar tarafndan karlandlar. Askerler ve siviller, gelenleri byk bir heyecanla karladlar. nc Ordu'ya bal ttihadc subaylar, Vali ve kinci Ordu Kumandan'na ttihad ve Terakki Cemiyeti tarafndan grevden alndklarn bildirdiler. Halk, 'Padiahm ok yaa!' eklinde barnca, Selnikli subaylar Padiah lehine slogan atlmasnn sona ermesini, nk Merutiyet'in Padiah'n abalaryla deil, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin abalaryla olduunu hatrlatt. Subaylar daha sonra istasyon duvarlarnda bulunan, Padiah yanls tm afileri indirmeye baladlar. ok sayda subay mutlak monariyi yeren ateli konumalar yaptktan sonra, istasyondan yola kan kalabalk Belediye'ye kadar yryerek, binann nnde byk bir gsteri yapt. Burada da yeni anayasal dzen lehinde cokulu konumalar yapld. Bu srada Vali ve ikinci Ordu Kumandan'ndan Kanun-u Esasi'ye ballk yemini etmeleri istendi. Yeminden sonra, kendilerinin grevlerinde kalabilecekleri, ancak maalarnda azalma olaca bildirildi;
127 "The Armeians," The Levant. Herald and'Eastern s.l; ve H. K Knight,The Awakening Temmuz 1908, s.l. Express, 14 Austos 1908, Express, 28

of Turkey, s.229. and Easterr

"The Festivities at Adrianople," The Levant Herald

tabii ki, asl yetki ve sorumluluk ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin atayaca grevliler elinde olacakt. 29 Temmuz'da Drama'da civar kylerden gelen yaklak onbe bin kiilik kalabalk bir Yunan topluluu, Hkmet Kona nnde ittihad ve Terakki Cemiyeti'ni destekleyen, byk ve cokulu bir gsteri yapt. 130 Konya'da ise, Vali, eitli kamu grevlileri Ve ittihad ,ve Terakki Cemiyeti'nin temsilcileri olan srgnler, Selnik ve zmir'e devrimden nceki ayaklanmalar bastrmalar iin gnderilen, fakat emre uymayarak kendileri de ayaklanan askerleri kahramanlar gibi karladlar. Atlan sloganlar arasnda, 'Hrriyet!' szcn ierenler ounluktayd. ttihad ve Terakki Cemiyeti, Selanik'te bu askerlere zerinde 'Hrriyet ve Terakki' ve 'Millet ve Hrriyet' yazl bayraklar datmt. Bu bayraklar, imdi tfeklerin namlularm sslyordu.131 Grne gre, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin
129 "La Constitution Andrinople," The Levant Herald ah Eastern Express, 3

Austos 1908, s.3; ve Konsolos L. L. R. Samson'dan G. Barclay'e, Edirne, 2 9 Temmuz 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement m Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1909, 105, ss.33-35 iinde. 1 Austos'ta 2 8 Temmuz gnnn heyecanna tepkinin sergilendii olaylar yaand. Askerler, balarndaki zabitlerin Sultan Abdlhamid'i ldrmeyi dndklerini sanarak, ayakland. Edirne'de, zabitlerin ne yapacaklarn ardklar bir ortamda, panik yaand. Edirne'de her ne kadar daha tatsz olaylar yaanmadysa da, ehirdeki kargaa nedeniyle, ttihad ve Terakki Cemiyeti yeleri selmeti saklanmakta buldular. Ayaklanan askerlerden yzelli kadar stanbul'a giderek Sultan Abdlhamid'in huzuruna ktlar. Kabulden sonra yatan askerler, Kanun-u Easi'ye kar olmayp, Sultan Abdlhamid'e bal olduklarn sylediler. Bu arada, ttihad ve Terakki Cemiyeti de bir bildiri yaynlamak zorunda kalarak, kendilerinin de ayn duygulan paylatklarn ifade ettiler. Kamuoyuna yaplan bu aklama ile huzur saland (Sir Gerard Lowther'da Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Austos 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.43 iinde). Parliamentary

130 Yarbay G. Lionel Bonham'dan G. Barclay'e, Drama, 31 Temmuz 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.37 iinde. 131 EO, 4 2 4 / 2 1 6 , Konsolos Muavini Doughty-Wylie'den Sir Gerard Lovvther'a,

142

Konya ubesi ehrin tek hakimi durumuna gelmiti ve zaten zayf bir durumda olan Vali, grevini ancak Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin tavsiye ve desteiyle yapabiliyordu.132 25 Temmuz gn Bursa'daki Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin liderleri Vali Mehmed Tevfik [Biren] Bey'i ziyaret ederek Ittihad ve Terakki Cemiyeti merkezinin yollad telgraf dorultusunda lkede merutiyetin iln edilmi olduunu Vali'ye bildirdiler. Bursa'daki Ittihadclann banda Ittihad ve Terakki devrinin Maarif Nazr ve 1926 ylnda 'izmir Suikasti' davasnda stikll Mahkemesi tarafndan sulanarak Kemalist rejimce aslacak olan Bursa idadisi kinci Mdr kr Bey vard. O gece Bursa'nn en byk otelinde Kanun-u Esasi'nin iln ile gelen yeni anayasal dzen erefine grkemli bir ziyafet dzenlendi. Bursa'nn Mslman olan, olmayan tm ileri gelenlerinin ve baz devlet memurlarnn katld bu ziyafet srasnda zgrl kutlayan konumalar yapld ve sarkl hocalarla papaz ve hahamlarn birbirleriyle kucaklap ptkleri gzlendi. 133 Ertesi gn, Mslman, Hristiyan ve Musevi tm halkn katld gsterilerdeki cokunun tarifi mmkn deildi. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Bursa ubesi tarafndan dzenlenen gsterilerde 'Yaasn Hrriyet!,' 'Kahrolsun Istibdad!' sesleri gl bir ekilde iitiliyordu. ngiltere Konsolosluu nnde toplanan yaklak yirmibe bin kiilik bir topluluk Gar-

Konya, 1 Austos 1 9 0 8 , Furt her Correspondence atic Turkey andArabia, tos 1908, Further Arabia, No.9480, s.92 iinde. Respecting

Respecting

the Affairs of Asi-

132 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard l.owther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 18 AusCorrespondence the Affairs of Asiatic Turkey and No.9480, s . l l l iinde. Ayrca bkz., Sir Gerard Lovrther'dan Sir EdPapers, 1909, 105,

ward Grey'e, Tarabya, 4 Austos 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary s.44 iinde. 133 Mehmed Tevfik Biren, II. Abdlhamid, r, 1, ss.447-448. Merutiyet ve Mtareke Devri Hat rala-

nizon Kumandan Yardmcs'nn ngiltere'yi, ngiliz Anayasasn ve Hkmdarn ven konumasn dinledi. Daha sonra Vali Kona'nm nnde toplanan kalabalk, Vali Mehmed Tevfik [Biren] Bey'den de bir konuma yaparak yeni dzene balln belirtmesini istedi. Vali, aka byle bir yemin etmedi. Bunun zerine, Kanun-u Esasi'ye ballk yemini etmeyen Vali'ye dncesini deitirmesi iin iki gn sre tannd, ancak yine reddederse, grevden alnp, stanbul'a gnderilecei bildirildi. 134 Alman Bykelilii'nin giriimiyle yaklak bir yl nce Bursa'ya srlm, ad yolsuzluklara karm Fehim Paa, Bursa'dan kamaya alrken lin edildi.135 Ayrca, Bursa'da Saray hesabna casusluk yaptklar teden beri bilinen Kaymakam Cevad Bey ile Miralay Rza Bey ve Yzba Enver Bey gibi birka subay halkn lanetleri arasnda Kumandanlk'a gtrlerek tutukland.136 ttihad ve Terakki Cemiyeti, Kayseri, Mersin ve Adana'da da 23 Temmuz'un hemen sonrasnda kontrol ele geirdi. Adana'da, devrimcilerin dzenledii ve yeni anayasal dzeni destekleyen heyecanl gsterilerden sonra ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Adana temsilcileri Vali Bahri Paa'y grevden uzaklatrdlar.137 Mersin'de merutiyet byk bir

134 "Lettre de Brousse," The Levant Herald and Eastern s.3; "Lettre de Brousse," The Levant Herald

Express,

1 Austos 1908, 6 Austos

and Eastern

Express,

1908, s.3; ve Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Austos 1 9 0 8 , "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary 452. 135 Mehmed Tevfik Biren, II. Abdlhamid, r, 1, sS.453-455. 136 Mehmed Tevfik Biren, II, Abdlhamid, r, .'. s.453. 137 "Lettre d'Adana," The Levant Herald and Eastern Express,-13 Austos 1908,s.3; ve EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, TarabMerutiyet ve Mtareke Merutiyet ve Mtareke Devri HatralaPapers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.44 iinde; ve Mehmed Tevfik ve Mtareke Devri Hatralar, 1, ss.451Biren, II. Abdlhamid, Merutiyet

Devri Hat rala-

cokuyla karland. Burada da Mutasarrf grevden aln139 Meruti monarinin ilnna ilikin haberler skended. run ve evresinde de cokuyla karland-. Halk Kanun-u Esasi'nin ilnnn ticarete, sanayie ve tm iktisad faaliyetlere canllk getirecei dnyordu.140 Samsun'da da dier ehirlerde olduu gibi gsteriler yapld. Merkez hkmetin tm temsilcileri Kanun-u Esasi'ye ballk yemini etmeye zorlandlar. Yemin treninden yalnzca tarafszl, hakkaniyetli davran ve lekesiz sicili nedeniyle bir hakim hari tutuldu. Dier yandan, kt bir
141

hreti olan Belediye Reisi tam kez yemin ettirildi. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin baz yeleri Samsun'a gelerek, iln edilen Kanun-u Esasi'nin Padiah'm bir ltf olmadn ve Padiah'a zorla kabul ettirildiini aklayan konumalar yaptlar.142 ' Trabzon'da, 24 Temmuz'u takip eden birka gnlk ksa bir belirsizlik dneminden sonra ehirde halk byk sevin gsterileri yapmasa da genel bir memnuniyet ortam dodu. Monarist Hkmetin memurlar ise yeni durumdan hi de

ya, 18 Austos 1908, Further Correspondence Turkey andArabia, No.9480, s . l l l iinde.

Respecting

the Affairs

of Asiatic

138 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Konsolos Muavini Dou'ghty-Wylie'den Sir Gerard Lowther'a, Konya, 1 Austos 1 9 0 8 , Further Correspondence atic Turkey and rabia, No.9480, s.92 iinde. 139 "Lettre de Mersine," The Levant 1908, s.3. : . Respecting the Affairs of Asiatic Herald, and Eastern Eicpress, 27 Austos Respecting the Affairs of Asi-

140 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Konsolos Vekili Catoni'den Konsolos Longworth'a, skenderun, 18 Austos 1908, Further Correspondence Turkey and Arabia, No.9480, s.124 iinde. 141 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edwarcl Grey'e, Tarabya, 18 Austos 1908, Further Correspondmce Respecting the Affairs of Asiatic Turkey and Arabia, No.9480, s . l l l iinde. 142 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 2 6 Austos 1 9 0 8 , Further Correspondence Respecting the Affairs of Asiatic Turfcey and Arabia, No.9480, s. 122 iinde.

memnun deillerdi. 1907'de Bitlis halk tarafndan kovulduktan sonra Trabzon'a atanan ve ktlyle nl Vali Ferid Paa ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Trabzon'daki temsilcileri tarafndan istifaya zorland. 143 Harput'ta devrime ilikin haberler ilk anda pheyle karland; halk duyduu sylentilere inanamyordu. Bu nedenle halkn gerekten ne dndn anlamak mmkn deildi. Ama, devrim haberinin postayla ehre ulamasnn ardndan, 7 Austos'ta yar resm bir kutlama yapld. ehrin Mslman ve Hristiyan halk, her taraf ssleyip, aydnlatlm sokaklarda sevin gsterileri yapt. 144 Harput'ta bulunan tm siyasal tutuklular hemen serbest brakld. Ermeni Devrimci Federasyonu yesi olan tm Ermeni siyasal tutuklular da bylece zgrlklerine kavutular. Mutlakiyeti monarinin ykldna ilikin haberler ehirde tam bir sevin sarholuu havas yaratt. 145 zmir'de de haberlerin doruluu anlaldktan sonra ehre byk bir heyecan dalgas yayld. Tm cemaatler aralarndaki inan ayrlklarn bir an iin unutup beraberce gsteriler yaptlar. ehrin en byk camiinde halkla beraber Vali ve tm devlet memurlarnn da katld byk bir toplant yapld.146 26 Temmuz gn zmir sokaklar, yeni ana-

1 4 3 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Austos 1 9 0 8 , "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " amentary Papers, 1909,105, s A5 iinde. Respectin the Affairs of Asiatic Turkey and Parli-

144 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edvvard Grey'e, Tarabya, 11 Austos 1908, Further Arabia, Correspondence No.9480, s.101 iinde. Harput'taki kutlamalar iin bkz., lshak Sun-

gutolu, Harpn Yollarnda, 4, ss.327-329. 145 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Austos 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Par-. liamentary Papers, 1909, 105, s.45 iinde; ve lshak Sungurolu, Harput Respectin the Affairs of Asiatic Turkey and Yollarnda, 4, ss,329-331. tos 1908, Further Correspondence

146 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lwther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 11 Aus-

yasal dzenin heyecanl destekileri tarafndan ylesine dolmutu ki, adm atacak yer yoktu. ehrin her yanndaki bandolar, Hamidiye Mar ile birlikte deimeli olarak Fransz, ngiliz ve Yunan mill marlarn da almaktayd. Drt bir yan sslenmi zmir'de bir bayram havas esmekteydi. 147 zmir Garnizon Kumandan ile dare-i Umumiye Meclisi'nden bir kii Saray casusu olduklarndan phelenilen iki kiiyle birlikte gz altna alndlar. Devrimden hemen sonra Koriya istikmetine kaan ve zimmetine para geirmekle sulanm olan Garnizon Kumandan zmir'e geti148

rilerek dier tutuklananlarla birlikte Selnik'e gnderildi. ttihad ve Terakki Cemiyeti zmir ubesi'nce tutuklanarak Selnik'e gnderilen yksek rtbeli devlet memurlar arasnda halkn nefret ettii zmir ve Aydn Polis Mdrleri, zmir Jandarma Komutan, Telgrafhane Mdr ve Belediye Reisi de vard. Ittihadclarca grevine son verilen Vali ise areyi ngiltere Konsolosluu'na snmakta buldu. Fakat, tutuklanp stanbul'a gnderilmesi iin emir ktn renince, Kbrs zerinden Beyrut'a gidecek olan bir gemiye 149 binip kamak zereyken yakaland. Vali'nin yakalanmasna ramen gemiyle Atina'ya kaarak snma hakk iste-

Arabia,

No.9480, s.101 iitde; ve 1 : 0 . 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Respecting 2 7 Temmuz No!9480, s. 1 1 0 iinde. and Eastern Express,

Edward Grey'e, Tarabya, 18 Austos 1 9 0 8 , Further Correspondence the Affltirs of Asiatic Turkey and Arabia, 147 "The Constitution," The Levant 1908, s . l . Herald

1 4 8 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, l l A u s tos 1 9 0 8 , Further Correspondence Arabia, Respecting the Affairs of Asiatic Turkey and No.9480, s.101 iinde; ve EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Correspondence Respecting

Edward Grey, Tarabya, 1 8 Austos 1908, Further

the Affairs of Asiatic Turkey and Arabia, N o . 9 4 8 0 , s . 1 1 0 iinde. 149 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lovvther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 18 Austos 1908, Further Correspondence Respecting the Affairs of Asiatic Turkey and Arabia, No.9480, s.l 10 iinde.

yen eski dzen yanls devlet memurlarnn saysnn olduka ok olduu syleniyordu.150 zmir Hapishanesi'nden siyasal tutuklularun serbest braklmas srasnda bir takm zorluklarla karlald; kendilerinin de siyasal sulularla birlikte serbest braklmasn isteyen adi sulular, aksi takdirde ellerindeki rehineleri ldreceklerini syleyerek zorluk kardlar. Grevi eski dzen temsilcilerinin elinden alan yeni yetkililer, ancak adi tutuklularn durumlarn ye- niden gzden geireceklerine sz verince rehineler serbest brakld.151 Erzurum'da hapishanedeki siyasal tutuklular devrim haberi zerine hemen serbest brakldlar. Serbest braklan doksaniki tutuklunun altm Ermeni, otuzikisi Trk't. Trklerin onsekizi, 1906 ve 1907 Vergi Ayaklanmalar'na katldklar iin mr boyu hapse mahkm edilmilerdi.152 6 Austos'ta halk, bayrak ve pankartlarla bezenmi grkemli bir kutlama treni dzenledi. Trene katlanlar, Ermeni Metropolithanesi nnde durdular. Burada Metropolit Saadetyan ve ttihada bir subay kardelik, adalet, eitlik, zgrlk ve Kanun-u Esasi'yi ycelten konumalar yaptlar. Konumalar alklarla karland. Kalabalk, konumalarn ardndan, Katolik ve Rum kiliselerine doru yneldi. Hkmet Kona nne gelindiinde kalabalk yirmi bin kii-

150 "Echos de la Ville," The Levant Herald and Eastern s.2.

Express,

4 Austos 1908,

151 E O . 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 11 Austos 1908, Further. Correspondence key and Arabia, No.9480, s. 101 iinde. Correspondence Respectin the Affairs of Asiatic TurRespectin the Affairs of Asiatic Tur-

152 E O . 4 2 4 / 2 1 6 , K o n s o l o s Shipley'den Sir Gerard Lowther'a, E r z u r u m , 3 Austos 1 9 0 8 , Further key and Arabia, No.9480, 1 s.109 iinde; Ayrca bkz., Sir Gerard Lowther'dan Papers,

Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Austos 1908,' "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.44 iinde.

ye ulamt. Tm bu kran gsterilerine ramen Erzurum halk tam anlamyla sevinli deildi, nk Vergi Ayaklanmalarn rgtlemekten 1908 ubatnda mahkm edilmi yetmibir tutuklunun ou hl serbest braklmamt. 154 10 Austos'ta onlar da zgrlklerine kavutular ve ancak bundan sonra Erzurum'da grkemli kutlamalar yapld. 155 Austos ay ortasnda ehrin her yerinde genel honutluk havas esiyor, Mslman ve Hristiyan halk, zgrlk ve adalet sloganlar atarak ehirde geziyorlard. 156 20 Austos'ta, Erzurum'daki Vergi Ayaklanmalar olaylarnn en nemli liderlerinden ve 1907 Kasm'nda Sinop'a srlm olan, Dava Vekili Seyfullah Efendi, Hac evket Hoca Ve Hac kif Efendi ehre dnerek kahramanlar gibi karlandlar.157 Kanun-u Esasi'nin ilnyla aknla den Van Valisi, Adliye Nezareti'nden daha fazla bilgi gelmeden Ermeni si-

1 5 3 "The Constitution at Erzeroum," The Levant Herald Austos 1908, s . l .

and Eastern

Express,

1 5 4 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Konsolos Shipley'den Sir Gerard Lowther'a, Erzurum, 3 Austos 1 9 0 8 , Further key and Arabia, 1908, Further Arabia, No.9480, Correspandence s.109 iinde. Respecting the Affairs of Asiatic Turkey Correspondence and Respecting the Affairs of Asiatic Tur-

155 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lovvther'a Sir Edward Grey'e, Tarabya, 11 Austos Correspondence N o . 9 4 8 0 , s. 102 iinde; ve F.O. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir RespecN o . 9 4 8 0 , s . l l l iinde. the Affairs of Asiatic Tur-

Edward Grey'e, Tarabya, 18 Austos 1 9 0 8 , Further ting the Ajfors of Asiatic Turkey andArabia,

156 E O . 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerarcl l_owther'dan Sir E d v / a r d Grey'e, Tarabya, 11 Austos 1 9 0 8 , Further Correspondence Respecting key and Arabia, dence Respecting N o , 9 4 8 0 , s . 1 0 2 iinde; ve EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard l.owtCorresponthe Affairs of Asiatic Turkey and Arabia, Papers, N o . 9 4 8 0 , s.121

her'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 2 6 Austos 1 9 0 8 , Further

iinde. Ayn rapor iin bkz., "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary 157 "Tetire d'Erzeroum," The Levant 1 9 0 8 , s.3. Herald 1 9 0 9 , 105, s.72. Express, 2 8 Austos and Eastern

yasal tutuklular serbest brakmada tereddt gsterdi. 158 Bu tutumu zerine, halkn da byk desteiyle, Vali grevden uzaklatrld.153 ^ Merutiyet Diyarbakr'da da sevin dolu bir aknlkla karland. Dier meslektalar gibi yeni dzeni kabllenmekte tereddt gsteren Vali'yi bu davran yznden sulayan ttihad ve Terakki Cemiyeti yeleri Vali'nin hemen grevden alnmasn istediler. Birka monarist ve rvet yiyen yksek rtbeli devlet memuru dnda, Diyarbakr'da halk, merutiyeti itenlikle ve kuvvetle desteklemekteydi.160) Memleketin birok yresindeki merutiyet yanls cokun gsterilere ramen, halkn merutiyet yanls ve merutiyet kart olmak zere ikiye blnd yerler de vard. Bu blgelerde halk, tepkisini, deiikliklere aldr etmeyerek gsteriyordu. Bu blgelerin biri, Arnavutluk'tu. Arnavutluk'ta iki eit tepkiyle karlalyordu. rnein Avlonya'da Kanun-u Esasi'nin iln byk sevinle karlanmt. Yeni anayasal dzeni kutlayan gsteri ve toplantlar yaplyor, Mslman ve Hristiyanlar sokaklarda birbirlerini kucaklyorlard.161 Oysa Ikodra'da Mslman Arnavutlar haberleri tepkisizlikle karladlar. Kanun-u Esasi'nin ilanyla birlikte, Hristiyan-

158 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Austos 1 9 0 8 , "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.45 iinde. 159 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 2 6 Austos 1908, Further Correspondence Respectin the Affairs of Asiatic Turkey and. Arabia, No.9480, s.121 iinde. 1 6 0 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 1 Eyll 1908, Further Correspondence bia, No.9480, s. 126 iinde. Respectin the Affairs of Asiatic lurfcey and Ara,

161 Yunan Dileri Bakanl Arivi, 1908, KB, Avlonya Kosolosu'ndan Dileri Bakanh'na, Avlonya, 2 6 Temmuz 1908'den nakleden, Basil Kondis, Greece and Albania, 1908-1914, s.38.

lar karsndaki kimi ayrcalklarm yitirmekten korkuyorlard. Sonralar, ttihad ve Terakki Cemiyeti yanls askerlerin zoruyla, yeni anayasal dzenin kuruluunu kutlad162 lar. Yakova ve pek'teki Arnavutlar Hristiyan ve Mslmanlarn eitlii dncesini nefretle karlyor ve eriata uymayan maddelerin uygulanmas durumunda adl memurlar kovacaklarn bildiriyorlard.163 Mutlakiyeti rejimin iyi karlanmad blgelerden birisi de Arap vilyetleriydi. Musul Vilyeti gibi blgelerde, halk, balangta olup-biten siyasal deiimin anlamnn farkna pek varamad. Bunun en nemli nedenlerinden biri de, halkn adalet, eitlik ve kardelik dnceleri zerinde temellenmi birlemi bir lke fikrine yabanc olmasyd. Bu nedenden belki de daha nemli bir baka neden de Sultan Abdlhamid'in yakn evresinden kt hretiyle tanrim izzet Paa'nm kardei olan Musul Valisi'nin bu uzak blgelerde ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin etkin propaganda yapmasn engellemi olmasyd. Ittihad ve Terakki Cemiyeti, bu durumun stesinden gelebilmek iin, byk merkezlere istanbul'dan telgraflar ekip heyetler gndererek, halka anayasal hareketin gerek anlamnn anlatlmasn salad".164 Musul Valisi, Hristiyan ve Mslman halk arasnda huzursuzluk yaratmaya alnca, ttihad ve Terakki Cemi-

162 Yunan Dileri Bakanl Arivi, 1908, KT, Dra Konsolosu'ndan Dileri Bakanl'na, Dra, 3 Austos 1908'den nakleden, Basil Kondis, Greece Albania, 1908-1914, s.38. 1908-1914, and

1 6 3 EO. 3 7 1 / 5 8 5 / 3 0 9 6 8 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, stanbul, 1 Eyll 1908'den nakleden, Basil Kondis, Greece and Albania, s.38. 164 EO. 4 2 4 / 2 1 6 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 18 Austos 1908, Further Arabia, Correspondence Respecting the Affairs of Asiatic Turkey and No.9480, s.112 iinde. Bu rapor iin ayrca bkz., "Correspondence Parliamentary

Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.68 iinde.

yeti yeleri, Vali'yi hemen grevden atmakla tehdit etti, 165

ler, Beyrut'ta Hkmet temsilcisi olan yksek rtbeli devlet memurlar olaya souk bakarken, Hristiyan ve Mslman halk, askerlerle birlikte haberleri sevinle karlad. Her yerde olduu gibi, burada da ehir sslenmi ve aydmlatl_ 166 mt. am'da kk rtbeli subaylar zgrln ve anayasal dzenin geliini cokuyla kutladlar.167 Kutlamalar kesintisiz olarak 31 Temmuz'dan 11 Austos'a kadar srd. ehirde biri asker biri sivil olmak zere iki dernek kuruldu ve hemen genel seim hazrlklarna baland. ehrin idar ilerinin yrtlmesi ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin denetimine geti ve Cemiyet ok sayda rveti ve ehliyetsiz memurun grevine hemen son verdi.
168

Temmuz aynn son gnleri ve Austos aynn balarnda, yeni anayasal dzen iin yaplan kutlamalar, gndelik hayatn bir paras olmutu. Douda baz Arap vilyetleri ve batda Arnavutluk dndaki tm vilyetlerde, zgrlk dzenin kuruluu cokuyla kutland. Monarist ynetimin son yllarnda, mutlakiyeti dzen karsnda halkn ho-

165 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 11 Austos 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers, 1909, 105, s.56 iinde. 166 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Austos 1 9 0 8 , "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , ss.44-45 iinde. 167 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Austos. 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.45 iinde. 1 6 8 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edwad Grey'e, Tarabya, 2 6 Austos, 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers, 1909, 105, s.73 iinde.

nutsuzluu en son safhaya varm bulunuyordu. Dolaysyla, mutlakiyeti dzenin k, adaletsizlikten bkm olan halka, hakl bir rahatlama salad. Mutlakiyeti dzenle birlikte bu dzenin ayrlmaz paras olan baskc kurum ve yasaklarn k karsnda halkn gstermi olduu byk seyin 1908 Devrimi'ncleki halk unsurunu gstermesi bakmndan son derece nemlidir. Sosyal bilimci ve tarihilerin 1908 Devrimi'nin halk tarafndan benimsenm edii, halkn olaylara ilgisiz kald ynndeki temelsiz iddialar, devrim ncesi ve sonras olaylara ilikin veriler karsnda btnyle rmektedir. Halil durumun tamamyla bilincindeydi ve devrimi ve ierdikle-' rini anlamt. Allagelmi -sradan- tarih yazmnn iddia ettii gibi, halkn byk aptaki deiikliklere bilinsizce alet olduunu ve ne olup bittiinin farknda bile olmadn sylemek, zgrlkleri iin yllarca mcadele vermi halka kar yaplm en byk saygszlktr.

Eski Rejimin D ve Yeni Rejimin Kuruluu

DRDNC BLM

23 Temmuz ve sonrasnda Trkiye'nin siyasal yapsndaki deiiklii meydana getiren olaylarn allagelmi deerlendirmelerinde, dnmn devrimci karakteri ya hepten unutuldu, ya da dnmn bu ynne gereken nem verilmedi. Bugne kadar 1908 Devrimi zerine yaplm akademik almalarda, 23 Temmuz sonrasnda devlet aygtnda meydana gelen deiikliklerin -eer olmusa- herhangi bir tepki sonucu olmadan, sarsntszca gerekletii ve bu deiikliklerin kurulu devlet dzeninde hibir aksamaya yol amadan yapld dncesi egemendir. Bu olaylarn, kelimenin tam anlamyla bir devrim olduu olgusunu grmezden gelen tarihiler, doal olarak anayasal dzenin ilnndan hemen sonra brokraside ne gibi deiiklikler olduuyla hi ilgilenmemilerdir. Devlet aygtnda meydana gelen byk deiiklii nemsememe -ve hatta, yadsma- dolayl olarak tm srecin 'tepeden inme' brokratik bir 'reform hareketi' olduu savn dorulamaya yaramtr. Bu blmde, ok sayda kantla, Devrim'den sonra devlet aygtnn btnyle kt ve sivil ve asker brokrasinin

yksek kademelerinde ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin sra- : r ve denetimiyle youn bir 'temizlik' harektna giriildii grlecektir. Kukusuz, eski rejimin nde gelen ve mutlakiyeti rejim altnda lke ilerini hi hesap vermeksizin kendi bildikleri ve istedikleri gibi yrten paalarnn grevlerine topluca son verilmesine kar direni vard. Ayn zamanda saylar yzlerle ve binlerle ifade edilen ve brokrasi iinde igal ettikleri yeri yeteneklerinden ok akraba ilikilerine borlu daha alt dzey memurlar da yeni rejime karydlar. Devrim'in ilk balarnda - 2 3 Temmuz'u izleyen ilk aylardaIttihadclar devlet aygtnda bu byk deiiklikleri yapacak kadar glydler. Eski monarist brokrasinin btnyle gzden geirildii ve tamamiyle farkl bir brokrasiyle yer deitirdii -ki bu deiiklik ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yapabildiince olmutur; nk, hkmetin tamamnn denetimi Cemiyet'in elinde deildi- kantlarla dorulanabiliyorsa, 'hareketin' "tepeden inme" olduu ve hele hele sivil ve askeri brokrasinin st kademelerinde yer alanlarn bu reformlarn uygulaycs olduklar safsatasn savunmak pek mmkn deildir. Anayasal dzenin kurulmas aamasnda, brokrasinin nderliinden ya da yklendii olumlu bir rolden sz edilemez. Harekete nderlik etmeleri bir yana, ne asker ne de sivil brokrasinin harekete katks olduu sylenebilir. Hibir st dzey brokrat teklif edilen deiikliklere kar heyecan duymazken, bazlar Anayasa'nm ilnnn tamamyla karsnda yer aldlar. Mutlakiyeti dzenin gvenilir devlet adamlar olan sivil ve asker paalar yeni dzenin gadrine urayan ilk brokratlar oldular: Devrimin eski dzene, eski dzenin temel dayana olan monarist brokratik yapya ve bu yapnn temsilcileri olan paalara hogrs hi yoktu. Bu paalarn ynetimden ve siyaset sahnesinden gemite yaptklar yz

kzartc iler nedeniyle hakl olarak uzaklatrlmalar eer imdiye kadar hikaye edilmediyse, bu yine geleneksel tarihilerin 1908'deki dzen deiiklii ve bu deiikliin meydana getirdii toplumsal dzeni temeline kadar sarsan ve sonraki olaylarda etkisi grlen son derece nemli olgular gzard etmesinin bir sonucudur. 1 9 0 9 Baharnda - 3 1 Mart'ta- ve daha sonra mutlakiyeti eski dzeni geri getirmeyi amalayan kar devrim teebbslerini ve bu kardevrim hareketlerinin neyi amaladn daha iyi anlayabilmek iin Devrim'den hemen sonra neler olduunu bilmemiz son derece nemlidir. Abdlhamid rejimi eitli ayaklanmalar askeri gle bastrabildii srece, kitlelerde gitgide byyen honutsuzluu grmezlikten gelmeye alti. Fakat, Temmuz ay banda artan bakaldrma hereketleri ve gerek sivil, gerekse asker otoritelerin olaylarla artk baa kamamas, Sultan ve mutlakiyeti hkmeti yeni politikalar retmeye zorlad. Makedonya'daki ayaklanmalar bakentteki hkmet evrelerinde kayg yaratnca, Abdlhamid kendisine kar olduklarn bildii Kmil ve Said Paalar 1.1 Temmuz 1908'de Yldz Saray'na arp onlarla uzun uzadya grerek, bunalma bir zm aramaya balad. Her ikisi de gemite uzun sreler brokrasinin deiik kademelerinde sorumluluk alm ve Sadr- zamlk yapm olan bu paalar devlet ynetiminde deneyim sahibiydiler. Ancak, mutlakiyeti evrelerce 'liberal' fikirlere sahip olduklar varsaylan Kmil ve Said Paalar bu yzden, uzun sredir etkin siyasetten uzak tutuluyorlard. Devletin iine dt bu kritik anda ise bu paalarn grnrdeki 'liberal' hretleri, mutlakiyeti rejimin iin iinden en az zararla kabilmesi iin olumlu olarak kabul edilmekteydi. 11 Temmuz'da Saray'da yaplan toplantda Abdlhamid,

paalardan siyasal durumu ve alnmas gereken tedbirleri ieren ortak bir rapor hazrlamalarn istedi. Abdlhamid, ortak raporu okuduktan sonra, paalar 22 Temmuz'da -ayr ayr- tekrar Saray'a davet ederek, her ikisini de, yaplmas dnlen deiiklikleri gerekletirmek zere yeni kurulacak bir hkmette Sadr- zam olarak grev almaya ard.1 Kmil Paa'nn Sadr- zaml reddedip ancak Meclis-i Vkela Memuru -bugnk deyimiyle, 'Devlet Bakam'olarak hkmete girmeyi kabul etmesi zerine Abdlhamid, ayn gn yeni kabineyi kurmas iin yerine Said Paa'y atad.2 Kabinedeki bu deiiklik halk yattrmak ye kamuoyundaki honutsuzluu gidermek iindi; hkmetin ileyi biimini deitirmek gibi bir amac yoktu. Yeni kabine, aa yukar, eskisiyle aynyd. Yerine mer Rd Paa'nn geldii eski Harbiye Nazr Serasker Mehmed Rza Paa dnda, onsekiz yldan beri, eyh-l slm olarak hkmette bulunan ve an monarist fikirleri olduu bilinen Cemaleddin Efendi ile dier kabine yeleri makamlarn koruyorlard. Kmil Paa yeni kabinede Meclis-i Vkela Memuriyeti ile grevlendiriliyordu.3

1 2

lbnlemin M a h m u d Kemal nal, Osmanl s. 1060. lbnlemin M a h m u d Kemal nal, Osmanl ss.1060-1061; Cemal Kutay, Trkiye istikll

Devrinde Son Devrinde ve Hrriyet Son

Sadrazamlar, Sadrazamlar, Tarihi,

Mcadeleleri

16, s s . 9 3 4 3 - 9 3 4 4 ; "Die Wiedereinfhrung der Verfassun in der Trkei," Vossische Zeitung, 2 5 Temmuz 1 9 0 8 , Sabah Basks, s.2. 3 lbnlemin Mahmud Kemal nal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, s.1061; 25 "Die Wiederemfhruttg der Verfassun in der Trkei," Vossische Zeitung,

Temmuz 1908, Sabah Basks, s.2. Said Paa Kabinesi'nde Hasan. Fehmi Paa ura-y Devlet Riyaseti'ne, Tevfik Paa Hariciye Nezareti'ne, Memduh Paa Dahiliye Nezareti'ne, Zeki Paa Tophane-i mire Mirlii'ne, Mehmed Ziya Paa Maliye Nezareti'ne, Zihni Paa Ticaret ve Nafia Nezareti'ne ve Haini Paa Maarif-i Umumiye Nezareti'ne getirilmilerdi (Cemal Ktay, Trkiye tikll ve Hrriyet Mcadeleleri sTarihi, 16, s s . 9 3 4 4 - 9 3 4 5 ) . Londra'da yaymla-

Saray'a gelen saysz telgraftan da anlalaca zere, Kabine'nin nndeki en nemli konu Kanun-u Esasi'nin uygulanmas ve parlamenter rejimin kurulmasyd.4 Kabinenin 24 Temmuz'da Saray'da yapt toplantda durumun eskisi gibi gidemeyeceinin farknda olan Said Paa ve dier kabine yeleri, istemeyerek de olsa, halka, hkmetin gelecekteki biimiyle ilgili birtakm -mulak- szler verilmesinde birletiler.5 Kanun-u Esasi'nin otuz yldan sonra tekrar yrrle girmesini kabul etmelerindeki en byk etken, 23 Temmuz'da Makedonya'nn kurtarlm ok sayda ehir ve kasabasnda halkn bir oldu-bittiyle Kanun-u Esasi'yi -ve dolaysyla yeni anayasal dzeni- fiilen iln etmi olmasyd. Kamin-u Esasi'nin uzun bir aradan sonra tekrar yrrle konmas ve yeni bir anayasal dzenin kurulmasna ramen, eski inoharist hkmet hl grevdeydi. Bu durum ttihadclar ve halk arasnda byk huzursuzlua neden oldu.

nan Daily News gazetesinin Trkiye'deki deiiklik ve yeni kabinede Said ve Kmil Paalarn bulunmasyla ilgili yorumu ilginti: "Bu sefer btnyle i durumun zaruretiyle meydana gelen deiikliklerin ortaya kmasnda yabanc etkisinin rol oynamadna inanlmaktadr. Fakat, tabiatyla, deiiklikler stanbul'daki yabanc glerin nfuzunu etkilemektedir. Ferid Paa'nm grevden alnmas Almanya'nn Trkiye zerinde {imdiye kadar sregelen) olaanst nfuzuna vurulmu ciddi bir darbedir. Kabine'ye Said ve Kmil Paalarn girmesi ngiliz nfuz ve prestijinin yeniden Trkiye'de egemen olmas anlamna gelmektedir" (Daily News, 25 Temmuz 1908). 4 Mehmed Salahaddin, Bildiklerim: ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Sebeb-i Maksad- ve ve Tesis ve Suret-i Tekili ve Devlet-i liye-i Osmaniye'nin Felket tnkisaTarihi,

mt, s . l l . Ayrca bkz., Mehmed Zeki Pakahn, Son. Sadrazamlar 16, ss.9345-9349. 5 Said Paa, Hatrt; Kmil Paa, Said Paa'ya Cevablar vir-i Ahval, Tenvir-i tstikbl'den Osmanl Devrinde Son Sadnazamlar,

Bavekiller;

5, ss.151-152 ve Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri

ve Memcluh Paa, Tas-

nakleden, bnlernin Mahmud Kemal nal, ss.1061-1063. Aynca bkz., Cemal Kutay, Tarihi, 16, s s . 9 3 4 9 - 9 3 5 2 .

Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri

Said Paa'nn, nefret edilen bir Saray hafiyesi olan Beyolu Mutasarrf Hamdi Bey'i 27 Temmuz'da Zabtiye Nezareti'ne atamas, paann gerek niyetlerinden zaten kuku duyan halk iyice huzursuzlua itti. 6 2 8 Temmuz tarihli 5erve-i Fnurida, eyh-l islm Cemaleddin Efendi'nin damad Cemil [Topuzlu] Bey'in bu atamaya iddetle kar kan ak mektubu yaynlanrken, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin nde gelen yelerinden Hseyin Cahid [Yaln] da ayn gazetedeki bayazsnda atamay son derece sert bir dille eletiriyordu. 7 Hseyin Cahid [Yalm]'m Servet-i Fnun'daki bayazs halktaki eski rejime kar nefreti alevlendirmekte son derece baarl oldu. 8 Basnda kendisine kar yrtlen kampanyaya dayanamayp istifa eden Hamdi Bey, 3 0 Temmuz gn leden sonra, baz belgeler almak iin geri dnd Bab- li'de, Krd hamallar tarafndan saldrya urad ve tartakland. 9 Eski rejimin nazrlarnn azlini isteyen halk gsterileri bu olayla bitmeyip devam etti. 1 Austos'ta meydana gelen olaylarn en by, Bahriye Nazr Hasan Rami Paa'nn grevden alnmasn isteyen dk rtbeli Bahriye zabitleri tarafndan gerekletirildi. Erkn- Harbiye Reisi Mehmed Rfat Paa ve ura-y Bahriye Reisi Mehmet Paa'y ziyaret eden bir grup delege, Hasan Rami Paa

Ahmed hsan Tokgz, Matbuat Hatralarm, tay, Trkiye istikll ve Hrriyet Mcadeleleri

1 8 8 8 - 1 9 2 3 , 2, ss.8-9; Cemal KuTarihi, 16, s.9408; "Die Wieder: 1888-1923, 2, sS.11-12; "AnspTa16,

herstellung der trkisehen Verfassun," Vossische Zeitung, 27 Temmuz 1908, Akam Basks, s.l. 7 Ahmed hsan Tokgz, Matbuat. Hatralarm, geblatt s.9409. 8 9 Ahned hsan Tokgz, Matbuat Hatralarm, 1888-1923, 2, ss.12-13. Zeitung, 2 und Handels-Zeitung,

rache des Sultans an das Volk: Stimmung in Konstantinopel," Berliner bkz., Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi,

2 9 Temmuz 1 9 0 8 , Sabah Basktst, s.3. Ayrca

"The Sultan and the New Movement," The Times, 1 Austos 1 9 0 8 , s.7; ve "Die Wederherstellung der trkisehen Verfassun," Vossische Austos 1908, Sabah Basks, s.2.

gibi bir dolandrcnn dil ve anayasal bir rejim kurulmasndan sonra grevde nasl kalabildiini sordular. Bu sert tepki sonucu Hasan Rami Paa iin istifa etmekten baka kar yol kalmad. stifasn sunmak iin Bab- li'ye gelen Hasan Rami Paa, kap nnde bekleyen kalabalk tarafndan yuhaland.10 2 Austos tarihli Tann, Bahriye Nezareti ile ticar ilikileri olan nl tccar Yazczade Hakk Bey tarafndan yazlm ve Hasan Rami Paa'y yedi bin Liray zimmetine geirmek ve 'mbayaat- resmiyeye fesad kartrmakla sulayan bir yaz yaynlad.11 Dier nazrlarn durumlar da pek farkl deildi. ttihad ve Terakki Cemiyeti yanls Tann gazetesi sayfalarnda Dahiliye Nazr Memduh Paaya yirmi bin Kuru tutan maan almaya hl hakk olup olmad sert bir dille soruluyordu.12 1 Austos'ta nazrlarn birer birer ekileceine dair sylentiler dolayordu. Nitekim bu sylentilerden biri o gn doruland: Ticaret ve Nafia Nazr Zihni Paa istifa edeceini aklad. eyh-l slm Cemaleddin Efendi'nin de istifa etmeyi dnd sylentiler arasndayd.13 Halkn protestosuyla birlikte, Tatin'in tek tek nazrlar zerine yapt bask istenilen sonuca ulat ve Said Paa Kabinesi 1 Austos gn toplu olarak istifa etti. Said Paa, hkmeti kurmakla yeniden grevlendirildi. Sadr- zaml kabul eden Paa, yeni kabine ile birlikte hkmet programn ieren Hatt- Hmayn'u hazrlad. 1 Austos'taki yeni Hatt- Hmayn'da Sultan'n Kanun-u Esasi'yi yrrle koyma kararll ve parlamentoyu top-

10 11 .12 13

"Bahriye Nazr," Tanin, 2 0 Temmuz 1 3 2 4 / 2 Austos 1908, s.4. "Bahriye Nazrnn Ihtilslar," Tanin,.20 Temmuz 1 3 2 4 / 2 Austos 1908, s.4. "Dahiliye Nazr Gidiyor," Tanin, 20 Temmuz 1 3 2 4 / 2 Austos 1 9 0 8 , 5 . 4 . "Hepsi Gidiyor!," Tanin, 2 0 Temmuz 1 3 2 4 / 2 Austos 1908, s.4.

lantya araca niyeti olduu yer alyordu. Hatt- Hmayn'da ayrca, rk ve din ayrm olmakszn, tm vatandalarn yasalar nnde eit saylaca, suu kantlanmadan ve yarglanmadan hi kimsenin tutuklanp hapsedilmeyecei, hafiyeliin ortadan kaldrlaca, tm vatandalara hkmet engeli olmakszn yurtii ve yurtdna seyahat hakk verilecei, herkese serbest toplanma hakk tannaca, basn sansrnn kaldrlaca ve herkesin zgr eitim hakk olduu yer alyordu.14 Hatt- Hmayn'da yer alan bu maddeler, kamuoyunun, zgrlkleri tanyan yeni Kanun-u Esasi'in resmen ilnndan hemen sonra uygulanmasn grmek istedii deiikliklerdi. Mutlakiyeti dzendeki kstlamalar, kaldran tm bu maddelere karn, Hatt- Hmayn'da Sultan'n Harbiye ve Bahriye Nazrlarn atamadaki mutlak hakkn koruyan bir madde varln koruyordu. 15 Bu madde Kanun-u Esasi'nin zne ve ruhuna tamamen aykryd.15

14 4 Receb 1 3 2 6 / 1 Austos 1 9 0 8 tarihli "Hatt- Hmyn" (lbnlemin Mahmud Kemal nal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, yn'n 3 Austos 1908'de The Levant Herald s s . 1 0 6 9 - 1 0 7 1 ) . Hatt- Hmaand Eastern Papers, Express'de kan

Franszca evirisinin metni iin bkz., "Correspondence Respectin the Constitutional Movement n Turkey, 1908," Parliamentary Biliotti ve Ahmed Sedad' (Der ), Legislation de la Constitulion, Ottomane 1 9 0 9 , 1 0 5 , ss.1191 2 0 ; ve "Hatt Imperial relatif la mise en vigueur de la Constitution," Alrien <fepuis de R&afelissement Times, 1, ss.9-10. Ayrca bkz., "An Imperial Rescript," The

August 3, 1908, s.5. Hafiyeliin kaldrldna dair 17 Temmuz 1 3 2 4 / 2 Receb 1326 130 Temmuz 1 9 0 8 ) tarihli rade metni iin bkz., Adrien Biliotti ve Ahmed Sedad (Der.), IJgislation tion, 1, ss.4-8. rinde Son Sadnazamlar, Ottomane depuis de Rdtablissement de la ConstituDev. . . . . s.1070).

15 "Hatt- Hmyn," Madde 10 (lbnlemin Mahmud Kemal nal, Osmanl

1 6 Said Paa'nn sekreterliini yapan Mahmud Kemal nal'm ifadesine gre, Hau- Hmayn'u Paa'nn talimatlar dorultusunda yazarken bu maddeyi anayasaya aykm bulduunu sylemi, ancak Said Paa bu maddede bir deiiklik yapmayarak maddenin Hatt- Hmayn'a aynen geirilmesini emretmiti (lbnlemin Mahmud Kemal lal, Osmanl Devrinde 1067). Son Sadrazamlar, ss.1066-

Abdlhamid'in yeni Kabineyi onaylamasndan sonra, Hatt- Hmyn halka duyurulmak zere 1 Austos gecesi Bab- li'ye gnderildi. Hatt- Hmayn'u Bab- li'ye getiren kinci Mabeynci Nuri Paa, Mabeyn Bakatibi Tahsin Paa sanlp halk tarafndan yuhaland; daha sonra, Hatt- Hmayn'u getirenin Nuri Paa olduunu anlayan halk, Paay alklayarak, Hatt- Hmayn'u dinlemek zere Bab li'nin ana avlusuna doru yrye geti.17 Bab- li'deki topluluk, Hatt- Hmayn'u ilk balarda heyecanla karladysa da, Harbiye ve Bahriye Nazr'nn atanma yetkisini Sultan Abdlhamid'e veren Hatt- Hmayn'un 10. Maddesi halk arasnda huzursuzluk yaratt. 1876 Kanun-u Esasi'sinin 7. ve 27. Maddelerine gre, Sultan yalnzca Sadr- zam. ve eyh-l slm' atayabiliyor, kabinenin dier yeleri Sadr- zam tarafndan seilip, Hatt- Hmayn'la onaylanyordu.18 Halk, Sadr- zam Said Paa ve Sultan Abdlhamid'in yaptn ihanet olarak gryor, olay basnla birlikte protesto ediyordu. 19 1 Austos gecesi Hatt- Hmayn'un okunmasnda Bab- li'de hazr bulunan eyh-l slm Cemaleddin Efendi bile, 10. Maddeye tepki gsteriyor ve daha hkmetteki ilk icraatnda Kanun-u Esasi'yi ihll eden Sadr- zam ile birlikte siyasal sorumluluu paylamay kabul etmeyeceini sylyordu. 20 Halkn kendisini, youn olarak merkezilemi, mutlakiyeti monariden kurtulmu

17 Tan in, 21 Temmuz 1 3 2 4 / 3 Austos 1908, s.3 ve bnlemin Mahmud Kemal nal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, s. 1067. Parli-: 18 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Austos 1908, "Corresr: pondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," amentary Papers, 1909,105, 5.45 iinde. 1 8 8 8 - 1 9 2 3 , 2, s.30. 19. Ahmed hsan Tokgz, Matbuat Hatralarm,

2 0 Mehmed Cemaleddin, Siyasi Hatralar, 1908-1913, ss.39-40 ve Ahmed hsan x Tokgz, Matbuat Hatralarm, 1888-1923, 2, s.31.

sand srada, monaristlerin askeriye zerindeki denetimi elde tutma istekleri aka anlalyordu.21 Said Paa Kabinesi 1 Austos gecesi aklanm ve ertesi gn Saray'da yemin treni yaplmt.22 emaleddin Efendi eyh-l tslm olarak greve devam ediyordu. Bir nceki Said Paa Kabinesi'nde Adliye Nazr olan Abdurrahman Paa ve Kmil Paa Meclis-i Vkela Memuriyetlerine atanmlard. Harbiye Nazr mer Rd Paa ve Bahriye Nazr Hasan Rami Paa, kamuoyunun gstermi olduu tepkiye ramen grevlerine yeniden atandlar. Hariciye Nazr Tevfik Paa ve Maarif-i Umumiye Nazr Hakk Bey yeni kabinede de makamlarn korumulard. Eski ura-y Devlet Reisi Hasan Fehmi Paa Adalet Nezareti'ne, Techizat- Askeriye Nazr Hac Akif Paa Dahiliye Nezareti'ne, Hariciye Nezareti Mstear Naum Paa Nafia Nezareti'ne, Ticaret ve Sanayi Nezareti Defter-i Hakani Nazr Ziya Paa Ticaret Nezareti'ne, Memurin-i Mlkiye Komisyonu Reisi Tevfik Paa Ziraat, Maadin ve Orman Nezareti'ne, Sadaret Mstear Mehmed Ali Paa Evkaf- Hmyn Nezareti'ne, Maliye Nezareti Mstear Ragb Bey Maliye Nezareti'ne, Rumeli Vilayat Maliyesi Komisyonu yesi Ata Bey, Telgraf ve Posta Nezareti'ne, Evkaf- Hmyn Nazr Turhan Paa ura-y Devlet Riyaseti'ne, Divan- Hmyn'da yksek rtbeli bir brokrat olan Ziya Bey Sadaret Mstearlna atandlar.23
21 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Austos 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," mentary s.23. 22 Cemal Kutay, Paalar Kavgas, s.23; ve "Yeni Heyet-i Vkela," Tanin, 21 Temmuz 1 3 2 4 / 3 Austos 1908, s.l. 2 3 "Yeni Heyet-i Vkela," Tanin, 21 Temmuz 1 3 2 4 / 3 Austos 1908, s . l ; "Die Wiederherstellung der rrkischen Verfassun," Vossische Ayrca bkz., Cemal Kutay, Trkiye ss.9362-9363. stikll Zeitung, 3 Austos Tarihi, 16, 1908, Akam Basks, s.2; ve "The Ministry" The Times, 3 Austos 1908, s.5. ve Hrriyet Mcadeleleri Papers, 1909, 105, s.45 iinde ve Cemal Kutay, 0( Paalar ParliaKavgas,

Genel kan Kabinenin geici olduu ynndeydi. Kimi atamalar, eletirilere yol aarken, 31 Temmuz'da Bahriye zabitlerinin aleyhinde gsteri yapt Hasan Rami Paa'hn, yeni kabinede yine Bahriye Nazr olarak grev almas hayretle karland.24 Yeni kabinedeki nazrlarn hemen hemen hepsinin yksek dzey monarist brokratlar arasndan seilmi olmas kamuoyu ve ttihadclar tarafndan iyi karlanmamt.25 Hseyin Cahid [Yaln]'m bayazarln yapt, yeni kurulan ve ttihad ve Terakki Cemiyeti yanls gnlk gazete, Tanin, atamann yetenek ve beceri yerine, yine brokraside rtbeyi esas alan eski yollarla yapldn yazd. Bayazdaki balca alay konusu, Bahriye Nazr Hasan Rami Paa idi. Yaln bayazsnda, daha birka gn nce, Bahriye zabitleri ve halkn, aleyhinde gsteri yapt Hasan Rami Paa'mn, eski Harbiye Nazr Serasker Mehmed Rza Paa'dan da dolandrc olduunu ve bylesine ar sulanan ve bu sulamalar da temizlemek zere yarg nne kmaya cesareti olmayan bir askerin yeni kabinede yeri olamayacan belirtti. Yalm'a gre, "hibir zaman arkasndan "Yuha" arld halde istifasn vermeyen bir asker, kendisine irtia isnad edildii halde namusunu temizlemeyen bir Nazr, Heyet-i Vkela arasnda bulunamaz." Hasan Rami Paa'y kabinede tutmak, kabinenin tamamna kar gvensizlik yaratyordu. Dier nazrlarn hibiri yolsuzlukla sulanmyordu; sadece gereken reformlar yapmak iin gereken gce sahip olmadklar ynnde grler vard. Tanin'deki bayazda bu yzden alay konusu olan nazrlar arasnda, Maliye Nazr Ragb Bey, Ziraat, Maadin ve Orman Nazr Tevfik Paa, ura-y Devlet Reisi Turhan Paa bulunuyordu. Yaln bu nazrlardan, "artk bir ie yaramaz, la-

2 4 "The Ministry," The Times, 3 Austos 1908, s.5. 2 5 "Turkey," The Times, 4 Austos 1 9 0 8 , s.5. \

krd edilemez hale gelmi, kanlan kurumu kimseler" olarak bahsetmekteydi. Tanin'deki bayazda kendisinden vgyle sz edilen tek nazr, Maarif Nazr Hakk Bey idi. Yaln, Hakk Bey'in, kabinede "milletin itimad edebilecei yegne zat" olduuna dikkat ekiyordu.26 Tanin yalnzca kabineyi deil, kabinenin kurulu biimini de eletiriyordu. Yeni kabinenin kuruluundaki eh. nemli sorun, Bahriye ve Harbiye Nazrlarnn bizzat Sultan Abdlhamid tarafndan atanmasyd. Kanun-u Esasi'nin 7. ve 27. Maddeleri son derece akt; Sultan yalnzca eyh-l slm ve Sadr- zam' atayabilirdi, dier nazrlar atama yetkisi yoktu. 3 Austos tarihli Tanin'deki imzasz bayazda, bu durumun halkn gvenini daha en batan sarst belirtiliyor ve halkn parasn zimmetine geirmekle sulanan Hasan Rami Paa'nn, dorudan Abdlhamid tarafndan nazr olarak atanmas knanyordu.27 Tanin'in 4 Austos tarihli saysndaki imzasz bayaz ise, Bahriye ve Harbiye Nazrlarnn atanmalarnn Kanun-u Esasi'ye aykrln tekrarlayarak yeni kabineyi eletirmeye devam ediyordu.28 Yeni kabineye kar olan yalnzca basn deildi; nazrlardan halk da hi memnun deildi. 3 Austos'ta Bab- li'ye gelen Maliye Nazr Ragb Bey, binann nnde toplanm kalabalk tarafndan yuhaland.29 Dahiliye Nazjr Hac Akif Paa, kabine listesine ismi yazlmadan nce kendisine danlp, onaynn alnmadn neden gstererek 3 Austos'ta
2 6 Hseyin Gahid (Yalml, "Biz Heyet-i Vkel'ya Bakalm," Tanin, 21 Temmuz 1 3 2 4 / 3 Austos 1908, ss.1-2. Bu uzun bayaznn zet metni iin bkz., Hseyin Cahid Yaln, "Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri, Ekim 1 9 3 4 - 1 8 Nisan 1 9 3 5 ) , s.375. 27 "Kanun-u Esasi ve Yeni Hatt- Hmyn," Tanin, 21 Temmuz 1 3 2 4 / 3 Austos 1908, s.l. 2 8 "Kanun-u Esasi ve Yeni Hatt- Hmyn Meselesi," Tanin, 2 2 Temmuz 1 3 2 4 / 4 Austos 1 9 0 8 , s . l 2 9 "Yuha!," Tanin, 2 2 Temmuz 1 3 2 4 / 4 Austos 1908, s.4.
;

3 (25

166

istifasn sundu. 30 Basndan gelen youn eletiriler ve Ittihadclar'm gsterileri sonunda Hasan Rami Paa grevden alnarak yerine Commodore Arif Paa vekleten tancl.31 Tm kabinenin, istifasn sunacana dair sylentiler etrafta dolamaya balamt.32 ttihadclar, hkmetteki icraat yznden Said Paa'y da sktrmaya balamlard. 4 Austos tarihli Tanin gazetesinde, Mabeyn Bakatibi Tahsin Paa'nn, zzet Paa'nm kandan bizzat sorumlu olduu ve Abdlhamid'in nceki hafta Cuma gn Selamla kmasna mani olmak istedii biliniyorken, nasl hl grevinde tutulduu soruluyordu. 33 Servet-i Fnun dolaysz bir yol semiti: 4 Austos tarihli saysndaki bayaz Said Paa'nm istifasn istiyordu. 34 5 Austos tarihli Tanin'de, Said Paa'ya, "11 Temmuz [24 Temmuz] tarihinden sonra devletin verecei maalar sizin eser-i tertibiniz olan Tensik-i Maaat Kararnamesi'ne tevfikan m verilecek, yoksa iltimas, rvet, hafiyelik devrinde kolayn bulup da hakknn be-on misli derecede maaa gemi kimseler bu eski tertibte mi Hazine-i Devlet'i soyacaklar?" diye soruluyor ve o gne kadar ki hkmet icraatna baklarak bunun byle olacana hkmetmenin gerekli olduu belirtiliyordu. ok yksek maalarla yaplan yeni atamalar, halkn zararna olacak bu yamay sorgulamak zere Ittihadclar harekete geirmiti. Tanin, ilerin byle gitmesinden, Sadr- zam olarak tek bana Said Paa'nm

3 0 "Namuslu Bir Nazr," Tanin, 2 2 Temmuz 1 3 2 4 / 4 Austos 1908, s.4. 31 "Bahriye Nazn'nm Azli," Tanin, 2 3 Temmuz 1 3 2 4 / 5 Austos 1 9 0 8 , s.3; ve Cemal Kutay, Paalar Kavgas, s.27. 32 "Heyet-i Vkel," Tanin, 2 2 Temmuz 1 3 2 4 / 4 Austos 1 9 0 8 , s.4. 3 3 "Sadr- zam Said Paa Hazretlerine," Tanin, 2 2 Temmuz 1 3 2 4 / 4 Austos 1908, s.3. 3 4 Servet-i Fnun, 22 Temmuz 1 3 2 4 / 4 Austos 1908'den nakleden Cemal Kutay, Trkiye istiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, s.9412.

sorumlu olacam yazyordu. 35 Bu basklarn sonucunda, Mabeyn Bakatibi Tahsin Paa, 4 Austos'ta grevden alnarak, yerine, olumlu eletiriler alan Ali Cevad Bey atanyor, eski rejim sayesinde byk servet sahibi olmu ve ad bu yzden ktye km Mabeynci Ragb Paa da azlediliyordu. Nasl elde ettii belli olmayan servetinden yz elli bin ngiliz Sterlinini Hazine-i mire'ye brakyor, geri kalan ikiyz bin ngiliz Sterlinin de kendisine babadan kalma miras olduunu sylyordu.36 5 Austos tarihli Tanin her iki azil haberinin byk bir memnuniyetle karlandn kamuoyuna hemen duyuruyordu.37 , Bu arada ittihad ve Terakki Cemiyeti liderleri de Said Paa'ya kabinede kkten deiiklik yapmas iin bask yapyorlard, Devrimden hemen sonra, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selanik'teki liderleri Hseyin Hilmi Paa araclyla, Sultan Abdlhamid'e haber gndermi ve Said Paa Kabinesi'yle ilgili meseleleri tartmak iin bir heyet gnderilmesine izin istemiti.38 ttihadclardan gelen basklara dayanamayan Kabine, 29 Temmuz'da yapt bir aklama ile, ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin hkmet ve kabine deiiklii meseleleri hakknda yaplacak mzakerelere katlmasn

3 5 "Sadr- Azam Said Paa Hazretlerine," Tann, 2 3 Temmuz 1324/5 Austos 1908,s.3. 3 6 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 5 Austos 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey 1 9 0 8 , " mentary Papers, 1 9 0 9 , 105, s.46 iinde; ve Cemal Kutay, Trkiye Tarihi, 16, s.9412. Hrriyet Mcadeleleri Parliave stikll

37 "Bakatib ve Ragb Paa"," Tanin; 23 Temmuz 1324/5 Austos 1 9 0 8 , s.3. Yine ayn gnk Tan'de grenlerinden azledilen Mabeyn Bakatibi Tahsili Paa ve Bahriye Nazr Hasan Rami Paa'nn yurtdna kamalarnn nlenmesi iin Zaptiye Nezareti'nden skdar ve Beyolu Mutasarrflklarna emir verildii bildiriliyordu (Teinin, 2 3 Temmuz 1324/5 Austos 1908, s.4). 3 8 smail Hakk Uzunarl, " 1 9 0 8 Ylnda kinci Merutiyetin Ne Suretle ln Edildiine Dair Vesikalar," s.148; ve Cemal Kutay, Trkiye Mcadeleleri Tarihi, 16, ss.9361-9362. stikll ve Hrriyet

kabul ettiini bildiriyordu. 39 ttihad ve Terakki Cemiyeti' n Selnik ubesi'nden Edirne'ye gitmi olan ve askeriyeden Cemal ve Hafz Hakk Beylerle birlikte, Rahmi [Aslan] , Talt, Necib, Hseyin ve Cavid Beylerden oluan heyet, yoluna devam ederek 3 Austos'ta stanbul'a vard. 40 Ayn gn Sadr- zam ile yaplan uzun grme srasnda heyet, kabine deiiklii ile ilgili eitli grler ileri srd; ncelikle Said Paa'nm grevden ekilerek yerini Kmil Paa'ya brakmasn ve baarl bir asker olan Trablus Garb Valisi Receb Paa'nm da Harbiye Nezareti'ne atanmasn ieren bir takm isteklerde bulundu.41 Grmeler srasnda Said Paa'nm heyete kar davran Dahiliye Nazr Hac Akif Paa'y bile artacak kadar ktyd. 42 Grmeden kesin bir sonu alamayan ttihad ve Terakki Cemiyeti heyeti ayn gn Sultan Abdlhamid'i ziyaret ederek Said Paa'nm Kmil Paa ile deitirilmesi, Bahriye Nezareti'nde deiiklik yaplmas ve Receb Paa'nm da Harbiye Nezareti'ne atanmas isteini Saray'a iletti.43 Receb Paa'nm Harbiye Nezareti'ne atanmas ve Harbiye Nazr'mn deitirilmesi, Sultan'm, Sadr- zam'a danmadan Harbiye ve Bahriye

39 1 Receb 1 3 2 6 / 2 9 Temmuz 1 9 0 8 tarihli "Meclis-i Vkel Mazbatas," (Tam metin iin bkz., smail Hakk Uzunarl, " 1 9 0 8 Ylnda kinci Merutiyetin Ne Suretle ln Edildiine Dair Vesikalar," p p . 1 7 3 - 1 7 4 . 4 0 Cemal Kutay, Paalar Kavgas, Hrriyet Mcadeleleri ss.25-26; ve Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Tarihi, 16, s.9411 ve 9 4 5 2 . Parliave

41 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 4 Austos 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," mentary Papers, 1 9 0 9 . 105, s.43 iinde; ve Cemal Kutay, Trkiye Tarihi, 16, s.9411. s.5. Hrriyet Mcadeleleri stikll

4 2 Ali Fuad Trkgeldi, Grp ittiklerim,

43 "Trkei: Systemwechsel," Vossische Zeitung, 6 Austos 1 9 0 8 , Sabah Basks, s.5; Cemal Kutay, Paalar Kavgas, p.27; Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, p.9411; ve smail Hakk Uzunarl, " 1 9 0 8 Ylnda kinci Merutiyetin Ne Suretle ln Edildiine Dair Vesikalar," s.148-

Nazrlarn tek bana atama ayrcaln fiilen ortadan kaldracakt. Ortalkta dolaan sylentiye gre, Said Paa kendi istifas da dahil olmak zere, istenilenlerin ounu kabul etmeye hazrd.44 Bu grmeden sonra, Said Paa, Bahriye Nazr'nm azledilmesini kabul etti ve Hasan Rami Paa 4 Austos'ta azledildi. Kabinedeki tek deiikliin Bahriye Nezareti'nde olmasndan memnun olmayan ttihad ve Terakki Cemiyeti, 4 Austos'ta Said Paa ile yeniden grt. 45 ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin isteklerini padiahn nazrlar olarak yapamayacaklarm anlayan Hariciye Nazr, Tevfik Paa, Dahiliye Nazn Hac Akif Paa, Adliye Nazr Hasan Fehmi Paa, ura-y Devlet Reisi Turhan Paa ve eyh-l slm Cemaleddin Efendi grme donrasnda istifa ettiler.46 Bu olay, Said Paa Kabinesi'nin demesine neden oldu. stifalara ilikin haberler, Kmil Paa'in yeni kabinede Sadr- zamla atand haberiyle birlikte 5 Austos'ta halka duyuruldu.47 Kabinenin 5 Austo'ta knn nedeni, yalnzca ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Said Paa zerindeki basks

4 4 Sir Gerard Lo\vther to Sir Edward Grey, Therapia, August 4, 1 9 0 8 , "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," mentary Papers, 1909, 105, ss.43-44 iinde. stikll ve Hrri4 5 Cemal Kutay, Paalar Kavgas, s.27; Cemal Kutay, Trkiye yet Mcadeleleri Tarihi, 16, s.9412. Parlia-

4 6 Cemal Kutay, Paalar Kavgas, s.28; ve Sir Gerard Lowther'dan Sir Edvvard Grey'e, Tarabya, 5 Austos 1 9 0 8 , "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers, 1909, 105, s.46 iinde. 4 7 "Sadr- Azam Paa'nn stifas," Tanin, 2 4 Temmuz 1 3 2 4 / 6 Agstos 1 9 0 8 , s.3; "Resignation of the Ministry," The Times, 6 Austos 1 9 0 8 , s.3; "Verschrlung der Lage in Konstantinopel," Berliner Tageblattund Handels-Zeitmg, 6 Austos 1 9 0 8 , Akam Basks, s . l ; "Trkei; Zum 5ystemwechsel," Vossische Zeitung, 6 Austos 1 9 0 8 , Akam Basks, s.2. Ayrca bkz.. Cemal Kutay, Paalar Kavgas, s.28; ve "The Young Turkish R-evolution," G. P. Gooch ve H. Temperley (Der.), BritisJ Documehts on the Origins of the War, 1898-1914, 5: Eosf, s.273 iinde. TheNear

deil, ayn zamanda basnn ve halkn youn tepkisiydi.48 Ancak, ttihad Ve Terakki Cemiyeti'nin giriimleri kesin sonucun alnmasnda son derece etkili olmutu. 49 Yeni kabinenin kamuoyuna aklanmasndan hemen sonra Selnik'ten gelen ttihad ve Terakki Cemiyeti ileri gelenleri ile stanbul'daki yerel Cemiyet liderlerinin Sultan Abdlhamid'le yaptklar grmede Kmil Paa Kabinesi'nin bir nceki kabineye gre kendi iinde daha tutarl ve daha 'liberal' olduunun Sultan'a iletilmesi, Cemiyet'in siyasal deiimde ne derece etkin olduunun bir dier kantyd.50 6 Austos tarihli gazeteler, Sadr- zamla Kmil Paa'nm atandn bildiren Hatt- Hmayn'u yaynladlar. 51 7 Austos tarihinde ise, yeni kabine listesi yaynland. Listede, eski kabineden grevde kalan, Hariciye Nazr Tevfik Paa, Adliye Nazn Hasan Fehmi Paa, Maarif Nazr Hakk Bey ve eyh-l slm Cemaleddin Efendi vard. Eski kabinede Ziraat, Maadin ve Orman Nazr olan Tevfik Paa ura-y Devlet Riyaseti'ne atanmt. Ittihadclarm aday olan Receb Paa Harbiye Nezareti'ne getirilirken Bahriye Nezareti'ne vekalet eden Zrhl Donanma-y Hmyn Commodo-

4 8 Hseyin Cahid Yaln, "Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri,

(25 Ekim 1 9 3 4 - 1 8 Nisan, 1 9 3 5 ) , s.390; "Sadr- Azm Paa'nm stifas," Tanin, 2 4 Temmuz 1 3 2 4 / 6 Austos 1908, s.3; ve "Verschrlung der Lage in Konstantnopel," Berliner ks, s.2. 4 9 Telgraf No.238, Kiderlen'den Dileri Bakanl'na, Tarabya, 6 Austos 1908, R 14168, Verfassung und Parlment der Trkei, Klasr 2 (1-9 Austos 1 9 0 8 ) iinde. dels-Zeitung, .7 Austos 1908, Akam Basks, s.2. Fikir _ und Han5 0 "Die Stimmung gegenber der neuen Regierung," Berliner Tageblatt TageblaU und Handels-Zeitung, 6 Austos 1 9 0 8 , Akam Bas-

51 "Sadr- zam Paa'nm stifas," Tanih, 2 4 Temmuz 1 3 2 4 / 6 Austos 1908, s.3. Ayrca bkz., Hseyin Cahid Yaln, "Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Hareketleri, alar Kavgas, s.28. 3 (25 Ekim 1 9 3 4 - 1 8 Nisan 1 9 3 5 ) , s.390; ve Cemal Kutay, Pa-

re'u Arif Paa asaleten bu makama atand.52 Her iki -Harbiye ve Bahriye- Nezarete yaplan atamalar hem ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin istekleri, hem de Kanun-u Esasi'nin bu nazrlarn Sultan tarafndan deil de Sadr- zam tarafndan atanacana dair aka ifade edilmi 7. ve 27. Maddeleri dorultusunda idi. Receb Paa'nn Harbiye Nezareti'ne atanmasna balangta iddetle kar kan Abdlhamid, Ittihadclann basks, Kmil Paa'nn onay ve eyh-l slm Cemaleddin Efendi'nin kiisel aracl ve Sultan'n huzuruna Ittihadclarn temsilcisi olarak kmasyla, bu atamay kabul etmekten baka aresi olmadn anlad.53 Yeni kabinede Dahiliye Nezareti'ne Reid Akif Paa, Maliye Nezareti'ne eskiden de Maliye Nazrl yapm olan Ziya Paa, Evkaf- Hmyn Nezareti'ne ura-y Devlet yesi olan ve daha ok air ve yazarlyla tannan Recaizade Mahmud Ekrem Bey atand. Ticaret ve Nafia Nezareti'ne nce Bab- li'nin Hukuk Mstear Kprl Efendi atandysa da bu greve daha sonra Gabriel Nouradunghian getirildi. ura-y Devlet yelerinden Prens Dimitraki Mavrocordato Efendi ise Ziraat, Maadin ve Orman Nezareti'ne atand. 54 Yeni kabinede, taktik hata olarak deerlendirilen, Hariciye Nazr Tevfik Paa ve Ticaret ve Nafia Nazr Gabriel Nouradunghian gibi kimi monaristler de vard. 55 Ahmed Tev52 "Yeni Kabine," Tanin, 2 5 Temmuz 1 3 2 4 / 7 Austos 1908, s . l ; ve Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 12 Austos 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1909, 105, s.59 iinde. 53 Mehmed Cemaleddin, Siyasi Hatralar, 1908-1913, ss.43-44; ve smail Hakk Uzunarl, " 1 9 0 8 Ylnda kinci Merutiyetin Ne Suretle lh Edildiine Dair Vesikalar," s.151. 5 4 "Yeni Kabine," Tanin, 2 5 Temmuz 1 3 2 4 / 7 Austos 1 9 0 8 , s . l ; "New Ministry Formed," The Times, 7 Austos 1 9 0 8 , s.5; ve Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 12 Austos 1 9 0 8 , "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1909, 105, s.59 iinde. 55 "Kiamil Pasha's Cabinet," The Times, 10 Austos 1908, s.5.

172

fik Paa bir diplomat olarak 1872'den itibaren hayatnn byk bir blmn yurtdnda geirmi, Roma; Viyana ve Berlin'de Bykelilik Katiplii, Atina ve t. Petersburg Bykelilik Bakatiplii, St. Petersburg'da Maslahatgzarlk, Atina ve Berlin'de Bykelilik yapm, 1895 Kasmnda ura-y Devlet Reisliine atanarak stanbul'a gelmi ve daha sonra vezir pay esiyle Hariciye Nazrlna getirilmiti.56 Paa, diplomaside pek yetenekli olmayan, devlet ilerinden de ok anlamayan, yal ve sevimli bir beyefendi olarak bilinirdi.57 Gabriel Nouradunghian Hariciye Nezareti'ne on dokuz yanda girmi ve o gnden itibaren Nezarette almt. Hariciye Nezareti'ndeki grevi kinci Hukuk Mavirlii idi. Nezaretin dier hukuk danmanna gre daha dar grl olmasna ramen; zeki bir hukuku olan Nouradinghian, Trkiye'deki imtiyazl irketlerle de iyi ilikilere sahipti. Osmanl Umum Sigorta irketi'nin bakanl ve ayrcalkl konumda olan tekellerden en baarl ve en iyi ynetileni olan irket-i Hayriye'nin idare Heyeti yelii grevlerini yrtyordu.58 Kabinede liberal dnceli nazrlar da yok deildi.59 Bunlarn arasnda, zgrlk fikirlere ak ve ilerici olarak bilinen ve 1877'de kurulan Meclis-i Mebusan'm bakanlm yapan Adliye Nazr Hasan Fehmi Paa da vard.60 1902 yl
56 "Tevfik Paa, Ahmed" Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 18; s.l 1473.

57 Hairry H. Lamb, "Offieials of the Porte" ("The Turkish Empire on the Eve of its Fail," G. P. Goch ve Harold Temperley (Der.), Brifish Documents on the Origins of the War, 1898-1914, 5: The Near East, s . H iinde). 58 Harry F. Lamb, "Offieials of the Porte" ("The Turkish Empire on the Eve of its Fail," G. E Gooch ve Harold Temperley (Der.), British Doeuments on the Origins of the War, 1898-1914, 5: The Near East, s.13 iinde). 5 9 "The Young Turkish Revolution," G. E Gooch ve H. Temperley (Der.), British Documents on the Origins of the War, 1898-1914, 5: The Near East, s,274 iinde. ' . \ 6 0 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 31 Austos 190P pondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 190f mentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.76 iinde.

Mart ayndan 1904 yl Ekim ayna kadar Valiliini yapt Selanik'te askerlerin taknlk yapmasn cesaretle nlemi-, ti. Bu nlem Selanik'teki birliklerin kumandan Hayri Paa'y fkelendirmi ve fanatik askerlerle Hayri Paa'nn abalar sonunda Hasan Fehmi Paa'nn grevden uzaklatrlmas salanmt. Grevden alndktan sonra, Selanik'ten ayrl hznl bir halk gsterisine dnmt.61 ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin en etkin yelerinden biri Olan Manyasizade Refik Bey'in 10 Austos'ta Zabtiye Nezareti'ne atanmas da kamuoyunca ok iyi karlanmt.62 Yeni Harbiye Nazr Receb Paa'nn, liberal grleri yznden Vali olarak srgne gnderildii Trablus'taki devrimciler arasnda itibar ok yksekti.63 Trablus'tan 15 Austos'ta dnen Receb Paa, stanbul limannda byk bir cokuyla karland. Paa, Sarayburnu'na ttihad ve Terakki Cemiyeti flamalaryla donanm bir kaykla kt ve Bab- li'ye gidene kadar, halk tarafndan srekli alkland.64 Ne yazk ki Nezaret'te fazla kalamad: 16 Austos'ta Harbiye Nezareti'nde

61 Harry H. Lanb, "Miristers ot having Offices at the Porte" ("The Turkish Empire on the Eve of its Fail," G. P. Gooch ve Harold Temperley (Der ), Britisk Documents on the Origins of the War, 1898-1914, 5: The Near E ast, s.16 iinde). 62 "The New Era in Turkey: Ministers and Reform," The Times, 1908, s.5. 6 3 Hseyin Cahid Yaln, "Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri, 3 ( 2 5 Ekim 1 9 3 4 - 1 8 Nisan 1 9 3 5 ) , s . 4 0 7 . Receb Paa Manastr Valisi iken 8 Austos 1903'de Rus Konsolosu'nun Manastr'da bir suikaste kurban gitmesinden sorumlu tutularak haksz bir ekilde Trablus Garb'a srlmt ("Trkei: Zum Systeuwechsel," Vossische Zeitung, 7 Austos 1 9 0 8 , Sabah Basks, s.5). 6 4 Ahmed Ilan Tokgz, Matbuat Hatralarm, 1888-1923, 2, ss.47-49; Hseyin 4 ( 2 5 NiCahid Yaln, "Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri, ner Tageblatt und Handels-Zeitung, i l Austos

san-19 Ekim 1935), s.5; "Beendigung der Konstantinopeler Ausstde," Berli15 Austos 1 9 0 8 , Sabah Basks, s.2; ve Zeitung, 17 Austos "Das Programm der trkischen Regierung," Vossische 1908, Akam Basks, s.2.

yaplan bir toplant srasnda kalp krizi geirdi ve ld.6S Paa'nm ani lm, hkmete, orduya ve Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne indirilmi ar bir darbeydi. mparatorluktaki en iyi asker olmasyla, tecrbesi ve karakteriyle emri altndaki kuvvetleri rgtlemedeki etkin rolyle ve yine emri altndaki askerlerin sayg ve gvenini kazanm olmasyla Paa, ordu iin byk bir kaypt. Ittihad ve Terakki Cemiyeti iin ise yalnzca Trablus'a srlen ve Vilyetin toprak ve ynetim btnln korumak iin elinden geleni yapan yurtsever bir ynetici deil, ayn zamanda dn vermez bir zgrlk dnce yanlsyd. Trablus Garb Vilyetindeki srgnlerin hayatn olabildiince kolaylatrmaya ve hatta Saray'n phesini ekme pahasna hafiyelii engellemeye alrd. 17 Austos'ta yaplan resm cenaze treni Receb Paa'nm kaybndan millete duyulan acy apak gsterdi. Kapalar ve civarndaki tm dkknlarla, Beyolu ve Galata'daki yabanclara ait dkknlarn byk o-, unuu kepenklerini indirmilerdi. Cenaze alaynn getii her yerde bayraklar yarya ekilmiti. Receb Paa'nm naa her tabakadan halkn omuzlarnda Sultan Mahnud Trbesi'ne gtrld. Cenaze trenine yz bini akn istanbullu katlmt.66 Receb Paa'nm yerine Harbiye Nezareti'ne atanan Mir Ali Rza Paa 27 Austos'ta Suriye'den dnd ve greve balad.67

65 Hseyin Cahid Yaln, "Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir ri, t ( 2 5 Nisan-19 Ekim 1 9 3 5 ) , s.5; "Neue E m e n n u n g e n , Berliner Zum Systemwechsel," Vossische Zeitung, s.3. 6 6 "The D e a t h . o f the Minister of War," The Times;

HareketleTageblatt.

und Handels-Zeitung, 17 Austos 1 9 0 8 , Akam Basks, s.2; ve " T r k c i : 18 Austos 1 9 0 8 , Akam Basks, 1 8 Austos 1 9 0 8 , s.3; ve

"Honor Dead Minister: 1 0 0 , 0 0 0 People in Constatinople Turn Out at Funeral of Redjeb Pasha," The Nevv York Times, 18 Austos 1908, s.5. 67 "Kriegsminister Ali Risa Pascha," Berliner p.34. ' . Tageblatt und Handels-Zeimg, 28 Austos 1 9 0 8 , Akam Basks, s.2; ve Cemal Kutay, (7c Paalar Kavgast,

Yeni kabine genellikle iyi karland.68 Daha nceleri durumu belirgin bir tedirginlikle izleyen ticar evrelerden gzle grlr bir gven kazanld.69 ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin 7 Austos'ta yaynlad bildiri, yeni kabineden duyulan memnuniyeti belirtiyor, halkn, gsterileri kesmesini ve hkmeti emanet alm olanlarn ilerini yapmalarna izin vermesini istiyordu. Bildiride artk padiah' ile millet arasnda hibir hain kuvvetin kalmad ve milletin muhta olduu namuslu bir kabinenin ibana getii ifade ediliyordu. ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne gre, yeni kabinede sicili kt olan tek bir ye bile yoktu. 70 7 Austos tarihli Tanin'deki bayazsnda Hseyin Cahid {Yaln], Kmil Paa Kabinesi'nin kurulmasyla birlikte, 24 Temmuz'dan beri varolan hkmet bunalmnn nihayet sona erdiini yazyordu. Oxford'da grd renim dolaysyla liberal grlere yakn olduu varsaylan Kmil Paa ' bir nceki grevi olan Aydn Valilii ile de vlrken, bu durum Paa'nn adil bir hkmet oluturmasnclaki kararllna yeterli bir kant saylyordu. Bayazda Abdlhamid de anayasal rejimin gerekliliinin bilincinde olan Kmil Paa gibi birini Sadr- zam ve Cemaleddin Efendi gibi birini eyh-l slm olarak atamas nedeniyle vlyordu. Ayrca, Said Paa Kabinesi'ni grevlendirdii 1 Austos tarihli Hatt Hmayn'un aksine Abdlhamid'in Kmil Paa'y grevlendirdii Hatt- Hmayn'da, Kanun-u Esasi'nin 27. Maddesinde aka belirtildii gibi, Bahriye ve Harbiye Nzrla68 zellikle 8 Austos tarihli ikdam gazetesi Kmil Paa'y ok vmektendi ("KiTageblatt uhd Han-

arnil Pasha's Cabitet," The Times, 10 Austos 1 9 0 8 , s.5). 6 9 "Die Stimmung gegenber der neue Regierung," Berliner Ministy," The Times, 8 Austos 1908, s.5. 7 0 "Osmanl Terakki ve ttihad Cemiyeti'nin Dn Gazetelere Tebli Ettii Beyanname," Tanin, 2 6 Temmuz 1 3 2 4 / 8 Austos 1 9 0 8 , s.4; ve The New York Times, 8 Austos 1908, s.3. des-Zritm, 7 Austos 1 9 0 8 , Akam Basks, s.2; ve "Reception of the Ne w

rnm atanmasna karmamas takdire layk grlyordu. Yaln, Kanun-u Esasi'nin 27. Maddesini ihll eden ve Harbiye ve Bahriye Nazrlarm atama yetkisini Sultan'a veren 1 Austos Hatt- Hmayn'unu dzenleyenin Said Paa olduunu iddia ederek bu tutumu nedeniyle Paay eletiriyordu. Yaln, bayazsnda Kanun-u Esasi'nin ihlline kar direnen, Said Paa'nm yasad hareketini, Kmil Paa ve kabinesinin Kanun-u Esasi'de belirtildii biimde atanmasyla tersyz ederek, vatandalarn anayasal haklarn sonuna kadar savunanlar da kutluyordu.71 Halk ve ttihad ve Terakki Cemiyeti Kmil Paa Kabinesi'ne gveniyor grnyordu. Daha dorusu halk ve basn, Sultan kart olan Kmil Paa'mn Sadr- zamla atanmasyla, artk Abdlhamid'in mutlakiyeti isteklerinden pek korkmuyordu.72 Vossische Zeitung'a gre, Kmil Paa Kabinesi anayasann ruhuna uygun ekilde kurulmu ilk hkmetti ve ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin istekleri dorultusunda oluturulmutu.73 , Kmil Paa, 1895'te -Dou'da Ermeni katliamlar srerkenSadr- zamla atanmt. Ald sk nlemlerle kark durumu hemen rahatlatm, ama lke apndaki reform hareketlerine direnmesi nedeniyle bir ay iinde grevden alnmt. Daha sonra 1907'ye kadar yar srgnde ve Saray ha-

71 Hseyin Cahid [Yaln], "Yeni Heyet-i Vkel," Tanin, 2 5 Temmuz 1 3 2 4 / 7 Austos 1908, s . l . Ayrca bkz., "Reception of the New Ministry," The Times, 8 Austos 1908, s.5. 72 Sir G. Lowther'dan Sir Edward Grey'e, stanbul, 7 Austos 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " tary Papers, s.390. 7 3 "Trkei: Zum Systermvechsel," Vossische Zeitung, 7 Austos 1 9 0 8 , Sabah Basks, s.5. tralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri, Parliamen1909, 105, s.32 iinde; ve Hseyin Cahid Yaln, "Merutiyet Ha3 ( 2 5 Ekim 1 9 3 4 - 1 8 Nisan 1 9 3 5 ) ,

fiyeleriin yakn gzetiminde bulunaca Aydn Valilii grevi iin zmir'e gnderilmiti. 1907 ylnda, Sdr- zam Avlonyal Ferid Paa, Kmil Paa'y ngiliz hkmetiyle ibirlii yaparak Sultan'n Aydn Vilyeti'ndeki dorudan otoritesini ykmak ve Aydn Vilyeti'ni Msr gibi zerk bir blge yapmak istemekle sulad. 74 Kmil Paa ve Ferid Paa arasndaki dmanlk, Ferid Paa'nn Kmil Paa'y Aydn Valilii grevinden alp Midilli ya d Rodos adalarndan birinde srgn hayat yaamaya zorlad 1905 Martna kadar uzanyordu. 75 Bu frtnay kazasz atlatan Kmil Paa, bu kez Eyll 1906'da yine Ferid Paa tarafndan Aydn Vilyeti iindeki ekiyal bastramamakla suland. 76 11 Ocak 1907'de Valilikten ani bir kararla alman Kmil Paa, Hkmetten, derhal Rodos'a hareket etmek zere emir aldysa da, istanbul'a hemen ektii bir telgrafla, bu karan knad.77 Rodos'a varmadan bir suikaste kurban, gideceinden kukulanan Paa, Sultan Abdlhamid'den gvenlik iinde stanbul'da yaayabileceine ve herhangi bir resmi sfatla tarada grev almas iin zorlanmayacana dair sz alncaya kadar zmir'deki ngiliz Konsolosluu'na snd. 24 Temmuz'da anayasal dzenin ilnndan hemen nce, Makedonya'da meydana gelen devrimci gsteriler sonucunda Sadr- zam Ferid Paa'nn grevden azledilmesiyle Said Paa Kabinesi'nde Hbyet-i Vkela Memuriyeti grevi alan Kmil Paa, ne tr entrikalarn kurban olduunu Sultan
7 4 "The Young Turkisl Revolution," G. P Goocl ve H. Temperley (Der.), British Documetts on the Origins iinde. 75 Ferid Paa, 2 8 Mart 1 9 0 5 tarihli "Hususi Tezkire-i Maruza" (lbnlemin Mahmud Kemal tnal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, s . 1 3 8 3 iinde). 7 6 Ferid Paa, 1 6 Eyll 1 9 0 6 tarihli "Hususi Tezkire-i Maruza" (lbnlemin Mahmud Kemal nal, Osmanl Osmanl Devrinde Oevrinde Son Sadrazamlar, s-S.1385-j.386 iinde). 77 Kmil Paa'nn 12 Ocak 1 9 0 7 tarihli telgraf (lbnlemin Mahmud Kemal nal, Son Sadrazamlar, s s . 1 3 8 6 - 1 3 8 7 iinde). of the War, 1898-1914, 5: The Near East, s.274

Abdlhamid'e anlatma imknm daha sonra bulmutu. Said Paa Kabinesi'ndeki grevine balamasndan oniki gn sonra ~5 Austos'ta- kanun ve dzeni salayamayan Said Paa istifaya zorlannca yerine Kmil Paa getirilmiti.78 ttihad ve Terakki Cemiyeti, Devrimden hemen sonra -Austos'un ilk haftasnda- yabanc eliliklerin yardmlaryla yurtdna kamay baaran eski Ziraat, Maadin ve Orman Nazr Selim Melhame ve kinci Mabeynci zzet Paa gibi grevlerinden azledilen dier eski rejim paalarnn da -Mabeyn Baktibi Tahsin Paa, Mabeynci Ragb Paa, Bahriye Nazr Hasan Rami Paa, Dahiliye Nazr Memduh Paa ve ehremini Reid Paa gibi paalarn d a - ayn ekilde yurtdna kalarn nlemek iin eski rejimde grev alm nazrlarn ve Saray erknnn tutuklanmas konusunu gndeme getirdi.79 Sultan Abdlhamid'in en gzde paalarndan biri olan eski Ziraat, Maadin ve Ortrian Nazr Selim Melhame, italyan. Bykelilii'nin yardmyla, hakszlkla elde ettii btn servetini de yanma alarak 28 Temmuz'da bir italyan gemisine binmi ve stanbul'dan yurtdna kamt. 80 Beyrut'taki Marun bir sarrafn olu olan Selim Melhame, genken geldii stanbul'da birok devlet kuruluunun alt kademele7 8 "Tle Young Tukish Revolution," G. P. Gooch ve H. Temperley (Der.), British Documents on tle Origins of the War, 1 8 9 8 - 1 9 1 4 , 5: Tle Near East, s.274 Cnde. 79 Sir Gerard LowtherMan Sir Edward Grey'e, stanbul, 6 Austos 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement i\ Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1 9 0 9 , 105, s.32 iinde; ve "The Young Turkish Revolution," 5: The Near East, s.254 iinde. G. P Gooch ve H. Temperley (Der.), Britil Documents on the Origins of the Wa; 1898-1914, 8 0 Ahmed hsan Tokgz, Matbuat Hatralarm, 1888-1923, 2, s.41; "Die Wiederhestellung der trkisehen Verfassung," Vossische Zeitung, 2 9 Temmuz 1908, Akam Basks, s.2; "Die Wiederherstellung der trkisehen Verfassung," Vos- \ sisehe Zeitung, 31 Temmuz 1908, Akam Basks, s.2; ve "The Sultan and the

rinde almt. Akll, hrsl ve vicdansz olan Melhame, ykselmenin en emin yolunun Saray'dan getiini ok gemeden kefetmi ve kendini Saray hafiyeleri kadrosuna aldrmakta zaman kaybetmemiti. stn zeksyla, Ziraat, Maadin ve Orman Nazrl grevinde onbe yl kalm ve bu srede Trkiye'nin tm maden zenginliini neredeyse btnyle kendi kontrol altna almt. 'lkenin doal kaynaklarn korumak' bahanesiyle, lkenin maden zenginliklerinin gelimesini durdurmu, bu srada hatr saylr bir serveti kendisinin ve kendisiyle kar birlii iinde hareket eden az saydaki insann hesabna aktarmt. Yabanc irketlere tannmasna arac olduu ayrcalklardan ald komisyonlarn toplamnn otuz milyon Frank'tan fazla olduu sanlyordu.81 Saray'daki en etkili paalardan biri olan kinci Mabeynci zzet Paa, Devrim'den sonra, 30 Temmuz'd, Tarabya'daki Alman Bykelilii'nin Yazlk Ikmetgah'na giderek Alman Bykelilii'nin kendisinin gemiyle yurtdna kamasna yardm etmesini istemi, fakat bu istei Bykelilik makamlarnca reddedilmiti. Paa bunun zerine Fransz Bykelilii'ne de bavurmu, oradan da olumsuz sonu almca evine dnmt.82 1 Austos'ta ise beraberinde
New Movement," The Times,, 1 Austos 1908, s.7. Cemal Kutay, Trkiye (31 ve Hrriyet Mcadeleleri lstik-

Tarihi, 16, s.9409'da gn 2 9 Temmuz olarak ver-

mektedir. stanbul'daki, talyan cemaati 31 Temmuz'd toplanarak italyan Elilii'nin Melhame'nin kana yardm etmi olmasn protesto etti ("Die Wiederherstellung der trkischen Verfassun," Vossische 1908, Sabah Basks, s.2). / Zeitung, .31 Zeitung, 1 Austos

81 "Die Wiederherstellung der trkischen Verfassun," Vossische

Temmuz 1908, Akam Basks, s.2; ve Harry H. Lamb, "Ministes not havig Offices at the Porte" ("The Turkish Empire on the Eve of its Fail," G. E Goocl ve Harold Temperley (Der.), British Documents 1914, 5: The Near East, s.17 iinde). 82 Telgraf N o . 2 2 9 , Kiderlen'den Dileri Bakanh'na, Tarabya, 3 0 Temmuz 1 9 0 8 , R 1 4 1 6 7 , Verfassun und Parlament der Trkei, Klasr 1 (Temmuz 1 9 0 8 ) iinde; "Die VViederherstellung der trkischen Verfassun," Vossische on the Origins of the War, 1898-

Saray Baktibi Tahsin Paa tarafndan imzalanm ve resm grevde olduunu belirten - v e dolaysyla tutuklanp gemiden indirilmesini engelleyen- bir belgeyle ngiliz bayra tayan bir Msr gemisine binmi ve yannda milyonlarca Franlk nakit parayla Trkiye'den kamay baarmt.83 zzet Paa, eer kaamam olsayd hafiyelikten ve Hicaz Demiryolu inaat srasnda yapm olduu yolsuzluklardan hakknda muhakkak dava alacak ve kesinlikle hkm giyecekti.84 Olu Mehmed Ali Bey Washington'daki Trkiye temsilciliinde Eli olarak grev yapt iin nceleri Amerika'ya yerlemeyi planlayan zzet Paa, 4 Austos'ta enova'da bir hkmet ajan tarafndan yakalanmaktan kl pay kurtulunca, Paris zerinden Londra'ya geerek, oraya snmt. 85 Hkmet zzet Paa'ya kar

Zeitung, 1 Austos 1908, Sabah Basks, s . l ; 'The Sultan and the New Movement," Tle Times, 1 Austos 1 9 0 8 , s.7; ve Cemal Kutay, Trkiye Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, s.9410. istikll ve

83 Ahmed hsan Tokgz, Matbuat Hatralarm, 1888-1923, 2, ss.41-42; "Die Wiederherstellung der trkisehen Verfassung," Vossische Zeitung, 1 Austos 1908, Akam Basks, s.2; "Die Wiederherstellung der trkisehen Verfassung," Vossische Zeitung, 2 Austos 1908, Sabah Basks, s.2; "zzet Paschas Flucht," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 2 Austos 1 9 0 8 , Sabah Basks, s . l ; "The Palace Favourites," and "zzet Pasha on Board a British Ship," The Times, 3 Austos 1908, s.5; "Zu izzet Paschas Flucht," Berliner Tageblatt und HandelsZeitung, 3 Austos 1908, Akam Basks, s . l ; "Der Fail zzet Paschas," Berliner Tageblatt und Handeli-Zeitung, 4 Austos 1908, Sabah Basks, s.l. Ayrca bkz., Telgraf No.232, Kiderlen'den Dileri Bakanl'na, Tarabya, 2 Austos 1908 [Telgraf No.l33'e yant], R 14168, Verfassung und Parlament der Trkei, Klasr 2 (1-9 Austos 1 9 0 8 ) iinde, izzet Paa'nm Londra'ya vardktan sonra kayla ilgili olarak basna verdii deme iin, bkz., "izzet Pascha ber die trkisehe Revolution," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 22 Austos 1908, Akam Basks, ss. 1-2. 8 4 "izzet Paschas Flucht," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 4.Austos 1908, Akam Basks, s.2. * ' 8 5 "izzet Pascha in Amerika," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitutg, 12 Austos 1908, Sabah Basks, s.3; "izzet Pasha in London," The New York Times, 18 Austos 1908, s.5; "izzet Pasha is Foud," The New York Times, 22 Austos; 1908, s.4; ve "zzet Pascha ber die trkisehe Revolution," Berliner Tageblatt: md Handels-Zeitung, 22 Austos 1 9 0 8 , Akam Basks, ss. 1-2.

iddianame hazrlyor ve Adliye Nezareti de kendisine isnad edilen sularn Paa'nn iadesine neden olabileceini belirtiyordu. ddianamede Saray'da gizli cinayetler, halkn dolandrlmas, gmrk rvetilii ve dier sular yer alyordu. 86 zzet Paa, zimmetine geirdii yedibuuk milyon Amerikan Dolarn Amerika'da iletmesiyle tannyordu87 Eski rejimde grevi Ser Hafiye olan Ziya Paa da Devrim'den hemen sonra Trkiye'den kan ve ngiltere'ye snmt. Paa, Avrupa basnna verdii demelere gre, nazrlarn, yksek rtbeli zabitlerin, hkmet memurlarnn ve ou nemli ailelerden yzyetmi Trk'n ldrlmesinden sorumluydu. Bu insanlarn hepsi Ziya Paa'nn grevde bulunduu srada ortadan kaybolmulard. Sultan Abdlhamid tarafndan kamas iin uyarlan Paa sn olarak da stanbul'dan kaarken, klk deitirmesine ramen kendisini tanyan ve gemiye binmesine engel olmaya alan birisini vuracak ldrmt.88 5 Austos tarihli Tanin, eski Bahriye Nazr Hasan Rami Paa, eski Dahiliye Nazr Memduh Paa, on yldr Sultan'n Bakatibliini yapan Tahsin Paa, Abdlhamid'in Pan-lslmc danmam ve daha ok 1895 ve 1896 Ermeni katliamlarn kkrtmasyla bilinen eyh Abu-1 Hda ve stanbul'un eski ehremini Reid Paa'nn kamak iin frsat kolladklarn ve bu kimselerin kamalann engellemek amacyla haklarnda tutuklama karar verildiitlyazyor-

' 8 6 "izzet Pasla in London," The New York Times, 18 Austos 1 9 0 8 , 8 7 "Secretly Mrdered 170 for the Sultan: Zsa Bey, Ex-Head of Turl lice, Explams Methods of Camarilla," The New York Times, s.3. 8 8 "Secretly Mrdered 1 7 0 for the Sultan: Zia Bey, Ex-Head of Turkish'Secret Polie, Explains Methods of Camarilla," The New York Times, 26-ustos 1908, s.3. 26

du. 89 Ayn gn, Tahsin Paa ve Abu-1 Hda dndaki, bu ve benzeri dzenbaz, monarist nazrlar ve st dzey brokratlar tutuklanyor ve Zabtiye Nezareti'ne gnderiliyorlard. Eski Bahriye Nazr Hasan Rami Paa ise rhtmda vapura binip kamak zereyken zabta ve etrafta bulunan, halk tarafndan yakalanarak Zabtiye Nezareti'ne teslim, edilmiti: O gn, Nezaretin nnde toplanm kalabalk, tutuklananlar aleyhinde saatlerce gsteri yapt.90 Halkn aleyhdeki gsterileri 5 Austos gecesinde Bakatib Tahsin Paa ve Tophane-i mire Miri Zeki Paa'nn konaklarnn nnde de srdrlyordu. Daha sonra gsteri yapan topluluun ele balar, paalar tutuklayp, Zabtiye Nezareti'ne gtryor ve orada 6 Austos sabah gsteri sonunda alkonulmaktansa, kendi iradesiyle Nezaret'e. teslim olan Abu-1 Huda ile karlayorlard.91

8 9 Tann, 2 3 Temreniz 1324/5 Austos 1 9 0 8 , s.4; "Trkei: Zum Systemwechsel," Vossische Zeitung, 5 Austos 1908, Akam Basks, s.3; "Tevkifler," Tann, 2 4 Temmuz 1 3 2 4 / 6 Austos 1908, 5.3; "Verschrlung der Lage in Konstantinopel: Verhaftungen der gestrzten Wrdentrger," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 6 Austos 1908, Akam Basks, s.2; "Trkei; Zum Syste.mwechsel," Vossische Zeitung, 6 Austos 1 9 0 8 , Akam Basks, s.2; ve Sir Gerard Lowther'dan Sir EcUvard Grey'e, tstanbul, 6 Austos 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary pers, 1909, 105, s.32 iinde. 9 0 Tanin, 2 3 Temmuz 1324/5 Austos 1 9 0 8 , s.4; "Atrests of Offieials," Tle Times, 6 Austos 1908, s.3; "Absetzung des Grosswesirs Said Pascha," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 6 Austos 1 9 0 8 , Sabah Basks, s.3; "Trkei: Zum Systemwechsei," Vossische Zeitung; 6 Austos 1908, Sabah Basks, s.5; Cemal Kutay, Paalar Kavgas, s.28; ve Sir Gerard Lowther'dan Sir Edvvard Grey'e, Papers, 1909, 105, s . 5 2 iinde. AyTarabya, 11 Austos 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary rca bkz., Hseyin Cahid Yaln, "Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareletleri, 3 (25 Ekim 1934-18 Nisat 1 9 3 5 ) , s.391.. 91 Sir Gerard l.owther'dan Sir Edw,ard Grey'e, stanbul, 6 Austos 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Pariamentary Papers, 1909, 105, s.32 iinde; "More Arrests of Palace Offieials," Tle Times, 7 Austos 1908, s.5; ve "Trkei: Zum Systemwechscl," Vossische , Zeitung, 8 Austos 1908, Sabah Basks, .4. Pa-

Tutuklananlar arasnda byk servet sahibi ve adlar ktye km iki mabeynci Mehmed Ragb Paa ve Faik Bey de bulunuyordu. Mehmed Ragb Paa Mekteb-i Mlkiye'den 1879 ylnda pekiyi derece ile mezun olduktan sonra Mabeyn ktipliine atanmt. Abdlhamid ynetiminin ilk, yllarnda Midhat Paa'nn yarglanmasnda da grev almt.92 Tm dikkatini Saray'dan kaynaklanan nfuzunu kulland ticar ve snai giriimler yoluyla servet sahibi olmaya vermi olan Ragb Paa, o zamana kadarki mbeynciler arasnda en becerikli ve baarlsyd. Saray'da sz en ok geenlerden biriydi. Sadr- zamlarm, vezirlerin ve yksek dzeydeki devlet grevlilerinin atanmalarnda etkin rol oynamakla tannmt. Grevinin dnda ticaret ve madencilik ileriyle de uraarak byk servet sahibi olmutu. Kendisine ait olan bir rak fabrikasndan baka imparatorluun eitli kentlerinde ve istanbul'da birok han vard. Paa'nn, istanbul'daki ingiliz topluluu ile de yakn ticari ilikileri bulunmaktayd.?3 Ragb Paa ancak etin bir direniten sonra tutuklanabildi. Kkne barikat kurmu ve st
92 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, istanbul, 6 Austos 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " amentary Papers, 1909, 105, s.32 iinde; Ali ankaya, Yeni Mlkiye Mlkiyeliler, ParliTarihi ve

3, s.75; "Trkei: Zum Systemwechsel," Vossische Zeitug, 6 AusKavgas, s.28; ve Sir Gerard Lowther'da Sir Edward Papers, 1909, 105, s. 52 iin-

tos 1908, Aksam Basks, s.2; "Turkey," The Ttmes, 10 Austos 1 9 0 8 , s.5; Cemal Kutay, U Paalar Grey'e, Tarabya, 11 Austos 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary kir Hareketleri, de. Ayrca bkz., Hseyin Cahid Yaln, "Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fi3 ( 2 5 Ekini 1 9 3 4 - 1 8 Nisan 1 9 3 5 ) , s . 3 9 1 ; ve Cemal Kutay, TrTarihi, 16, s.9413. kiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri

9 3 Harry H. Lamb, "Officials of the Palace" ("The Turkish Empire on the Eve of its Fail," G. R Gooch ve Harold Temperley (Der.), Gritisf Documets on the Origins of the War, 1898-1914, 5: The Near East, s.9 iinde); "Sarcazade MehSzlk ve Ansiklopedisi, 16, med Rgb Paa," Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler; 3, ss. 75-76; ve "Ragb Paa Eribozlu, Sarca," Byk Larousse s.9685. Ragb Paa'nn her de Beyolu'nda, Cadde-i Kebir'de bulunun pasajlar ve i hanlar mparatorluun yayld ktalarn adn tamaktayd: Af-.

kattaki pencerelerin birinden polis zerine ate amt. 94 Tutuklanan dier mabeynci Faik Bey mtevazi ve Ragb Paa'ya gre daha az 'becerikliydi.' Yine de, hem ngiliz tccarlaryla hatr saylr i ilikileri vard, hem de Trkiye'de sanayi yatrmlarna sahipti.95 Bahriye Nezareti'nde yksek rtbeli bir subay olan Ahmed Paa da, Devrim'den sonra emrindeki silahl kiileri Kapalar'da kargaa kartmaya azmettirmekten ve arda kan olaylar srasnda iki kiinin yaralanmasndan sorumlu tutularak tutuklanmt. arda olay yaratma teebbs baarszlkla sonulanmt; halk hemen polisi arm, yakalananlar da Ahmed Paa'dan emir aldklarn itiraf edip onu ele vermilerdi. 96 Eski Harbiye Nazr Serasker Mehmed Rza Paa, Vaniky'deki yalsnda tutuklanm ve 6 Austos'ta Harbiye Nezareti'ne gtrlmt. 97 Selim Melhamenin kardei Necib Melhame trenle yurtdna kamak zereyken zerinde nakit olarak altmi bin Altn Lira ve birok gizli evrakla Edirne'de snrdaki Mustafa Paa Istasyonu'nda yakalanarak 31 Temmuz'da stanbul'a getirilmiti.98 O tarihten beri de ev hapsinde tuturika,' 'Anadolu' ve 'Rumeli.' Bu pasaj ve i hanlar bugn hl Beyolu'nda, stikll Caddesi'nde asllarna uygun olaraktm ihtiamlanylaayakta durmaktadr (Pelin Aykut, "Afrika Pasaj," ve Pelin Aykut, "Anadolu Pasaj," Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, 1, s.89 ve 2 5 6 ; ve Banu Kutun, "Rumeli Han," Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, 6, s.355). 9 4 "Turkish Officers Arrested," The New York Times, 8 Austos 1 9 0 8 , s.3. 9 5 Harry H. Lamb, "Offieials of the Palace" ("The Turkish Empire on the Eve of its Fail," G. E Gooch ve Harold Temperley (Der.), British Origins of the War, 1898-1914, Trkiye istikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, s.9413. 9 6 "Arrests of Offieials," The Times, 6 Austos 1 9 0 8 , s.3. 97 Cemal Kutay, Paalar Kavgas, p.29; "Verschrlung der Lage in Konstantinopel: Verhaftungen der gestrzten Wrdentrger," Berliner Handels-Zeitung, 6.Austos 1908, Akam Basks, s.2. 31 Tageblatt und Documents on the 5: The Near East, s.9 iinde); ve Cemal Kutay,

9 8 "Die Wiederherstellung der trkisehen Verfassung," Vossische Zeitung,

Temmuz 1 9 0 8 , Akam Basks, s.2; ve "Das neue trkisehe Kabinett," Berliner

luyordu." Eski rejimdeki resm grevi yalnzca Nafia Nezareti Mstearl olan Necib Melhame, daha ok Saray hafiyelerin gayr- resm bakan ve Sultan'n zel siyasal danman olarak biliniyordu, iadam olarak bulunduu Tunus'ta saysz defa yarg nne karlm, kez fiil tecavzle sulanm ve ticarete hile kartrmak suundan hapse dmekten zorlukla kurtulmutu. Tunus'u terketmeye mecbur braklan Necib Melhame, Temmuz 1897'de istanbul'a, kardei Selim Melhame'nin yanna gelmi ve Sultan Abdlhamid'le grerek. Fransa'daki Jn Trk direniiyle baa kmakta kendisinin Bykeli Sali'h Mnir [Esenbel] Paa'dan daha baarl olaca ynnde Sultan' ikna etmi ve kendisinin Paris'e Maslahatgzar olarak atanmasn salamt, Ama Fransz makamlar Salih Mnir [Esenbel] Paa'nn geici olarak Fransa dna kt bir anda, atanmasnn zerinden daha henz bir yl bile gemeden Necib Melhame'yi persona non grata -istenmeyen kii- iln ederek smrdma kartm ve Necib Melhame Saray tarafndan Sofya'ya Komiser olarak atanmt. Davranlar orada da pek ho karlanmayan Necib Melhame Bulgar Hkmeti tarafndan da persona non grata -istenmeyen kii- iln edilmi ve 1902 yl Ocak aynda Bulgaristan' terk etmeye zorlanmt. 100 7 Austos tarihli Tanin, Necib Melhame'nin Bulgaristan'da bulunduu sre iinde stanbul'daki Bulgar Kilisesi'nin almas iin Baktib Tahsin

Tageblatt und Handels-Zeitung, 99

3 Austos 1908, Akam Basks, s . l .

"The Palace Favourites," The Times, 3 Austos 1 9 0 8 , s.5. Ehpire on the Eve of its Fail," G. P. Gooch ve Harold Temperley (Der.), British Documents on the Origins of the Var, 1898-1914, 5: The Near East, ss.1718 iinde). Ayrca bkz., "Dira Kelekyan'n Necib Melhame Paa'dan da Sz Aan bir Jurnali," Paris, 19 Haziran 1 3 1 4 [2 Temmuz 1 8 9 8 i , Turgut eviker . (Der ), bret Albm, 1908, ss. 1 3 9 - 1 4 0 iinde.

100 Harry H. Lanb, "Ministers not having ffices at the Porte" ("The Turkisl

Paa ve zzet Paa ile birlikte rvet alm olduunu, Arif Paa'nm Edirne Valilii'nde bulunduu srada bir Bulgar komitesinden alnan krk bin Fransz Frangndan yine Tahsin ve izzet Paalarla birlikte usulsz olarak kendisine hisse kartm olduunu, her yl Bulgaristan'n Mslman halkndan kii bana toplanan ikier-er Frank tutarndaki paralar,zimmetine geirdiini iddia ediyor, Bulgaristan Komiserlii'nde bulunduu srada yapt ktlklerin ayrntlarnn yaknda resmen aklanacan bildiriyor ve kardei Selim Melhame gibi kamadan tutuklanmasn istiyordu.101 Tutuklamalar sryordu. 7 Austos tarihli Tann, "tarada bulunan mevkufin-i siyasiye-yi askeriyeden i banda olanlarn olduklar yerlerde kalmalar, akta olanlarn da Dersaadet'e gelmeleri iin telgrafla emir verilmi" olduunu bildiriyordu.102 Mektib-i Askeriye Mfettii smail Paa ile Saray yaverlerinden ismail Mahir Paa 9 Austos tarihinde istanbul'da tutukland.103 Tutuklanan nazrlarn kklerinde yksek miktarda para, kymetli evrak ve ziynet eyas bulunuyordu. rnein, eski Bahriye Nazn Hasan Rami Paa'nm kknde, Paa'nm kasasndan deiik kimseler adna Credit Lynnais, Osmanl Bankas ve Midilli Bankas tarafndan dzenlenmi ikiyz bin Liralk oniki adet ek, bin ksur nakit al tn Lira, eitli irketlere ait hisse senetleri, gayrimenkul tapular ve yetmi bin Lira deerinde mcevherat kmt. Kasada bulunanlarn. toplam deeri drt milyon Frank'tan fazlayd. Paa, yalnzca bir buuk yl grevde kalmt. Kasadan kan Servet,!

101* "Hrsz etesi," Tanin, 2 5 Temmuz 1 3 2 4 / 7 Austos 1908, s.3. 102 "Mevkufin-i Siyasiye-i Askeriye," Tanin, 2 5 T e m m u z / 1 3 2 4 / 7 Agusts 1908, s.4. i 03 Cemal Kutay, c Paalar riyet Mcadeleleri 1909), s.63. Tarihi, Kavgas,"5:30,; Cemal Kutay, Trkiye \ stikll ve Hr16, s.9414; ve\Resimli Kitah, 1 (Eyll 19T)8-Mart

zimmete geirilmi ve haksz yere elde edilmi saylarak, Zabtiye Nezareti tarafndan haczedildi.104 Bu arada Tanin, 9 Austos'ta eski rejimin kokumu paalarna yasad yollardan, Sultan'n 'hediyesi' olarak 'satlan' -verilen- tm gayrmenkullerin listesini yaynlamaya balad. Devrim sonras grevden azledilen Tophane-i mire Miri Zeki Paa, yalnzca stanbul'da toplam olarak yirmiyedi bin Lira deerinde gsterilen ok sayda apartman, konak, dkkan, han, maazann ve arsann mlkiyetini ele geirmekle kalmam, ayn zamanda biri Bursa'da -onalt bin Lira 'deerinde'- dieriyse Aydm'da -yirmibe bin Lira 'deerinde'- iki iftliin de sahibi olmutu. Zeki Paa'nn yolsuzlukla elde ettii mlk kat zerinde yetmi bin Lira'dan fazlayd.105 Oysa bu gayrmenkullerin piyasa deeri kat zerinde gsterilenin ok stndeydi: Gayrmenkullere biilen gerek deer yzelli bin Lira'yd. Zeki Paa'nn bu mallar Hazine'den 'satn almak' iin demi olduu para ise yalnzca drt bin yz krk Lira idi! 106 Bakatib Tahsin Paa da yolsuzlukla drt bin Lira'ya elde ettii gayrmenkullerin yansra, fiyat bildirilmeyen bir hamama da sahipti.107 Saray'n gzdesi ok sayda paa -eski istanbul . | . ,
104 "Verschrlung der Lage in Konstantinopel: Verhaftunge der gestrzten Wrdentrger," BerVmcr Tageblatt dels-Zeitung, und Handels-Zeitung, 6 Austos 1908, Akund Haam Basks, s.2; "Unter dem Kabinett Kiamil," Berliner Tageblatt

7 Austos 1908, Akam Basks, s.2; "Trkei: Zum Systemwech-

sel," Vossische Zeitung, 7 Austos 1908, .Sabah Basks, s.5; Tanin, 2 5 Temmuz 1 3 2 4 / 7 Austos 1908, s.4; "Rami Paa," Tanin, 26 Temmuz 1 3 2 4 / 8 Austos 1908, s.3; ve Sir Gerard Lowther'dari Sir Hdward Grey'e, Tarabya, 1 1 Austos 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1909, 105, s.53 iinde. 105 "Eski Yamalar," Tann, 27 Temmuz 1 3 2 4 / 9 Austos 1 9 0 8 , s.3; "Zeki Paa'ya Verilenler," Tanin, 2 8 Temmuz 1 3 2 4 / 1 0 Austos 1 9 0 8 , s.3; ve "Zeki Paa," Tanin, 2 9 Temmuz 1 3 2 4 / 1 1 Austos 1908, s.3. 106 "Zeki Paa," Tanin, 29 t e m m u z 1 3 2 4 / 1 1 Austos 1 9 0 8 , s.3. 107 "Eski Yamalar," Tanin, 2 7 Temmuz 1 3 2 4 / 9 Austos 1 9 0 8 , s.3.

ehremini Reid Paa ve eski Merkez Kumandan aadeddi Paa da dahil olmak zere- benzeri yollardan servet sahibi olmutu. 108 Paalar, daha nce yolsuzlukla elde ettiklerinin bir blmn geri deyerek, zgrlklerini satn almay denediler. Zeki Paa, ttihad ve Terakki Cemiyeti tarafndan imzalanacak ve hakknda kanuni hibir ilem yaplmayacan taah-. ht eden bir belge karlnda be bin Lira deyeceini belirtmiti. art tartmaya bile gerek grlmeden reddedildi. Tanin, "Paa anlamyor; fakat bugn rzasyla vermedii paralar yarn Mahkeme kararyla iade edeceini galiba unutuyor," diyordu. 109 Daha sonra, yolsuzlukla elde ettii tm mlkn geri vermeye raz oldu ve yaplan yasal dzenlemelerle gayrmenkuller 11 Austos'ta Hazine-i Evkaf'a geri dnd. 110 12 Austos tarihli Tanin, eski Harbiye Nazr Serasker Mehmed Rza Paa'nm yz bin Liralk bir Osmanl. Bankas eki imzalamaya raz olduunu, bylece yolsuzlukla elde ettii maln olduka byk bir blmnn Maliye Hazinesi'ne geri dndn yazyordu.111 Paa bu ekle beraber yine yz bin Lira deerindeki gaynmenkuln stanbul ehremaneti'ne geri verdi. Tutuklu bulunan Mehmed Rza Paa, yolsuzlukla ve yasalar ihlalle ele\geirdii ve bu

1 0 8 "Eski Yamalar," 2 7 Temmuz 1 3 2 4 / 9 Austos 1 9 0 8 , s.3; "ehremin Sab , . Reid Paa," Tanin, 27 Temmuz 1 3 2 4 / 9 Austos, T908, s.4; "Eski Yamalar!," Tanin, 2 8 Temmuz 1 3 2 4 / 1 0 Austos 1908, ss.'2-3; ve "Eski Yamalar," Tanin, 29 Temmuz 1 3 2 4 / 1 1 Austos 1908, s.3. 109 "Zeki Paa Anlatyor," Tanin, 2 8 Temmuz 1 3 2 4 / 1 0 Austos 1 9 0 8 , s.3. 110 "Zeki Paa," Tanin, 2 9 Temmuz 1 3 2 4 / 1 1 Austos 1 9 0 8 , s.3; "Trkei," Vossische Zeitung, 11 Austos 1 9 0 8 , Akam Basks, s.3; "Zeki Paa'nn Emlki," Tanin, 3 0 Temmuz 1 3 2 4 / 1 2 Austos 1908, s.3; "Restitution by Ex-Ministers," The Times, 1 4 Austos 1 9 0 8 , s.5; "Money Restored to the Treasury," The Times, 18 Austos 1 9 0 8 , s.3; ve "Trkei: Zum Systemwechsel," Vossische Zeitung, 18 Austos 1908, Sabah Basks, s.5. 111 "Trkei," Vossische Zeitung, 11 Austos 1 9 0 8 , Akam Basks, s.3; ve Tanin, 30 Temmuz 1 3 2 4 / 1 2 Austos 1908, s.4.

uurda yarglanmaktan klpay kurtulduu mallarn yasal teslim etme ileri bittikten sonra 13 Austos'ta serbest brakld. 112 15 Austos'ta Ragb Paa'nn dava vekili Servet-i Fnun yneticilerine bavurarak, mvekkili ve dierleri hakkndaki basn kampanyasnn kesilmesi iin olduka byk miktarda rvet teklif etti. Tabii bu derhal reddedildi ve 16 Austos tarihli Servet-i Fnun'da irkin teklif kamuoyuna akland.113 22 Austos'ta eski Bahriye Nazr Hasan Rami Paa, Hazine'ye yz bin Lira geri dedi. 114 Rami Paa hakknda alan soruturma, Paa'nn, eski rejimdeki suistimalleri bilen kiileri bile artacak miktarlarda, kamu fonlarn kendi hesabna geirdiine ve sanlandan daha ok yolsuzluk yapm olduuna phe brakmyordu.115 Yolsuzlukla edinilmi mallarm Hazine'ye geri verilmesi ilemi bittikten sonra, Zabtiye Nezareti'nde tutuklu bulunan eski rejimin nde gelen temsilcileri srekli Bykada'da ikmet etmeleri artyla 4 Eyll'de serbest brakldlar.116 Devrim'den sonra Hariciye Nezareti bnyesinde de bir temizlik operasyonu balatld. Hariciye Nazr, 10 Austos'ta verdii demete Avrupa gazetelerine eskiden beri yaplagel-

112 "Rza Paa," Tanin, 31 Temmuz 1 3 2 4 / 1 3 Austos 1 9 0 8 , s.3; "Restitutio by Ex-Ministers," The Times, 14 Austos 1 9 0 8 , s.5; Cemal Kutay, Paalar Kavgas, s.32; ve Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, s.9415. 113 Servet-i Fnun, 3 Austos 1 3 2 4 / 1 6 Austos 1 9 0 8 (Ahmed hsan Tokgz, Matbuat Hatralarm, 1888-1923, 2, s.47). 114 "The New Era in Turkey," The Times, 2 4 Austos 1 9 0 8 , s.3; "Demission Akil Paschas," Berner Tageblatt mal Kutay, Paalar Hrriyet Mcadeleleri und Handels-Zeitmg, 2 4 Austos 1908, s.3; Cestikll ve Kavgas, ss.33-34; ve Cemal Kutay, Trkiye

Tarihi, 16, p.9416.

1 1 5 T h e New Era in Turkey," The Times, 2 4 Austos 1908, s.3. 116 Cemal Kutay, Paalar Kavgas,s.35; "Trkei," Vossische Zeitung, 5 Eylb 1908, Akam Basks, s.3; ve "Turkey," lle Times, 5 Eyll 1 9 0 8 , s.5.

mekte olan para yardmlarna ve elilikler emrine gnderi-, len rtl deneklere son verildiini aklad.117 Daha n-' ce, 6 Austos'ta, Trkiye'nin yabanc lkelerdeki Eli, Maslahatgzar ve dier yksek dzey diplomatlarnn grevden alndklar emri km ve karar hemen uygulamaya konmutu. 118 Grevden alman diplomatlardan Paris Bykelisi Salih Mnir [Esenbel] Paa, Sultan Abdlhamid'in en sadk memurlarndan biriydi. Avrupa'da J n Trkler'in balatt mutlakiyeti rejim kart faaliyetler ciddi bir boyut kazandnda, Sultan Abdlhamid tamamen gvenebilecei bir kii aram ve Ticaret ve Nafia Nazr Mahmud Celaleddin Paa'nm olu, Hariciye Nezareti Mektupusu -bugnk deyimiyle, 'Genel Sekreter' ya da 'Mstear'- Salih Mnir [Esenbel] Paa'y Paris'e Bykeli olarak atamt, 119 Salih Mnir [Esenbel] Paa, greve atand 1896 ylndan itibaren on yldan fazla bir sre Abdlhamid'e byk bir sadakatle hizmet etmi, Fransa ve ayrca resmen kendisine bal Belika ve svire gibi evre lkelerdeki tm anti-monarist faaliyetleri ok sk bir ekilde takip etmiti. Paa, birok ttihadc devrimcinin yalnzca Fransa'dan deil, accredite olduu svire ve Belika gibi lkelerden de kartlmalarnda nemli rol oynamt.120 Paris'teki ttihad ve Terakki Cemi-

117 The Washington

Post, 11 Austos 1908, s.2.

118 "Recall Turkish Ministers," The New York Times, 11 Austos 1 9 0 8 , s.l; ve Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 11 Austos 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Pariiamentary Papers, 1909, 105, ss.52-53 iinde. Ayrca bkz., "The Young Turkish Revolution," G. P Gooch ve H. Temperley (Der.), British Documents on the Origins of the War, 1898-1914, 5: The Near East, s . 2 5 4 iinde. 119 Aziz Esenbel, "Kardeinin Kalemiyle: Paris Sefiri Salih Mnir Paa," ss.639640. 120 Ahmed Bedevi Kuran, Osmanl Mcadele, imparatorluunda nklap Hareketleri ve Milli ss.161-172; 2 7 5 - 2 7 6 ; ve 3 4 7 - 3 5 2 .

yeti ileri gelenleri Paris ve Brksel'de srgnde yaayan vatandalar adna, Salih Mnir [Esenbel] Paa'nn yalnzca inanm bir monarist olmasndan deil, ayn zamanda Elilik fonlarn kendi lks ve harcamalar iin kullanm olmasndan dolay acilen grevden alnmasn isteyen bir telgraf 5 Austos'ta stanbul'a ektiler. Telgrafta Paa'nn yerine Paris'e "namuslu, an ve haysiyet ve menafi-i Hkmet-i Seniye-yi muhafazaya muktedir bir Sefir" tayin edilmesi isteniyordu.121 Paa, 6 Austos'ta grevden alnd ve hemen istanbul'a dnmesi istendi,122 Ancak Paa, shhi nedenlerle Avrupa'da kaplca tedavisi greceini bahane ederek stanbul'a dnme isteksizliini Fransz basnna aklad. Salih Mnir [Esenbel] Paa'nn 10 Austos'ta Paris'te yaynlanan Le Matn- gazetesine verdii deme ok ibret vericiydi: imdiye kadar en azimli savunucusu olduu eski rejimi ve bu rejimin temsil ettii hereyi, artk zaman deimi olduu ve mutlakiyeti rejim bir devrimle kesin olarak yklm bulunduu iin, en ar szlerle ktlyordu! Avrupa ve Amerikan basn bunu Salih Mnir [Esenbel] Paa'nn kendi cann kurtarmak iin Devrim'le uzlamak zorunda hissetmesine kant olarak deerlendirdi. Le Matn muhabiriyle yapt konumada, Paa, eski rejimin devamnn mmkn olmadn sylemiti. Paa'nn ifadesine gre, ekonomi dar boazdayd; memurlar yetersiz ve beceriksizdi; yasalar uygulanmyordu; ordu iyi donatlmamt; ve hereyden.nemlisi, Hkmet ynetiminde entrika ve yolsuzluk egemendi. stelik lkenin doal kaynaklarnn kul-

121 Selanik'te kan 6 veya. 7 Austos 1908 tarihli ttihad ve Terakki nakleden, Tanin, 27 Temmuz 1 3 2 4 / 9 Austos 1908, s.4. 122 "Unter dem Kabinett Kiamil," Berliner Tageblatt

gazetesinden

und Handels-Zeitung, 7 Vossische

Austos 1908, Akam Basks, s.2; "Trkei: Zum Systemwechsel," sel," Vossische Zeitung, 10 Austos 1908, Akam Basks, s.9.

Zeitung, 8 Austos 1908, Sabah Basks, s.4; ve "Trkei: Zurt Systemwech-

lanm ve geliimi ile ilgili hibir cidd giriimde bulunulmamt. Devrimci komitelerin kurulmasn engellemek bahanesiyle zel giriimin gelimesine izin Verilmemiti.123 alin: Mnir [Esenbel] Paa, ttihadc liderlerin gvenini kazanmak amacyla henz stanbul'a dnmek zere Paris'ten ayrlmam olan Ahmed Rza Bey'i Eyll aynda ziyaret etmi, ayrca Servet-i Fnun bayazar Ahmed hsan [Tokgz] ile de devrimci davann karsnda almadn belirttii bir rportaj yapmt. 124 Yllar sonra, gemite olanlar unutturmak iin kardei Aziz Esenbel de bu dayanaksz iddialar tekrarlayacak ve aabeyinin Paris'te Bykeli iken devrimcileri takip ettirmediini, onlar Fransa, Belika ve svire makamlarna ihbar etmediini, tam tersine onlara elinden gelen destei saladn ve hatta Ittihadclara 'yataklk' yaptn iddia edecekti! 125 Paris Bykelilii grevinin Hariciye Nezareti Mstear Naum Paa'ya teklif edilecei sanlyordu. 126 Nitekim, 12 Austos'ta, grevden azledilen Salih Mnir [Esenbel] Paa'nm yerine Paris Bykelilii'ne Devrim'den sonraki Saicl Paa Kabinesi'ne ksa bir sre iin Nafia Nazr olarak girmi olan Naum Paa'nm atanaca haberi doruland. Hariciye Nezareti'nde eitli grevlerde bulunduktan sonra, 1892'de 'Vezir' rtbesiyle Cebel-i Lbnan Mutasarrflna atanm, be yllk iki dnem boyunca Beyrut'ta grev yaptktan sonra Hariciye Nezareti Mstearlna getirilmi
123 "Der Vertrauen der Mchte," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 10

Austos 9 0 8 , Akam Basks, s.2; "The Recall of Mnir Pasha," The Times, 11 Austos 1908, s.5; ve "Diplomat Praises New Regime," Tle Washington Post, 11 Austos 1908, s.2. 124 Ahmed hsan Tokgz, Matbuat Hatralarm, 1888-1923, 2, ss.60-61,

125 Aziz Esenbel, "Kardeinin Kalemiyle: Paris Sefiri Salih Mnir Paa," ss.64.l642. 126 Tanin, 29 Temmuz 1 3 2 4 / 1 1 Austos 1908, s.4; ve "Abdul Hamid aid the Committee," The Times, 12 Austos 1908, s.5.

olan Naurn Paa'nn doruluu ve salam karakterli oluu dolaysyla sayg grd belirtiliyordu.127 Washington Elisi Mehmed Ali Bey, Devrim'den hemen sonra Saray ve stanbul'daki ngiliz Elilii'nin yardmyla ngiltere'ye kamay baaran zzet Paa'nn oluydu. Mehmed Ali Bey'in grevden alnmas 7 Austos tarihinde gndeme geldi.128 Bu, Washington'daki diplomatik-evrelerde zaten gnlerdir beklenmekteydi. Mehmed Ali Bey'in Amerikan giriimcilerinin stanbul'da bir telefon santrali kurmas iinde kendilerine yardmc olmas karlnda komisyon alm olduu Washington'daki sylentiler arasndayd. 129 Mehmed Ali Bey 11 Austos'ta Elilik'teki grevinden azledildi. Eski rejime sk skya ballyla tannd iin grevden alnmas Washington'daki diplomatik evrelerce yadrganmad. Yerine yeni Eli atanana kadar New York Konsolosu Mnci Bey Maslahatgzar olarak Washington'da grevlendirildi.130 Mnci Bey, bir an nce Washington'a gitmesi ve Elilikdeki grevine balamas

127 "Tle Paris Embassy" The Times, 13 Austos 1 9 0 8 , s.3; "Trkei: Zum Systeruveclsel," Vossische Zeitung, 13 Austos 1908, Sabah Basks, s.5; "Osasche Streitfragen," Berlincr Tageblatt und Handels-Zeitung, 1 3 Austos Zeitung, La7 8 8 1908, Sabah Basks, s.2; "Trkei: Zu Systemwechsel," Vossische rousse Szlk ve Ansiklopedisi, 14, s.8558. und Handels-Zeitung,

14 Austos 1908, Akam Basks, S.3. Ayrca, bkz., "Naum Paa," Byk 1 2 8 "Unter de Kabinett Kiamil," Berliner Tageblatt Austos 1908, Akam Basks, s.2. 129 "Die Absetzung Mehemed Alis," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, Austos 1908, Sabah Basks, s.2. 130 "Die Absetzung Mehemed Alis," Berlfner Tageblatt ud Handels-Zeitung,

Austos 1908, Sabah Basks, s.2; Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 11 Austos 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1909, 105, ss.52-53 iinde; "Mehmed Ali Retied: Recall ol Turkish Minister to United States Assured," The Washington Post, 11 Austos 1908, s.2; ve."Recall Turkish Ministcrs," The New York Times, 11 Austos 1908, s.l. Ayrca u bayazya bkz., "The Recall of the Turkish Minister," The New York Times, 13 Austos 1908, s.6.

iin Hariciye Nezareti'nden emir ald.131 Mehmed Ali Bey makamn brakmamakta direndiyse de, Mnci Bey sonunda Elilii kendi kontrol altna ald."132 Mnci Bey, New York'taki Trkleri Mehmed Ali Bey'e kar kkrtm ateli bir Ittihadcyd.133 Mehmed Ali Bey, New York, Boston ve Philadelphia'da bulunan Ittihad ve Terakki Cemiyeti taraftarlar tarafndan yazlm tehdit mektuplar alarak panie kapld ve ngiltere'ye gitmek ^ere, 19 Austos gecesi Amerika'y ter ketti.134 Hkmet 15 Austos'ta, Bkre Elisi Hseyin Kzm Bey'i Mehmed Ali Bey yerine Washington Elisi olarak atadn Amerika Birleik Devletleri Dileri Bakanl'na bildirdi.135 Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin nde gelen yelerinden olan Hseyin Kzm Bey'in Washington Elilii'ne atanmas, The New York Times gazetesi tarafndan Sultan Abdlhamid ve Kmil Paa Kabinesi'nin ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne ho grnme abasnn bir sonucu olarak yorumlanyordu.136

131 "Turkish Minister Adnits RecalI," The New York Times, 12 Austos 1908, s.4; "Mundji Bey m Charge," The Washington Post, 12 Austos 1908, s . l ; ve "The Turkish Legation in Washington," The Times, 17 Austos 1 9 0 8 , s.5. 132 "Turkish MinSter Achnits Recall," The New York Times, s.4. 133 "Mundji Bey Makes Denial: Did not nstigate Threatening Letters to Deposed Turkish Minister," The New York Times, 16 Austos 1908, ikinci Blu, s.7; ve "The Turkish Legation in Washington," The Times, 17 Austos 1908, s.5. 134 "Mehmed li is in Flight," TheNew York Times, 2 0 Austos 1 9 0 8 , s.l. 12 Austos 1908,

135 "Appointment of Hussein Kiazim Bey, With Fievation of Washington Missiori, Confirmed by Inquiry to State Department," Tle Washington Post., 1.6 Austos 1 9 0 8 , s.2; "The Turkish Legation in Washington," The Times, 17 Austos 1 9 0 8 , s.5; "Trkei: Zum Systemvvechsel," Vossische Zeitung, 21 Austos 1908, Sabah Basks, s.4; ve "May Be Turkish Ambassador: Said Stltan's Government Wiil Give That Rank to Hussein Kiazim Bey," The New York Times, 24 Austos 1908, s.2. 1.36 "Sultan Selects Hussein Kiazim Bey," The New York Times, 16 Austos 1908, ikinci Blm, s.7.

ok sayda ktib ve konsolosa ek olarak, St. Petersburg Bykelisi Hseyin Hsn Paa, Berlin Bykelisi Tevfik Paa, Madrid Bykelisi erif Paa ve Belgrad Bykelisi de grevden alnd.137 Romanya'da Kalas Bakonsolosu olan Azarian Efendi, Belgrad Elilii'ne atand. 138 Arif Paa'nn olu olan ekib Bey ise Sofya'ya Yksek Komiser olarak atand.139 ( St. Petersburg Elilii Arnavut asll Turhan Paa'ya verildi. 140 Paa, hayatnn nemli bir blmn diplomatik grevlerde geirmiti. Ktib olarak balad grevine, srasyla, St. Petersburg, Berlin, Atina, Viyana ve Roma'da devam eden Paa, 1879'da Roma Maslahatgzr olmu, fakat bir rlavut milliyetisi olan kardeinin faaliyetleri yznden gzden dmt.141 Atanm olduu St. Petersburg'da Berlin'in gnlk gazetelerinden Berliner Lokal-Anzeigcr'e verdii rportajda yeni Bykeli Turhan Paa, yakm gemiteki olaylarn yalnzca asker bir ayaklanma olarak nitelendirilemeyeceini, Devrim'in Trk halkmu doal ve nne
137 "Trkei: Zum Systemwechsel," Vossische Zeitung, 10 Austos 1908, Akam

Basks,, s.9; "The New Era in Turkey," The Times, 10 Austos 1908, s.5; Sir Gerard Lowther'dan Sir Edwad Grey'e, Tarabya, 11 Austos 1 9 0 8 , "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers, 1909, 105, ss.52-53 iinde; "Sultan Selects Hussein Kiazi Bey," The Nevv York Times, 16 Austos 1 9 0 8 , kinci Blm, s.7; Ve "Recall of Ambassadors," The Times, 2 4 Austos 1 9 0 8 , s.3. 138 "Turkey," The Times, 1 EyKU 1908, s.3. 139 "Turkey," The Times, 2 6 Austos 1908, s.5. 140 Tanin, 2 9 Temmuz 1 3 2 4 / 1 1 Austos 1908, s.4; "Abdul Hamid and the Committee," The Times, 12 Austos 1908, s.5; "Osnaische Streitfragen," ner Tageblatt und Handels-Zeitung, Bedi13 Austos 1908, Sabah Basks, s.2; "Tr17 Austos

kei: Zum Systemwechsel," Vossische Zeitung, 13 Austos 1908, Sabah Basks, s.5; ve "Turkhan Pascha," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 1908, Akam Basks, s.4. 141 Harry H. Lamb, "Ministers ot having Offices at the Porte" ("The Turkish Empire on the Eve of its Fail," G. P Gooch ve Harold Temperley (Der ), Brittsh Documets 16 iinde). on the Origins of the Wa; 1898-1914, 5: The Near East, ss.15-

geilmez isteklerinin gereklemesini hzlandrdn sylyordu. Eski rejime dnn mmkn olmadm ve korkulduu gibi Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda atma kmas iin hibir neden olmadn syleyen Paa'ya gre, Sultan da lkenin anayasal rejim iin yeterince olgunlatna inanyordu ve olas bir tepkiye imkn yoktu. 142 Austos'n son gnlerinde Berlin Bykeliliine Tevfik Paa yerine Osman Nizami Paa atanmt. Osman Nizami Paa'nm, Tevfik Paa'nn okuldan yakn arkada olmas, Trk-Alman ilikilerinin devamn salamak iin hesapland ynnde alglanmt; 143 Annesi Avusturyal olduu iin akc bir Almanca konuan Osman Nizami Paa Berliner Tageblatt'a stanbul'da verdii demete ordunun Alman ordusu rnek alnarak tekrar dzenleneceini, birok yksek rtbeli subayn aa alnacan, yal subaylarn ise emekliye sevkedileceini syledikten sonra artk yeni rejime geile birlikte kapitlasyonlarn kalkabileceini dndn belirtti.144 Dahiliye Nezareti bnyesinde de byk deiiklikler yapld. Devrimi izleyen gnlerde aralarnda Erzurum Valisi Abdl Vehab Paa, Hicaz Valisi Amiral Ahmed Ratib Paa, Kastamonu Valisi Fuad Paa, Trabzon Valisi Ferid Paa, Beyrut Valisi Mehmed Ali Bey ve Adana Valisi Bahri Pa-

142 "lurkhan-Pascha ber die Umwltzung in der Trkei," Berliner

Lokal-Aze-

ige; August 31, 1908, kinci Bask, s . l ; "Trkei: Zur Lage," Vossische Zeitung, 31 Austos 1908, Akam Basks, s.3; ve "The New Ambassadors to Russia and Germany," The Times, 2 Eyll 1908, s.5. 143 "Demission Akif Paschas," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 2 4 Aus. tos 1 9 0 8 , s . 3 ; ve "Trkei: Zur Lage," Vossische Zeitung, 31 Austos 1908, Akam Basks, s.2. Ayrca bkz., "The New Ambassadors to Russia and Germany," The Times, 2 Eyll 1908, s.5. 144 "Eine Utterredung mit Osman Nisami," Berliner itung, 2 5 Austos 1908, Sabah Basks, s.l. Tageblatt und Handels-Ze-

a'nn da bulunduu birok vali grevden azledildi. Azil ilemlerine 6 Austos'ta baland.145 zellikle Erzrum halknn Devrim'den nce saysz gsteriyle istifa ettirmeye alt Erzurum Valisi Abdl Vehab Paa'nn grevden alnmas ok anlamlyd. Paa'nn azli 7 Austos'ta gerekleti. 146 Hicaz Valisi Amiral Ahmed Ratib Paa da 7 Austos'ta grevden alnd.147 Paa, 1893'ten beri Hicaz Valilii yapm \ ve grevi sresince yasad yollardan hatr saylr bir servete sahip olmutu. 148 Ahmed Ratib Paa, yeni rejime kar olan valilerden biriydi ve Kanun-u Esasi'nin ilnn bilinli olarak geciktirmiti. 149 Grevden alnmasyla birlikte, tutuklanarak mallarna kanun yollardan el konulmas iin de

145, "Valilerin Azli," Tanin, 25 Temmuz 1 3 2 4 / 7 Austos 1908, s.4; "Trkei: Zum Systemwechsel," Vossische Zeitung, 8 Austos 1 9 0 8 , Sabal Basks, s.4; Sir Gerard l_owther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 11 Austos 1 9 0 8 , "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers, the War, 1898-1914, 1909, 105, ss.52-53 iinde; "The Young Turkish Revolutiof 5: The Near East, s.254 iinde; ve Cemal Kutay, PaaTageblatt und Handels-Zeitung, 7 on," G. E Gooch ve H. Temperley (Der.), British Documents on the Origins lar Kavgas, ss.28-2 9. 146 "Unter dem Kabinett Kiami," Berliner Austos 1 9 0 8 , Akam Basks, s.2; Sir Gerard l_owther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 11 Austos 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary 5 3 iinde; ve Cemal Kutay, Paalar Kavgas, 147 "Unter dem Kabinett Kiamil," Berliner Tageblatt Papers,1909, 105, ss.527 ss.28-29. und Handels-Zeitung,

Austos 1 9 0 8 , Akam Basks, s.2; Sir Gerard Lowther'da Sir Edvvard Grey'e, Tarabya, 11 Austos 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary 53 iinde; ve Cemal Kutay, Paalar Kavgas, Papers, 1 9 0 9 , 105, ss.52ss.28-29.

148 Hasan Kayal, Arabs and Young Turks: Turkish-Arab Relations in tle Secod Constitutional Period of the Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , s.83n. 149 "Trkei: Zum Systemvvechsel," Vossische Zeitung, 21 Austos 1 9 0 8 , Sabah Basks, s.4; ve EO. 1 9 5 / 2 2 8 6 , Konsolos Vekili Mohammad Husai'den Sir Gerard Lowther'a, Cidde, 2 5 Austos 1908'den nakleden Hasan Kayal, Arabs and Young Turks: Turkish-Arab Relations ih the Second Constitutional Period of the Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , s.199.

emir kmt. Kamaya alan Ahmed Ratib Paa Cidde'de yakaland.150 Paa tutuklanr tutuklanmaz bir gemiye bindirilip stanbul'a gnderildi.151 Hicaz Demiryollar Genel Mdr Mareal Kzm Paa, Ahmed Ratib Paa'nm yerine Hicaz Valisi ve Asker Kumandan olarak atand. 152 Kzm Paa'nm naniuslu bir yneticilik ve askerlik gemii, artk gelecekteki hac ziyaretlerinin hac adaylarndan ahnagelmekte olan 'resm' rvetlerle glgelenmeyeceine ve hac kafilelerinin Bedev saldrlarna kar ciddi bir ekilde korunacana kantt.153 Aydn Valisi Mehmed Ali Paa zmir'de Kanun-u Esasi'nin ilnndan sonra grevden azledildi.154 izmir'deki asker birliklerin monarist komutan Tevfik Paa ile birlikte eski rejimin yksek rtbeli subay ve memurlar ve zellikle de Aydn Polis Serkomiseri 29 Temmuz'da tutuklanm, rtbeleri ellerinden alnm ve kamalarna frsat vermemek iin ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin gl olduu Selnik'e gnderilmilerdi. 155 Azledilen Vali ngiliz Konsolosluumun zmir'deki yazlk ikmetgahma snmaya altysa da, yakalanarak stanbul'a gtrlmesi hakkndaki emri

150 "Trkei: Zum Systemweehsel," Vossischc Zeitung, 25 Austos 1908, Akam Basks, s.2; kdam, 2 5 Austos 1908'den nakleden "Turkey," Tle Times, 26 Austos 1 9 0 8 , s.5; ve EO. 1 9 5 / 2 2 8 6 , Konsolos Vekili Mohammad Husai'den Sir Gerard Lowther'a, Cidde, 2 3 Austos 1908'den nakleden Hasan Kayal, Arabs ard Young Turks: Turkish-Aab Relations in the Second Constitutional Period of the Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , s. 199. 151 "Turkey: The Hedjaz and the Yemeu," The Times, 2 7 Austos 1 9 0 8 , s.3. 152 "Turkey," The Times, 1 Eyll 1 9 0 8 , s.3. 1 5 3 "Kiazim Pasha," The Times, 1 Eyll 1908, s.5. 154 Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s.838. 155 "Die V/iederherstellung der trkisehen Verfassung," Vossische Zeitung, 30 Temmuz 1 9 0 8 , Akam basks, s.2; ve Sir Gerard Lowther'dan Sir Echvard Grey'e, Tarabya, 18 Austos 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary iinde'. Papers, 1909, 105, 5.62 -

duyunca Beyrut ynne giden bir gemiye binip kat. Fakat Beyrut'tan Kbrs'a gitmek zere kk bir tekneye binerken limanda yakaland.156 Saray'n adamlarndan olan Beyrut Valisi Mehmed Ali Bey, daha nce stanbul'da Gmrk Mfettilii yapm ve eski rejimin son gnlerinde Beyrut Valilii'ne atanmt. Tpk Aydn Valisi gibi o da, grevden alndktan sonra yurtdna kamaya alt. 15 Austos'ta ingiliz Bakonsolosluuna sndysa da oray terketmek zorunda kald.157 Mehmed Ali Bey'in yerine, Beyrut Valilii'ne Nzm Paa atand.158 Hudeyde'de gelen telgraflar Yemen Valisi ve Sahra Kuvvetleri Kumandan Mareal Ahmed Feyzi Paa'y Kanun-u Esasi'ye balln aklamay reddetmesi nedeniyle suluyor ve hemen grevden alnmasn istiyordu. 159 Hkmet, Hicaz'dan Mekke erifi Ali Paa'nn grevden alnp, yerine erif Abdullah'n atanmasn isteyen temenni mektuplar da almaktayd. 160 .Medine Mutasarrf Muhafz Osman Paa Kanun-u Esasi'nin ilnna kar kt iin grevden almyor ve grev Mir Abdullah Paa'ya devrediliyordu.161 am Valisi kr Paa Devrim'den hemen sonra grevden alm-

1 5 6 Sir Gerard l.owther 1 dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 18 Austos 1 9 0 8 , "Cor-, respondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.63. 157 "Turkish Reforms," The Times, 17 Austos 19.08, s.5. 1 5 8 "Turkey," The Times, 1 Eyll 1 9 0 8 , s 3 . 159 "Turkey: The Hedjaz and the Yemen," The Times, 2 7 Austos 1 9 0 8 , s.3. 1 6 0 "Turkey: The Hedjaz and the Yemen," The Times, 2 7 Austos 1 9 0 8 , s.3. Ayrca bkz., Hasan Kayal, Arabs and Young Turks: Turkish-Arab Relations in the Second Constitutional Period of the O t t o m a n Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , s. 1 9 9 161 EO. 6 1 8 / 3 , Devey'den Sir Gerard Lovvther'a, am, 2 5 Austos 1908'den nakleden Hasan Kayal, Arabs and Young Turks: Turkish-Arab Relations in the Second Constitutional Period of the Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , s.199.

yordu. 162 Musul Valisi de grevden uzaklatrlanlar arasndayd. Daha nceki Vali yerine, Badad'da bulunan Ferik Zeki Paa, Musul'un yeni valisi olarak atanyordu.163 Kmil Paa Kabinesinin program 16 Austos'ta kamuoyuna duyuruldu.164 Hkmet programnn en banda, imdiki hkmetin geici olduu ve mrnn parlamento alana ve parlamento tarafndan seilmi bir kabine greve balayana kadar olaca belirtiliyordu.165 Hkmet programna gre, en nemli sorun, devletin mal durumuydu. Kmil Paa, Harbiye ve Bahriye Nezaretlerinde, ordu ve donanmann sava gcn eksiltmeden, ' btn gereksiz harcamalarn kesileceini belirtti: Nezaretlerdeki memur says drlecek ve memurlarn alageldikleri yksek maalar azaltlacakt. Kadrolar kaldrlarak emekliye sevk edilecekler geici bir sre iin maalarnn bir blmn almaya devam edecekler ve becerilerine gre yeniden baka bir devlet kurumunda hizmete alnabileceklerdi.166 Hazine-i mire 'tamtakrd'; fakat borlanmaya gi-

162 Resimli Kitab, 1 (Eyll 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s . 3 5 7 . 163 "Tevcihat," Tan in, 31 Temmuz 1 3 2 4 / 1 3 Austos 1908, s.4. 164 "Turkish Reforms: Programme of the Ministry," The Times, 17 Austos 1 9 0 8 , s.5; "Das Programm der trkisehen Regierung," Vossische Zeitung, 17 Austos 1908, Akam Basks, ss.1-2; "Die Finanzplne des Kabitetts Kiamil," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 17 Austos 1 9 0 8 , Akam Basks, s . l ; ve Cemal Kutay, Paalar Kavgas, p.33. Hkmet programnn Franszca evirisi iin bkz., "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1 9 0 9 , .105, ss.128-129 iinde. 165 "Turkish Reforms: Programme of the Ministry," The Times, 17 Austos 1908, s.5. ' 166 "Turkish Reforms: Programme of the( Ministry," The Times, 17 Austos 1908, s.5; "Die Finanzplne des Kabnetts Kiamil," Berliner Tageblatt und HandelsZeitung, 17 Austos 1908, Akam Basks, s . l ; ve Sir Gerard Lowther'dah Sir Edward Grey'e, Tarabya, 18.Austos 1908, "Correspondence Respecting tle Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1909,105, p.64 iinde.

dilerek ve harcamalarda bir miktar tasarruf yaplarak, mal durum hakknda rapor sunulacak bir parlamento kurulana kadar, ynetim giderlerine yetecek kadar para bulunabilecei mit ediliyordu. Suistimallerin ortadan kaldrlmasyla devlet gelirleri artacak, bu artlar btede dengeyi salayacakt. Hkmet program, parlamentoya sunulacak eitli tasarlarla -devlet gelirlerini toplamada gelimi yntemlerin uygulamaya konulmas, kimi ticar antlamalarn yeniden gzden geirilmesi, tarm ve ticaretin gelitirilmesiyleekonomik ve mal durumun salam bir temele oturacana dair umut tayordu.167 Yrrlkteki yasalar -zellikle de ticaret ve toprak tasarrufu ile ilgili olanlar- uygulamada grlen aksaklklar gznnde tutularak elden geirilecek ve yasalarda gerekli deiiklikler yaplacakt. Ekonomik gelimenin nnde byk bir engel oluturan toprak tasarrufu ile ilgili belirsizlikleri ortadan kaldrmak iin teebbste bulunulacakt.168 Programda kapitlasyonlar konusuna deinen Kmil Paa, kapitlasyonlarla yabanc irketlere tannm olan ayrcalklar ve nceliklerin kaldrlmas iin almalar yaplacan aklyordu. Kmil Paa bayndrlk ileri iin de gndem belirliyor ve zel mlkiyetin, bir milletin refahnn temel kaynaklarndan biri olduunu belirterek, korunacana ve nndeki engellerin kaldrlacam ilikin aka gvence veriyordu.169

167 "Turkish Reforms: Programme of the Ministry," The Times, 17 Austos 1908, s.5. 168 "Turkish Reforms: Programme of the Ministry," The Times, 17 Austos 1908, s.5; "Das Programn der trkischen Regierung," Vossische Zeitung, tos 1908, Akam Basks, s.2. 169 "Das Programn der trkischen Regierung,", Vossische Zeitung, ner Tageblatt und Handels-Zeitung, 17 Austos 1908, Akam Basks, ss.1-2; "Die Finanzplne de Kabietts Kiamil," Berli17 Austos 1 9 0 8 , Aksam Basks, s.2; ve Sir Gerard Lovvtfer'dan Sir Edvvard Grey'e, Tarabya, 18 Austos 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.64 iinde. 17 Aus-

Hkmet program, eitim sisteminin de gelitirileceini sylyor ve devlet okullarnn tm rk ve inanlara ak olacan belirtiyordu.170 Kmil Paa'nm program, adl meselelerde de reformlar ieriyor ve Mslman olan ya da olmayan tm erkek vatandalarn askere arlacan bildiriyordu.171 ttihad ve Terakki Cemiyeti'ni destekleyen gazeteler Hkmet programnn tm ayrntlaryla ilgileniyorlard. Onlara gre herey, ama zellikle ekonomi, toptan ve ivedi reformlara ihtiya duyuyordu. 172 Daha yeni Hkmet'in programnn aklanmasndan nce, 10 Austos'ta, gazeteler Nezaretlerde ok sayda monarist memurun grevden alndn ve kamu brokrasisinde geni kapsaml bir temizlie balanlm olduunu kamuoyuna bildiriyordu.173 Yeni Hkmet, ynetimin eitli kademelerini ve zellikle de ura-y Devlet'i yeniden rgtlemekle ie balad. 174

170 "Turkish Reforms: Programme of the Ministry," The Times, 17 Austos 1908, s.5. 171 "Das Pogramm der trkisehen Regierung," Vossische Zeitung, 17 Austos 1908, Akam Basks, s.2; "Die Finanzplne des Kabinetts Kiamil," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 17 Austos 1 9 0 8 , Akam Basks, s.2; ve Sir Gerard Lowtler'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 1 8 Austos 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.64 iinde. 172 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 18 Austos 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1909,105, s.64 iinde. 173 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 11 Austos 1 9 0 8 , "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1909, 105, s.53 iinde; ve "Abdul Hamid and the Committee," The Tmes, 12 Austos 1 9 0 8 , s.5. 174 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 1 8 Austos 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1909, 105, s.64 iinde. pra-y Devlet'in yeniden dzen-

ura-y Devlet'in yzkrk yesinden yalnzca altm grevde kalacakt. yelerin aldklar aylklarn ok yksek olduu gznne alndnda, ura-y Devlet ye saysndaki bu indirimle maalardan elde edilecek tasarruf ok byk olacakt. 175 Dolayl vergileri denetleyen kurul da ortadan kaldrlacak-ve yerine, sylentiye gre, baka bir meclis kurulacakt. Bu arada ortadan kaldrlan kurullarn eski yelerine yeni grevler bulunana kadar maalarnn yars denecekti.176 Evkaf- Hmyn Nezareti'nde de kkten reformlar yaplacakt. Bu arada, Maarif-i Umumiye Nezareti'ne de okullarda uygulamaya konulacak yeni bir 'mill eitim' program hazrlamas grevi verilmiti.177 Trkiye'deki yksek renim kurumlarnda reformlar yapmak iin, Auslos ay sonlarna doru Kmil Paa Hkmeti Prusya Eitim Bakanh'na bavurarak, Trkiye'deki deiiklie rehber olmas iin Prusyadaki yksek renim sisteminin plan, tzk ve ders kitaplarnn tam bir listesini istiyordu.178 Maliye Nezareti'ndeki deiiklikler 10 Austos'ta Mahmud Esad Efendi'nin Maliye Nezareti Mstearlna atanmasyla balad.179 Bu yeni atama sonrasnda yeni Maliye

lemnesi hakkndaki 6 aban 1 3 2 6 / 2 0 Austos 1 3 2 4 [2 Eyll 19081 taihli lrade'nin metni iin bkz., "irade Imperial relatif l'epuration et la reorgaisation du Conseil d'Etat," Adrien Biliotti ve Ahmed Sedad (Der.), Legislation mane depis de Ritablissement de la Constitution, 1, ss.49-50. 175 The Washington Post, 14 Austos 1908, s.3. 176 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 18 Austos 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement. in Turkey, 1908," mentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , ss.64-65 iinde. 177 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 18 Austos 1908, "Correspondence. Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," mentay Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , ss.64-65 iinde. 178 "The New Era in Turkey: Geman Sympathy," The Times, 2 4 Austos 1908, s.3. 179 "Abdul Hamid and the Comnittee," The Times, 12 Austos 1908, s.5; ve "Osmanische Streitfragen," Berliner Tageblatt 1 9 0 8 , Sabah Basks, s.2. und Handels-Zeitung, 13 Austos ParliaParliaOtlo-

Nazr Ziya Paa, Nezaretin her blmnde alanlarn saysnn gereinden ok fazla olduunu syleyerek, aralarnda daha onbe yanda olmasna ramen gmrk mfettilii makamna erimi olan Abu-1 Hda'nn torununun da bulunduu ok sayda memuru iten att ve dierlerini de maalarn indirmekle tehdit etti. Ama hareketin anilii neredeyse bir ayaklanmaya neden oldu. Memurlarn ou direnie geerek almay durdurdu. Saray hafiyelerinin ve Saray'da nfuzlu kiilerin yardmyla ie alnm olanlarn grevden azledilmelerini kabul ediyorlard; ne var ki -iddia ettiklerine gre- iten atlan memurlarla bakmakla sorumlu olduklar yaknlarnn toplam onbe bini buluyordu ve Na- , znri hareketiyle hepsi birdenbire yoksullaaakt.' 80 Maliye Nezareti'ndeki direnii rgtleyenler ttihad ve Terakki Cemiyeti yelerinin de yardmyla polis tarafndan gzaltna alnd.181 " Kmil Paa, Paris'te yaynlanan Le Journal'c verdii bir demete, gereksiz personel harcamalarn kslmas ve kimi kadrolarn lavedilmesiyle devlet btesinde yz milyon Franklk bir tasarruf salanmasnn beklendiini sylyordu. 182 Buna karlk, grevinden azledilmi olan eski Paris Bykelisi Salih Mnir [Esenbel] Paa, hl ayrlmad Fransa'dan Trkiye iindeki kar-devrimci monarist duygular ayaklandrmaya alyor ve Le M a t i n ' t verdii demete, toptan iten karmalarn yeni rejime saldracak ve ayaklanmalara neden olacak bir yoksullar ordusu yaratacan belirterek, endielerini dile getiriyordu. Avrupa'daki mal evreleri kar-devrimci cepheye ekebilmek amacyla aba harcad belli olan Paa'ya gre, Hkmet'in toplu i-

180 "Tle New Era in Tirkey," The Times, 13 Austos 1908, s.3. 181 "Maliye'de," Tanin, 31 Temmuz 1 3 2 4 / 1 3 Austos 1908, s.4. 182 "Turkish Reforms: ProspecVve Loans," The Tines, 17 Austos 1908, s.5.

ten kartma eylemi stanbul'da huzursuzluk yaratacak, bu da istanbul'da faaliyette bulunan yabanc ticar ve mal yatrmclar tedirginlie sevkedecekti. Sonu olarak, Avrupallarn Trkiye'deki karlar yeni rejimin tavr nedeniyle zedelenecekti.'83 ok sayda memurun grevden alnmasnn yaratt huzursuzluk, Hkmet'i yeniden bir durum deerlendirmesi yapmaya ve sonra daha farkl bir zm bulmaya zorlad . 1 8 4 ten karmalar yerine maalarda ksntya gidilecekti. Sonuta, ayda elli Lra'dan yksek maalarn yarya indirilmesine karar verildi.185 Yeni rejimle birlikte alkan ve etkili bir Harbiye Nazr ve Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi greve geldi. Yeni Harbi183 Le Malin, 16 Austos 1908'den nakleden "Turkish Reforms: Prospective Loans," The Times, 17 Austos 1908, s.5. Salih Mnir [Esenbel) Paa Fransz kamuoyunun Trkiye'deki yeni rejim aleyhine olumas iin hibir frsat kanlyordu: Gaulois'nm bayazarna verdii bir demete, so derece 'diplomatik' bir dille, "Trkiye'deki yeni rejimin, zeki ve becerikli kimseler elinde olduu srece, Almanya'ya dmanlk besleyeceini sanmadn" sylyordu. Fransa ile Almanya arasndaki tarihsel dmanl monarist amalar iin ttihad ve Terakki Cemiyeti aleyhine kullanmaktan ekinmeyen Paa, orduda ttihadelar destekleyen ve dorudan ya da dolayl bir biimde Alman subaylarnn etkisi altnda kalan kk rtbeli subaylarn Almanya hayran olduunu ve hepsinin Fransa ve ngiltere'ye dmanlk beslediini ayrca belirtiyordu. Bununla da yetinmeyen Salih Mnir [Esenbel 1 Paa, Kmil Paa Kabinesi'nin kapitlasyonlar gzden geirme niyetini aklad bir anda verdii demete, Trkiye'nin ekonomik gelimesinde ve Anadolu'nun refah dzeyinin artmasnda Alman sermayesinin oynamakta olduu rol bildiini ekliyordu. Paa btn bu nedenlerden tr "yeni rejimin Almanya gibi bir spergcn yannda yeralmasnn geici olmadn" syleyerek ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin itibarn Frasz kamuoyunda yoketmeyi dnyordu ("Das Programn der trkischen Regierung," Vossische Austos 1 9 0 8 , Akam Basks, s.2). 184 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 18 Austos 1 9 0 8 , "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , ss.64-65 iinde. 185 "May Take Sultan's Palace From Hini," The New Vorfe Times, 1 4 Austos 1908, s.6. Zeitung, 17

ye Nazr Vekili Rza Paa, 9 Austos'ta tm ordulara yaymlad emirle eski rejimde siyasal sulardan dolay hapsedilmi tm subay ve erlerin serbest braklmasn istedi. Ayrca, subaylarn maalaryla erlerin taynlarnn gecikmeden denmesini de emretti. Yalnz, kapsaml incelemeler tamamlanncaya kadar, imdiye kadar denmekte olan ama yasada belirtilen miktarlar aan maa demeleri durdurula-. akt. Paa ayrca silahl kuvvetlerin asker ihtiyacn belirlemek fcere bir komisyon kurulacan ve bu komisyonun asker saysnda kkten bir azaltmaya gitmek iin yasa ve tzkler dzenleyeceini bildiriyordu. Ordu kadrolarnda yaplacak azaltmayla, yetersiz olan subaylarn emekliye sevkedilmesi ve yerlerine yeteneklilerin alnmas da emrediliyordu. 186 Yeni Harbiye Nazr Vekili, 9 Austos'ta yapt aklamayla verdii sz dorultusunda, eski rm monarist kadroda sk bir temizlik yapt.187 Ordu Kumandanlklarna yeni komutanlar atand; ama genel ve daha nemli bir deiiklik Harbiye Nezareti'nin merkez tekilatnda ve Ordunun st ynetim kademelerinde yaplyordu.188 Ordudaki geni apl atamalar 15 Austos'ta kamuoyuna akland. Gerek Trk gerekse yabanc, asker evrelerdeki gr, varolan koullar altnda yapabileceklerinin en iyisini gerekletiren Hkmet ve Harbiye Nezareti'nin bu baar nedeniyle kutlanmas gerektii ynndeydi. 189 Byk -

186 "Harbiye Nazr Vekili Rza Paa Hazretlerinin craati," Tanin, 28 Temmuz 1 3 2 4 / 1 0 Austos 1908, s.4. 187 "The Young Turkish Revolution," G. P. Gooch ve H. Temperley (Der.); Britis Documents on the Origins of the War, 1898-1914, , iinde. 5: The Near East, s.28'1

188 "The Young Turkish Revolution," G. P. Gooch ve H. Temperley (Der.), British Documents on the Origins of the War, 1898-19.14, 5: The Near East, s.282 iinde. 89 "NevvMlitary Appointmets," The Times, 17 Austos 1 9 0 8 , s.5.

gtleme gcne sahip ve gerekten yetenekli bir asker olarak tannan FeriJk Pertev Paa, Harbiye Nezareti Mstearh'na atanmt. Baka bir zellii de Alman eitimi alm olmas olan yeni E.rkn- Harbiye-i Umumiye Reisi Ferik zzet Paa ise, Suriye ve sonra Yemen'de XIV Frka Kumandan olarak grevini baaryla yapmt ve mkemmel bir subay olarak biliniyordu. Yeni Erkn- Harbiye-i Umumiye kinci Reisi eski rejimce Sivas'a srgne gnderilmi olan Mirliva Salih Paa'yd. Harbiye Nezareti merkez rgtnde topu birliklerinden sorumlu dairenin bakanlna Hurid Paa, svari birliklerinden sorumlu dairenin bakanlna smail Paa ve piyade birliklerinden sorumlu daire bakanlna da Osman Nazmi Paa atand. Nezarette son derece nemli konuma gelen ve yetenekleri ve yeniliki eilimleriyle tannan bu paa da mutlakiyeti rejimin hafiyelik kurumuyla kirlenmi ortamnda re kadar ykselinebilir ve hizmet verilebilinirse o kadar ykselmi ve erefleriyle orduya hizmet etmilerdi.190 Merkezi istanbul'da bulunan Birinci Ordu Kumandanl'na yeni atanan Birinci Ferik Mahmud Muhtar Paa, Almanya'da eitim grm ve yeteneklerine orduda ok gvenilen bir askerdi. Asker bilimlerdeki bilgisi ve askerlere komuta yetenei stn olarak deerlendiriliyordu. Son grevi Hicaz Demiryolu letme Nazrl olan Mareal Ali Rza Paa, Edirne'deki kinci Ordu Kumandanl'na atanyordu, imparatorluun eitli blgelerinde baaryla grev yapm olan Ali Rza Paa'nn profesyonel yaamn glgeleyen tek olay, 1905 yl Nisan aynda komuta ettii birliklerin Meakha'da Yemenli asilere kar urad yenilgiydi. Yalnz,

190 "New Military Appointments," The Times, 17 Austos 1908, s.5; "Die neuen trkischen Generie," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 18 Austos Zeitung, 23 ' 1908, Akam Basks, s.2; ve "Trkei: Neue Mnner," Vossische Austos 1908, Sabah Basks, ss.4-5.

kabahat kendisinde deildi: Emrindeki subaylarn hemfikir olduu nokta, Sana'y kurtarmak iin Paa'nn emrine verilen birliklerin kt donanm ve disiplinsiz olduu ve Mareal'in Harbiye Nezareti'nin kt ynetimi ve Saray'n orduya danmadan isyana mdahale etmesi nedeniyle bu sonucun alnm olmasyd. Maiyet-i Seniyye Erkn- Harbiye Miri Abdullah Paa Erzincan'daki Drdnc Ordu Kumandanlna, Ferik Nzm Paa ise merkezi am'da bulunan Beinci Ordu Kumandanlna atanyordu. Onlar da kusursuz askerlerdi. Nzm Paa, ilk be yln Erzincan'da hcre hapsinde geirdii yedi yllk srgnden yeni dnmt. Paa, Trk ordusunu yakndan tanyan Alman general Baron Colmar von der Goltz Paa tarafndan imparatorluun en iyi beyinlerinden biri olarak grlyordu. 191 Merkezi Badad'ta olan Altnc Ordu Kumandanlna Manastr ve evresi olaanst yetkili kumandan Mareal Osman Paa atanmt. 192 stanbul'daki Birinci Avc Taburu'nun yeni kumandan Ferid Paa idi. Bu yeni paalar, alenen ttihad ve Terakki Cemiyeti sempatizanydlar.193 16 Austos'ta aklanan bir kararla, Asker Tefti Komisyonu lvedildi ve Sultan'n Yldz'daki Saray yaverleri arasnda geni kapsaml bir temizlik yapld. Asker Tefti Komisyonu eski rejim dneminde yaplm olan dzenleme191 "Erneuerung der trkischen Generalitt," Berliner Tageblatt und Handels-Ze-

itung, 15 Austos 1908, Akam Basks, s.4; "New Military Appointnents," The Times, 17 Austos 1908, s.5; ve "Die netten trkischen Generale," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 18 Austos 1 9 0 8 , Akam Basks, s.2; ve "Trkei: Neue Mnner," Vossische Zeitung, 2 3 Austos 1908, Sabah Basks, . ss.4-5. Nzm Paa'nn eski rejimce alnm rtbeleri 3 Eyll 1908'de yaplan bir trenle tekrar kendisine iade edildi (Cemal Kutay, 31 Mart htillinde Sultan Hamit, s.22). 192 Cemal Kutay, 31 Mart htillinde 93 Sultan Hamit, s.17. Tageblatt und Handels-Ze-

"Emeuerung der trkischen Generalitt," Berliner ments," The Times, 17 Austos 1 9 0 8 , s.5.

itung, .15 Austos 1 9 0 8 , Akam Basks, s.4; ve "New Military Appoint-

erle Harbiye Nezareti'nin grevlerine neredeyse el koymutu. Hem Komisyon yelerine verilen maalar hem de Hssa Ordusu'nun gereinden fazla kalabalk oluu nedeniyle masraflar olduka kabankt. Saray'da grevli yz doksan yaverden yalnzca otuzunun yerinde kalaca 19 Austos'ta kamuoyunun-bilgisine sunuldu. Komisyonun lvedilmesi ve Saray yaverlerinin saysndaki indirim dolaysyla sekiz mareal, yirmidrt mir, on mirliva ve dier otuz yksek rtbeli subay Harbiye Nezareti emrine alnm oldu. 194 1 Ekim'de de Saray'da grevli MsivFerik. Liva. Miralay. Kaymakam, Binba ve Kolaasi rtbelerindeki seksen asker doktorun lzumu kadar Saray'da alkonularak fazlas Harbiye Nezareti emrine iade edildi.195 Harbiye Nezareti'nde uzun vadede yaplmas dnlen deiiklikler ve asker kadrolarda yaplacak indirimler konusunda almalar yapmak zere 13 Eyll'de Mir Gazi Ahmed Muhtar Paa, Edhem Paa, Tophane-i mire Miri Birinci Ferik Rza Paa, Birinci Ordu Kumandan Birinci Ferik Mahmud Muhtar Paa ve Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi zzet Paa'dan oluan 'Meclis-i Mehamm- Harbiye' isimli bir komisyon kuruldu. Komisyona Harbiye Nazr bakanlk ediyordu. 196 Komisyonun almalar 1909 Nisanndaki kar-devrim teebbsnden sonra Meclis-i Mebusan'da fazla zaman geirilmeden grld ve 2 Temmuz 199'da Tahdid-i Sinn, 7 Austos 1909'da Tasfiye-i Rteb-i

1 9 4 "The Pogress-of Reform," The Tme, 21 Austos 1 9 0 8 , s.5; ve Cemal Kutay, 31 Mart htillinde Siltar Hamit, s.19. 195 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri 196 Ceral Kutay, Paalar ve Hrriyet. Mcadeleleri Kavgas, Tarihi, 16, s.9424. stikll

ss.36-37; ve Cemal Kutay Trkiye

Tarihi, 16, ss.9422-9423. 12 aban 1 3 2 6 / 2 6 Austos.

1 3 2 4 18 Eyll 1908] tarihli rade metni iin.bkz., "Irad Iperial portant creation au Ministere de Ta Guerre, d'un Conseil Superieur de la Guerrc (Medjliss-Meham-i-Harbie)," Adrie Biliotti ve Ahmed Sedad (Der.), tion Ottomane depuis de lletablissement de la Constitution, 1, s.50. Ugisla-

Askeriye Kanunu ve 24 Austos 1909'da da Askeri Tekad ve istifa Kanunu Meclis-i Mebusan'dan geerek yasalat."97 , Hkmet, Bahriye'nin de yeniden dzenlenip daha verimli hale getirilmesi gerektiine karar vermiti. Reformlar balatmak zere ingiliz Bahriyesi'nde eitim grm Amiral Halil Paa, 10 Austos'ta Bahriye Nezareti'ne Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi olarak atand. 198 Ancak, ksa bir sre sonra Halil Paa grevden alnarak bu makama Alman General Ditfurth Paa getirildi. 199 Mutlakiyeti rejim dneminde Bahriye, kk onarmlardan baka birey yapamayan bir tershaneye ve modas gemi ve ie yaramaz bir donanmaya sahip ve subaylarnn ounun deniz eitimi eksik olan bir rvet ve irtikab yuvasyd. Bahriye Nezareti'ndeki reformun nndeki en byk engel, eldeki donanmaya gre orta ve yksek rtbeli subay saysnn fazlalyd. Yksek derecedeki altmbe kadrodan bei lavedilecekti. Orta rtbelerdeki subaylarn ounun ittihad ve Terakki Cemiyeti destekisi olmalar dolaysyla, iten karlmalar ya da parayla aa alnmalar durumu daha da zorlatracakt.200 Donanmann yeniden dzenlenmesinin bir ilk adm olarak, Tersane'den sorumlu Eref Paa'nn grevine son veril-

197 Ahmet Turan Alka, kinci Merutiyet

Devrinde Ordu ve Siyaset, ss. 115-120. 1908, s.5. 24

198 "Abclul Hamid and the Couunittee," The Times, 12 Austos 199 "Von der trkischen Matine," Berliner Tageblatt

und Handels-Zeitung,

Austos 1908, Akam Basks, s.4; ve "Trkei: Zum Systelnwechsel," Vossische Zeitung, 27 Austos 1908, Sabah Basks, s.4. 2 0 0 "Das Ende der Paschawirtschaft in der trkischen Mari.everwaltung," Berliner Tageblatt tish Documents 2 8 3 iinde. und Handels-Zeitung, 2 0 Austos 1908, Sabah Basks, s.3; ve "The Young Turkish Revolution," G. fi Goocl and H. Temperley (Der.), Brion the Origins of the War, 1898-1914, 5: The Near East, ss.282-

di.201 Eitime nem verileceinin bir kant olarak da geminin -Hamidiye ve Abdlmecid kruvazrleri ile yabanc yapm bir destroyerin- Trk deniz sularnda mrettebat ve ara-gereci tamamlanm bir ekilde tatbikat yapmasna karar verildi. Hali ve anakkale'deki dier pas tutmu eski sava gemilerinin ancak hurda fiyatna elden karlarak 'deerlendirilebileceine' inanlyordu.202 Aralarnda Aziziye snfndan drt eski zrhl firkateyn ki bunlarn toplam says zaten yedi idi- iki- sahil koruma gemisi ve birka gambotun da bulunduu topam yirmiiki gemi envanterden karlm, satlmalarna karar verilmiti. 203 Donanmann iine drlm olduu bu vahim durum otuz ksur yllk mutlakiyeti rejimin tutumunun sonucuydu. 187.5'te -Sultan Abdlaziz'in saltanatnn son yllarna doru- ngiltere ve Fransa'nn hemen ardndan dnyada nc gelen Trk donanmas, Sultan Abdlhamid'in saltanat boyunca otuz yl Hali'te hapsedilmekle, byk kayplara uram oldu. Bu donanma zrhl olarak yedi firkateyn, sekiz korvet, dubaya ve zrhsz olarak da firkateyn, yedi korvet, iki kruvazr, yirmidokuz torpidobot ile yedi navi, be gambot, korapozayt, bir kalyon, bir brik, sekiz tarak dubas, bir skana ve yetmidokuz vapur gibi yardmc gemilere sahip bulunuyordu.204 Bahriye Nezareti'nin, donanma subaylarn
201 "Das Ende der Pasehawirtschaft in der trkisehen Marinevenvaltung," Be tner Tageblatt und Handels-Zeitung, 2 0 Austos 1 9 0 8 , Sabah Basks, s.3.

2 0 2 "The Reorganization of the Navy," The Times, 2 0 Austos 1908, s.3. 203 "Turkey: Military and Naval Reforms," The Times, 27 Austos 1 9 0 8 , s.3. 2 0 4 Cemal zkan, "Tanzimat'tan Cumhariyefe Ordu," Tanzimat'tan yet'e Trkiye CumhuriAnsiklopedisi, 5, s s . 1 2 6 6 - 1 2 6 7 ; ve Afif Byktugrul, "Sultan

i Abdlhamit Donanmamz Neden Balamt?" ss.72-78. Donanmann yeniden yaplanmas ve yeni sava gemileri alnmas iin yaplan almalar 1 Nisan l 9 1 2 tarihinde tamamlanarak bir rapor halinde Hkmet'e sunuldu. Bu konuda daha fazla bilgi iin bkz.. Afif Byktugrul, "II. Merutiyet Sonrasnda Deniz.Kuvvetlerimizin Dzenlenmesi abalar," ss.57-66; Afif Byktugrul, "ikinci Merutiyet Donanmas ve Meclis Grmeleri," ss.62-71;

eitmek amacyla yurtdndan -ounluunun ngiliz olmas beklenen- ok sayda yabanc retmen getirtmek iin yaknda almas beklenen Meclis-i Mebusandan izin almas gerekiyordu.205 ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin liderlik kadrosunda Sultan Abdlhamid'e kar ciddi bir gvensizlik hakimdi. Devrim'in ilk gnlerinde, eski mutlakiyeti rejimin ve beraberindeki tm adaletsizliin ayakta durmasnda nemli bir etken olan 'Halife' lkabnn hi duyulmamas da zellikle dikkat ekiciydi.206 Londra Bykelilii'nde grevli ve ateli bir ittihad ve Terakki Cemiyeti taraftan bir Trk diplomat, The Ne w York Times gazetesine verdii bir demete, anayasal hareketin, Abdlhamid'in yerine tam ondokuz yldr grmedii kardei Mehmed Read gelinceye kadar tam bir baarya ulam saylamayacan savunuyordu. Devrim gereklemeden nce Mehmed Read'n tahta'kmasna, Trkiye'nin zgrlk gn olarak baklyordu. Devrim'den nceki gnlerde Mehmed Read'n anayasal rejimi kabul edecei ok iyi bilmiyor ve ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin dncelerine sempati duyduuna inanlyordu.207 Cenevre'den gelen 18 Austos tarihli -dorulanmambir habere gre, Ittihacl ve Terakki Cemiyeti liderleri Sultan Abdlhamid'in tahttan indirilmesi konusunu tartmak ve
ve Afif Bykturul, "Osmanl Devleti'nin Yapmay TasarladTSon Donanma," ss.67-72. 2 0 5 "The Reorganization of he-Navy," The Times, 2 0 Austos 1 9 0 8 , s.3. 2 0 6 'The Young Turkish Revolution," G. R Gooch ve H. Temperley (Der.), British Docu'ments on the Origins of the Wat; 1898-1914, iinde. 207 "Must Put Brother in Sultan's Place; Only Thus Can Constitution Be Assured, Says Turkish Diplomat in London," The Ne w York Times, 1908, nc Blm, s . l . 16 Austos 5: The Near East, s.253

buna karar verildii takdirde yerine seilecek kiiyi belirlemek zere Austos ay sonunda bu ehirde toplanacaklard) 0 8 . ttihad ve Terakki Cemiyeti liderlik kadrosu ile ttihadc subaylar, Abdlhamid'den kurtulmay ciddi bir biimde dnyorlard, Abdlhmid'i tahttan indirmek iin hakl nedenleri Vaizdi: ttihadclar, Abdlhamid'in taht kurtarmak Ve anayasal dzeni devirerek mutlakiyeti eski rejimi geri getirmek iin Rusya ve Bulgaristan'dan bile yardm isteyeceinden korkuyorlard. ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin abas sonucu, Austos ay sonuna gelindiinde, Sultan Abdlhamid ve eski rejim taraftan monaristlerin gc tkenmi ve siyasal platformda yerlerini ttihad ve Terakki Ceniyeti'ne terketinilerdi.209 Ortalkta dolaan sylentilere gre, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin zerre kadar gvenmedii Sultaj, yaptklarndan tr, ya dalkavuklaryla ayn sonu paylaacakt ya da daha ar bir bedel deyecekti. Ama devrimci hareketin nderleri bylesine kkten bir tavr taknrlarsa yalnzca d glerin deil, ayn zamanda, Halife'ye hl tapnlacak bir g olarak bakan dindar Mslmanlara! da tepkisini ekeceklerinin farkndaydlar. Bylesi bir tehlikeyi gze alamazlard. . Ayrca, uras da bir gerekti ki, ttihad ve Terakki Cemiyeti, Sultan'n temsil bir g olarak hl lkede siyasal istikrar salamada faydal olabileceini dnmekteydiler. 210 Ancak, halk arasnda Sultan'a duyulan fke artmaya devam
2 0 8 "To Depose Sultan: Said Young Turks Will Meet in Geneva to Plan verthrow," The New York Times, 19 Austos 1 9 0 8 , s.4. 209 G. H. Fitzmaurice'den Tyrrell'a, stanbul, 2 5 Austos 1908 ("The Young Turkish Revolution," G. E Gooch ve H. Temperley (Der.),British Documents the Origins of the War, 1898-1914,5: The Near East, s.269 iinde). on

2 1 0 "The Young Turkish Revolution," G. P Gooch ve H. Temperley (Der.), British Documents on the Origins of the War, 1898-1914, 5: The Near East, s.254 iinde.

etmekteydi. Bi da, zellikle, lke dnda uzun yllar geirmi ve bir eit intikam duygusuyla ykl srgnlerin dnnden kaynaklanyordu.211 Devlet aygtndaki geni kapsaml deiiklikler ve 1876 Kanun-u Esasisi'nin yeniden yrrle girmesiyle -her ne kadar anayasada zgrlkleri tam olarak gvence altna alan maddeler eksikse de- mutlakiyeti rejime geri dn tehlikesi, hi deilse ksa vadede, ortadan kalkmt. Resmen iktidar elinde bulundurmasa da, ttihad ve Terakki Cemiyeti, hem rgt olarak glyd, hem de halktan youn destek gryordu. Genel seimler iin hazrlk yaplyor ve ttihadclarn seimlerden lke apnda bir zaferle karak Meclis-i Mebusan'da ok sayda sandalye elde etmesi bekleniyordu. Tm Ittihadclarm dikkati seimde ve gelecek hkmette yer almak isteyen gruplarla yaplan pazarlklarda toplanmt. Sultan'n tm mutlak gleri elinden alnmt; o, artk, gelecekte lke iinde siyasal konularda ok az sz sahibi olabilecek anayasal bir padiaht. Anayasal zgrlk' dzenin kurulmasyla artk Abdlhamid tarafndan gelebilecek kar-devrimci teebbslerden korkmak gerekmiyordu. Sultan zararsz bir hale getirilmiti; ya da, daha doru sylemek gerekirse, ounluk buna inanyordu.

211 Sir Gerard .Lowther'dan Sir Edward Grey'e, stanbul, 2 5 Austos 1908 ("Tle Young Turkish Revolution," in G. R Gooch ve H.'Temperley (Der.), British Documents on the Origins of the War, 1898-1914, 5: The Near East, s.267 iinde).

BENG BLM

Yeni Rejime Muhalif Gler

imdiye kadar 1908 Devrimi zerine yaplan tarih almalarnda, yeni rejimin ideolojisine ve yalnzca hkmet ekliyle deil, ayn zamanda siyasal sylemin yeniden yaplanmasyla ilgili olarak ortaya kan ve bu konular zerinde younlaan siyasal atmalara ok az nem verildi. Eski rejim, ideolojik olarak, kelimenin tam anlamyla geleneksel bir siyasal yaplanmann kendine has btn zelliklerini tayordu. mparatorluk, tpk Avusturya-Macaristan mparatorluu gibi ok-uluslu bir toplumsal ve Siyasal yapya sahipti. 1908 Devrimi'ne kadar deiik etnik, dinsel ve ulusal cemaatler, kendi ilerinde nemli lde zerklie sahip olduklar gevek bir devlet yaps iinde bir arada tutulmaktaydlar. Siyasal ve ynetsel adan merkez hkmete baml olsalar da, farkl kimliklerle birbirinden ayrm ve corafi yerellikleri -byk lde- kesin hatlarla izilip soyutlanm topluluklar halinde varolmaktaydlar. Ksaca, 1908 ncesi varolan siyasal sistem, merkezin kendi topraklar zerinde denetim uygulayan yerel yneticilerle ittifak iinde olduu feodal sistemden pek de farkl olmayan bir

ilikiler ama benzemekteydi. Ittihadclar, devrini tamamlam bu yapp -siyasal, sosyal ve ekonomik ynleri ile birlikte- yok etmeye kesin olarak karar vermilerdi. Devrim, dier eylerin yamsra, yeni bir 'devlet' kavramyla birlikte yeni bir 'vatandalk' kavramn da temsil ediyordu. Devlet, 'tebaa' anlayn geride brakarak, yar-Feodal yapdaki bir mutlakiyeti monariden, 'vatandalarna' kar sorumlu olaca modern bir liberal demokrasiye dnm olacakt. Devrimle birlikte, yalnzca mutlakiyeti rejimin temel direkleri olan monari ve khnemi brokrasinin ayrcalklar deil, ayn zamanda, birok etnik ve dinsel cemaatin ayrcalklar da ortadan kaldrlmt. 1908 ncesi rejimde varolan ayrcalklar, genelde eski rejimin belirgin bir zellii idi ve eitlie kar, engel oluturuyordu. Bu cemaatler, mutlakiyeti rejimde, devlet ynetiminin dnda braklmiarsa da, ayr haklar ve ayrcalklarla belirli muafiyetlere sahiplerdi. zellikle dinsel ynden belirginlemi olan bu ayncalklar, eitli kiliselerin kendi cemaatlerinin gnlk ilerini ve toplumsal yaantsnn byk bir blmn kendi iinde yrtmesine ve eitim vermesine kadar varyordu. Kilise hiyerarisi, zellikle de Fener Rum Patrikhanesi ve Ermeni Patrikhanesi, kendi cemaatlerini devlet otoritesine kar temsil etme -koruma- konusunda geni yetkilere sahipti. Bu yzden, eski rejim altnda devlet otoritesi ne tekel durumundayd ne de dier otorite merkezlerinden birtakm konularda daha stnd. ! * iilerini ilgilendiren konularda yabanc glerin gzetim -ve denetimi- balaynca, iler daha da karmak bir hale geldi, Ondokuzuncu Yzyln ortalarndan sonra, mutlakiyeti monarik dzenin Avrupa Gleriyle ittifak -daha dorusu, ierde yeeren deiim isteklerine direnebilmes' ve dnmeden hayatta kalabilmesi iin yabanc destee olan

mutlak gereksinimi- eitli dinsel ve etnik cemaatlerin bu yabanc gler tarafndan 'uluslararas' koruma altna alnmas beklentisine dnt. Dahas, bu dinsel ve etnik cemaatlerin birtakm sekin yeleri bu glerin vatandalna gemilerdi ve bu yzden, ticar alanda yabanclara tannan birok vergi muafiyetinden yararlanma ve kiisel korunmann yansra, Osmanl yasalar karsnda dokunulmazlklar da vard. u halde, lkenin zaten fazlasyla hiyerarik ve dlayc olan yaps iinde bir de btn bunlarn stnde ve dnda birtakm ayrcalkl gruplar ve bireyler vard. Dier taraftan, gayr-i mslmlerin ayn zamanda Osmanl hukukuna gre ikinci snf tebaa olarak grlmesi onlarn yalnzca baz ayrcalklar olmas anlamna gelmiyor, ayn zamanda Mslmanlara tannm olan hak ve ayrcalklardan kendilerinin yararlanamamas anlamna da geliyordu. rnein, en belirgini, asker brokrasi gibi baz devlet brokrasilerinde almalarna izin verilmemiti. Ordu, yalnz Mslmanlar iindi. B o kadar dlayc bir uygulamayd ki, gayr-i mslmler Mslmanlar iin zorunlu olan askerlik hizmetinden bile uzak tutulmulard. Mslman olmayan her cemaatin erkek nfus saysna gre hesaplanan bir vergiyi, bu asker grevden 'muafiyet' -aslnda, uzak tutulma- iin demesi gerekiyordu. Gayr- mslmler belirli asker ykmllklerden 'muaflarsa,' belirli haklardan da kesin hatlarla ayrlm bir ekilde mahrumdular. 'zgrle,' 'Eitlie,' 'Adalete' ve 'Kardelie' inanm ttihadclarm vatandalk anlay, bir lke iinde yaayan insanlarn rk, din ve emik kimliklerine gre ayr ayri snflandrlmasn kaldramyordu. ttihadlar Devrim'i gerekletirdiklerinde yalnzca siyasal dzeni liberal ynde deitirmekle kalmamlar, ayn zamanda herkesin yasalar nnde eit saylaca yeni bir toplumsal dzeni yerletirmeyi de

amalamlard: Artk herkes birinci snf vatanda olacakt. r ttihadclarm kurduklar modern devlet yapsnda yeni vatandalk anlaynn etkilerini ilk hissedecek olan kurum doal olarak dindi. Devlet, daha nce kiliseler, havralar ve camilerce stlenilmi olan eitim gibi birok ilevi kencli zerine almaya altndan, dinsel otoritelerin, Mslmanlar kadar Musevi ve Hristiyanlarn da kendi toplumlar' zerindeki kontrolleri ellerinden almyordu. Hristiyanlar. arasnda rahiplerce, Museviler arasnda hahamlarca, Mslmanlar arasnda ulemalarca temsil edilen ve eskiden beri mutlakiyeti monarik rejime destek vermi olan geleneksel otorite, bilerek -ve isteyerek- sarsntya uratlmt; ne de olsa geleneksel dinsel otorite eski rejimle en fazla ibirlii iinde olan, karlar eski rejimle zdelemi ve Bu yzden de eski rejimin sregitmesi iin elinden geleni yapmas beklenen bir kurumdu. Dinsel kurumlarn din fark gzetmeksizin -Mslman, Musevi, Ortodoks veya Katolik Hristiyan olsun- hepsinin genel olarak ve ayr ayr deimekte olan durum karsnda kaybedecek ok eyi v dolaysyla, kendi karlar asndan yeni zgrlk rejimden ekinmeleri iin epeyce nedenleri vard. Fakat, mutlakiyeti monarik rejim altnda uzun zamandr ezilmi olan bir nfusun zgrlemesi ve geleneksel dinsel otoritenin yklmas, ne yazk ki, eit vatandaln deerinin toplum katmanlarnda hemen anlald ve tartmasz kabul grd bir toplum yaratmakta baarsz oldu. Yeni vatandalk, tm bireylere, parlamentodaki kendi setikleri temsilcilerce denetlenen bir devlet yaps altnda ve bireysel hak ve hukuklarnn gvence altna alnd bir sistem iinde yaayacaklar, onurlu bir kimlik verdi, ancak, ayn zamanda, bireyleri eski yerel ve dinsel ballklanyla tammlanagelen kimliklerinden de ayrd. Bu koullarda kar-devrimd terimlerle ifade edilmi din-

sel ve milliyeti tepkilerin oluma olasl ok yksekti. Mutlakiyeti monarist rejimin yerel ve merkezi ynetiminde sz sahibi olan ilerigelenleri ve ruhban snf, eski rejimde sahip olduklar ayrcalklar ve stn konumu korumak iin, kendi cemaatlerinin haklarm korumak maskesi altnda, yeni rejime kar dmanlk tohumlarnn atlmasna nayak oldular. Bu demagojinin baars ancak trajik olarak nitelendirilebilir. Etnik ve ulusal cemaatler, bireysel eitsizlik koullar altnda onursuzca varlklarn srdrme pahasna zerkliklerini kazanmak ve sonunda tam ulusal bamszlk iin daha sonraki yllarda yapacaklar giriimlerde monarist glerce ynlendirilme anszln ve onlara, kendi kiisel karlar aleyhine, destek olma trajedisini yaamlardr. 1911/1912 ylndan balayarak, Arnavutluk'ta ve Arap vilyetlerinde -Yemen, Arabistan, Irak ve Suriye'de- olduu gibi; bu ulusal bamszlk hareketlerinin banda, ou kez, monarist ve gerici glerin olmas, bamszlk kazanldktan sonra da oralarda yoksulluk, eitsizlik ve hakszlklarn devam etmesinin garantisi oldu. Bu yrelerdeki insanlar, bamszlktan sonra, artk kendi etnik ve dinsel kkenlerinden gelen monarist ve gerici glerin basks altnda yaama 'ayrcalna' sahiplerdi.1 Modernlii temsil eden ittihad ve Terakki Cemiyeti ile

Balkanlarda ve Orta Dou'da bugne kadar sregelen trajedilerin kaynan, bir bakma, Itrihadclann mparatorluk topraklar zerinde ada anlamda modern bir devlet kurma abalarnda aramak herhalde ok byk bir arptm a olmasa gerek. Trkiye'deki tutucu evrelerin yzyllarca 'toprak btnln' koruyan mparatorluun dalmasnda tttihadclar sorumlu gstererek onlar ktlemesini -tabii, tutucularn lttihadclar devlet ynetimindeki deneyimsizlii ve beceriksizlii sulamalarn kesinlikle reddederek- pek de yadrgamamak gerekiyor. ttihadlar kelimenin tan anlamyla 'modern' bir devlet kurmaktaydlar ve derece derece ierde gelien milliyeti duygularn mparatorluun evre blgelerinde de etkisini gstermesi doald: 'Modern devlet' kurma projesi uzun vadede bu sonucu -kanlmaz olarak?- yaratacaa benziyordu.

geleneksellii temsil eden etnik, ulusal ve dinsel gler arasndaki mcadele, eski rejimin dmesi ve yeni rejimin 1908 yaznda kurulmasyla balad. Siyasal glerin kardevrim ve devrim ekseninde ald yer ile, ayrlklk ve birlik ekseninde ald yer, hemen hemen tam olarak rtt. Ittihadclarm dnm program, ortaya kmas kanlmaz olan bu atma srecini, liberal demokratik bir toplum iinde btn vatandalar iin zgrlk, eitlik ve adalet istemekle, zamanndan nce hzlandrd. Kamuoyuna, Devrim'in gereklemesinden ok ksa saylabilecek bir sre sonra 18 Austos'ta yansdna gre, Selanik'teki lttihad ve Terakki Cemiyeti liderlik kadrosu, yaklaan genel seimler iin bir siyasal program hazrlamak zere bir komite semiti. Programn, ayrntlarn dzenlenmesinin ksa bir sre sonra alacak Meclis-i Mebusan'a brakld Makedonya'nn idar yapsnn yeniden dzenlenmesi ynnde bir teklifi ierdii syleniyordu. Program ayrca, hem ilk hem de orta retim dzeyinde devlet gzetimi ve denetimi altnda bir eitim yaps oluturmay hedefliyordu. Bu eitim reformu, ayn zamanda, imdiye kadar deiik cemaatlerin yetkili kurumlarnn denetiminde olan okullarn kapatlarak ortadan kaldrlmasn kapsyordu. Ekonomik yaamda koullarn deitirilmesi ile birlikte yeni dzende gereken bilgileri aktaracak ve ada metodlarla hizmet verecek ticaret okullar da kurulacakt. Dinsel ayrcalklara sayg gsterilecekti. Din kurumlarnn dinsel eitim veren okullarna tannm olan haklar korurlacakt. Orduda ada dzenlemelere gidilecek ve zorunlu askerlik hizmeti tm. vatandalar kapsayacak ekilde yeniden dzenlenecekti.2 The Times gazetesinde yaynlanan bir rpor-

"The Young Turk Programme," The Times, 19 Austos 1 9 0 8 , s . 5 .

222

tajnda ittihad ve Terakki Cemiyeti liderlerinden -sonradan 'Paa' rtbesiyle Trkiye'nin ynetiminde son derece sorumlu bir konuma gelecek olan-Enver Bey, btn Osmanl vatandalarnn din inanlar ne olursa olsun, askerlik konusunda paylarna den grevi yerine getireceklerini sylyordu.3 Austos ay sonlarna doru, ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin nerdii eitim reformunun Makedonya'daki btn Hristiyan cemaatler -Rumlar, Bulgarlar, Ulahlar, Arnavutlar, vs - tarafndan srarl ve kararl bir muhalefetle karlanaca anlald. eitli aznlklarn hibiri - e n ateli olarak da Rumlar- gemite bu kadar kskana koruduklar eitimdeki ayrcalklarn brakmaya niyetli gzkmyordu. zellikle, orta retim dzeyindeki tm okullarda derslerin Trke yaplmasn zorunlu hale getirme giriimi nemli karklklara yol aacak gibi gzkyordu.4 Makedonya'daki Rum cemaati isteklerini biimlendirerek resm bir hale gelirdi ve ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selanik'teki merkezine teslim etti.5 Ittihadclarm dncelerine uygun olarak, dnce ve vicdan zgrl ve insan haklar ile 'daha nceden kazanlm haklara' -yani, ayrcalklara- sayg temel prensipler olarak kabul ediliyordu. Ne var ki, din ve laik eitim konularndaki ayrcalklarn korunmas, istekler listesinde en nemli yeri tutuyordu. Fener Rum Patrikhanesi'ne tannm olan tm ayrcalklarn bir btn olarak korunmasnn gvence altna alnmas ve kaldrlm olan ayrcalklarn da geri verilmesi konularnn zerinde srarla duruluyordu. Rum cemaati, ayrca, zorunlu askerlik konusunda da unu neriyordu: asker birlikler, kendi ilerinde btnsellik gsterecek bir ekilde,, ayn
3 4 5 "Enver Bey on Young Turkish Aims," The Times, 1 Eyll 1908, s.3. "Difficulties in Macedonia," The Times, 26 Austos 1908, s.5. "Difficulties in Macedonia," The Times, 2 6 Austos 1908, s.5.

inantan ve ayn blgeden gelen erkeklerden olumalyd. Yerel ynetimle ilgili olarak, varolan, birer danma organ durumundaki, Meclis-i Liva, Vilyet Meclisi gibi kurumlarn geniletilmesi ve bu meclislere devlet tarafndan atanan memurlarn saysnn meclis ye saysnn te birini gemeyecek ekilde snrlandrlarak ve dier yelerin de do; rudaft halk oyuyla seilmesi prensibi getirilerek, bu meclislerin merkez hkmetten daha bamsz hale getirilmesi neriliyordu. Ayrca, bu yerel meclislerin grev yaptklar snrlarn gzden geirilmesi ve -nfusun din ve etnik kompozisyonuna dikkat edilerek- yeniden dzenlenmesi isteniyordu. Yerel ynetimlere daha fazla mal zerklik salayacak dzenlemelere gidilmesi de neriler arasndayd. Btn bunlara ek olarak, resm yazmalarda ve mahkemelerde kullanlacak resmi dilin o blgedeki nfusun ounluu tarafndan konuulan dilde olmas, yerel milis kuvvetlerinin oluturulmas, dinsel kurumlara, cemaatlerine belli bir takm vergileri koyma ve bunlar onlardan toplama yetkisi verilmesi ve btn Osmanh vatandailarmm her trl devlet dairesinde alabilmesi artlarnn kabul edilmesi de sralanan istekler arasndayd,6 Bu neriler toplu olarak ele alnarak yorumlandnda^ Rum cemaatinin isteinin din ve etnik temele dayal tam zerklikten baka bir ey olmad ve eski rejimin yeni bir klf altnda sregitmesi anlam tad akt. Makedonya'daki Bulgar ve Ulah cemaatlerinin seim propagandalarnn temelini oluturan siyasal programlan da geni lde yerinden ynetim ve zerklik konularn vurguluyordu. Btn Hristiyan cemaatlerince dile getirilen zerk kurumlarn oluturulmas dilei ve eitim sorununa yaklamlarnda fikir birlii iinde hareket etmeleri, Ittihad6 "Difficulties i Macedonia," Tlc Times, 2 6 Austos 1 9 0 8 , s.5; ve "Greeks and Young Turks," The Times, 2 8 Austos 1908, s.5.

cilan grnrde etkileyerek, onlan yeni bir reform program hazrlamaya ya da ilk nerilerini yeniden gzden geirmeye itti.7 ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin liderlik tadrosu henz yeni rejimin tm kurumlaryla oturmad bir greli belirsizlik ortamnda etnik aznlklar tamamiye kendilerinden uzaklatrmattak iin belli uzlama yollar aryorlard. Austos ay sonlarnda, Makedonya'daki Hristiyan cemaatler tarafndan kamuoyuna aklanm olan isteklerin vazgeilmez istekler olmayp tartmaya ak olduu 'anlald.' Hristiyan cemaatlerin istekleri, Ittihadclarn kendi siyasal programlann hazrlarken gznne almalar istenen noktalar ieren genel bir ereve olturmak amacyla gelitirilmiti. Ayn ekilde Ittihadclarn program da son eklini alm olarak dnlemezdi; daha ok, programn nsznde de ortaya konulduu gibi, Ittihadclarn yaknda alacak Meclis-i Mebsan'm almalarna yardmc olmak amacyla hazrlanm ve tartmaya ak bir metin olarak ele alnmalyd. Aslnda, Hristiyan cemaatlerin temsilcileri tarafndan yaplan bir takm neriler, Ittihaclclann programnda yer alyordu: rnein, Bulgarlarn Meclis-i yan'n lavedilmesi nerisi Ittihadclarm programna girmiti. Meclis-i yan yeleri yaam boyu atanyorlard ve Meclis-i Ayan otuz yldan beri kapal olmasna ramen hayatta olan yeleri hl yan sfatn tayorlard ve parlamento almaya baladnda yasama grevlerine balayacaklard. Bu yelerin Padiah tarafndan atanm kiiler olduu dnlrse, Meclis-i yan'n arlkl olarak monariye yakn, muhafazakr kimselerden olutuu sylenebilirdi. Bu bakmdan, ttihad ve Terakki'in, muhafazakrlardan oluan ve -zellikle de- seimle i bana gelmemi bir yasama or-

"Greeks and Young Tuvks," t h e Times, 2 8 Austos 1908, s.5.

ganna pek de olumlu gzle bakmas beklenemezdi, Itihadclarn programndaki drdnc madde yerel ynetimde otoritenin geniletilmesi konusunu kabul ediyordu. Yalnz bu, bilinli bir ekilde mulak olarak ifade edilen bir maddeydi: sanki yerel ynetimlere daha fazla zerklik getirilecei anlam kar gibi gzkse de, deiik bir ekilde yorumlandnda, valilere daha fazla yetki verilecei -ve dolaysyla, Hristiyan cemaatlerin isteklerinin tam ters ine, merkez otoritenin gcnn arttrlaca- anlam da kabilirdi. Ittihadclarm seim programnda, eitim konusu zerinde herhangi bir uzlama belirtisi yoktu: ilkokul dzeyinde bile, derslerin rencilerin anadilinde verilmesi nerisi kabul edilmi olmasna ramen, Trkenin retilmesi zorunlu olacakt. Orta dereceli okullar ise kark olacak -yani, Mslmanlarla birlikte gayr- mslmler de ayn okullarda birlikte okuyacaklar- ve bu okullarda dersler yalnzca Trke yaplacakt.8 Gl bir Hristiyan muhalefeti, ttihad ve Terakki Cemiyeti'ni durumu tekrar ele almaya ve eitim konusunu yeniden dnmeye itti. Sonu olarak, Eyll aynn ilk haftasnda, Ittihadclar, Hristiyanlarn orta dereceli okullarna karmayacaklarn taahht ettikleri niha seim programlarn hazrladlar.9 Ittihad ve Terakki Cemiyeti, 6 Ekim'de seim programn kamuoyuna sundu. 10 Ittihadclar iin en nemli konu, doal olarak^ liberal demokratik prensiplerin lke ynetimin-

8 9

."Racial Aspirations in Macedonia," The Times, Tl Austos 1908, s.3v. "Die Jungtrken .und die Sehule," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 8 Eyll 1908, Akam basks, s.2; "Turkey: The Schools Qestion," The Times,

15 Eyll 1908, s 3 ; ve "Nouvelles d'Orient: La Question des ficles," Pro Ar. 10 menia, 2 0 Eyll 1908, s. 1361. $ura-y mmet, 2 3 Eyll 1 3 2 4 / 6 Ekim 1908'den nakleden, Tark Zafer TunaSiyasal Partner, 1: kinci Merutiyet Dnemi, s.65. ya, Trkiye'de

de egemen olmasyd. Milletin oyunun balayc olduu Kanun-u Esasi'de aka belirtilecek ve hkmet yalnzca milletin oylaryla seilmi olan Meclis-i Mebusan'a kar sorumlu olacakt. Meclis'te gvenoyu alamayan hkmet decekti. Meclis-i yan'n ye says Meclis-i Mebusan ye tam saysnn te birini gemeyecek, Heyet-i yan'n te biri Padiah tarafndan atanacak, te ikisi de halk tarafndan seilecekti. Halbuki, Kanun-u Esasi'nin Meclis-i yan'n atanmasn dzenleyen 60. Madde'si tm yelerin padiaha seilmesini ngryordu. Kanun-u Esasi'de yaplmas dnlen bir deiiklikle ayanlarn grev sresi kstlanarak, eskiden olduu gibi -yani, 62. Madde'de belirtildii gibi- yaaim boyu olmayacakt. Siyasal partilerin kurulu ve ileyii Kanun-u Esasi'nin 1. Maddesi'ne -lkenin blnmez btnl prensibine- uymalar artyla gvence altna alnacak ve bu hkm, yaplacak bir anayasa deiikliiyle, ak hir ekilde Kanun-u Esasi'ye ayr bir madde olarak konulacakt. Mebus seilebilme artlarm tayan herkes diledii seim evresinden adayln koyabilecekti. Meclis'e yasa teklifi yapma hakk geniletilerek en az on mebusun imzasyla yasa teklifi yaplabilmesine olanak salanacakt. Kanun-u Esasi'de yaplmas dnlen -ve liberal demokratik rejimin doal zelliklerinden olanbir dier nemli deiiklik de 113. Madde'nin kii zgrlklerini kstlayan son fkrasnn ilgas idi. Ve tabii, liberal demokratik rejimlerdeki en nemli konulardan biri -seimlerin serbest bir ekilde yaplmasnn gvence altna alnmas- ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin programnda ayr bir madde olarak vurgulanyordu. Seimlerde serbestiyetin salanmasnn yansra, semen olma artlar hakknda da yrrle giren mevzuatta deiiklik yaplmas neriliyordu. Yrrle konan seim yasas uyarnca semen olabilmek iin gereken malvarl ve servet sahibi olma art ortadan kaldrlarak, yirmi yan doldurmu tm vatan-

dalarm seme hakkna kavuturulmalar salanacakt. 11 Siyasal dzenle ilgili olan bu program maddeleri aka gsteriyordu ki, Ittihad ve Terakki Cemiyeti 1876 Kanun-u ' Esasisi'nin tekrar yrrle konulmas ile yetinmiyor, tam tersine, bu anayasann liberal demokratik anlaya aykr madde ve fkralarn acilen deitirmeyi birincil ama olarak kamuoyuna sunuyordu. Siyasal programdaki teki maddelere gelince; Resm dil Trke olacakt ve btn resm yazmalar Trke yaplacakt. Vatandalar arasnda hibir rksal, etnik veya dinsel farkllk gzetilmeksizin herkes eit haklara ve sorumluluklara sahip olacakt. Tm Osmanllar yasalar nnde eit muamele grecekti. Gereken yetenekleri ve nitelikleri tayan tm vatandalarn ayrm gzetilmeksizin kamu kurulularnda alma hakk olacakt. Btn erkekler -Hristiyan, Musevi veya Mslman olsun-yine ayrm gzetilmeksizin, zorunlu askerlik hizmetiyle ykml olacaklard. Ancak, askerlik sresi, ordunun eitim ve yetitirilmesini aksatmayacak lde, indirilecekti.12 Programdaki bu maddelerle modern anlamda yeni bir devlet anlayndan bahsedilmekteydi, Hibir kimseye yesi olduu cemaat, snf ya da grup nedeniyle farkl muamele yaplmayacak ve, liberal bir toplumda olmas gerektii gibi, herkes yasalar nnde eit saylacakt. Mutlakiyeti devlette varln srdren tm ayrcalklar kurulan modern devlet yaps iinde tamamen ortadan kaldrlacakt. B, mutlakiyeti devletten liberal devlete geite son derece nemli bir kilometre tayd ve kendi bana bir devrimdi.

11

"Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni 1 3 2 4 [ 1 9 0 8 ! Senesinde Kabul Edilen Siyasal Program," Tarik Zafer Tunaya., Trkiye'de Merutiyet Dnemi, ss.65-67 "iinde. Siyasal Partiler, l: ffcinci

12

"Osmanl tt.il\al ve Terakki Cemiyetinin 1 3 2 4 [19081 Senesinde Kabul Edilen Siyasal Program," Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Merutiyet Dnemi, ss.65-67 iinde. Siyasal Partiler, l: ikinci

Liberal bir devletin vatandalarna ekonomik alanda salamas gereken hizmetler ve kolaylklarla ilgili yasal dzenlemeler yaplacakt. alma hayatyla ilgili olarak, iverenlerle iiler arasndaki karlkl ilikileri dzenleyen yasalar karlacakt. lkenin ekonomik adan gelime ve ilerlemesini salayarak genel refah dzeyim arttracak het trl kolaylk salanacak ve zellikle, tarmsal alanda her trl gelimenin salanmas iin aba gsterilecekti. Tarm konusunda yaplan iki somut neri uydu: (1) Toprak sahiplerinin yrrlkte bulunan yasalarca korunan haklarnn inenmemesi ve sahibi olduklar topraklardaki tasarruf haklarnn korunmas artyla, kyllerin toprak sahibi olmalarn kolaylatrc dzenlemelerin yaplmas ve bu i iin dk faizli kredi verilmesinin yollarnn aranmas - yani, 'tarm reformu'; (2) Kapitalist ilikilerin ekonomik yaama egemen olmas istenen bir dzende hi yeri olmayan arm kaldrlmasna ynelik kadastro almalarnn derhal balatlarak, uygulamaya geilebilecek yrelerde, vergi mkelleflerinin bireysel olarak sorumlu olacaklar, yeni tip bir tarmsal vergi toplama dzeninin hemen kurulmas. Devlet, kendi denetimi altndaki ilk ve orta dereceli genel amal okullarda serbest ve ada bir eitim verilmesinin salanmasnn yansra, lkenin ekonomik gelimesine katkda bulunacak ticaret, tarm ve sanayi okullar da aacakt. Tm bu okullardaki eitim dili Trke olacak, ancak din eitimi vermek amacyla alan zel okullar -ki bunlarn ounluu Hristiyan cemaatlerin din adam yetitirmeye ynelik okullaryd- bu genel hkmn dnda tutulacakt. Devlet,: vatandalarna eitim olanaklar salamak iin her tedbiri alacakt.13
13 "Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin 1 3 2 4 (19081 Senesinde Kabul Edilen Siyasal Program," Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Merutiyet Dnemi, ss.65-67 iinde. Siyasal Partiler, 1: kinci,

Bulgar aznl, Ittihadclarla grmelerinde, ka adyla 'Dahili Tekilt' diye tannan Bulgar devrimci rgt Vitena Makedonska i Odrinska Revoltsionna Organizatsiya -ya da Trke adyla, Makedonya ve Edirne htillci Dahil Tekilt- tarafndan temsil edilecekti.14 Bu rgt hem Bulgar Kilisesi'ne hem de zerk Bulgaristan'n tutucu hkmetine kar olduu iin, Ittihadclar ve Dahil Tekilt'm liderleri grmelerde birbirlerine kar iyi niyetli davranacaa benziyorlard. Birlikte nfusun byk ounluunu oluturan Makedonyadaki Trklerle Bulgarlar arasnda eer tam bir anlamaya varlrsa, bu imdiye kadar orada sregiden ete savalar nedeniyle varolan kt yaam koullarna kkl bir deiim getirecekti.15 Austos ay banda, Dahil Tekilt'm lideri Yane Sandansky, Selnik'e geldi. Amac, Ittihad ve Terakki Cem i yeti'ni, rgtnn mcdelesine -Bulgaristan'daki tutucu hkmeti devirme eylemine- ortak etmekti. Bu yzden, Bulgar Ekzarh'n, Bulgar Hkmeti'nin maas olarak nitelendiriyor ve Mkedonya'daki okullarn denetiminin Bulgar Ekzarhl elinden alnp, Trk makamlarnn -Maarif Nezareti'nin- denetimine verilmesi konusunda srar ediyordu. 16 Ittihad ve Terakki Cemiyeti ise Sandansky ile masaya oturmakla, yaklaan seim kampanyasnda Dahil Tekilt' kendi saflarna ekmeyi ve bylece, Makedonya'da 1903'de patlak veren ve Dahil Tekilt'm rgtledii illinden Ayaklanmasndan beri sregelen 'i sava' niteliindeki arp-

14

Bu rgt hakknda Trk kaynaklar iinde en kapsaml bilgiler Tark Zafer ' Tunaya'nn Trkiye'de Siyasal Partiler, 1; kinci Merutiyet Dnemi adl kitabnda ss.509-534 arasnda bulunmaktadr.

15 16

"Sandansky and the Young Turks," The Times, l Austos 1 9 0 8 , s.5. "Sandansky and the Young Turks," The Times, 11 Austos 1 9 0 8 , s.5; ve "Sandansky and the Young Turks," The Levarit Herald Austos 1908, s.l. and Eastern Bcpress, 15

malarn kesilmesini salamay umuyordu. Sandansky, kendi rgtnn, yerel ynetimlere geni apl zerklik salanmas fikri Ittihadclarca kabul edilip seim programna konulduu takdirde, silah brakmaya hazr olduunu bildirdi. ttihad ve Terakki Cemiyeti, bu konuda herhangi bir itiraz olmamasna ramen, bu greli belirsizlik dneminde Sandansky ile balayc bir anlamaya girmekten kand.17 Austos aynn ortasna doru, mzakereler henz kesin bir sonuca ulamasa da, Sandansky Ittihadclar dier milliyeti ve monarist eilimli Bulgar liderleriyle grmekten caydrmay baarmt. Zaten ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin de tutucu grlere sahip olduklarn bildii bu gibi Bulgar gruplarna kar nyargl olaca doald. Dahil Tekilaf ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne yeni neriler sundu. Bu neriler arasnda Trkiye ile Bulgaristan arasnda kabilecek bir atmada, Sandansky ve emrindeki devrimcilerin Bulgaristan Hkmeti aleyhine arpmas *da vard. Sandansky'nin destek salamak amacyla ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne yapt teklifler zaten ilikileri hi de dostane olmayan Trkiye ile Bulgaristan arasnda yeni bir souklua neden olacaa benziyordu. Bulgar Hkmeti bu sralarda Sandansky'nin Ittihadclarla iyi ilikiler iinde olmas nedeniyle, Dahil Tekilt'a gitgide souk bakmaya balamt.18 Austos ortalarnda, Enver Bey, Dahil Tekiltn adaylar lehine seim propagandas yapmak zere Manstr'dayd. Trklerle eski ilikileri, Trklerle Yunanllar arasndaki ilikilerden ok daha gergin olan Manstr Bulgarlar, ancak

17

"Turkey: Difficulties of the Situation," The Times, 1 2 Austos 1908, s.5. 1903'deki ayaklanmay Makedonya'daki sosyo-ekonomik durumla balantl olarak inceleyen ve ayaklanma ncesi ve sonrasi ve dgelimeleri anlatan u yapta baklabilir: Draganoff, Macedonia and the Reforms. , v : \

18

"Sandansky and the Young Turks," The Times, 18 Austos 1908, s.3.

231

krk tanesi mutlakiyeti rejim tarafndan lme mahkm edilmi dokuzyz Bulgar tutuklunun Manastr'daki yetkililer tarafndan serbest braklmasndan sonra, Ittihadclara kukuyla bakmaz olmulard.19 Panitza, Deliradeff ve dier Sandansky taraftarlar da seim kampanyas iin Selanik'ten ayrlmlard. Sandansky'nin rgt bu arada Bulgar Merutiyet Kulb adyla, tedhii Dahil Tekilt'm yerini almak zere, Selnik'te bir kulp kurmutu. 20 Dahil Tekilt hemen arkasndan skb'te de, Selnik'te faaliyete gemi olanla ayn izgide, bir kulp at.21 skb'n Sandansky'yi destekleyen Bulgar Patrii, Sandansky'nin adamlarndan Tchernopeeff'in Bulgar Hkmeti'ne saldran bir konuma yapt kulp alna katlanlar arasndayd.22 ! Ne var ki, Austos sonuna doru ttihadclarla Sandansky arasndaki ilikiler olduka soudu. Balarda, btn gruplarla uzlamada istekli olan.ve Sandansky'nin takip ettii politikadan etkilenen Ittihadclar, ksa zamanda Sandansky'nin etkisinin snrl olduunu farkettiler. Bulgar cemaatinin byk ounluu, seim kampanyas boyunca, Sandansky'nin metodlarna ve fikirlerine kar olduklarn belli etmiti. Sandansky'nin adamlar seim kampanyasnda olduka kt sonular almlard.23 Sandansky'nin Makedonya Sorunu'nu n plana karmayp bunu daha geni ereveli bir federal zm iinde ele almasn ilknceleri olumlu karlayan Ittihad ve Terakki Cemiyeti liderleri, Sandansky'nin seimlerdeki gszln grnce, Dahil

19 20 21 22 23

"Bulgarians and Young Turks," The Times, 21 Austos 1908, s.5. Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de s.518.' ' Express, 10 Eyll 1908, s . l ; Siyasal Partiler, I: kinci Merutiyet Donemi,

"The Electios," The Levant Herald and Easlem

ve "Sandansky and the Young Turks," Ue Times, 18 Austos 1908, s.3. "Sandansky and tle Youig Turks," The Times, 18 Austos-1908, s.3. "Difficulties in Macedoiia," The Times, 2 6 Austos 1 9 0 8 , s.5.

Tekilt'n Bulgarlar temsil etme yetenekleri konusunda ciddi kukuya dtler.24 Karlkl grmeler yine de devam etti. Bulgarlar, ordunun yeniden dzenlenmesini ve askerlik sresinin, lkenin ekonomik yapsna ve uluslararas durumuna uygun bir biimde, ksaltlmasn talep ettiler. Sandansky ayn zamanda devlet memurlarnn maalarnn azaltlmasn da kapsayan bir takm mal reformlarn yaplmasn ve halkn madd ve kltrel geliimine ynelik almalara balanlmasn nermiti. lkokullarda Trke eitimin zorunlu olmasna raz olan Sandansky, orta dereceli devlet okullarnn ise yerel blgelerde ounluk tarafndan konuulan dilde eitim vermesini istemiti. Sandansky, artsz olarak iln edilecek bir genel aftan yanayd ve ayrca, Sultan'n tahttan indirilmesini de istiyordu.25 Sandansky'nin nerileri, Lbnan ya da Sisam Adas'na verilenlere benzer bir yerel zerklik talebi iermiyordu. Tam tersine, Dahil Tekilt'n hazrlad programn nsznde -ttihad ve Terakki Cemiyeti destekli, mparatorluun btnln koruma ilkesi lehine- kapsayc zerklik tasarsndan vazgeildii belirtiliyordu. Bu durumda, yalnzca tara dzeyinde yerel zynetimden bahsedilmi olunuyordu. Bulgarlarn tasarsnda, Rumlarn nerdii gibi, dinsel cemaatler temel alnarak dzenlenmi milis kuvvetleri oluturulmas talebi yoktu. 26 ttihadlar Sandansky'nin programn reddettiler. Sandansky, bunu taraftarlarna bir genelge yaynlayarak yantlad. Genelgede, ttihad ve Terakki emiyeti'ni kararszlkla suluyor ve Dahil Tekilt'n bundan sonra karar deitir24 "Racial Aspirations in Macedonia," The Times, 11 Austos 1908, s.3. 25 "Bulgarians and Young Trks," The Times, 4 Eyll 1908, s.5; ve "Trkei," Vossische Zeitung, 4 Eylttl 1908, Sabah Basks, s.3. 2 6 "Bulgrians and Young-Turks," The Times, 4. Eyll 1 9 0 8 , s.5.

meyeceini belirtiyordu. Ek olarak, Trk yetkililerini ve toprak sahiplerini kylye bask yapmakla suluyordu. Bu durum, grne gre, iki grup arasndaki ilikilerin bozulacana iaret ediyordu.27 Fakat, Sandansky'nin syledikleriyle yapt birbirini tutmad: 3 ve 4 Eyll gn, Selnik'te her iki grup arasnda grmeler skiri ve kavgasz bir biimde devam etti. ki taraf da, kesin bir tavr almakta ya da ltimatom nitelii tayan bir bildiri sunmakta isteksiz grnyordu. Dahil Tekilt, nerilerinin aciliyet tamadn syleyerek, bu nerilerin, mparatorluk snrlan iindeki btn cemaatlerin temsil edildii bir, genel kongre iin faydal olabilecek prensipler olarak dnlmesinin daha doru olacan sylyordu. Dahas, Dahil Tekilt, Mslmanlarn hissiyatna hrmeten, Sultan'n tahttan indirilmesi nerisini geri ekti. Sandansky, halkn yeni rejime duyduu ilgiyi scak tutmak iin, mutlakiyeti rejimin yrrlkten kaldrm olduu 1869 tarihli Vilyat Kanunu'nun tekrar uygulamaya geirilerek bu yasaya uygun bir ekilde bir an nce belediye ve yerel meclis seimlerinin yaplmasn nerdi. Dahil Tekilt aynca, kar-devrimci bir tepki olaslna kar, Kanun-u Esasi ile kurulmu yeni dzene ballklanyla tannan halkn tm yelerinden oluan, mill bir milis kuvveti.kurulmasn nerdi.28 20 Eyll'de Selnik'te toplanacak Bulgar Kongresi iin Makedonya vilayetleriyle Edirne Vilyeti'nde kurulmu olan Bulgar kulplerinin himayesi altnda yaplacak seimler 13 Eyll'de olacakt. Bu seim sonucu Selnik'e gelecek yz yeden oluacak Kongre, kurulacak Bulgar Merutiyet Kulpleri Ittihad'nn parti programn hazrlayacakt.29

2 7 "Difficulties in Macedonia," The Times, 2 6 Austos 1 9 0 8 , s.5. 2 8 "Bulgarians and Young Turks," 77te Times, 5 Eyll 1908, s.5. 29 "A Bulgarian Congress," The Times, 10 Eyll 1908, s.3; "Trkei,". VosSische Ze234

Bulgar cemaatinin yaklaan genel seimler iin aday belirlemesinde, deiik Bulgar gruplarnn Bulgar Merutiyet Kulpleri ttihad ile atmas iin fazla neden yoktu; nk, Bulgarlar arasnda vatandalk hakkna sahip - v e dolaysyla mebus aday olabilecek- yalnzca yedi veya sekiz lider vard.30 Ermeniler Ittihadclarm en nemli destekileriydiler ve Ittihadclarla Ermeni Devrimci Federasyonu'nun, srgnde, mutlakiyeti rejimi ykmak iin birlikte alm olmalar, ileride iki parti arasnda yaplacak grmeler iin iyi bir iaretti. Bu iki grup arasndaki ibirlii ve ilikiler, ok salam ve ok itendi.31 6 Austos'ta Ermeni Devrimci Federasyonu -Dashnaktsuthiun- istanbul'da bir bildiri yayinlad. Bildiri, Ermenilerin youn olarak bulunduu vilyetlerde serbest dolamn salanmasn, 1895 ylndaki Ermeni Katliam sonrasnda, zellikle Dou Anadolu'daki Ermeni kyllerin, gayr- meru bir ekilde igal edilen topraklarnn kendilerine geri verilmesini, bask ve zulmn kaldrlmasn, 1896 ylndaki ve sonraki olaylarda yakalanan ve hkm giyen btn Ermeni siyasal tutuklularn hemen serbest braklmasn ve siyasal dncelerinden tr srgnde bulunan Ermenilerin memleketlerine geri dnmelerine izin verilmesini talep ediyordu.32 Ermeni Devrimci Federasyonu Ausitung, 10 Eyll'1908, Sabah Basks, s.4; ve "A Bulgarian Congress," The Levant Herald and Eastern Express, 15 Eyll 1908, s . l . Bu partinin program iin bkz., Hseyin Cahid [Yaln!, "Bulgar Merutiyet Klpleri Ittihad'n Program," Tanin, 7 Terin-iSani 1 3 2 4 / 2 0 Kasm 1908. 30 "Racial Aspirations in Macedonia," The Times, 2 7 Austosl908, s.3. 31 Yeni rejimle.Ermeniler arasndaki ilikiler hakknda ilgin bir yorum iin bkz., Matiros Harutjunianz, "Die tkische Verfassun und die Annenler," Vossische Zeitung, 15 Austos 1908, s.2-3: 32 "Deciaration de la Federatio Revolutionnaire Armeienne," Pro Armenia, 20

tos ay sonlarnda da Anadolu vilyetlerine, Devrim'in baarsn kutlayan ve zgrlk, eitlik ve adalet prensiplerine bal yeni rejimi ycelten bir duyuru datt.33 Ne var ki, Ermenileri temsil eden tek kurulu Ermeni Devrimci Federasyonu deildi. Eski rejimin Ermeni cemaatinin resm temsilcisi olarak tand Ermeni Patrikhanesi de kendinin hl Ermenileri temsil ettiini iddia ediyordu. Aslnda, Patrikhane, siyasal olarak, tm Ermenileri deil, yalnzca mutlakiyeti rejimden yararlanm ve onun mttefiki olan varlkl Ermenileri temsil ediyordu.34 Devrim'den nceki yllarda yeraltnda faaliyet gstermi olan Ermeni Devrimci Federasyonu, Devrim'den sonra yasal konuma geti. Ermeni Patrii'nin, otoritesini Federasyon zerine de geniletmeye almasna ramen, eski rejimle mcadelesi sayesinde Ermeni cemaati arasnda dikkate deer destek ve prestij kazanan bu rgt, Patrik'i ve destekilerini yalnzca para akyla yanp-tutuan szde-vatanseverler olarak sulayp, Patrikhanc'yc boyun emeyi reddetti.35 Ermeni Devrimci Federasyonu, i Ekim'dc, yeniden, gzden geirilmi ve Ittihadclannkinden biraz farkllam bir program yaynlad.36 Ittihadclar gibi, onlar da zgrlk ve

Austos 1908, s. 1341; ye fTrkei: Zum Systemwechsel," Vossische Zeilung, Austos 1908, Akam Basks, s.2.

25

3 3 "Proclamation de la Federation Revolutionnaire Armenienne Distribuee dans lesProvines d'Asie," ProArmenia,5 Eyll 1 9 0 8 , s.1349. 3 4 Feroz Ahmad, "Unionist Relations with the Greek, Armenia, and Jevvish Communities of the ttoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.418. 3 5 Sarkis Atamian, The Armenian cial and IdeologicaTConflid, Commumty: The Historicdl Vevelopmetl of a Soss,159-165. Ayrca bkz., Feroz Ahmad, "Unionist

Relations with tlie Greek, Armenian, and Jewish Communities of the Ottonjh Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.418. 3 6 "Programme de la Federation Revolutionnaire Armnienne Dasehakzoution: Plateform electorale et programme pour la premifere legislature du Parlement Ottoman." Pro Armenia, 10 Ekim 1908, s s . 1 3 6 5 - 1 3 6 6 ; ve "Armenians and Turksh Reform," The Times, 6 Ekim 1908, s.5.

eitlii her birteyin vazgeilmez hakk olarak alyor Ve eski rejimin cemaatlere tanm olduu dinsel ayrcalklarn ortadan kaldrlmasn istiyorlard. Ayrca, halkn temsil edilmesi esasna dayanan liberal demokratik ve anayasal rejimin ateli destekleyicileriydiler ve lkenin siyasal, idar, mal ve ekonomik sorunlarna yabanclarn mdahale etmesini kesinlikle reddediyorlard. Ittihadclardan farkl olarak, Ermeni Devrimci Federasyonu sosyalist eilimliydi ve kendisini, herkesin, rettii oranda kazand bir ekonomik sistemin destekisi olarak iln ediyordu. En nemlisi, farkl etnik kkenlerden gelen eitli cemaatlerden olumu bir topluma uygun dmediini nesrdkleri merkez ynetim sistemine kar geliyorlard. En geni dzeyde -yasama ve ynetimi kapsayan- yerel zerklik istiyorlard.37 Ermeni Devrimci Federasyonu, daha ok genel olan bu noktalara ek olarak, bir takm somut neriler de gelitirmiti. rnein, merkez hkmetin tarada toplad vergi gelirinin en azndan yzde yirmi-yirmibeinin, topland yerde kullanlmasn neriyordu. Dahiliye Nezareti'nin taradaki temsilcileri olan Vali ve benzeri kimseler dnda, merkez hkmetin tara rgtnde alanlarn hepsinin yerel meclisler tarafndan aday gsterilmesini talep ediyordu. Her vilyette daha fazla etnik ve ulusal btnlk salamak amacyla, vilyet snrlarnn yeniden izilmesini istemekteydi. Ermeni Devrimci Federasyonu, anayasal konularla ilgili olarak da, yerinden ynetim politikas iin gerekli deiikliklerin yaplmasn, lke ynetiminde kabine sorumluluu sisteminin kurulmasn, Meclis-i yan'n kaldrlarak tek meclisli bir parlamenter dzen kurulmasn ve iki dereceli seim sisteminin yerine herkesin katlaca tek
37 "Programme de la Fcderatiot Revolutionnaire Armenienne Dasclriakzotioun: Platcform electorale et programme pour la premiere legislatue du Parlement Ottoman," ProA-mema, 10 Ekim 1908, 5.1365.

dereceli bir seim sisteminin yerletirilmesini talep etmekteydi.38 Eitim sorunuyla ilgili olarak, ilk retimin zorunlu olmasn neriyorlar; okullardaki eitim dilinin rencilerin anadili olmasn ve eitime ayrlan btenin, cemaatlerin toplam nfusa oranna gre, cemaatler arasnda blnmesini talep ediyorlard. Ermeni Devrimci Federasyonu, Trkeyi resm dil olarak tanmakla beraber, baka dillerin konuulduu illere atanan devlet memurlarnn yerel dili bilip bilmediklerini lecek bir yeterlik snavndan geirilmeleri gerektiini savunuyordu. Ayrca, devlet memurlarnn saysnda da indirim yaplmasn neriyordu.39 Ekonomik ve mal konularda, Ermeni Devrimci Federasyonu, devletin, elindeki Hazine topran topraksz kyllere datmasn ve bylece her kylnn kendine yetecek kadar topra olmasnn salanmasn istiyordu. Tarm ii-, lerini koruyacak ve ellerinde geimleri iin yeterli rn kalmasn salayacak yasalarn karlmasn talep ediyorlard. Ermeni Devrimci Federasyonu'na gre, ormanlar ve otlaklar gibi kyllerce ortaklaa kullanlan topraklardan elde edilen gelirin yerel eitim harcamalar iin kullanlmas salanmalyd. Madenler ve dier doal kaynaklar kamu yarar gzetilerek iletilmeliydi. Tarm rnlerinden alman yaklak yzde otuz oranndaki verginin yzde yediye indirilmesini, gemi vergi borlarnn affedilmesini, kyllere tarmsal retimde kullanlmak zere kredi verilmesini ve tarm rnlerinin doal felketlere kar sigortalanmasn
3 8 "Progrartme de la Federation Revolutionnaire Armenienne Daschnakzoutiou: Plateform electorale et prograrime pour la premiere legislature du Parlement Ottoman," Prn Armenia, 10 Ekini 1908, ss.1365-1366. 39 "Pogramme de la Federation Revolutiortnaire Armenienne Daschakzoutioun: Plateform clectorale et programne pour la premiere legislature du Parlcent Ottoman," ProArmenia, 10 Ekim 1908, s . 1 3 6 6 ; ve "Armetians and TurIdsl Reform," The Times, 6 Ekini 1908, s.5.

nerdiler. Ayrca, vergi dilimlerinin adilne bir ekilde dzenlendii yeni bir veraset ve intikl vergisi ile gelir vergisi yasa tasarlarn destekleyeceklerini belirtiyorlard.40 Sanayide alan igc konusunda, Ermeni Devrimci Federasyonu, ii ve iveren sorunlaryla ilgilenecek bir 'alma Bakanl' kurulmasn ve iileri sermayenin smrsnden korumak iin de bir i yasasnn karlmasn neriyordu. Yasa, azam alma saatlerini belirleyecek, onbe yan altndaki ocuklarn almasn yasaklayacak ve kadn ve ocuk iilerin alma koullarn dzenleyecekti. Devlet, ayrca, iileri, i kazas ve hastala kar sigortalayacakt.41 fi 7 Ekim'de Ahmed Rza Bey, Talat Bey ve Erkn- Harb Binbas Hakk Bey, bir gn sonra alacak ve 8 Kasm'da sona erecek olan ttihad ve Terakki Cemiyeti Kongresi'ne katlmak zere istanbul'dan Selnik'e gittiler.42 Cemiyet'in Merkez Komitesi yeleri ve Makedonya ve Anadolu'daki ubelerin ileri gelenlerinin ou Kogre'ye gelmiti. Hepsi de stanbul ve byk vilyet merkezleriyle srekli balant halindeydiler.43 j Kongre, Ittihadclarm parti programn, parti ii rgtlenme konusunu -arlkl olarak, Merkez Komitesi'nin siyasal roln ve yerel rgtlerin parti iindeki yerlerini- ve bun-

4 0 "Programme de la Fediration Revolutionnaire Armenienne Daschnakzoutioun: Plateform ectorale et programme pour la premiere legislaturc du Parlenent Ottoman," Pro Armenia, Ekim 1908, s.1366. 41 "Programme de la Fd6ratio Revolutionnaire Armenienne Dasehakzoutioun: Plateform electorle et programme pour la premiere legislaturc iti Parlcment Ottoman," Pro Armenia, l'O Ekim 1908, s. 1366. 42 Cemal Kutay, Trk iye istikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, s.9426. 2 0 Kasim 1908,

4 3 "The Turkish Constitution," The Times, 2 8 Ekim 1908, s.9; ve "Turkish interneti AEfairs: Programme of the Committee," The Times, s. 10.

lara ek olarak da, i ve d politika sorunlarm tartt. 44 Genelde, Merkez Komitesi'nce sunulan ve kabul gren nerilerde Cemiyet'in i politikada daha faal olmas gerektii vurgulanyorsa da, Ittihad ve Terakki Cemiyeti, monari yanllarm yattrmak iin, Kongre'de ald kararlardan biriyle, "Zt- Hazret-i Padiah Kanun-u Esasi'nin muhafazasna yemin etmi olduklarndan, usl-u merutiyete, payetleri bki kaldka hayat ve hukuk-u hmayunlar Osmanl Ittihad ve Terakki Cemiyetince her trl taarruzdan masundur," diye bir bildiri yaynlyor ve kamuoyu huzurunda bu karara aykr olarak Cemiyet'e atfedilen yaynlar tekzip ettiini sylyordu.45 Bu, Ittihadclarm programnn hazrlanp Kongre tarafndan onaylandn doruluyordu. Program, propaganda malzemesinin kitlelere anlalr gelen bir dilde yaynlanarak semenlerin eitilmesinin nemini vurguluyordu. Bu tr yaynlar, vatandalarn haklarn ve grevlerini ana hatlaryla izecek, eitim reformlarn savunacak ve toplumda zel giriimin zendirilmesini -ve bylece, gelimesini- salayacakt. Ayrca, Hkmet, idarede daha fazla adem-i merkeziyet salanmas amacyla, valilerin yetkilerini arttrmas ynnde deiiklikler yapmaya zorlanacakt. Bu deiiklikle vilyetlerdeki kaynaklarn ve yerel ekonominin daha abuk gelimesi bekleniyordu. 46

4 4 "The Turkish Constitution," The Times, 28 Ekim 1908, s.9; ve Cemal Kutay, Trkiye istikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, s.9426. 4 5 "The Turkish Constitution," The Times, 28 Ekim 1 9 0 8 , s.9; Cemal Kutay, Paalar Kavgas, 5.45; ve Cemal Kutay, Trkiye istikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, s.9426. 46 "Turkish Iuernal Affairs: Programme of the Committee," The Times, 2 0 Kasm 1908, s.10; ve "Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin 1 3 2 4 [ 1 9 0 8 ] Senesinde Kabul Edilen Siyasal Program," ura-y Partiler, 1: kinci Merutiyet Dnemi, ss.65-67 iinde. mmet, 31 Terin-i Evvel Siyasal 1 3 2 4 / 1 3 Kasm 1908'den nakleden, Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de

Son olarak, Kongre, seimler sonunda Meclis-i Mebusan'a girecek olan ttihad ve Terakki Cemiyeti yelerinin Meclis ats altnda bir siyasal parti oluturmasna karar verdi. Bu, monaristlerin, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin gizlilik perdesi altnda alan bir yeralt rgt olduu ve Cemiyet yelerinin isimlerinin kamuoyuna aklanmad sulamalarna bir yantt. Cemiyet'in ordu mensuplaryla ilikilerini dzenleyen kurallar kabul edilerek yeni Merkez Komitesi seildi.47 Aznlk sorunu, gnlk basnda hararetli tartmalara konu olmaktayd. Ittihadclarm yan-resm yayn organ Tanin, eski rejimin adem-i merkeziyetilik yaklamnn tersine, merkeziyeti bir sistemi destekliyordu. ttihadlar, herkesin eit hak ve ykmllklerinin olaca yeni bir vatandalk kavram yerletirerek, dinsel ve etnik ayrcalklar ortadan kaldrmay istiyorlard. Bu da, monaristlerin ve, zellikle de, mutlakiyeti rejim altnda mevcut olan durumdan e fazla yararlanan, Rum cemaatinin iddetle kar kt bir hareketti, istanbul'da kan Proodos ve Neologos adl Rumca gazeteler, srarl bir ekilde, monarist muhalefeti destekliyordu.48 Monarist eilimli kdam gazetesinin sahibi Ahmed Cevdet Bey, ayn zamanda Proodos gazetesini de denetimi altnda tutuyordu ve 16 Kasm'da yaym hayatna balayan haftalk Serbesti gazetesi ile birlikte ittihad ve. Terakki Cemiyeti'ne kar saldrya gemiti.49 Kongre'nin ba-

4 7 "Hrkish Internal Affairs: Programme of the Cornmittee," The Times, 2 0 Kasm 1908, s. 10; ve Tark Zafer.Tunaya, Trkiye'de rakki: Sir art, bir Kuan, bir Partinin Tarihi, (25 Nisan-19 Eki 1 9 3 5 ) , ss.150-151. 4 9 Hseyin Cahid Yaln, "Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri, 4 (25 Nisan-19 Ekim 1935), s.151; Cemal Kutay, Paalar Cemal Kutay, Trkiye istikll ve Hrriyet Mcadeleleri Kavgas, s:47; ve Tarihi, 16, 5.9428. SerSiyasal s.228. 4 Partiler, 3: ttihat vc Te-

4 8 Hseyin Cahid Yaln, "Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri,

besti gazetesi Mevlanzade Rfat Bey tarafndan kurulmutu ve aka mutlaki-

sna kapal olarak yaplmas ve Merkez Komitesi'nin kimlerden olutuunun henz aklanmam olmas, monarisL basn tarafndan kasten rgtn knn iareti olarak yorumland. Tann bu iddialar yalanlayarak, yeni seilen Merkez Komitesi'nin yelerini Aralk ay banda kamuoyuna duyurdu. 50 Bunlar, Hseyin Kadri Bey, Midhat kr [Bleda] Bey, Hayri Bey. Talt Bey, Ahmed Rza Bey, Enver Bey, Habib Bey ve pekli Hafz brahim Efendi idi,51 Rum cemaati, lttihadclarn en gl ve en iyi rgtlenmi rakibiydi. Bunun nedeni, Ermeni Kilisesi'nden farkl, olarak, Fener Rum Patrikhanesi'nin Rum cemaatine tamamiyle hakim olmas ve Yunan Hkmeti'rice desteklenmesiydi. Fener Rum Patrii Joachim Efendi, yeni rejimin, kendi cemaatinin ayrcalklarna kar bir tehdit oluturduunu anlamakta gecikmemiti. Austos aymn sonlarnda, Hkmetten bireylerin vicdan zgrln gvence altna almasn, Rum cemaatinin geleneksel haklarn temel prensipler olarak kabul etmesini, din ve eitimle ilgili olarak tannm ayrcalklar onaylamasn, daha nce kaldrlm olan ayrcalklarn Patrikhane'ye ve Rum cemaatine iadesini, farkl cemaatlerin dinleri ve gelenekleri temelinde gelimelerine izin verilmesini ve askere alnacak aznlklarn askerlik hiz-

ycti rejimi savunuyordu. Bu amala dini de siyasete alet eden gazete 1909 Nisan'mdaki 31 Mart kar-devrinv hareketinde nemli bir rol oynayacakt ("Serbesti," Byk Larousse Mart Olay, kinci Bask. 50 Temin, 2 6 Kasm 1324/9 Aralk 1908'den nakleden, Tark Zafer,Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, 1: ikinci Merutiyet Trkiye'de tinin Tarihi, s.228. 51 Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de bir Kuan, bir Partinin Tarihi, Dnemi, s.28n; ve Tank Zafer Tunaya, Bir an, Bir Kuan, Bir ParBir an, Siyasal Partiler, .3: ttihat ve Terakki: Siyasal Szlk ve Ansiklopedisi, 17, s . 1 0 3 6 1 ) . Gazetenin ve Mevlanzade Rlat Bey'in 31 Mart Olay'ndaki rol iin bkz., Sina Aksin, .3J

s.240.

Partiler, 3: ttihat ve Terakki:

242

metini kendi yaadklar blgede yapmalarn isteyen bir bildiri yaynlad.52 Fener Rum Patrii, Ptrikhane'nin, zellikle, Onbeinci Yzyldan beri sahip olduu ayrcalklarn korunmasnda srar ediyordu. Buna karlk, ttihadlar, kendi alarndan kk bir dnle, evlenme ve miras hukuku konusunda Rum Patrii'ne yasal yetki vermeyi neriyorlard. Patrikhane ise sert ve kat bir tutum iine girmiti: Patrik'in, Byk Devletlere bavuraca ve btn Rumlarn yaklaan genel seimlere katlmalarn yasaklayaca syleniyordu.53 Bu konuda ttihadlar kamuoyunda sessizliklerini korurken, durum, Rum cemaatinin oylarn kazanmak iin, monaristlere frsat verdi. 29 Austos'ta, Prens Sabahaddin'in yakn evresinden Ahmed Fazl [Tung], tartma konusu olan zel hak ve ayrcalklarn korunmas iin Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nin kendilerini destekleyeceklerini sylemek zere Joachim Efendi'yi grmeye gitti.54 Birka gn sonra - 8 Eyll'de- Prens Sabahadclin de bizzat Rum Patrii Joachim Efendi'yi ziyaret etti ve kendi grubunun Rumlara verdii teminat yeniden dile getirdi.55 Bu olay zaten aralar gergin olan ttihad ve Terakki

52 Tanin, 14 Austos 1 3 2 4 / 2 7 Austos 1 9 0 8 ve 15 Austos 1 3 2 4 / 2 8 Austos 1908'ckn nakleden, Feroz Ahmad, "Unionist Relations with the Greek, Armenian,.adjewish Covmmmities of the Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.407. 53 "Dcnands of the Greeks," The Times, 4 Eyll 1908, s.5. 54 "The Ecumenical Patrarchate," The Levant Herald and Eastern Express, 31 Austos 1908, s . l . Ayrca bkz., Tanin, 16 Austos 1324/29 Austos 1908 ve 17 Austos 1324/30 Austos 1 9 0 8 ; ve F.O, 371/546/30971, Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 1 Eyll 1908'den nakleden, Feroz Ahmad, "Unionist Relations with the Greek, Armcnian, and JcwisU Conmmities of the Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.407. 55 "Le pritce Sabaheddine," The Levant Herald and Eastern Expre$s, 9 Eyll 1908, S:2. Ayrca bkz., F.O. 3 7 1 / 5 5 9 / 3 4 3 0 8 , Sir Gerard Lowther'dat Sir Ed.ward Grey'e, Tarabya; 2 8 Eyll 1908'den nakleden, Feroz Ahmad, "Unionist Relations with the Greek, Amenian, and jewish Communitics of tlc Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.407. '

Cemiyeti ile monaristlerin davalarn stlenen Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti arasndaki kprleri btnyle ykyordu. Austos aynn son haftas boyunca, Rum basnnn ar tutucu ve milliyeti kesimi, gitgide etkin hale geldi. Selanik'ten gelen bir habere gre, oradaki Rum gazeteleri, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ni Bulgarlar desteklemekle sulamt. Ayrca, Ittihadclar Rum piskoposlarn ilerine karmamalar konusunda uyaryorlard. Rum basnna gre, piskoposlar, zzet Paa ve Necib Melhame gibi, tehditlerden korkup kaacak, gzdatndan ylacak kimseler deildi. stanbul'da yaynlanan tutucu Rum gazetesi Proodos, benzer bir dille, eer Patrik'in ayrcalklarna sayg gsterilmezse, Rum cemaatinin yeni rejimle her trl ibirliinden kanaca tehdidinde bulundu.56 Ittihadclar, ar tutucu ve milliyeti Rum basnnn sert saldrsn gslemeye alyorlard. ttihadclarn iddiasna gre, ar tutucu Rum saldrlar, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin samimi olarak istedii, farkl cemaatlerin kardelik iinde bir arada yaamalar fikrini baltalamaya ynelikti.57 Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin yumuak tavrna ramen saldrlar devam etti. Patrikhane'nin yayn organ olan Ekklesiastiki Alithela nn 13 Eyll tarihli says, ttihadclarn eitim politikasn -yani, devlet denetimindeki ilkokullarda ortak bir eitim programnn benimsenmesini, bu okullarda eitim dili olarak blgede oturanlarn ounluunun dilinin kullanlmasnn yansra Trke'nin de zorunlu olmasn, orta ve yksek dereceli okullarda ise Trke'nin tek dil olarak kullanlmasn- btn cemaatlerin ulusal bilincini yok etmek iin tasarlanm, Pan-Trkizm'in bir rn ola-

56 "Turkcy," ITe Times, 2 Eyll 1908, s.5. 57 "Bulgarians in Constantinople," The Times, 9 Eyll 1 9 0 8 , s.7. 244

rak deerlendirdi. Gazetedeki makale, bu tr bir politikann derhal terk edilmesini talep ediyor, bu politikann benimsenmesi durumunda Rumlarla Trkler'in ibirlii yapmasnn imkanszlaacan bildiriyordu. 58 joachim Efendi, Trkiye'deki genel seimlerle fazlasyla ilgilenen Yunan Hkmeti ile srekli ve ok yakn bir iliki iindeydi. 20 Ekim tarihli bir telgrafta, Yunan Dileri Bakam Baltatzis, Patrik'e seim srecine nasl mdahale edecei konusunda akl veriyor, monarist davay destekleyen daha fazla Rum gazetesi kurmaktansa, rvet vererek Trk gazeteleriyle ilikilerini gelitirmesi tavsiyesini de kapsayan neriler ortaya atyordu. Baltatzis, Joachim Efendi'ye, istanbul'daki Rum Patrikhanesi'ne verilmi bu ve buna benzer grevler iin Yunan Hkmeti'nin para gndermeye devam edeceine gvenebileceini sylyordu. Patrik, Yunan Dileri Bakam tarafndan, seimleri monaristler lehine etkilemeye alan ayrlk Arnavut monaristi smail Kemal Bey'e parasal destek vermekle de grevlendirilmiti. 59 Rum cemaati, olduka byk bir aznl temsil ettii blgelerde, seim srecini protesto ediyordu. Aznln temsil paynn hesaplanmasna dayanak olan nfus saym sonularn kabul etmeyerek, Rum cemaatinin Meclis-i Mebusan'da daha fazla mebusla temsil edilmesini istiyordu. Joachim Efendi, Yunan Hkmeti'nden bilgi aldktan birka gn sonra, Rum cemaatinin ikyetlerini Sadr- zam Kmil Paa'ya aktard. Kmil Paa, Patrik'e verdii yantta, seimlere

58 Ekklesiastiki

Alitheia,

13 Eyll 1908'den nakleden, "Turkey: The Diverse Ra-

ces," The Times, 14 Eyll 1908, s,5. 59 Yunan Dileri Bakam G. Baltatzis'den Fener .Rm Patrii Joachim Efendi'ye, Atina, 2 0 Ekim 1908'den nakleden, Eduard Driault and Michel Lheritier, Histoire Diplomatique de la Grece de 1821 a nos Jours, 5, s.8. Bu telgrafn bir ei de stanbul'daki Yunan Byiikelisi'ne gnderilmiti (Yunan Dileri Bakan G. Baltatzis'te Bykeli Griparis'e, Atia, 20 Ekim 1908'den nakleden, Cemal Kutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, p.9457).

hile kartrlmasnn hibir kantn gremediini bildirdi vc Rum iddialarnin yanl bilgilere dayanm olabileceini belirtti. Bu yant zerine, Joachim Efendi; ciddi bir adaletsizlik olarak dnd bu olaylar dzeltmek iin Hkmet aba harcamazsa, seimleri boykot etme ve seimlerden ekilme tehdidinde bulundu.60 stanbul'daki ortam gerginlemiti. Ittihadclar, Hkmet ile Patrik arasndaki srtmeyi sona erdirmek umudu ile arabuluculuk yapmaya karar verdiler. 23 Ekim'de, iki Trk -Muhtar Bey ve Hasan Bey- ve bir Rumdan -Orphanides- oluan bir heyet, Joachim Efendi'yi ziyaret etti ve. Rum cemaatinin Meclis-i Mebusan'da nfusu ile orantl bir ekilde temsil edilmesini nerdi. Joachim Efendi, neriyi kabul etti ve Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile ayrntlar halletmek zere iki temsilcisini grevlendirdi.61 Ne var ki, stanbul'daki Rum basn, ttihadclarn Meclis-i Mebusan'da Rumlara nfuslar orannda mebusluk verilecei szne kukuyla bakmaya devam ediyordu.62 Kasm basma doru, Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile Rum cemaatinin yapt grmeler yeniden kmaza girdi ve Patrik, tekrar Hkmetle grt. Kendisi bu defa Dahiliye Nazr Hakk Bey tarafndan kabul edildi.63 Joachim Efendi

6 0 "Les electios et l'element grec," The Levant Herald van Herald and Eastern Express,

aul Eastern Expxss,

17

Ekini 1908, s.2; "S.S. le Patriarche Ecumeique a la Sublie Potc,". The Le22 Ekim 1908, s.2; ve Stamboul, 23 ve 2 4 Ekim 1908'den nakleden, Feroz Ahmad, "Unionist Relations with the Greek, Armenian, and Jevvish Communities of the Ottoman Empirc, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " ss.407-408. 6 1 "The Ottoman Committee and the Greeks," The Levant Herald crnl Ecstm Ejcpness, 2 4 Ekim 1908, s . l ; vc Tanin, 11 Ekini 1 3 2 4 / 2 4 Ekim 1908, 12 Ekim 1 3 2 4 / 2 5 Ekim 1 9 0 8 , ve 13 Ekim 1 3 2 4 / 2 6 Ekim 1908'den nakleden, Feroz Ahmad, "Unionist Relations vvitl the Greek, Armenian, and Jewish Communities of the Ottona Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.408. 62 "La presse geque," The Levant Herald s.2. 6 3 "The Electios," The Levant Herald and Eastern Express, 5 Kasm 1908, s. 1. 246 and Eastern Expresi, 2 7 Ekim 1908,

ikayetlerini tekrar etti ve Hkmet'i, seimlerde Rum cemaati aleyhine tavr almakla sulad. Yartya Vilyeti'nde bulunan baz Rum kyllerin seime katlma hakk konusundaki soruya, Hakk Bey, onlarn vatanda olmadklar ve bu yzden oy kullanmalarna izin verilmeyecei yantm vermiti. Her ne kadar kyllerden bazlar vatanda olmadklar iin oy veremeyecekse de, bu blgeyi temsil eden Rum mebuslar Meclis-i Mebusan'a seilecekti. 64 Nitekim, yaplan seimler sonunda, Yanya seim evresinden kan iki mebus da -Dimitraki Kingos ve Konstantin Sourlas- Rumdu. 65 Birka gn sonra, Rum ve Ermeni Kiliseleri liderleri, stanbul seimlerinde ortak bir cephe oluturmaya karar verdi ve seimle ilgili ikayetlerinin bir listesini sunmak zere Hkmet'e bir heyet gnderdiler, iki cemaat de Meclis-i Mebusan'da cemaatlerinin nfuslarna orantl bir biimde temsil edilemeyeceklerinden duyduklar kaygy dile getirdiler. Kiliselerin temsilcileriyle gren Hakk Bey, bu cemaatlerin ne srd birok talebi reddetmesine ramen, yetkililerin cemaat haklarna sayg gstermek iin ellerinden geleni yaptklar konusunda kendilerine bir kez daha gvence verdi.66 11 Kasm'da, Prens Sabahaddin'in giriimiyle 14 EylFde resmen kurulmu olan Frka-i Ahrar'dan bir heyet, yaklaan genel seimlerde ibirlii yapmann olanaklarn konu-

6 4 Tanin, 22 Ekim 1 3 2 4 / 4 Kasm 1908'den nakleden, Feroz Ahmad, "Unionist Relations with the Greek, Armenian, and Jewish Communities of the Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.408. 65 "A la Chambre ottoane," The Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralk 1908, s.2. Rtm mebuslar Trk adaylara verilen dokuz oya kar otuzsekiz oyla seilmilerdi ("The Turkish Eleetions," Tle Times, 14 Aralk 1908, s.7). 66 Stambol, 11 Kasn 1908'den nakleden, Feroz Ahmad, "Unionist Relations with the Grek, Armenian, and Jewish Communities of the Ottoman Empire, 1908-1914," s.408.

mak zere Patrik'i ziyaret etti. Joachim Efendi, prensipte neriyi kabul ettiyse de, danmanlaryla grtkten sonra, kendi durumunun, partilerst kalmasn gerektirdiini ve bu yzden, bir siyasal partiyle aka ibirlii yapmay kabul edemeyeceini bildirdi. Ancak, Rum mebuslarla Frka-i Ahrar mebuslarnn Meclis-i Mebusan'da birbirlerini desteklememeleri iin bir neden grmediini syledi.67 Devrim sonrasnda mutlakiyeti rejimde yapamadklar eyin -kendilerini ifade etmenin- yollarn bulan Arnavutlar, kuzey-bat Makedonya'da yaayan olduka gl bir aznlktlar. Birok Arnavut, Kanun-u Esasi'nin ilnnn ulusal bir hareketin gelimesi iin ideal bir ortam yarattn dnyordu. 23 Temmuz'da, Ittihadclar'm Selnik'te denetimi ele geirdikleri ve yeni rejimin kuruluunu iln ettikleri gn, Arnavutlarn ulusal kimliini vurgulayan ilk konuma, ehrin en nemli meydan olan Olympus Meydan'nda Arnavuta olarak yaplmt. 68 Devrim'in heyecan dolu ilk gnlerinde Makedonya'nn baka ehir ve kasabalarnda da yaplan konumalarda, Arnavut vatanseverlii ileniyor ve

6 7 "News Items," The Levat Herald and Eastern Express,

12 Kasm 1908, s.l ; vc

Stamboul, 12, 13, and 14 Kasm. 1908'den nakleden, Feroz Ahmad, "Unionist Relations with the Greek, Armenian, and Jewish Communities of the Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.409. ttihadclarn, Prens Sabaladdin ve arkasnda olduu Teebbs- ahsi ve Aden-i Merkeziyet Cemiyeti ile Frka-i Ahrar'm Feev Rum Patrikhanesi ile ilikileri hakkndaki grleri Hseyin Cahid [Yalm]'n Tanin'deki bir bayazsnda syle aklanmt: "Sabahaddin Bey'in frkas, Frka-i Ahrar, demek, Patrikhane nazarnda adem-i merkeziyet demektir. Adem-i merkeziyet ise, Midilli'nin, Sakz'n, vesair adalarn lep birer Girit olmas, hep Yunan aguua [kucana] atlmas iin bir hazrlk demektir" (Hseyin Cahid [Yaln], "Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyet Hakknda," Tanin, 2 4 ubat 1 3 2 4 / 9 Mart 1909'da nakleden, Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Merutiyet. Dnemi, Av/ahening, s,145n). National Siyasal Partiler, 1: kinci

6 8 Lirija, 27 Temmuz 1908'den nakleden, Stavro Skendi, The Albanian 1878-1912, ss.344-345.

konumalar hep, "Yaasn zgrlk! Yaasn Arnavutluk!" nameleriyle bitiyordu.69 Olas bir uzlamazln dier bir iareti de, Kanun-u Esasi'yi kabul ederken aldatldklarn dnen birok rnavutun hayal krklyd. Kanun-u Esasi yrrle girdiinde ve vatandalar arasnda eitliin yerletii yeni liberal demokratik rejim ilerlik kazandnda, askerlikten ve bir takm vergilerden muafiyet gibi birok ayrcalklarn kalkacan hi dnmemilerdi. lerinde daha iyi bilgilendirilmi olanlar, rnein kodra'da oturanlar, bu konuda herhangi bir yanlgya kaplmam ve Kanun-u Esasi'nin iln ile balayan yeni ynetimi desteklemeyi reddetmilerdi.70 Ikodra'daki Mslman nfus, Kanun-u Esasi'yle kurulan liberal demokratik dzenin yerlemesi iin. hibir ilgi ve aba gstermiyordu. ttihadlar, bu nedenle, baka yerlerde olduu gibi, kodra'da da olas bir lcar-devrimci harekete kar nlem aldlar. Bu amala, Arnavutluk milliyetilerinin ttihad ve Terakki Cemiyeti ile uyum iinde alt Berat ve kuzeydeki baka yerlerde, halk yeni anayasal dzene ballk yemini etmee arlyordu. Bunun, yredeki Arnavutlar asndan ne derece1 balayc olduu tabii ki pheliydi. Ancak ttihad ve Terakki Cemiyeti abasndan vazgemiyordu: Kanun-u Esasi ile iln edilmi bulunan genel

6 9 1. G. Senkevich, Osvoboditel

'noe dvizhenie

albanshogo naroda

v 1905-1912

gg

(Moscow, 1959), ss.103-104, ve M. E. Durham, High Albania ss.225-228'den nakleden, Stavro Skendi, The Albanian 1878-1912, s.38. s.345. Ayrca bkz., Basil Kondis, Greece

(l.ondon, 1 9 0 9 ) , Avakening, 1908-1914,

National

and Albania,

7 0 "Turkey. Difficulties of the Situation," The Times, 12 Austos 1 9 0 8 , s.5. Mutlakiyeti rejim dneminde Sultan Abdlhamid'in Arnavutlara salad ayrcalklardan biri de devlete asar vergisinden baka vegi vermekle ykml olmamalaryd. Yeni rejinile bu ayrcalklar kaldrlp, Arnavutlar dier vergileri de vermeye zorlannca direnie gemilerdi (Tanin, 5 Austos 1 3 2 5 / 1 8 Austos 1909'da nakleden, Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, 1: lfcinci. Merutiyet Dnemi, s.537).

afla hapishanelerden salverilen Arnavut tutuklulara da yeni kurulmu olan anayasal dzene ballk yemini ettirilmekteydi.71 abalar ounlukla bounayd. Yakova ve Ipek'teki Mslman Arnavutlara, Hristiyanlarla Mslmanlar arasnda eitlik esasna dayanan bir dzenin kurulmas ok garip bir fikir olarak grnyordu. Banaz Mslmanlar olarak, yalnzca eriat ilkelerine gre ynetilmek istediklerini bildiriyorlard.72 Hristiyan Arnavutlar ile Mslman Arnavutlar ayn sosyal ve ekonomik artlar iinde deillerdi ve birok konuda farkl dnyorlard. rnein, gneydeki Hristiyan Arnavutlar latin alfabesi kullanma eilimindeyker kuzeyde, Ikodra civarndaki Mslman Arnavutlar arap alfabesine sk skya balydlar.73 Ancak, birok Arnavut'un nasl davranaca tam olarak belli deildi.7'' Arnavut beylerinin ou, Ittihad ve Terakki Cemiyeti tarafna gemi grnyordu; fakat, nfusun byk ounluu, ak Kanun-u Esasi hakknda hibir ey bilmiyordu. Devrim'den nce, Firzovik'de bir toplant yapan ve Kanun-u Esasi'nin yrrle konmasn istediklerini bildiren telgraf istanbul'a gnderen beyler, adamlarn, bu toplantnn Avrupa'nn Makedonya'ya karmasn -Reval Grmesi'ni- protesto etmek amacyla yapldn syleyerek, kandrabilmilerdi. Toplantda, Sultan Abdlhamid'in, kendisine vermi olduu maden oca iletme ruhsatlar ile zenginliini pekitirmi olan nl Arnavut dere-

71 "Situatlon in Albania," The Tnes, 17 Austos 1 9 0 8 , s.5. 72 EO. 3 7 1 / 5 8 5 / 3 0 9 6 8 , Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, stanbul, 1 Eyll 1908'den nakleden, Basil Konclis, Greece and Albania, 1908-1914, s.38. 73 Konsolos Ferte'de Fransz Dileri Bakanlna, skb', 11 Kasn 1 9 0 3 , AFE, 114/ard, Europe, Yeni Seri, 1 9 0 8 - 1 9 0 9 , Turquie, 6'dan nakleden, Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, 1: kinci Merutiyet Dnemi, s.536. 74 "Les Albanais," The Levant Herald and Eastern Express, 4 Eyll 1908, s.3. 250

beyi Issa Boletinatz, anayasal rejimin kurulmasna kar km ve mutlakiyetiliin korunmasn savunmutu. 75 Ayrca, Devrim'in ilk gnlerinde, Mitrovie-Uzice demiryolu hatt zerine bir rapor hazrlamakta olan asker komisyonun bakan monarist eilimli Muzaffer Paa, kar-devrimci bir komplo iin destek aramak zere Issa Boletinatz'la haberlemiti. ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne sadk zabitler, bu komployu haber alp planlar ele geirince Muzaffer Paa'y yakalam ve Selnik'e gndermilerdi.76 Kanun-u Esasi'nin ilnndan hemen sonra, Arnavut vilyetlerinin belli bal kasabalarnda ve Arnavutlarn youn olduu dier baz merkezlerde, Arnavut kulpleri kuruldu. Bu kulplerin grnteki amalar, Arnavut halknn kltrel gelimesiydi.77 Bu kulplerden, istanbul, Manastr ve Selanik'te alanlar en nemlileriydi. stanbul'daki kulp Austos aynn sonunda kurulmutu. Kurucular arasnda nl Merdite beyinin de bulunduu her meslekten birok sekin Arnavut vard.78 21 Eyll'de, Arnavut Bakim Kulb'nn tz tamamlanm ve Sultan Mahmud Han Trbesi'nin karsnda byk bir konak kiralanarak kulbn resmen al yaplmt.79 Kulp, etkinliklerine 24 Eyll

75 "TUrkeyv lncidents in Macedonia," The Times, 12 Austos 1 9 0 8 , s.5. Devrim'den sonra, usulsz olarak verilmi olan ruhsatlar Issa Bolatinatz'm elinden alnm, Bolatinatz mallarnn elinden alnmas karl ttihad ve Terakki Cemiyeti arlkl Hkmetken tazminat da alamamt (Tani, 19 Austos 1 3 2 7 / 1 Eyll 1911'den nakleden, Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de ikinci Merutiyet Dnemi, s.536n). Siyasal Partiler, 1:

76 "Turkey: lncidents in Macedonia," The Times, 12 Austos 1908, s.5. 77 Stavro Skendi, The Albanian National key," The Times, 9 Eyll 1908, s.7. Avakening, 1878-1912, s.346; ve "Tur-

78 "EUnion Albanaise," The Levant Herald and Eastern Express, 31 Austos 1908, s.2; ve "Turkey," The Times, 1 Eyll 1908, s.3. 79 "NewsTtems," The Levant Herald and Eastern Express, 21 Eyll 1908, s.l. Ayrca bkz., Hukuk-u Umumiye, 18 Eyll 1 3 2 4 / 1 Ekim 1908'den nakleden, Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, 1: ikinci Merutiyet Dnemi, s.539n.

gn balad. 80 Manastr'daki Arnavut Bakim Kulb Austos ay sonunda kurulmutu, ancak, etkinliklerine, 14 Eyll'de George Kyrias'm nderliinde balad. Kyrias, kulbn kurulu masraflar iin Sultan Abdlhamid'ten yardm istemi, o da hemen, yz altn lira yollamt.81 Selnik'te ise, kurulan Shoqeri e Shqiptarevet adl Arnavut kulbnn bakan, Midhat Frasheri adnda Ittihad ve Terakki Cemiyeti yanls bir Arnavut aydnyd. Eyll aynda, kulbn alnda yapt konumada, bakanln yapt kulbn siyasal amalan olmadn, yalnzca insan ve eitime ynelik amalar olduunu vurgulad.82 Bu tr aklamalara ramen, kulplerin byk ounluu Arnavut milliyetileri iin siyasal rgtlenmenin merkezi duruma gelmekte gecikmedi.83 Kasm aynda toplanan Manastr Kongresi'nde, Manastr'daki Arnavut kulbnn, says oniki olan dier kulplerin etrafnda toplanacaklar, merkez bir konumunun olmas kararlatrld.84 Arnavut milliyetileri, Prens Sabahaddin'in -Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ile Frkai Ahrar araclyla propagandasn yapt- adem-i merkeziyetilik programn destekliyorlard.85 Hereye ramen, Arnavut milliyetileri, Arnavutlar arasnda almalarn 'rahata' srdrebilmek iin, yeni rejime -hi olmazsa imdilik- yapmack bir destek vermeleri ge-

8 0 Cemal Kutay, Trkiye istikll ve Hrriyet Mcadeleleri

Tarihi, 16, 5.9423. National Awakening,

81 "Albanian Club at Monastir," The Levant Herald and Eastern Express, 31 Austos 1 9 0 8 , s . l . Ayrca bkz., Stavro Skendi, The Albanian 1878-1912, s.350. National

82 HHStA, PA XIV/15, Arnavutluk X l / 6 , No.201, KosolosPara'dan Aehrenthal, Selanik, 7 Eyll 1908'den nakleden, Stavro Skendi, The Albanian Awakening, 1878-1912, p.346. 1878-1912, 1878-1912, p.346. p.350. 8 3 Stavro Skendi, The Albanian National Awakening, 8 4 Stavro Skendi, The Albanian National Awakening,

8 5 "Turkey", The Times. September 9, 1908, p.7.

252

rektiini biliyorlard. Bu da, Arnavutlarn ulusal davasnn takibinde, az ya da ok, Ittihadclarla ortak hareket eder gibi grnmeyi gerektiriyordu, Arnavut milliyetilerinin^ yeni rejimin devamllna ya da kalclna gvenleri kesinlikle yoktu. Onlar, yeni rejimi ve bu rejimin getirmi olduu zgrlk ortamn, yalnzca, niha amalarna ulamada bir ara olarak gryorlard. 86 Ne var ki, Ittihadclarm kulpleri denetim altnda tutmas, Arnavut milliyetilerinin etkinliklerini aka yapmalarn engellemekteydi. Bu nedenle, onlar da, ok ksa bir sre sonra, gizli gruplar kurarak yeraltna girdiler.87 Araplar -zellikle de, ilerinde en iyi rgtlenmi ve mutlakiyeti rejim dneminde stanbul'daki siyasal evrelerde epeyce etkin olan Suriyeliler- yeni rejime kar, bandan beri, aka, dmanca davrandlar. Sultan Abdlhamid'in yakn evresinden olup Devrim'den sonra servetiyle birlikte ngiltere'ye kamay baaran zzet Paa ve Saray hizmetinde alan dier nfuzlu Suriyeli Araplar sayesinde, eski rejimden en fazla faydalananlar onlar olmutu. 10 Austos gecesi, Washington Elisi ve zzet Paa'nn olu olan Mehmed Ali Bey, babasnn New York Bakonsolosu Mnci Bey tarafndan eletirilmesini protesto etmek iin, Washington'da, Amerika'da yaayan Suriyelilerin dzenledii bir toplantya katld. Toplantdaki Suriyeliler, zzet Paa'nn, 1895 Ermeni Katliam'na katld ve hibir yetkisi olmadan, devletin maln satt iddialarn reddediyorlar, zzet Paa'nn masum olduunu sylyorlard. Suriyeliler, daha da ileri giderek, izzet Paa'nn aslnda bir rvet dman olduunu id8 6 HHStA, PA X1V/15, Albanien X l / 6 , No.77, Posfai to Dileri Bakam Aehrethal'e, Manastr, 7 Aralk 1908'den nakleden, Stavro Skendi, The Albanian tional Awakening, 1878-1912, ss.351-352. National Awakening, 1878-1912, ss.351-352. 87 Stavro Skendi, The Albanian Na-

dia ediyorlard. zzet Paa'nn gz kamatnc malvarlnn hesabn vermeye alrken, onun, Sultan Abdlhamid'in gzde adamlarndan biri olduunu ve Sultan'dan sk sk hediyeler aldn kabul ediyorlar; ancak, servetinin ounun babasndan miras kaldn sylyorlard!88 Kukusuz, Amerika'da yaayan tm Suriyeliler, izzet Paa'y desteklemiyorlard ve yklan mutlakiyeti rejimden yana deillerdi. New York'ta Araplarn dzenledii baka bir toplant, Suriyeliler arasnda dnce farkllklar olduunu kantlyordu. Toplant, Amerika'da yaynlanan mutlakiyeti rejim muhalifi gnlk bir Suriye gazetesi olan alHoda tarafndan, yllarca srgnde -Paris'te-Jn Trklerle birlikte alm ve imdi de Amerika'da bir ziyaret amacyla bulunan Lbnanl Nakle Mutran Paa'nn erefine yaplyordu. Al-Hoda'nm bayazar Salim Mokarzel, dinleyicilerine, Jn Trk devrimcilerinin, srgnde ok cefa ekmi olduunu ve yeni rejimin madden ve manen ok pahalya ml olduunu hatrlatt. Baz Suriyelilerin Kanun-u Esasi'ye ve yeji liberal demokratik rejime ak destek vermemelerini eletirerek, Suriyelilerin Devrim'den nce gstermi olduu abalarn imdi ileriye dnk olarak devam etmesi gerektiini syledi.89 Her ne kadar Sultan Abdlhamid Kanun-u Esasi'yi tekrar yrrle koyduu iin vlse de, New York'ta yaplan toplant ve gece verilen len, Mutran Paa'nn bakanlnda Suriyelilerle beraber tm Araplar bir araya getirmek iin
1

'

8 8 "Syrians Express Indignatiom Deny zzet Pa'sha Planned Outrages," The Washington Post, l Austos 1908, s.2. 8 9 "Syrians Meet in New York: One Speaker Says This is not Time for Caution, but for Advance," The Washington Post, 1 4 Austos 1 9 0 8 , ss.2-3. Nakle Mutran Paa 8 Eyll gn New York'ta yapt bir baka konumada mutlakiyeti Sultan Abdlhamid'in gnlerinin sayl olduunu ve en ge bir ay iinde tahttan indirileceini sylyordu ("Radikale Jugtrken in Amerika," Berfier Tageblatl und Hcmdds-Zeiltmg, 9 Eyll 1 9 0 8 , Sabah Basks, s.3).

rgtlenen ve merkezi Paris'te olan Suriye-Osmanh ittihad Cemiyeti'nin kuruluunu kutlamak iindi. Cemiyet, mparatorluun Arap nfusunu reform idealleri etrafnda toplayacakt. Sultan artk zgrlk yanls bir ynetimle almak zorunda olduundan, Suriyeliler, rgtlenerek, kendi lkelerine de Trkiye'de kurulan liberal rejim atis altnda mmkn olduu kadar ok ey kazanmak iin aba gstermeliydi.90 Kanun-u Esasi'yle birlikte yeeren yeni liberal demokrasi dncesi yava yava kabul grmeye baladysa da, birok Arap zerinde fazla bir etki brakmad. Araplar, reformlara kukuyla bakyorlard. Trk ynetimine, yalnzca 'Mslman' olduu iin boyun eiyorlar, Sultan'a da dini bir lider olarak hrmet gsteriyorlard; hepsi buydu. Yeni rejime kar tepki sylentileri vard; ancak, ou durumda bu sylentiler, hareketin baarsna inanmam, bu yzden de ona, cokun desteklerini vermemi kesimlerin kararszl olarak aklanabilirdi.91 Badad'ta Meclis-i' Mebusan'm otuz yllk bir kesintiden sonra yeniden toplanaca ve seimlerin hemen yaplaca aklamas biraz ilgi toplad, ancak hibir coku belirtisi yoktu. 92 Trkiye'nin dier blgelerinde Devrimle birlikte halkn neler yaptn, nelerin deitirildiini bilmediklerinden, Musul'dakiler sessiz kalmay tercih ederek, olaylar akla kavuana kadar yeni rejim lehinde veya

9 0 "To nite Ali Syrians," The New York Times, .14 Austos 1908, s.6; vc "Syriars Meet in New York: One Speaker Says This is not Time for Caution, but for Advance," The Washington Documents iinde. 92 EO. 1 9 5 / 2 2 7 5 / 2 5 0 , Badad Teusilcilii'nin 3 Austos 1908'de biten haftaya ait Siyasal Gnlk, Ramsay'n No. 7 0 4 / 7 4 ve 3 Austos 1908'li raporundan nakleden, Elle Kedourie, "The Impact of the Young Turk Revolution on the Arabicspeakitg Provinces of the Ottoman Empire," s. 129. Post, 14 Austos 1908, ss.2-3. 5: The Near East, ss.256-257 91 "The Young Turkish Revolution," G. E Gooch ve H. Temperley (Der.), Bri/is on the Origins of the War, 1898-1914,

aleyhinde bir gsteri yapmadlar.93 Haleb'de, insanlar hl aknlk iindeydi: bir Devrim gereklemi olabileceine bir trl inanamyorlard.94 Beyrut, Hayfa ve Kuds'de de. benzeri tepkiler gzleniyordu.95 Devrim, eski siyasal kurumlan ykm, geleneksel toplum yapsn sarsmt. Eski rejimin ya taraftar ya da dorudan ibirlikisi olan yerel yneticiler ve eraf, devlet hizmetinden alndlar ve baz yerlerde de tutuklanarak hapse atldlar. Eski rejimi desteklemi olan sekin Araplar, birok kasaba ve ehirde, halkn nnde kk drld. Geleneksel sekinlere yaplan bu saldrlar, bir taraftan toplumsal yapnn sarslmasna neden olurken, dier taraftan da milliyeti bir tepkiyi dourdu. Eski rejimden madd olarak yararlanm olan ve imdi yneticilik grevlerinden alnan Arap liderleri, birok yerde, toplum zerindeki nfuzlarn yeniden kazanma amacyla, halkn 'milliyeti' duygularn smrerek, kar-devrimci bir tepki oluturmaya alyorlard. Arap liderlerin bu davranlar, ttihadclarn, geleneksel siyasette etkin olan etnik ve ulusal deerleri aarak, siyaseti adalatrarak onu liberalizm-muhafazakrlk eksenine dntrme abasn baltalamaktayd. Ittihadclar siyaseti cemaat temeline deil, snf temeline oturtma amandaydlar. Fakat -istemeyerek de olsa- uyguladklar poli-

9 3 EO. 1 9 5 / 2 2 7 5 , Ramsay'm Raporu, N o . 7 5 7 / 8 1 , Badad, 17 Austos 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "The lmpact of the Young Turk Revolution on the Arabic-speaking Provinces of the Ottoman Empire," s. 129. 9 4 EO. 1 9 5 / 2 2 7 2 / 7 0 , ve U.S., Department of State Recods, Konsolos J . S. Jackson, Haleb, 5 Austos 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "The lmpact of the Young Turk Revolution on the Arabic-speaking Provinces of the Ottoman Empire," s.129. 9 5 U.S., Department of State Recotds, Konsolos G. B. Ravndal, Beyrut, 4 Austos 1 9 0 8 ; E O , 1 9 5 / 2 2 7 7 / 1 3 8 , Bakonsolos Cumberbatch, Beyrut, 2 0 Austos 1908; ve E. 1 9 5 / 2 2 8 7 / 5 9 , Konsolos Blech, Kuds, 6 Austos 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "The lmpact of the Young Turk Revolution on tle Arabic-speaking Provinces of the Ottoman Empire," ss.129-130.

tika ile tam tersine, monarist Arap ileri gelenlerinin, konuyu saptrarak, 'yeni rejimin Arap karlar aleyhine davrandn' iddia edebildikleri bir ortam yaratm oldular.96 stanbul'da oturan Araplarn, cemaatlerinin karlarn korumak iin kendi kulplerini oluturan Arnavut rnei ni izlemesi bekleniyordu.97 Gerekten de, 2 Eyll gn, lttihadclarn hi de houna gitmeyen milliyeti bir Arap rgt, Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti -Jam'iyat alIkha'al-'Arabi al-'Uthmani- kuruldu. 98 Cemiyetin kurucular Osmanl ya da Araplardan ok Suriyelilerden olumaktayd. yelerin ou -rnein, Cemiyetin lideri ve eski Sadr- zam Cevad Paa'nn uzak akrabas Shafiq al-Mu'ayyad al-'Azm, Shafiq al-Mu'ayyad al-'Azm'm yakn arkada Nadra Mutran ve mutlakiyeti rejim dneminde Maarif Nezareti'nde alan Shakir al-Husayni gibi kiiler- ayn zamanda, eski rejime yaknlyla tannmt.99 Dahas, tznn ilk maddesinin, Cemiyet'in hangi Arap cemaatinden olursa olsun -Arap olarak doan veya Arap ailesini kendi ailesi olarak kabul eden- her bireye ak okluunu

9 6 Elie Keclourie, "The Impact of the Young Turk Revolution on the Arabic-speaking Provinces of the Ottoman Empire," ss. 135-139. 97 "Turkey," The Times, 1 Eyll 1908, s.3. 9 8 George Antonius, The Arab Awakening, Arab Federalists of the Ottoman Empire, s,102'dert nakleden, Hassan Sa'b, The s.226; Taj al-Sir Ahmad Harran, "The s-

Young Turks and the Arabs: The Role of Arab Societies in the Turkisl-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " ss.184-185; ve Cemal Kutay, Trkiye tikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, s.9420.

9 9 Taj al-Sir Ahmad Harran, "The Young Turks and the Arabs: The Role of Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Periocl 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " ss.185-186. Cemiyet kurucularnn ve yelerinin tam bir listesi iin bkz., Ahmad 'izzet al'Azami, al-Qadiyya al-'Arabiyya, Asbabuha, Muqadimatha, Tatwurha Nataijaha (Badad, 1.932), 2, ss.99-100, ve al-Muqattam, 9 Eyll 1908'den nakle-

den, Taj al-Sir Ahmad Harran, "The Young Turks and the Arabs: The Role of Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " ss.185-186,

bildirmesine ramen, yalnzca Suriyeli Araplar bu rgtn saflarna katld ve rgtn etkinlikleri, stanbul'dan Suriye'nin eitli blgelerine yayld. 100 rgtn grnrdeki amac, Araplarn refahn ykseltmek iin okullar amak, . yollar ve fabrikalar yapmak, gebeleri yerleik yaama geirmek ve Arap haklarn olas saldrlardan korumakt. 101 Uhuvvet-i Arabiye- Osmaniye Cemiyeti'nin, kendini Osmanll ykseltmek iin bir ara olarak tantmasna rarien, asl amacnn, kurucularnn, yeni rejimin 'Arap kart' tavr olarak tanmladklar tavra kar, monarist Araplarn tutucu karlarn korumak olduunu stanbul'daki Arap cemaati ve Msr'daki Suriyeli gmenlerin liderleri kadar Ittihadclar da biliyordu.102 ou eski rejimle yakn ilikiler iinde! olan Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti'nin kurucularn harekete geiren neden, yeni rejimin kendileri ve kendileri gibi dier monarist Araplar iin neler getirebilecei korkusuydu. 103 Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti'nin Nisan 1909'da monaristler tarafndan gerekletirilecek olan kar-devrimci darbe - 3 1 Mart

100 Amin Sa'id, al-Tlawra Sa'b, TheArah Federalists

al-'Arahiyya

al-Kubra,

1, s.7'de nakleden, Hassan s.226. 17 ubat 1909'dan nak-

of the Ottoman Empire,

Cemyet'in Haleb'te alan ubesine Mslman ve Hristiyan Araplardan yaklak dokzyz ye kaydolmutu (al-Muqatlam, leden, Taj al-Sir Ahmad Harran, "The Young Turks and the Arabs: The Role of Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.187). 101 Ami Sa'id, al-Thawra al-'Arahiyya, 1, s.7'den nakleden, Taj al-Sir Ahmad Harran, "The Young Turks and the Arabs: The Role of Arab Socicties in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s . 1 8 5 . 102 Taj al-Sir Ahmad Harran, "The Young Turks and the Arabs: The Role of Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.185. 103 Taj al-Sir Ahmad Harran, "The Young Turks ad the Arabs: The Role of Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s. 186.

Olay- giriiminde nemli bir rol oynamas, bu bakmdan, hi de artc olmayacaktr.104 Frka-i Ahrar'm kurulmasyla, muhalif etnik ve dinsel gruplarn hepsinin ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne kar rgtl bir biimde ve bir parti ats altnda birlemesi gerekleti. Frka-i Ahrar'n lideri olan Prens Sabahaddin, 1906 ylnda, Arnavut milliyetisi smail Kemal Bey ile birlikte srgnde yaad Paris'te, Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'ni kurmutu. Cemiyet'in, programnda aka belirttii ekilde, amac mparatorluun etnik ve dinsel olarak birbirinden blnm vilyetlerinde adem-i merkeziyet ilkesine gre yeniden dzenlenmi bir devlet dzenini yerletirmeye almakt.105 Devrim'in ilk gnlerinde, Prens Sabahaddin ve grubu tarafndan yaylan sylentiye gre, ttihad ve Terakki Cemiyeti ile Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti birleecekti. Prens Sabahaddin ve grubu, yeni rejimin kurul-

104 Nisan 1909'daki kar-devrimci darbe giriiminden sonra, ttihad ve Terakki Cemiyeti Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti'ne olan gvenini btnyle yitirecekti. ttihadlar Cemiyet'in, gizli programlaryla, Araplarn mparatorluktan bamszlklarn elde etmek zere kurulmu bir monarist komplosu olduunu iddia edeceklerdi (Tanin, 1 8 Mays 1 9 0 9 , ye 2 0 Mays 1909'dan nakleden, Taj al-Sir Ahmad Harran, "Tle Young Turks and the Arabs: The Role f Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Period 1908-1914," s.187). ttihadlar kukularnda yalnz deillerdi. Rafiq ai-'Azm ve Rashid Rida gibi tannm Suriyelilerle al-Muqattam (al-Muqattam, gazetesinin bayazar da byle bir cemiyetin varln zararl bularak kapatlmasn! isleyeceklerdi 25 Mays 1909'dan nakleden, Taj al-Sir Ahmad Hara, "The Young Turks and the Arabs: The Role of Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.187). Cemiyet ksa bir sre sora Hkmet kararyla kapatld. 105 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s. 142. 2 7 Temmuz

1906'da Paris'teki toplantda kabul edilen Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nin programnn tam metni iin bkz.,"Tesebbs- ahsi, Merutiyet ve Ade-i Merkeziyet Cemiyeti'nin Program," Nezahat Nurettin Ege, Prens Sabahaddin: Hayat ve lmi Mdafaalar, ss.71-72 iinde.

masyla sonulanm olaylardan kendilerine de pay kartma derdine dmlerdi. 2 Astos'ta Ittihad ve Terakki Cemiyeti adna Ahmed Rza Bey ve Prens Mehmed Ali ve Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti adna da Prens Sabahaddin, The Times gazetesi muhabiriyle yaptklar rportajda, Devrimci Ermeni Federasyonu'nun da destekledii hareketle gerekletirdikleri Devrim'in modernlemeye ynelik olduunu ve hibir ekilde yabanc dmanl iermediini Avrupa kamuoyuna anlattlar.105 Devrim'in ilk gnlerinde kamuoyunda Ittihad ve. Terakki Cemiyeti yneticileriyle birlikte grlmeye zel bir zen gsteren Prens Sabahaddin, kendisinin ve grubunun siyasal iktidar mcadelesinde Ittihadclarla ortak olduu grntsn vermeye alyordu. iyi rgtlenmi ve arkasnda byk halk destei olan Ittihadclar sayesinde olaylar etkilemenin daha kolay olacan dnen Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti, 22 Astos'ta Paris'te genel siyaset konularnda Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile yakn uyum iinde olduklarn ve ksa zamanda Cemiyetle birlemek istediklerini bildiren bir aklama yaynlad.107 ttihadclarn da, iinde bulunulan koullarda, Prens Sabahaddin'in kar kampa ge106 "Statements by Prominent Young Turks," The Times, 3 Austos 1908, s.6. 107 Le Matn, 2 3 Austos 1908'den nakleden "Bahaeddin akir Beyin Brakt Vesikalara Gre Ittihad ve Terakki: 4," Milliyet, 1 3 Kasm 1 9 3 4 , s.3; ve Cemal Kutay, Trkiye istikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarii, 16, s . 9 4 1 6 . Bu aklama Ittihad ve Terakki Cemiyeti liderleri arasnda hi de ho karlanmad. Ittiladcilar zellikle kzdran olay, Prens Sabahaddin'in Devrim'den sonra siyasetle uramayacan Paris'teki Ittihad ve Terakki lideri Ahned Rza Bey'e syledikten sonra bu gerek d aklamay yapmasyd. Ahmed Rza Bey 7, 10 ve 2 4 Austos tarihlerinde Selnik'e gnderdii mektuplarda Prens Sabahaddin'in stanbul'a gidip propaganda faaliyetlerine balayacan bildiriyor ve Prens'in Cemiyet aleyhine yapaca faaliyetleri engellemesi iin Ittihad ve Terakki Cemiyetine uyarda bulunuyordu ("Bahaeddin akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre Ittihad ve Terakki: 3 ve 4 , " Milliyet, 13 Kasm 1 9 3 4 , s.3). 12 ve

meini istemediklerinden, kendi yanlarnda tutabilmek iin, ertesi gn Cemiyet'in stanbul ubesi iki rgtn olas bir birleme konusunda grtn aklamak zorunda kald.108 Prens Sabahaddin, Ittihadc liderlerle Paris'teki ilk grmelerini tamamladktan sonra, Austos sonunda Fransa'dan ayrld.109 1 Eyll sabah, Prens Sabahaddin'le, 1903 ylnda srgnde len ve Paris'te yaklan babas ve Sultan Abdlhamid'in kayn biraderi Damad Mahmud Paa'nn kllerini getiren Senegal Vapuru'nu karlamak iin, bir heyet, stanbul'dan anakkale'ye doru hareket etti. 110 Vapur, 2 Eyll gn stanbul'a vard.111 Kendisi stanbul'da cokun gsterilerle karland. Galata Kprs ile Karaky ve Tophane Rhtmlar Prens'i karlamaya gelen halkla hncahn doluydu. Prens, karaya kp bir Saray arabasyla annesinin Kurueme'deki yalsna giderken, yollara, onu alklayan binlerce insan dizilmiti.112 Adem-i merkeziyetiliin ateli taraftar olan Makedon-

108 Tann, 10 Austos 1 3 2 4 / 2 3 Austos 1 9 0 8 ve Sabah, 1859-1952, 1908, s.l. s,177n and Eastern

1 0 Austos 1 3 2 4 / 2 3 Siyasi Partiler,

Austos 1908'den nakleden, Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de 109 "Prince Sabahheddine," The Levant Herald

Express,

27 Austos

110 "Prince Sabaheddine," and "llarivee des restes de Damad Mahmoud pacha," The Levant Herald and Eastern Express, 1 Eyll 1 9 0 8 , ss.1-2; ve "La Turquie Constitutionnelle," Le Temps, 3 Eyll 1 9 0 8 , ss.1-2. 111 "Turkey. The Sultan and His People," The Times, 2 Eyll 1 9 0 8 , s.5; "Le voyage du Prince Sabaheddine," The Levant Herald 1908, s.2; Cemal Kutay, Paalar ll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, Kavgas, 16, s.9420; and Eastern Express, 3 Eyll stiks.35; Cemal Kutay, Trkiye

ve Hseyin Cahid Yaln, 4 ( 2 5 Nisan-19 Ekim Tarihimiz Express, ve Jn Trk-

"Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri, geldiini yazmaktadr (Ahmed Bedevi Kuran, nkilap ler, s.265). . 112 "Prince Sabaheddine," The Levant Herald and Eastern

1935), s.118. Kuran, yanllkla, Prens Sabahaddin'in stanbul'a 3 Eyll'de

3 Eyll 1908,

s.l; ve "La Turquie Constitutionnelle," Le Temps, 4 Eyll 1908, s.2.

yal Hristiyan cemaatler, Prens Sabahaddin'in stanbul'a gelmi olmasndan byk kar salayacaklarn umuyorlard. ttihadclarn Prens'i kendi ynlarna ektii sylentilerinin dolamasna ramen, bakentteki cokulu karlan, Hristiyan cemaatlere, Prens'in Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne kar kendini gl hissedecei ve bylece daha bamsz hareket ederek Hristiyanlara yaklaabilecei- inancn verdi. zellikle Rumlar, onu kahraman olarak kabul ediyor ve desteini kaybetmemek iin aba harcyorlard.113 4 Eyll'de -yani, lkeye dnnden yalnzca iki gn sonraPrens Sabahaddin'i, Fener Rum Patrikhanesi'nin iki temsilcisi ziyaret etti ve Prens'e Patrik Joachim Efendi'nin iyi dileklerini iletti.114 7 Eyll gn, bir Rum heyeti, ortak siyasal konular tartmak ve Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ile ortak eylem yollarn aramak iin Prens Sabahaddin ile grt. Prens de, Trkiye'deki Rumlarn siyasal ve toplumsal hayattaki nemini vurgulayarak, adem-i merkeziyet programn ayrntl bir ekilde Rum heyetine anlatt.115 zellikle ttihadclar tedirgin eden bir davranla, Prens Sabahaddin Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nin birletiini, bir oldubittiye getirerek, 8 Eyll gn iln etti. 116 Her iki grup tarafndan bu konu hakknda resm bir bildiri yaynlanmadndan, Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nin birlemesi konusunda ger-

113 "Prmce Sabah-ed-Din," The Times, 5 Eyll 19.08, s.5^ 114 "Prmce Sabaheddie," The Levant Herald and Eastern Express, s.l. 115 "News 1 tenis," The Levant Herald and Eastern Express, 5 Eyll 1908,

7 Eyll 1908, s . l ; ve

"Turcs et Grecs," The Levant Herald and Eastern Express, 8-Eyll 1 9 0 8 , s.2. 116 "Fusio of Liberal Committees," The Times, 9 Eyll 1908, s.7; ve Le Temps, 9 Eyll 1908, s.4.

ekten de bir anlamaya varld duygusuna kaplmak olduka zordu. 117 ttihadlar, kendi liderlikleri altnda yaplacak byle bir birlemeye tamamyla kar olmamalarna ramen, byle bir birleme gereklemeden nce, Prens'in devlet ynetiminde adem-i merkeziyetilik ilkesinden vazgemesi gerektiini belirttiler. Ittihadclara muhalif olan basn ise, Prens'in birleme haberini byk bir cokuyla karlayarak, adem-i merkeziyetilik ilkesini son derece olumlu bulduunu ve bu ilkenin zaten Kanun-u Esasi'nin 108. Maddesi'nde de belirtilmi olduunu iddia ediyordu. 118 Tabii, Kanun-u Esasi'nin 108. Maddesi'nin byle bir hkm aka ieren bir yan yoktu ve Ittihadclara muhalif basn, yapt demagojiyle, kamuoyunu kandrma abas iindeydi.119 Tutucu eilimli kdam gazetesinde 10 Eyll'de yaynlanan bir bayaz, Prens Sabahaddin'in adem-i merkeziyeti programn, ngiliz anayasal kurumlarnn bu programn hazrlanmasnda model oluturduunu ileri srerek, destekledi. Tabii, aslnda bunun da gerekle bir ilgisi yoktu. ngiliz ideallerinden ve siyasal sisteminden sz edilmesi ve varolduu iddia edilen bu sistemin Prens Sabahaddin tarafndan kabul edilmi olmasnn zellikle belirtilmesi, Eevrim'in ilk gnlerinde ngiltere'ye kar ok byk coku gsteren halkn gznde daha fazla meruiyet kazanlmas amacyla yaplmaktayd. kdam, ayrca, Prens Sabahaddin'in gerek amalar ile ilgili halkn kukusunu gidermek iin, adem-i mer-

117 "The Fusion of the Committees," Tle Times, 1 0 Eyll 1 9 0 8 , s.3. 1 1 8 "Fusio of Liberal Committees," The Times, 9 Eyll 1908, s.7. 119 Kanun-u Esasi'nin Yzsekizinci Maddesi aynen yleydi: "Vilyatn usul-u idaresi tevsi-i mezuniyet ve tefrik-i vezayif kaidesi zerine messes olup, derecat nizam- mahsus ile tayin klnacaktr." ("Kanun-u Esasi [1876J," Tarha Erdem, Anayasalar ve Secim Kanunlar, 1876-1982, s. 13)

keziyetiliin aslnda zerklik anlamna gelmediini vurgulamaktayd.120 stanbul'daki tutucu Rum basn, Prens Sabahaddin'in -Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile birletiini aklad gnFener Rum Patrii Joachim Efendi ile bulumasna ok nem verdi. Prens, grmede yapt aklamayla, yeni rejim altnda Patrikharie'nin ayrcalklarnn korunmakla kalmayp, ayn zamanda daha da geniletilecei szn vermiti.121 9 Eyll tarihli, Temin de dahil olmak zere, tm ttihada basn, ziyareti olduu kadar verilen sz de eletiren bayazlarla Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ile birlik ve beraberlik iinde olmadklarm tm plaklyla kamuoyuna akladlar.122 10 Eyll'de, Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nin temsilcileri ortaya kan sorunlar grmek zere bulutular. Ertesi gn, bulumann sonulan hl bilinmiyordu.123 Birleme konusunda niha bir kararn alnmad tahmin ediliyordu. 124 Prens'in adem-i merkeziyet ilkesi ttihadclarn programyla taban tabana ztt. Bu n'edenle, Ittihadclar, Prens Sabahaddin'e, Cemiyet'te yalnzca onursal saylabilecek bir grev nermilerdi ve kendisinin, Cemiyet'in politikasn belirlemede sz sahibi olmasn hi istemiyorlard. Prens Saba--

120 kdam,

2 8 Austos 1 3 2 4 / 1 0 Eyll 1908'den nakleden, Le Temps, 20 Eyll 1 9 0 8 , s. 1362. Herald and Eastern Express,

11 Eyll 9 Eyll 11 Eyll 12 '

1908. Ayrca bkz., ProArmenia,

121 "Le prince Sabaheddine," The Levant

.1908, s.2; ve "Fusion of tbe Committees," The Times, 10 Eyll 1908, s.3. 122 "Le programme des: Grecs," The Levant Herald and Eastern Express, 1908; ve Ahmed Bedevi Kuran, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, s.266.

123 Le Temps, 11 Eyll 1908; ve "The Young Turk Committees," The Times, Eyll 1908, s.5.

124 "The Young Turk Committees," The Times, 12 Eyll 1908, s.5. Ayrca bkz., "Fusion of the Ottoman Committees," The Levant Herald and Eastern Express, 14 Eyll 1908, s.l.

haddin ve grubu bu neriyi reddetti ve iki rgt arasnda daha fazla grme yaplmad.125 16 Eyll'de, Prens Sabahaddin dncelerini Beyolu'nda Haleb ars'ndaki Theatre des Varietes'de -Varyete Tiyatrosu, ya da bugnk adyla, Ferhan ensoy Tiyatrosu- yapt bir konumayla ateli taraftarlarna duyurdu. 126 dem-i merkeziyetilik ilkesini vurgulamasna ramen, hl, grlerine yatkn olan dinleyicilere, Ittihadclarla ittifak iinde olduunu ve kendi grubunun ttihad ve Terakki Cemiyeti ile birleeceini ileri sryordu. 127 18 Eyll'de, Bebek Bahesi'nde dzenlenen ve corps diplomatique ile varlkl aznlklar ve Trklerin de katld bir lende, Prens Sabahaddin adem-i merkeziyetilik zerine dncelerini yine tekrarlad.128 Prens Sabahaddin'in, ayr bteleri ve seilmi yneticileri olan yar-zerk blge ynetimleri kurulmas anlamna gelen adem-i merkeziyetilik zerine aklad dnceler, zellikle Rumlar, Araplar ve Ermenilerce memnunlukla karland. 129 Her ne kadar yeni szcklerle ve yumuak bir dille ifade ediliyorsa da, Prens Sabahaddin'in fikirleri mutlakiyeti rejimde varolan sistemin devam etmesi iin yaplan bir propagandadan baka birey deildi; bu yzden de dnceleri tamamen kar-devrimciydi.
125 Ahmecl Bedevi Kuran, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, s.267.

126 "Prince Sabaheddine," The Levant Herald and Eastern Express, 15 Eyll 1908, s . l ; "La situation en Turquie," Le Temps, 18 Eyll 1908, s.2; ve Hseyin Cahid Yaln, "Merutiyet Hatralar, 1908-191,8," Fikir Hareketleri, 4 (25 Nsan-19 Ekim 1935), s.133. Tunaya yanllkla konferansn Austos aynda yapldn yazmaktadr (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 18591952, s.240). 127 "La conference du prince Sabaheddine," The Levant Herald and Eastern Express, s.2; "La situation en Turquie," Le Temps, 18 Eyll 1908, s.2; ve Pro Armenia, 2 0 Eyll 1908, s.1363. 128 "La Fete de Bebek," The Levant Herald and Eastern ss.1-2. 129 "La situation en Turquie," Le Temps, 19 Eyll 1 9 0 8 , s.2; ve Pro Armenia, 20 Eyll 1908, s.1363. Express, 19 Eyll 1908,

Ittihadclar ise, kamuoyuna yaptklar aklamalar ile, Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ile hibir ilgileri ve ortak noktalar olmadn sylemekteydiler. Ittihadclara gre, srekli olarak adem-i merkeziyet ve zerklikten bahsetmek, Avrupa devletlerinin Balkanlara mdahale etme olaslnn ok yksek olduu bir ortamda, mparatorluun birlii ve gvenlii asndan nemli bir tehdit oluturmaktayd.130 Hseyin Cahid [Yaln], 19 Eyll tarihli Tan'm'deki bayazsnda, zerkliin, adem-i merkeziyetilii takip edebilecei tehlikesini tekrarlad.131 ki rgt birletirmek iin Ittihadclarla yaplan grmeler baarszlkla sonulannca, Prens Sabahaddin, Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'ni Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne rakip bir siyasal partiye dntrme karar ald. Prens'in yakn evresinden Nureddin Ferruh [Alkend] ve ikdam gazetesi yazarlarndan Ahmed Samim Bey, gerekte Prens Sabahaddin tarafndan ynetilecek bir muhalefet partisinin kurulu almalarn tamamlamak iin bulutular. Kt zerinde Prens Sabahaddin'in ad bulunmayacak ve sanki partinin kuruluunda rol yokmu gibi gzkecek, fakat kendisi, partinin kurucularna gereken tm mal destei salayacakt.132 Frka-i Ahrar'm resmen kurulmu olduu 14 Eyll'de iln edildi.133 Resm kurucular, Nureddin Ferruh [Alkend], Ahmed Fazl [Tung], Kbrsl Tevfik Bey, Nzm Bey, evket Bey, Celaleddin Arif Bey

130 Hseyin Cahid Yaln, "Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir 4 (25 Nisa-19 Ekim 1 9 3 5 ) , s.133.

Hareketleri,

131 Hseyin Cahid lYalm], "Adem-i Merkeziyet," Tanin, 6 Eyll 1 3 2 4 / 1 9 Eyll 1908'den nakleden, Tark Zafer Tuaya, Trkiye'de s. 184n. 132 evket Sreyya Aydemir, Makedonya'dan 91; Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de mi, s.143. 133 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, s.9423. Siyasal Orta Asya'ya Enver Pasa, 2. .<$.90DnePartiler, 1: ikinci Merutiyet Siyasi Partiler, 1859-1952,

266

ve Mahir SaidBey idi.134 Mabeyn ktiplerinden Ahmed Reid [Rey], Doktor Nihad Read [Belger], Tahir Hayreddin Bey, kdam gazetesi yazarlarndan Ahmed Samim Bey ve Tahir Hayreddin Bey'in kardei Damad Salih Paa d partinin kurucular arasndayd. 135 Partiye kuruluundan hemen sonra katlanlar arasnda, Stokholm eski Bykelisi erif Paa, Serbesti gazetesi yazar Hasan Fehmi Efendi, Serbesti'nin sahibi Mevlanzade Rfat Bey, kdam gazetesinin bayazar Ali Kemal Bey, stanbul'un sekin Ermeni avukatlarndan Krikor Zohrab ve Doktor Rza Nur vard. 136 Ne var ki, partinin ardndaki en nemli kiiler, monarist muhalefetin nde gelen isimlerinden Prens Sabahaddin ve Kmil Paa'yd.137 . . Arnavut milliyetisi smail Kemal Bey, Kmil Paa'nn istei zerine, 18 Aralk'ta Paris'ten stanbul'a dnd. Kmil Paa, smail Kemal Bey'e yurda dnme ve Frka-i Ahrar'da siyasete atlma teklifini Devrim'den sonra grevinden azledilen eski Paris Bykelisi Salih Mnir Paa araclyla yapmt.138 Ali Kemal Bey'le birlikte, smail Kemal Bey'in de Frka-i Ahrar'a girmesi parti iinde olduka byk bir tepkiyle karland; nk, aka mutlakiyeti rejim taraftar olmalaryla tannan her ikisi de, irtikab ve rvet almakla sulanyor ve monarist eilimlerinin yansra, Sultan Abdlhamid'in gvenilir hafiyeleri olarak alan, eski rejimin ibirlikileri diye biliniyordu. Sonu olarak, hretleri ok ktyd. Ali Kemal Bey'le ismail Kemal Bey'in par134 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de s. 142. 135 "Ahrar Frkas," inn Ansiklopedisi, 1, ss.275-2^6. 1 3 6 Tark Zaier Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1839-1952, s.244. Hareketleri, Siyasal Partiler, 1: ikinci Merutiyet Dnemi,

137 Hseyin Cahid Yaln, "Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " l'ikir 4 (25 Nisan-19 Ekim 1935), s.151. 138 smail Kemal, The Memoirs Kutay, Paalar Kavgas, of ismail s.49. Kemal

Bey, s.316. Ayrca bkz.. Cemal

tiden kartlmalarn isteyen Doktor Rza Nur, Ahmed Fazl [Tung], Mahir Sad Bey ve Celaleddin Arif Bey, bu istekleri yerine getirilmeyince, parti liderlerinin yeterliliklerini sorgulayarak,^hep birlikte partiden ayrldlar.139 Ne var ki, Meclis-i Mebusan'n almasyla, Amasya Mebusu smail Hakk [Mumcu] Paa, Cidde Mebusu Kasm Zeynel ve stanbul Mebusu Pantaleo Cosmidis Frka-i Ahrar'a katldlar. Partiden ayrlmasndan nce Meclis-i Mebusan'a Ankara Mebusu olarak girmeyi baaran tek Frka-i Ahrar aday Mahir Said Bey, kararn deitirerek, tekrar Frka-i Ahrar saflarna katld.140 Prens Sabahaddin,. Frka-i Ahrar'n hem kurucusu, hem de perde arkasndaki gerek lideri olduu konusundaki haberleri bandan beri inkr etti.141 18 ve 19 Ekim tarihli kdam gazetesinde adem-i merkeziyetilik zerine grlerini yaynlad. Bu yazlarnda, adem-i merkeziyetiliin zerklik, sonunda da etnik ve ulusal aznlklara bamszlk verme anlamna geldii eletirisini yapan Ittihadclara kar kyor ve kendini savunuyordu.142 Yine 18 Ekim tarihinde yaynlad bir brorde, adem-i merkeziyetilikle ilgili dncelerini iddetle savundu ve bunun, yerel zerklikle hibir ilgisi bulunmadn iddia etti. 143

139 Ahmed Bedevi Kuran, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, s.271, 1 4 0 Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.244.

141 Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.245. Ayrca bkz., Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, 2/1, s . 2 6 5 . Prens Sabahaddin'in partideki roln inkr etmesi hakknda bkz., Sabahaddin, Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyet Hakknda kinci Bir zah (stanbul: Safvet Ltfi, 1908), ss,19-20'den nakleden, Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859$ 1952, s.245n. 142 kdam, 5 Elcim 1 3 2 4 / 1 8 Ekim 1908 ve 6 Ekim 1 3 2 4 / 1 9 Ekini 1908'den nakahsi ve Tevsi i Mezuniyet Hakknda Bir zah (istan-

leden, Ahmed Bedevi Kuran, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, s.267. 143 Sabahaddin, Teebbs- Prens Sabahaddin: bul, 1908), s.160 (Bu risalenin tam metni iin bkz., Nezahet Nurettin Ege, Hayat ve lmi Mdafaalar, ss.159-169).

Ekim ay ortalarnda iyice kzan seim ortamnda, Prens Sabahaddin ve Frka-i Ahrar'n mebus adaylar, lkenin ekonomik olarak gelimi blgelerinde, ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne verilen byk destek karsnda, hibir varlk gsteremediler. Frka-i Ahrar, kazanma ansnn ok kk olmasna ramen, yine de seimlerde ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin karsna rgtl olarak kan tek muhalefet partisi oldu. Frka-i Ahrar taraftar olmalarna ramen, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin dier muhalifleri -Arap, Rum ve Arnavut aznlk gruplar- ne Frka-i Ahrar'a katldlar, ne de ayr parti kurdular. Ancak, kendi cemaatlerinin adaylar olarak ttihad ve Terakki Cemiyeti adaylarna kar bireysel olarak seim sava verdiler. Austos'tan Ekim'e kadar geen bu kritik dnemde, bir tarafta eitli monarist ve milliyeti/ayrlk gruplar ile dier tarafta ttihadlar arasnda kesin izgilerle izilen bir gruplamann olduu ak bir ekilde ortaya kt. Seimler balad zaman, Ittihadclarm, ekonomik olarak gelimi blgelerde, Trk semenler kadar Musevi ve Ermeni semenlerin de ezici desteini alabilecei gzkt. Makedonya'da kk bir aznlk olan Bulgarlar da Ittihadciann tarafnda saylabilirdi. Bu cemaatler dnda, dier etnik cemaatlerin oy tercihleri ttihad ve Terakki Cemiyeti adaylar ile kendi milliyeti adaylar arasnda blnmt. ttihad ve Terakki Cemiyeti seimlerde her ne kadar baz Arnavutlarn desteini salayacana gvenebilirse de Arnavutlarn byk bir ksm ile Arap ve Rumlarn ezici ounluu Ittihadclarm karsndayd. mparatorluun birtakm yrelerinde Devrim'e kar yadsnamaz bir direni varolmasna ramen, siyasal bir parti olarak Frka-i Ahrar'n seimlerde baarl olmas ok dk bir olaslkt. Ittihadclara kar en rgtl ve baarl

muhalefet, resmi olarak Frka-i Ahrar ile ittifak yapmamaya ve onun ynetimi altnda olmamaya zen gsteren ve adaylarn cemaat olarak destekleyen etnik aznlklardan gelmekteydi. Bu nedenle, eski mutlakiyeti rejimi destekleyen etnik ve dinsel cemaatlerin, partinin ilkelerine ve siyasal grlerine katlmalarna ramen, Frka-i Ahrar'a katlmama kararlan ile, Frka en bandan beri 'ktrm' kalmt. Bu duruma ek olarak, Frka-i Ahrar'm vilyetlerde yeterli derecede rgtlenememe gibi son. derece nemli bir eksii de vard. Trk nfusu arasnda, Frka-i Ahrar'm, eer iyi rgtlenebilmi olsayd, kolayca seferber edebilecei ve kendi tarafna ekebilecei -zellikle de Anadolu'nun ekonomik olarak az gelimi blgelerinde- eski rejime destek verecek ve hi de azmsanmayaeak bir kaynak vard.

1908 Genel Seimleri

ALTNC B L M

Trk tarihi aratrmalarnda -ya da genel olarak sosyal bilimlerde- Birinci Dnya Sava ncesi dnemde yaplan meclis seimleri imdiye kadar hi ciddi bir almaya konu olmamtr. Ne kadar ilgintir ki -yalnzca stanbul'da yaplan seimlerle ilgili olarak, bir ka grg ahidinin anlarn- . dan ya da konudan dolayl olarak bahseden ve ancak 'vakanvis' olarak adlandrlabilecek kimselerin yazdklarndan baka- modern Trk siyasal tarihi iin son derece nemli olan 1908 Genel Seimleri zerine yaplm bir tane bile ciddi aratrma yaplmamtr.1 Akademik aratrmalar arasnda tek alma olan. ve'Feroz Ahmad ve Dartkwart A. Rustow'un derlemi olduklar bilgiler her ne kadar 1908, 1912 ve 1914 Genel Seimleri sonucu Meclis-i Mebusan'a giren mebuslarn listesini vermesi asndan olduka fayda/' .

Read Ekrem Kou, "Trkiye'de Seimin Tarihi, 1877-1950,". ss. 1 7 9 - 1 8 3 ve ss,256-260; Kemal Zeki Gelcosman, "Birinci Merutiyet'ten Gnmze Yimi Seim ve Siyasi Partiler: 7 " Dnya, 16 Kasm 1980, s.6. Hem ad gec bu yaz dirilerinde, hem de Tevfik avdar'n Trkiye'deki seimler zerine' yapt bir aratrmada, 1 9 0 8 Genel Seimleri ok.yzeysel bir biimde ele alnmtr (Bkz., Tevfik avdar, "Mntehib-i Sani"den Semene, ss.5-8).

lysa da, seimler hakknda derinlemesine hi bir yorumun ve hatta, seimlere giren ve kazanamayan adaylarn hi birinin isminin dahi olmamas nedeniyle bize seimler hakknda doyurucu bilgi sunmaktan uzaktr. Ek olarak, bu alma, temel saylmas gereken -rnein, seimlerin hangi yasal srece dayanarak yapld, hangi seim evresinin kesin olarak ka mebus kard, vs. gibi- bilgileri vermemektedir. 1908 seimlerinde mebus adaylarnn hangi konularda propaganda yaptklar ve hangi gruplarn ya da adaylarn kimlerle seim ittifakna girdikleri zerine ise hi bir bilgi bulmak mmkn deildir.2 1908 Genel Seimleri zerine gvenilir kaynaklann yokluu, ou tarihiyi, bu seimlerin, hibir muhalefetle karlamayan, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin byk zaferiyle sonulanm olduu gibi bir yanlgya itmitir. Tarihiler., hibir salam veriye dayanmadan, seimlerin eit koullar altnda yaplmadn, muhalefete ans tannmadm ve bu nedenlerle de Meclis-i Mebusan'n Ittihad ve Terakki Cemiyeti adaylaryla doldurulmu olduunu iddia etmektedirler. Trk siyasal tarihi, zerine 'gelitirilen' bu yzeysel yorumlar sonuta Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ni ktlemek ve karalamak iin kullanlm ve bu partinin, siyasal alandaki ihtiras! dolaysyla, syleminde bulunan liberal rejim ilkelerine bal olmad gibi gerekle uzaktan-yakindan ilgisi..olmayan szde-zmlemelerle, partinin itibarnn gzden drlmesine allmtr. Verilere dayanmadan yaratlan bu zmleme, sonradan, Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile partinin kurmu olduu liberal rejim aleyhtar olan tarihiler tarafndan parti ve yneticileri aleyhine kullanlarak, 1908 Devrimi'nin aslnda gerek anlamda liberal bir bakaldr olmad noktasna varan ve 1908 Devrimi'nin itibarn

2:

Feroz Ahad ve Dankwart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " ss.245-284.

yoketmeye ynelik sulamalar haline getirilmitir. Bylece, liberal rejime muhalif monaristlerin bak as karmza., bugn pozitivist anlamda 'objektif tarih' gibi kartlmakta ve bu, gereklerden uzak bak as kabullenilmi gzkmektedir. 1908 Genel Seimleri'ne katlan tm adaylar ve her seim evresinde adaylarn aldklar oylar zerine resm veriler elde olmasa da, gnlk basnda -gerek stanbul basnnda olsun, gerekse yerel basnda olsun- kan haberlerden seimler hakknda olduka geni bilgiye sahip olmak mmkndr. Basnda kan haberlere dayanarak yaplan ve bu blmde anlatlan olaylardan edinilen izlenim, imdiye kadar varsaylanlardan ok deiiktir. Basnda km olan .haberler yalnzca ok canl ve hareketli geen bir seim kampanyasna deil, ayn zamanda kampanyann eski ve yeni rejim taraftarlar arasnda nasl ateli bir ekimeye neden olduuna da k tutmaktadr. Ayrca, seim sonular da gstermektedir ki, ne yeni rejim taraftar olan ttihad ve Terakki Cemiyeti ne de eski monarist rejimi savunan eitli gler seim sonulann btnyle kendileri lehine evirebilecek kadar ezici gce sahipti. 'Devrim'in ertesi gn - 2 4 Temmuz'd- Hkmet'in yapt bir aklamayla, seimlerin bir an nce yaplaca ve. otuz ksur yldr resmen 'tatilde' olan parlamentonun toplanaca duyurulmutu.3 Bu, 1877 ylndan beri yaplacak ilk Meclis-i Mebusan seimi olacakt.4 2 Austos gnl bir rade ile kan Intihab- Meb'usan Kanun-u Muvakkati ve yine ayn gnk baka bir irade -lntihab- Mebusan Kanunnamesi'nin

3 4

"Convocation of Parliament," The Levant Temmuz 1 9 0 8 , s.l. Tarhan Erdeni, Anayasalar

Herald

and Eastern s.xvi.

Express, 2 4

ve Seim Kanunlar,

1876-1982,

Suver-i Craiyesine Dair Talimat- seimlerin nasl yaplaca hakknda hem kamuoyuna bilgi veriyor hem de yetkili makamlara den grevleri sralyordu.5 Yeni seim yasasna gre normalde her elli bin erkek nfus iin bir mebus seilecekti. Bu rakamn yar yarya altnda veya stnde olan seim evrelerinde de bir mebus seilecekti - yani, erkek nfusu yirmibe binden yetmibe bine kadar olan seim evreleri yalnzca birer mebus karabilecekti. Erkek nfusu yzyirmibe bine kadar olan seim evreleri iki, yzyctmibe bine kadar olanlar , ikiyzyirmi bine kadar olanlar da drt mebus karacakt. Daha kalabalk olan yerler bu oran erevesinde daha fazla mebus seecekti.6 Seimler iki dereceli olacakt. Semenlere gelince; semen listeleri her Mays ay minin sonuna doru hazrlanmaya balanacak Ve listeler tamamlanarak Ekim ay sonuna kadar stanbul'a ulam bulunacakt. Semen listelerini hazrlamakla grevli imam, papaz, haham ve muhtarlar listeye yalnzca yirmibe yan gemi erkek vatandalar kaydedecekti. Listeye kstllar, yabanc uyruunda ya da zel dzenleme gereince geici olarak yabanclarn hizmetinde olanlar, ifls edip henz ticari itibarn kazanmayanlar, bir kimsenin hizmetkrlnda bulunanlar ve "dorudan doruya devlete az ok vergi vermeyenler" yazlmayacak ve bu gibi kimseler semenlik hakkndan yararlanamayacaklard,7

Bu geici yasarun ve ynergenin tam metinleri iin bkz., "lntihab- Meb'usan Knun-u Muvakkati" ve "lntihab- Mebusan Kanunnamesi'nin Suver-i craiyesine dair Talimat," Tarhan Erdem, Anayasalar 1982, ss.138-152. ve Seim Kanunlar, ' Anaya1876-1982, s.138. 1876-1982, ss.139-140. Ayrca bkz., 5: The Near East, s.279 1876-

6 7

Madde 2, "lntihab- Meb'usan Kanun-u Muvakkati," Tarhan Erdem, salar ve Seim Kanunlar, Erdem, Anayasalar tish Document iinde.

Madde 8 vc Madde 1 1 , "nhab- Meb'usan Kanui-u Muvakkati," Tarhan ve Seim Kanunlar, "The Young Turkish Revolution,", G. R GooCfa and H. Temperley (Der.), Brion the Orgns of the. War, 1898-1914,

Bu artlar o zamanki liberal demokratik rejimlerdeki semenlik artlarna benzer hkmler tamaktayd - yani, liberaldi ama demokratik deildi: Seimler, kadnlara olduu kadar, bakalarnn hizmetinde alanlar ve devlete vergi veremeyecek kadar yoksul olanlara da kapalyd. Bu listelerle belirlenen kimseler birinci derece semenler idi. Her nahiyedeki esas defterlerde kaytl olan her beyz birinci derece semen -mntehib- iin bir ikinci derece semen -mntehib-i sni- seilecekti. kinci derece semenleri semeye, birinci derece semenler yetkiliydi.8 kinci derece semen olmaya hak kazanmak iin birinci derece semen olma artlarnn zerine, kt hret sahibi olmamak ve yabanc devlet uyrukluunu ne srmemek gerekmekteydi.9 Bir nahiye dairesinde beyzden fazla ve yediyzelliden az birinci derece semen olduunda bir, yediyzelliden binikiyzelliye kadar iki ve binikiyzelliden ikibinikiyzelliye kadar drt kii ikinci derece semen olacak ve eer bir nahiyede bu miktardan fazla birinci derece semen olursa bu oran zerinden daha fazla ikinci derece semen. seilecekti.10 Ittihadclarn Devrim'in gerekletii 23 Temmuz'a kadar yeraltnda almak zorunda kaldklar dnlrse, ttihad ve Terakki Cemiyeti, yaplmas rade ile iln edilen genel seimlerde kendi adaylarnn seilmesini gvence altna alabilmek iin yerel rgtler kurmada ve bu ynde hareke-

8 9 10

Madde 21, "ltihab- Meb'usan Kanun-u Muvakkati," Tarhan Erdem, Anayasalar ve Seim Kanunlar; salar ve Seim Kanunlar, salar ve Seim Kanunlar, 1876-1982, 1876-1982, 1876-1982, s. 142. s. 142. s.142. Ayrca bkz., "The Young Turkish on the Madde 22, "lntihab- Meb'usan Kanun-u Muvakkati," Tarhan Erdem, AnayaMadde 23, "ltihab- Meb'usan Kanun-u Muvakkati," Taha Erdem, AnayaRevolution," G. E Gooch ve H. Temperley (Der.), British Documents Origins of the: Wa;1898-1914, 5: The Near East, s.280 iinde.

tin amacn ve programn anlatan bildiriler gndermede, rgtlenme yeteneinin tartlmaz olduunu ok ksa srede kantlad.11 Austos ay ortalarna doru, Ittihad. ve Terakki Cemiyeti Anadolu ve Makedonya'nn hemen hemen btn byk ehirlerinde ube kurmu durumdayd ve rgtn dier blgelerdeki vilyetlere yaymak iin hzla alyordu. Cemiyetin merkezi Selanik'teydi ve en azndan parlamento kurulana kadar orada kalacakt. stanbul ubesi temsilcilerine gre Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin yl nce ciddi bir ekilde balayan rgtlenmesindeki ilk basamak her biri beer kiiden oluan ve bu be kiiden birinin dier hcrelerle balanty salad hcreler kurmak olmutu. 12 Bilindii kadaryla tek bir bakan yoktu ve her toplantda ilerin yrtlmesini kolaylatrmak amacyla toplant bakan seiliyordu. Devrimden sonra rgtlenmede bir takm deiiklikler yaplmt. Hcreler yine be kiiden oluuyorsa da, artk her hcre yerel Cemiyet ubesine bir delege gnderiyor, yerel ubeler de Selnik'te bi delegeler tarafndan temsil ediliyorlard.13 Ittihadclar, Anadolu ve Makedonya'nn birok yresinde seim kampanyalar yrttler. Bu kampanyalar, halka, Kanun-u Esasi ile gelen zgrlk ortamnn faydalarnn ve anayasa tarafndan gvence altna alnan kii haklarnn anlatld eitim almalar gibi gsteriliyordu. Ittihadclar, rnein, Rum aznln honutsuzluuna ramen, yeni ka-

11

"The Young Turkish Revolution," G. E Gooeh ve H. Temperley (Der.), BritisJ , Documents iinde. on the Origins of the Wa.r, 1898-1914, 5: The Near East, ss.256-257

12 13

Galip Vardar, Ittihad ve Terakki inde Dnenler.; ss.48-51; ve "The New Era in Turkey: Young Turk Organization," The Times, 2 4 Austos 1908, s.3. "The New Era in Turkey: Young Turk Organization," The Times, 2 4 Austos, 1908, s.3. . ' . ' .

zandklar haklardan ve eitim olanaklarndan son. derece memnun bir kitlenin bulunduu Arnavutlumun gney blgelerinde olduka baarlydlar. Arnavutluk'un kuzey blgelerinde ise zorluklarla karlayorlard.14 Cemiyet'in mebus adaylarn seme ve destekleme konusundaki genel siyasetine gre, Selnik'teki parti merkezi, ahlk! ve siyas bakmdan Cemiyet'in gvenebilecei tm olas adaylar, Ittihadc adaylarn olmad blgelerde de Cemiyet tarafndan belirlenen nartlara uyanlarn adaylklarn destekleyecekti. ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Bulgar, Rum ve Ermeni siyasal rgtlerine kar tavr da yine bu rgtlerin programna bal olacakt. Bu rgtlerin programlar Cemiyet'inkiyle ters dmedii takdirde, ttihadlar onlarn da adaylarn baka muhalif adaylara kar destekleyecekti. Ayrca, ttihad ve Terakki Cemiyeti, seimlerin gvenlikli ve dzenli bir ortam iinde gemesini salamak iin, Hkmet'e yardm sz verirken, seilecek mebuslarn yetenekli ve namuslu olmalar konusunda srarl olacan sylemekteydi.15 Ittihadc adaylarn ou Mslman Trklerden oluuyorsa da, ittihad ve Terakki Cemiyeti, aday seimlerinin ncelikle yetenek ve karakteri dikkate alarak yaplmas konusunda hibir dn vermiyordu. Buna kant da Cemiyet'in Musevilerin youn olarak bulunduu Selnik ve zmir gibi seim evrelerinde kendi adaylar arasnda Musevilerin bulunmaSyd. Ittihadc adaylarn her seim evresinde seime katlmalar konusunda tam bir karara varlmamsa da,, rgtn g ald stanbul ile Rumeli'ndeki vilyetlerden kacak mebuslarn ounun Ittihadc olacana inanlyordu. Anadolu'da, Kastamonu, Bursa ve zmir gibi kimi ehir-

14 15

"The Young Turks: A Campaign of Educatkm," The Times, 4 Eyll 1908, s.5. "Electoral Programme of the Commsttee," THe Times, 8 Eyll 1 9 0 8 , s.3.

lerde, Ittihad ve Terakki Cemiyeti adaylarnn rahata Meclis-i Mebsan'a girebilecei dnlse' de, Cemiyet'in Anadolu'nun i blgelerinde ok baarl olamayaca sanlmaktayd. Ama yine de, halk, Ittihadc programn nitelii ve yeni rejimle herkese tanmari vatandalk haklan konusunda eitmek ve Cemiyet adaylarnn genel seimde baarl olabilmelerini salamak amacyla her seim .evresine ' temsilciler gnderilmiti.16 Eyll ay sonuna gelindiinde Anadolu'daki Ittihadc seim kampanyas doruk noktasna ulamt. Konya'nn tutucu halk Ittihad ve Terakki Cemiyeti temsilcilerini memnuniyetle karladysa da, Cemiyet .temsilcilerinin Erzurum ve Trabzon vilyetlerindeki karlanlar daha heyecansz olmutu.17 iadclar tarada srdrdkleri seim kampanyasyla glken, zellikle Prens Sabahaddin'in etrafnda toplan; m olan muhalefet de bakent ve dier vilyetlerde propaganda etkinliklerini srdryordu. Prens Sabahaddin, Selanik ve Manastr'a gidip szde nc Ordu'ya bal subaylara teekkr etmek iin, 12 Ekim'de stanbul'dan ayrld.18 Oysa gerek amac, Frka-i Ahrar adna seime katlan kendi adaylar ile Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin adaylar arasnda fikir ayrl olmad konusunda kamuoyunu inandrmak ve bylece kendi adaylarna destek salamakt. 19 Prens, ayrca, Selnik'de 18 Ekim'de balayacak olan Ittihad

16

"Die Wahlbewegung in der Tkei," Berlincr Tageblatt und Handeh-Zeitng, 71le Times, 8 Eyll 1908, s.3.

Eyll 1908, Akam Basks, s.2; ve "Electoal Programne ol the Comittec," 17 18 19 "Asiatic Turkey: Improved Outlook," The Times, 2 8 Eyll 1.908, s.5. Cemal Kutay. Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, s.9425.

Ahmed Bedevi Kuran. nklp Tarihimiz ve Jn Trlle; s.266.

ve Terakki Cemiyeti kongresine de katlmay umut ediyordu. Kongre'ye katlmas kendisine ek bir meruiyet salam olacakt. ttihadlar Prens Sabahaddin'in Kongre'ye katlmasn kabul etmeyerek kamuoyunda bir kez daha Prens'in Cemiyetle ilgisi olmadn vurgulam oldular.20 Prens Sabahaddi^Ekim aynn sonun doru, taraftarlarnn geliini, cokulu bir ekilde kutladklar Arnavutluk'u da gezdi.21 Manastr'daki ordu mensuplarna anayasal rejimin glenmesi iin geni apl asker eitimin ivedilikle art olduu zerine uzunca bir konuma yapt.22 stanbul'a dnerken yol zerinde Selnik'de durdu. Burada ehrin Rum Metropoliti ve Rum cemaatinin yeleri ile tant ve kendilerine partisinin program hakknda bilgi vererek gr alveriinde bulundu. 23 Selanik'ten ayrlmadan nce, ttihad ve Terakki Cemiyeti kart olan ve Prens Sabahaddin'in partisine destek toplamak iin Selnik'te bulunan Ali Haydar Midhat Bey'le de takip edilecek seim stratejisi zerine bir grme yapt. 24 Ali Haydar Midhat Bey'in plan Manastr'a kadar gitmek idiyse de, Prens Sabahaddin, tti-" hadclarm, kendisinin Makedonya vilyetlerinde gezmesinden honut olmadklarn ve Frka-i Ahrar'n seim kampanyasn bir kar-kampanya ile etkisiz duruma getirdiklerini syledi. Cesareti krlm olan Ali Haydar Midhat Bey, Manastr ve dier ehirlere gitmekten vazgeip stanbul'a

20 21 22 23 24

"Le prince Sabaheddine," The Levant Herald 1908, s.2. "Empire O u o n a n , " Rcvut du monde s.520. ' "Prince Sabaheddine," The Levat 1908,5.1. . Herald

and Eastern

Ex[ress,

2 0 Ekim

Musulman, ,;

6 (Eylil-Arahk 1 9 0 8 ) , . Express. 2 4 Ekini

and Eastern

"Le programme du prince Sabaheddine," The Levant Herald and Easten Express, 24 Ekim 1908, s.2. "Echos de la ville," The Levant Herald s.2; ve Ali Haydar Midhat, Hatralarm, and Eastern 1872-1946, Express, s.201. 27 Ekim 1908, \

279

dnmeye karar verdiyse de, gitmeden nce, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selanik'teki liderleriyle grt. Ali Haydar Midhat Bey Cemiyet'te souk karland ve kendisine muhalif gruplardan uzak durmas tavsiye edildi.25 Baka bir nemli muhalefet lideri de Mizanc Murad Bey'di. Murad Bey, mutlakiyeti rejime olan yaknl ve eski rejimin ibirlikisi olmas nedeniyle, Devrim'in hemen sonrasnda ra-y Devlet'teki grevinden azledilmi tannm bir aydnd. Devrim'le birlikte basn zerindeki tm yasaklarn 25 Temmuz'da kaldrlmasndan birka gn sonra - 3 0 Temmuz'da- Mizan gazetesini yaynlamaya balam ve ttihadclarn liderlik kadrosuna ynelik ak bir mektupta kendisini hl Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin bir yesi saydn yazmt. Ittihad ve Terakki emiyeti'ne vermi olduu istifasn geri ektiini sylerek, kendisini Ittihad ve Terakki Cemiyeti istanbul ubesi Reisi olarak iln etmi ve Ittihadclar liderliini kabul etmedii takdirde muhalefete katlacan bildirmiti.26 Ittihad ve Terakki Cemiyeti ise 1 Astos'ta Tanin'de yaynlad basn bildirisinde sert bir dille Murad Bey'in, istanbul ubesi Reisi olmak bir yana, Cemiyet'in yesi bile olmadn ve Cemiyet adna deme veremeyeceini aklad.27 Murad Bey ise gznde durarak Ittihadclar aleyhine almalar yapmaya balad, Monaristlef adna srekli propaganda yapmas, bu amala banaz dincilere yaranmaya a25 26 ' Ali Haydar Midhat, Hatralarm, den, Birol Emil, Mizana 5.9410. 27 Tanin, 19 Temmuz 1 3 2 4 / 1 Austos 1908, s.3'den nakleden, Birol Emil," Mizana stikll Murad Bey: Hayat ve Eserleri, ve Hrriyet Mcadeleleri s;206. Ayrca bkz., Cemal Kutay, Trkiye Tarihi, 16, ss.9410-9411. 1872-1946, s.201. ve Eserleri, ss.205-206. Ayrca Tarihi, 16,

"Ak Muhabere," Mizan, 17 Temmuz 1 3 2 4 / 3 0 Temmuz 1908, s.3'den iakleMurad Bey: Hayat bkz., Cemal Kutay,'Trkiye istiklal ve Hrriyet Mcadeleleri

lmas ve Ittihadclar aktan ve son derece irkin ifadelerle kamuoyunda ktlemesi sonucu ttihad ve Terakki Cemiyeti Austos ay sonlarnda, partinin Selanik'teki yayn organ ttihad ve Terakki araclyla Murad Bey'e kar aktan cephe ld ve kendisini kamuoyu nnde sulad.28 Fakat, Murad Bey, nayak olduu gerici propaganda ve kardevrimci kkrtma ile, stanbul'da, yeni kurulmu olan anayasal dzene kar dinci bir ayaklanma kartmay baard. 23 Austos'ta, stanbul Sarahaneba'nda ok byk bir yangn kt. Yetkililer yangmzedelerin zararlarnn karlanmas iin byk aba gsterdiler. stanbul'un Devrim'den sonra, 28 Temmuz'd, atanan yeni ehremini Ziver Bey'in bakanlnda bir yardm komitesi kurularak herkesin cmerte katld bir ba kampanyas ald. Yalnzca yedi kii lmesine ramen hasar ok fazlayd. Yangnda yklm evlerin says iki ile bin arasndayd. Ayrca, saysz dkkn ve han ile cami, medrese ve ar da yanmt.29 Halk arasnda gittike glenen kanya gre yangn kardevrimci kkrtclarn iiydi. Eski rejimde hafiyelik yaptklar bilinen ve daha nce kan kk apl bir-iki yangnn sorumlusu olan iki- kiinin tutuklanm olmas ve eski rejim yanls kkrtc ajanlar tarafndan halkn grece cahil tabakalar arasnda yaylan -yangnn Kanun-u Esasi'nin kabul zerine Allah tarafndan verilmi bir ceza olduu eklindeki- sylenti, kundaklama olaynn siyasal bir boyu-

28

"Murad Bey'e htar," tti had ve Terakki, yat ve Eserleri, s.207). Tarihi,

(Tercman-i

Hakikat, 1 2 Austos Murad Bey: Ha-

1 3 2 4 / 2 5 Austos 1 9 0 8 , s.2'den nakleden, Birol Emil, Mizanc 29

"turkey," The Times, 2 6 Austos 1 9 0 8 , s.5; ve Cemal Kutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet.Mcadeleleri 16, S . 9 4 6 (Kutay bu yangnda harap olan 7, s . 4 3 0 (Bu kaynakta ise yanan toptoplam bina saysn alt bin olarak vermektedir). Ayrca bkz., "Yangnlar,'' Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, lam bina says binbeyz olarak verilmektedir).

tu olduuna iaret ediyorsa da, kolaylkla kantlanamyordu. 30 5 Eyll'de, Sarahaneba'ndaki rr Yangm'na ilikin kundaklk yaptklar phesiyle on kiinin tutukland resmen akland ve aralarndan beinin sulu olduklarna dair yeterli kantn olduu bildirildi.31 stanbul'daki kar-devrimci hareketler yangnla kalmad. Halclar Camii Mezzini Kr Ali'nin Ramazan aynda, 6 Ekim gn Fatih Camii'nde verdii vaazda cemaati Kanunu Esasi ye parlamenter rejimi reddetmeye yneltmesi zerine ciddi boyutta gerici bir ayaklanma oldu. zgrlk ve eitlik kart konumalar yapan ve byle kavramlarn nemini kmseyen Kr Ali bakentin caddelerinde silahl bir yry de rgtledi. Galata Kprs'nden geip Beikta ve. Yldz Saray'na doru yrye geen kalabalk, anayasal rejimin yklmasn istedi ve Sultan'a olan ballklarn bildirdi. Kalabalk daha sonra Sadrazam. Kmil Paia ve eyh-l slm Cemaleddin Efendi aleyhinde de sloganlar atarak Saray'dan ekildi.32 Ayn gn erken saatlerde, Sultan Abdlhamid bir komplo yaplmas olaslndan bahsetmiti ve bu durum, siyasal gzlemcilerin, Abdlhamid ve. monaristlerin de olaya destek vermi olmalarndan phelenmelerine yol amt. Ittihad ve Terakki Cemiyeti yanls basn, Sultan Abdlhamid'in gstermelik 'endiesi' ile polis ve askerin olaylar karsndaki kaytsz tutumunun pek birbirini tutmadm sylyordu.33
30 31 32 "The Fire in Cnstantinople," The Times, 2 8 Austos 1 9 0 8 , s.5. "Turkey," Tfe Times, 7 Eyll 1908, s.5. kdam, 2 4 Eyll 1 3 2 4 / 7 Ekim 1 9 0 8 , and 25 Eyll 1 3 2 4 / 8 Ekim 1908'den nakleden, "Enpire Ottoman," Revue du mimde Musul man, 6 (Eyll-Aalk . 1 9 0 8 ) , ss.518-519. 33 Sultan Abdlhamid'in yaynlad bildiriyi Tanin, 3 0 Eyll 1.324/13 Ekim 1908 tarihli saysnda basmt (Hseyin Cahid Yaln, "Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri, 4 (25 Nisan-1.9 Ekim 1935), s.70). Ay'ca s.42. bkz:, Cemal Kutay, Paalar Kavgas,

Olay byk: bir dikkatle izleyen basn, polis tekilatnn yeniden rgtlenmesinin gereklilii zerinde duruyor, hem ayaklanmann nderlerinin ve hem de kaytszlklaryla ayaklananlara cesaret vermi olan askerlerin bir an nce cezalandrlmalarn istiyordu. Saray'daki askeri birliklere gvenemeyeceini anlayan Hkmet, Makedonya'daki asker okullarda eitim grm yirmi subayla tabur gvenilir piyade askerini asayii salamalar iin bakente getirmeye karar verdi. ounluk ya Saray'daki bebin kiilik ordunun saysnn azaltlmas ya da bu ordunun kimi taburlarnn Makedonya'dan gelen taburlarla deitirilmesi gerektii fikrini paylayordu. Saray ordusunun disiplini eski rejim altnda iyice gevemi ve bu askerlerin Yldz Saray etrafnda asayii salamak zere kullanlmalar durumu iyiden iyiye ktletirmiti. Yaplan mdahale ile, Beikta ve evresindeki polisler ayaklanma sonrasnda sokaklarda kontrol salam grnyorlard.34 Kr Ali onbe kii ile birlikte 7 Ekim tarihinde tutukland, 35 gn sonra - 1 0 Ekim sabah- Mizan'm sahibi ve bayazar Murad Bey ile birlikte Mizcm'm yayn kurulundan Uryanizade Cemil Molla ve Nazif Sururi Beyler kardevrime! propaganda yapmak ve halk ayaklanmaya sevketmek suuyla tutuklandlar. 36 Daha nce, 22 Eyll'de,

34 "Th. Constantinople Riot: Macedonian Troops for the Capital," The, Times, 17 Ekim 1908, s ti 35 "The Constantinople Riot: Macedonian Troops for the Capital," The Times, 17 Ekim 1908, s.8; ve Cemal Kutay, Paalar s . l ; ikdam, Kavgas, s.42. 3 6 "Arest of Mourad Bey" The Levant Herald and Eastern Expness, 10 Ekim 1908, 2 7 Eyll 1 3 2 4 / 1 0 Ekim 1908'den nakleden, "Empire Ottoman," 6 (Eyll-Aralk 1 9 0 8 ) , s.519; "Murad Bey'in TevkiMus.209; ve CemalKutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet Reve du monde Musulman, rad Bey: Hayat ve Eserleri, Mcadeleleri

fi," Tanin, 27 Eyll 1 3 2 4 / 1 0 Ekim 1908'den nakleden, Birol Emil, Mizanc

Tarihi, 16, s.9425. Ayrca bkz., "La Turquie Constitutionnelle," Le Murad Bey: Haya-

' Figana, 11 Eldm 1908, s.l'den nakleden, Birol Emil, Mizana t ve Eserleri, s.210n; ve Le Temps, 11 Ekim 1908, s . l .

Sadr- zam Kmil Paa, Murad Bey ve dier iki gazeteciyle, grm ve kendilerini gazetede kkrtc yayma devam etmemeleri koriusunda uyarmt. 37 Tutucu eilimli kdam gazetesi bile Murad Bey'in faaliyetlerinden rahatsz oluyor ve gazetenin bayazar, halk, birliin en gerekli olduu anda, Murad Bey'in halk arasna ayrlk tohumlar ekme amal haince kaleme alnm yazlarm dikkate almama ynnde uyaryordu.38 Murad Bey ise 10 Ekim ta.rihli Mizan'da hl, halk ayaklanmas iin kkrtmaya almt.39 Mizan'm yayn yasaklanarak Hkmet tarafndan kapatld. Murad Bey 17 Ekim'de Tiflis'e srlrken. Uryanizade Cemil Molla Ikodra'ya, Nazif Sururi Bey de Antalya'da brad -bugnk Aydmkent- bucak merkezine gnderildi.40 Kr Ali ve ibirlikilerinin yarglanmas srasnda sanklar tersini iddia ettiyse de, savunma avukat sanklarn akl dengelerinin yerinde olmad iin ceza ehliyetli saylamayacaklarm ne srd. Tbb muayeneden sonra sanklarn akl dengelerinin yerinde olduuna karar verilerek avukatn

3 7 "News Items," The Levant Herald and Eastern Express, Cemal Kutay, Trkiye istikll ve Hrriyet Mcadeleleri Bey: Hayat ve Eserleri, cman- Hakikat, s.207. \

2 3 Eyi 1908, s . l ; ve Tarihi, 16, s.9423.

3 8 kdam, 28 Eyll 1 3 2 4 / 1 1 Ekim 1908'den nakleden, Bitol Emil, Mizana Murad 3 9 "MouradBey," The Levant Herald and Eastern Express, zanc Murad Bey: Hayat ve Eserleri, ss.207-208. 4 0 "Mourad Bey," The Levant Herald and Eastern Express, 19 Ekim 9 0 8 , s . l ; Tanin, 17 Terin-i Evvel 1 3 2 4 / 3 0 Ekim 1908'den nakleden, Birol Emil, Murad Bey: Hayat ve Eserleri, riyet Mcadeleleri Mizanc s.211n; ve Cemal Kutay, Trteye istiklal ve Hr14 Ekim 1 9 0 8 , s : i ; Ter-

28 Eyll 1 3 2 4 / 1 1 Ekim 1908'den nakleden, Birol Emil, Mi-

Tarihi, 16, s.9425. eyh-l-lslam Uryanizade Ahmed Esad

. Eendi'mn torunu olan Uryanizade Cemal Molla 1909'daki 3 1 Mart Olay sonrasnda, yine kar-devrimci olaylara kart gerekesiyle bu sefer Midilli'ye srld. 1918'de Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin iktidardan dmesiyle birlikte kurulan ibirliki monarist hkmetlerde bir sre Adliye Nazr olarak alt ve ura-y Devlet yeliine getirildi ("Uryanizade Cemil Molla," Lamusse Szlk ve Ansiklopedisi, 19, s.l 1965). Byk

savunmas reddedildi. Devam eden mahkeme srasnda, tanklar, sanklarn anayasal rejimi ykmaya kararl olduunu ve Yldz Saray'na yryen kalabala nderlik etmeden nce Mslmanlar Rumlara kar kkrttklarn syledi-, ler.41 Muhakemesinde Kr Ali aka kendisinin yeni rejime dman olduunu belirtti. 26 Ekim'de Kr Ali ve su ortaklarndan smail Hakk kurulu dzeni anayasa d metodlarla deitirmeye almakla suland ve mahkeme heyetindeki be hakimin oy birliiyle verdii kararla her ikisi de idama mahkm edildi. Davay izleyenler verilen karar "Yaasn Merutiyet!" sloganlaryla desteklediler.42 Kamuoyunun kar-devrimci hareketlere gsterdii tepkiye ramen, ne Murad Bey'in srgn hayat ne de 'Mizan'm kapal kalmas uzun srecekti: Bir ay sonra, Murad Bey'in stanbul'a dnp faaliyetlerine devam etmesine izin verildi. stanbul'da, Murad Bey'in eski rejimi geri getirmeye ynelik bir komplo hazrl iinde olduuna ve kendisinin de bu konuda Sultan'n Baktibi'ne bilgi verdiine dair sylentiler dolayordu.43 stanbul'a dnnden sonra bastrd bir risalede Murad Bey, yine ttihad ve Terakki Cemiyeti'ni, mutlakiyeti eski rejimi ykmakta ve siyasal hayatta oynamakta olduu ar rolden dolay, ok ar bir dille .sulu-

41 "Les reactiomaires," The Levant Herald

and Eastern Herald

Express, 15 Ekim 1908, and Eastern Herald Express, and 17 and Trmes, Herald Eastern

s.2; "Linciderit de BechiUtach," The Levant

Ekim 1 9 0 8 , s.2; "The Beshiktash Incident," The Levant Eastern Express, 2 0 Ekim 1 9 0 8 , s, 1.

Express, 19 Ekim 1908, s . l ; "The Beshiktash Incident," The Levant Heald 42 "The Turkish Costitution: Death Sentences at Constantinople," The 2 8 Ekim 1908, s.9; ve "Reactionaries Sentenced to Death," The Levant and Eastern Express, 27 Ekim 1908, s.l. Ayrca bkz., Cemal Kutay, Kavgas, ' maktadr). <

('Paalar

s.42 (Kutay yanllkla Kr Ali'nin 2 9 Ekii'de yarglandm yaz(stanbul; Mahud Murad Bey: Haya-

4 3 Mehmed Murad, Hrriyet Vadisinde Bir Pene-i istibdat t ve Eserleri, s.21 in.

Bey Matbaas, 1908), s.62'de nakleden, Birol Emil, Mizana

yordu. 44 Kamuoyunca aslmas istenen Murad Bey, siyaset yapmaya kararlyd. Genel seimlere stanbul'dan Frka-i Ahrar aday olarak katldysa da, tpk partinin dier adaylar Kmil Paa ve Prens Sabahaddin gibi o da ikinci semenlerden ok az oy toplayabildi.45 Bir baka kar-devrimci rgt de Muhammed Avnullah el Kzm tarafndan Austos aynda kurulmu olan Fedakran- Millet Cemiyeti idi,46 Muhammed Avnullah el Kzm'nin gerek ad Mehmed Selim idi. 1889'da stanbul'dan yurtdna kam ve stanbul'a yeni kimliiyle dnmt. 1901'de tutuklanan el Kzm nce Sivas'a srlm, sonra da Devrim'e kadar Sinob Kalesi'ne hapsedilmiti.47 Fedakran- Millet Cemiyeti'nin yeleri arasnda dk rtbeli Bahriye zabitleri olan Cemal ve Sami Beyler, rgtn yayn organ Hukuk-u Umumiye gazetesinin sorumlu yayn mdr Doktor Ali Saib Bey, sonradan Hukuk-u Umumiye ve Serbesti gazetelerinin bayazar olacak Mevlanzde Rfat Bey, Serbesti gazetesi yazarlarndan Hasan Fehmi Bey, Hukuk-u l/mumiye'de gazeteci olarak alan bn-al-Mahmud Asm ve Mazlm Beyler, Asitneli Kevork, Milkn Grciyan ve Arak Dardaganyan adl Ermeni ve kiralk katil olarak bilinen oniki kii vard.48 rgtn iddialarna gre. Eyll aynn ilk haftasnda ye says drt bine ulamt; liderle-

4 4 Mehmed Murad, Hrriyet

Vadisinde

Bir Pene-i

istibdat

(stanbul: Mahmud Mizanc

Bey Matbaas, 1 9 0 8 ) , s.27, and ss.73-80'den nakleden, Birol Emil. Murad Bey: Hayat ve Eserleri, ss.211-212. 4 5 Biol Emil, Mizanc Murad Bey: Hayat ve Eserleri, s.212. 4 6 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler. 1: kinci Merutiyet

Dnemi,

s. 1 3 1 , Fedakran- Millet Cemiyeti ile ilgili olarak ayrca bkz., Sina Aksin, "Fedakran- Millet Cemiyeti," ss.125-136. 4 7 brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, s.212. 4 8 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de s. 134. Siyasa! Partiler, 1: kinci Merutiyet Dnemi,

rinin ne srdne inanlacak olursa, "ye says yaknda onsekiz bini bulacakt." 49 rgtn, grnteki amac mutlakiyeti rejimin hmna uram siyasi madurlara yardm etmekti; ama, Sultan Abdlhamid'den nemli bir miktar olan bin liray istemesi ve almas rgtn gerek amalar hakknda kamuoyunda kuku uyandryordu, llukuk-u Umumiye'de Eyll ay sonlarnda yaplan yalanlamalarn rgt temize karmada fazla bir baars olmad.50 rgt; yayn organ Hukuk-u Umumiye adl gazetesi iin yayn iznini Dahiliye Nezareti dare-i Matbuat ubesi'nden 28 Austos'ta alm ve gazeteyi 7 Eyll'de karmaya balamt.51 Gazete yayna balar balamaz, stunlarn yeni rejimin memurlarn aslsz iddialarla karalamak iin kulland. antaj tertipleri Fedakarn- Millet Cemiyeti adn kullanan kiilerce de srdrld. ftira etmekten dolay, gazete aleyhine dava aldnda ise, Hukuk-u Umumiye bu sefer Kanun-u Esasi'nin kendilerine basn zgrl gvencesi vermi olduunu ne srd. 52 Cemiyet ise, yldrmlar zerine ekince, bu gibi eylemlerle ilgisi olmadn savundu.53 Alan davalara ramen, gazete, memurlar hakkndaki

4 9 "Die Neue Trkei," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, bah Basks, s,3. , Siyasal Partiler, 1: kinci 50 Tark Zafer Tuaya, Trkiye'de

11 Eyll 1908, SaMerutiye! Dnemi, UmumiTrkiye'de

s.132; ve Abdkadir Kaclri, "Hkmet.-i Merutaya Hitab," Hukuk-u ye, 13 Eyll 1 3 2 4 / 2 6 Eyll 1908'den nakleden, Tark Zafer Tunaya, Siyasal Partiler, 1: kinci Merutiyet 51 "Die Neue Trkei," Berliner Dnemi, s.132. Tageblatt und Handels-Zeitung,

11 Eyll 1.908, SaMcadeSiyasal Partiler, 1:

bah Basks, s.3. Ayrca bkz., Cemal Kutay, Trkiye kinci Merutiyet 52 Hukuk-u

stikll ve Hrriyet

leleri Tarihi, 16", s.9423; ve Tark Zafer Tuaya, Trkiye'de ll'de yayn hayatna baladn yazmaktadrlar. Umumiye,

Dnemi, s.l.33n. Kutay ve Tunaya yanllkla gazetenin 16 Ey15 Eyll 1 3 2 4 / 2 8 Eyll 1908'den nakleden, Tark Zafer s.234. Dnemi, s. 133. 29 Eyll 1 3 2 4 / 2 Ekim 1908'den nakleden, Tark Zafer Tu-

Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, 53 Hukuk-u Umumiye, aya, Trkiye'de

Siyasal Partiler, 1: kinci Merutiyet

iddialarn srdrmekteydi. 16 Ekim tarihli Hukuk-u Umumiye, "bilumum memurlarn cemaziylevvellerini" bildiini ve en ufak kanunsuzluklarm kamuoyuna aklayacan iln ediyordu.54 rgt, genel seimlerde ttihadclara kar koalisyon kurmak iin ok alt. rgt yeleri, aralarnda Proodos'un da bulunduu stanbul'da Rumca yaymlanan gazete idarehanelerini ziyaret ederek, muhalif adaylar iin Rumlardan destek almaya altlar. Hukuk-u Umumiye, "Rumlarn dahi Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile Hkmet-i Osmaniye aleyhine iln- harb edercesine teebbsatta" bulunmasn istemekteydi. 55 Meclis-i Mebusan aldnda da, rgt tm eletirilerini Ittihad ve Terakki Cemiyeti zerinde younlatrarak, Mecliste Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nden baka siyasal parti olmadm ve Hkmet'in tek-parti diktatrlne dayal olduunu iddia etti. Hukuk-u Umumiye, "Osmanl Parlamentosu yalnz bir frkann mrevvic-i mli olarak kaldktan sonra, bunun eski ura-y Devlet'ten ne fark kalr?" diye soruyordu. 56 Gazete, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne srekli iftira atarak saldryor ve iktidar iin "gayr- meru eref Soka Hkmeti" diyerek, partinin yasad olduunu iddia ediyordu.57 Propagandasnda baarsz kalan ve halk destei salayamayan rgt, faaliyetlerine yeraltnda devam etmeye bala54
u Vaid-i

Mahsus," Hukuk-u

Umumiye,

3Terin- Evvel 1 3 2 4 / 1 6 Ekim 1908'den Siyasal Partiler, 1: kinci Merutiyet

nakleden, Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Dnemi, s.133.

55 Hukuk-u Umumiye, 15 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 2 8 Kasm 1908'den nakleden, Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.236n. 56 "Meclis-i Mebusan'da Frkalar," Hukuk-u Umumiye, 2 9 K n u n - u Evvel 1 3 2 4 / 1 1 Ocak 1909'dan nakleden, Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Paile; 1: ffenci Merutiyet Dnemi, s . l 3 3 n . 57 "eref Soka Hkmeti " Hukuk-u Umumiye, 9 Knun-u Sani 1 3 2 4 / 2 2 Ocak 1909'dan nakleden, Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de s.235. Siyasi Partiler, 1859-1952,

d. Sonunda istanbul stinaf Mdde-i Umumilii, 12 Ocak 1909'da, rgt, iktidara kar komplo dzenleme iddiasyla kapatt. 58 Tutuklanan rgt yeleri silah kaaklna bulama, siyaS liderlere suikast dzenleme amacyla kiralk katil tutma, elileri tehdit etme ve eski Adana Valisi Bahri Paa'dan bebin lira almak amacyla antaj yapma gibi eylemlerle sulanyorlard. Fakat sulamalarn en nemlisi, Hkmet'e rgtn isteklerini kabul ettirmek amacyla, Bb- li'ye yaplmas planlanan baskn iddiasyd. Bu iddiaya gre, eer istekleri kabul edilmezse, rgt ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin eref Soka'ndalci parti genel merkezini basacakt.59 Dava 24 Mart I909'da balad ve uzun sren duruma sonucu sanklar 'delil yetersizliinden' serbest brakldlar.60 Seim kampanyas, Ekim aynda, tm Trkiye'de son hzna ulam ve ttihad ve Terakki Cemiyeti Kanun-u Esasi'nin ve partinin amalarn yaymak iin her yere temsilciler gndermiti.61 Yalnz, seimlerin tamamlanmas ksa srede bitecee benzemiyordu. Makedonya'da yaklaan seimler iin gerekli dzenlemeler yava ilerliyordu ve Meclis-i Mebusan'm, tm yeler seilmeden alacandan korkuluyordu.62 Sorun yalnzca Makedonya ile snrl deildi. Ekim ay ortasna kadar, tm lke apnda henz yalnzca

58 Yevmi Servet-i

Fnun, 31 Knun-u Evvel 1 3 2 4 / 1 3 Ocak 1909'dan nakleden, Siyasal Partiler, 1: kinci Merutiyet Siyasi Partiler, 1859-1952, Dnemi, s. 133'.

Tark Zafer Tuaya^ Trkiye'de Siyasal Partiler, 1; kinci Merutiyet Dnemi, s.135. Tuaya, Trkiye'de 59 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de ss.236-237. Trki-

6 0 Tanin, 12 Mart 1 3 2 5 / 2 5 Mart 1909'dan nakleden, Tark Zafer Tunaya, ye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.237n.

61 Sir Gerard Lowther'dan Sir Edward Grey'e, Tarabya, 9 Ekim 1 9 0 8 , "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," mentary Papers, 1909, 105, s.93 iinde. 62 "lrkey," The Times, 15 Eyll 1908, s.3. Parlia-

dokuz mebus seilmiti ve genel seimin, Meclis-i Mebusan'n al tarihi olarak plnlanan 14 Kasm'a kadar sona ermesi hemen hemen imknszd.63 8 Kasm'a gelindiinde mebuslardan ellisi seilmiti. Beklenildii gibi, imparatorluun Rumeli ve Bat Anadolu Vilyetlerinde seilen Trk mebuslarn byk ounluu ya dorudan Ittihad ve Terakki Cemiyeti yesi ya da Cemiyet'in destekledii adaylardlar. Rumlar seimlerde olduka iyi sonular alrken, Ermeniler, bu blgelerde dank topluluklar halinde yaadklar iin, Meclis-i Mebusan'da n-

fuslarna oranla daha az temsil edilecee benziyordu. 54 Kasm ymn sonlarna gelindii halde, seimler hl srmekteydi. 6 5 stanbul ve izmir'de Rumlar tarafndan kar-

lanlar dnda, her hangi bir olay meydana gelmemiti. Grne gre, Ittihad ve Terakki Cemiyeti Rumeli vilyetlerinin birok blgesinde zafer elde etmiti ve tahminlere gre, Bat Anadolu'dan seilecek mebuslar arasnda da Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin temsil pay olduka yksek olacakt: Ama, Orta Anadolu'dan seilen mebuslarn ou ulema smfndand. Arnavut mebuslarn arlkl bir blmn ise daha ok airet reisleri veya onlarn akrabalar oluturuyordu. 66 Orta Anadolu ve Arap vilyetlerinde seim mcadelesi biri din, teki siyas iki temel eksen zerinde yryor-

6 3 "Turkey: Some Election Reslls," The Times, 17 Ekim 1 9 0 8 , s.7. 6 4 "Die trkisehen Wahlen," Berliner 1908, s.7. 65 10 Kasm'a kadar otuzbir seim evresinden toplam altdokuz mebus seilmiti ("Les deputes," The Levant Herald and Eastern Express, 11 Kasi 1908, Berliner s.2). 16 Kasm'a gelindiinde, altm seim evresinden doksanalt mebus seilmiti ("Die Entfernung der sultantrcuen Truppe aus dem Jildis," Tageblatt und Handels-Zeitung, 1 6 Kasn 1908, s.3. Tageblatt und Handels-Zeitung, 9 Kasm 1908, Akam Basks, s.2; ve "Progress of tle Elections," The Times, 9 Kasn

6 6 "The Turkish Elections: Some of the Results," The Times, 2 3 Kasn 1 9 0 8 , s.6 290

du. Din eksende, Mslmanlar ve Hristiyanlar arasnda eskiden beri sregelen atma, siyasi eksende de, Mslmanlarn eski rejim yanls olanlaryla Devrim taraftarlar arasndaki atma, seimleri etkilemekteydi. Bu'sorunlardan ilki Hristiyanlarn safd braklmasyla 'zld.' Dinin siyasete alet edilmesi ounlukla yadrganmasa- da, iki tarafta da bu anlayn siyasete bir ey katmadna inanan ve din etkilerden uzak yeni siyasal gruplamalarn filizlenmesini grmeyi arzu edenler vard. Fakat ounluk baskn kyordu: seimde yenilgiye uramalaryla fkelenen Hristiyanlar tm su Trklerin stne atmaya ve Kanun-u Esasi'yi reddetmeye hazrdlar. ddialarna gre,. Hkmet seim evrelerini bir Hristiyan ounluu imknsz klacak ekilde dzenlemiti. rnein, ikinci derece semenlerden bir temsilci karabilmek iin gerekli say olan beyz Hristiyan nerede varsa, o seim evresi ya da drde blnm ve her evre Mslmanlarn ounlukta bulunduu baka seim evrelerine balanmt. Hristiyanlar, ayrca, iddet ve katliam tehditlerinin birok blgede semenlerin toplu bir ekilde oy sandklarndan uzak kalmasna neden olduunu da sylyorlard. ddialarda az da olsa doruluk pay olmasna ramen, yine de bu sylentiler Hristiyanlarn seimlerde bozguna uramasnn gerek nedenini ortaya koymuyordu. in gerei uydu ki, Mslman olmayan cemaatler herkesin ortak karn ilgilendiren en nemli kotlularda bile ibirlii yapmak istemiyorlard. Rumlar Ermenileri, Ermeniler Suriyelileri, Suriyeliler Marunleri, Maruniler Musevileri ekemiyor ve birbirlerinin davasna destek olmuyorlard. Cemaatler kendi aralarnda bile blnmlerdi: ne bir Katolik Rum, Ortodoks Rum Kilisesinin adayna oy veriyordu, ne de bir Protestan Ermeni bir Gregoryan Ermeniyi destekliyordu. Ama bu durumun soruml u s u Hristiyan cemaat deil, onlarn dar kafal ve yalnzca

kendi karlarn dnen liderleriydi. Ky ve kasabalarda yaayan Hristiyanlar ounlukla liderlerinin sznden kmyor ve onlarn istedikleri adaylar destekliyorlard. Mslmanlar arasnda ise Hristiyanlarda olduu gibi tam bir dayanma gzlenmiyordu. Kayseri'deki Belediye Meclisi seimleri bu duruma iyi bir rnekti: Kayseri'de bulunan yzseksen Hristiyan aile topluca ayn adaylara oy vererek sekiz sandalye elde ederken,, oylarn deiik adaylar arasnda blen drtyz Mslman aile ancak iki sandalye alabilmiti. Seim sonular karkla neden olmu ve olaylarn bymesi ancak be Hristiyan yenin 'anlayl' davranp istifa etmesiyle nlenebilmiti.67 Bylesi dayanma rneklerinin yalnzca Kayseri gibi yerel dzeyde baarya ulap, Hristiyan cemaatlerin ayn sonucu lke genelinde elde edememesinin nedeni Hristiyan nderlerin yaptklar hatalard. Hristiyanlarn seim yenilgisinin baka bir nedeni de nfus saymlarndaki hatalardan kaynaklanyordu. Mutlakiyeti rejimde, askerlik yalnzca Mslmanlar iin zorunluydu; Hristiyanlar bunun yerine ad 1856 slahat Ferman'na kadar 'cizye,' ondan sonra da 'bedel-i asker' olan bir vergi dyorlard. Askere almak ve vergi toplamak iin devlet her yl saym yapyordu; ancak, tek tek evlere gidip saym yapmak imknsz olduundan, saym memurlar cemaat liderleri tarafndan salanan listeleri dikkate almak zorundaydlar. Bu listeleri Hristiyanlar iin kilise yetkilileri ya da cemaat meclisleri, Mslmanlar iinse muhtarlar hazrlyordu. Verginin tek tek kiilerden toplanmas ngrlyorsa da, genelde cemaat toptan vergilendiriliyordu. Bu yzden, cemaatlerin erkek nfusunun mmkn od'uunca az gsterilmesi, daha az vergi verilmesi anlamna geldiinden, Hristiyanlarn yararna oluyordu. Her ne kadar askere git-

6 7 Tlc Turkish Elections," The Times, 2 7 Kasm 1 9 0 8 , s. 12.

292

inek istemeyenlerin ya da annelerinin verdikleri rvetlerle beslenen muhtarlarn da Hristiyanlarla ayni yolu izledii doruysa da, denecek vergiyi gizlemek yetikin bir insan gizlemekten daha kolay olduu iin, Hiristiyanlartn saym sonular Mslmanlarmkine oranla daha fazla hata pay iermekteydi. Semen ktkleri de bu hatal saym sonularna gre dzenlendiinden, seimlerde bu durumdan en ok Hristiyanlarn zararl km olduunu sylemek pek de yanl saylmazd.68 * Mslmanlar arasndaki anlamazl tartrken, tutucu ve liberalleri monarist kar-devrimcilerden ayrmak gerekir. Mutlakiyeti eski rejimin geri gelmesini isteyen kardevrimciler, Sultan Abdlhamid dneminde kar salam ve eski dzen yeniden kurulursa yine bu durumdan fayda grecek olanlard, iktidardan drlen bu kar-devrimci grup sayca kalabalk ve gl olmasna ramen, oyunu -geici olarak da olsa- kaybettiinin farkndayd ve aka kar-devrimci bir seim propagandas yapmaya cesaret edemiydrdu. yleyse, gerek atma sayca az, ama iyi rgtl ttihadlarla hurafelere inanan cahil ve banaz Mslman halk arasnda olacakt. ttihadlar kendi mebus adaylarna destek bulmak bir yana, ilk seim hazrlklar baladnda partiye yakan uygun adaylar bulmakta bile glk ekmilerdi. Anadolu ilerinde aydn ve eitim grm kiiler ounlukla ya kendi istekleriyle ya da mutlakiyeti rejimin zoruyla srgne gitmilerdi. Dier bir deyile, uzun bir sre memleketlerinden uzak bulunduklar iin blgelerindeki nfuzlu konumlarn yitirmilerdi. Anadolu ve dier azgelimi blgelerde, ilkretim -Hristiyanlarda olduu gibi Mslmanlarda da- din kurumlarn elinde olduundan, din adamlar halkn grn etkiliyordu. Ayn-

6 8 "The Turkish Elections," The Times, 11 Kasm 1 9 0 8 , s. 12.

ca, Mslman halkn toplanarak, durumu tartp gnlk siyasal olaylar hakknda fikir sahibi olabildii tek yer camilerdi.69 istanbul'da, Frka-i Ahrar, Ittihadclara kar Rumlarla seim ittifakna gitmeye karar vermiti. Frka-i Ahrar'm nde gelen isimlerinden Ahmed Fazl [Tung], Nureddin Ferruh [Alkend] ve Celaleddin Arif Bey 11 Kasm'da Fener Rum Patrilchanesi'ni ziyaret ederek Patrik Joachim Efendi'ye, partilerinin Mslman olmayan cemaatle de uyumlu bir biimde almak istediini ve siyasal programlan itibariyle Rumlarla her trl ibirliine hazr olduunu sylediler. Patrik de Frka-i Ahrar'm grlerine katldn syledi.70 Bakentte ikinci derece semenlerin seimi 18 Kasm'da balad.71 Beyolu'ndaki seimler youn kutlama trenleriyle iki gn sonra balad.72 Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin zlama teklifini reddetmeleri, Rumlara stanbul'da bir sandalyeye mal olacak gibi grnyordu; stelik uyumsuz tutumlar Ermenileri de tedirgin etmi ve onlardan alabilecekleri destei de yitirmilerdi. Beyolu'ndaki ikinci derece seimler Rumlar daha da fkelendirmiti. Drt gn olarak iln edilmi olan seim sresinin on gne uzatlmasn istiyorlar ve seimlerden sorumlu yetkilileri lntihab- Mebusan Kanun-u Muvakkat'n -seim yasasn- saysz kez ihll etmekle suluyorlard, ihlllerin olduu yadsnamazd; ancak, asl sorun seim yasasndaki boluklardan

6 9 "The Turkish Elccions," The Times, 2 7 Kasm 1908, s.12. 7 0 "News Items," The Levant Herald and Eastern Express, 12 Kasm 1 9 0 8 , s. 1. 71 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, s.9428. 21 Kasn 1908, s . l ;

7 2 "Tle Elections," The Levant Herald and Eastern Expresj,

ve Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Ta ili, 16, s.9428.

kaynaklanyordu. Yalnz, bu da o derece bytlecek bir sorun deildi. Musevi ve Ermenilerden bu tip ikayetlerin gelmemesi ihlllerin nemli boyutlarda olmadn gsteriyordu. Ama Rumlar byle dnmyordu ki, 21 Kasm'da Beyolu ve Galata'da gsteriler dzenlediler. Rum kiliselerinin abalaryla cemaat kiliselerde toplanm, dkkn ve maazalarn kapatlmas iin giriimde bulunulmutu. Askeri birlikler ve polis devriye gezerek kapatlan dkkanlar leden sonra atrd. Beyolu Mutasarrfl nnde toplanan Rumlar temsilen Rum Patrikhanesi Kap Kethdas, Mutasarrflk Dairesi'nde ehremini Ziver Bey ve Bab- li'de de Dahiliye Nazr ile grmeler yapt, 73 22 Kasm'da yirmi binden fazla Rum bu sefer Bab- li'ye yryerek Beyolu'ndaki seimlerin iptal edilmesini istedi. Burada Kabine'den Ziraat, Maadin ve Orman Nazr* Dimitraki Mavrocrdato ile gren Rumlar isteklerini kabul ettiremeyince etrafa saldrm, Mavrocordato ancak asker kordon altna alnarak, gruhun elinden kurtarlabilmiti. Daha sonra, Mavrocordato ile Dahiliye Nazr Hakk Bey, Beyolu Kilsesi'ne gidip Rum heyetiyle grerek, seime devam edilmesi konusunda Rum cemaati ile anlamaya vard.74 Oy veme sresi toplam sekiz gne uzatldysa da, Rumlarn iptal istei reddedilmiti. Dolaysyla, gstericiler amalarna ulaamadlar.75 Trk yetkililer seimlerdeki ihlllerden Rumlar sorumlu tutarken, Trk basnnn ounluu da gsteriyi iddet73 "htihab Grltleri," ikdam, 9 Terin-i Sani 1.324/22 f a s n 1 9 0 8 , s.3. 74 "Rum Vatandalarmzn ikyetleri ve Meselenin Lednniyat," kdam, Terin-i Sani 1324/23 Kasm 1908, s. 1. 75 "The1 Elections: Yesterday's Demonstrations at the Porte," The Levant and Eastern Expms, Wahlkanpf," Berliner Herald 2 3 Kasm 1908, s . l ; "The Turkish Elections: Some of the Tageblatt und Handels-Zeitung, 24 Kasm J 908, Akam 10

Results," The Times, 23 Kasm 1 9 0 8 , s'.(y, "Die Nationalitten ini trkischen Basks, s.4; ve "The Turkish Elections," Tlc Times, 2 5 Kasm 3908, s.7.

le eletiriyordu. te yandan, stanbul'daki Rumca gazeteler yasad olan hereyden Trk ve Ermenileri sorumlu tutuyor ve ancak i sava srasnda kullanlabilecek bir dille Rumlar, haklarn korumaya aryordu. 76 te bu artlar altnda, stanbul'da, Fener Rum Patrikhanesi'nin onay ve desteiyle Nikolaides'in liderliinde bir Rum rgt kuruldu. rgtn -kamuoyuna aklad-amac, Makedonya vilyetlerinin derhal Trkiye'den ayrlmas ve bu blgelerin Yunanistan'a balanmas iin almak yerine, Rumlarn imparatorluk snrlar iinde kalmalarn destekleyerek Trkiye'nin 'helenletirilmesi' iin aba harcamakt. 77 24 Kasm'da ortam biraz sakinlemi ve Rum semenler sandk bana geri dnmt. Bu arada Patrikhane de, Trk basn da kkrtc dil kullanmaktan ve eylemlerden kanarak, seim ihlllerinden yaknanlarn ikayetlerini yaknda alacak olan Meclis-i Mebusan'a iletmeleri ynnde ' baskda bulunuyordu. Dier yandan, Ermeni ve Museviler stanbul'un tm seim evrelerinde Trklerle birlikte oy vermekteydiler. 78 stanbul'daki ikinci derece seimler 26 Kasm'da tamamland.79 stanbul'un deiik mahallelerinden gelen seim sandklar, 3 Aralk'ta, liberal demokrasi lehine gsteri yapan iyi rgtlenmi bir kalabaln eliinde ehremaneti'ne brakld.80

7 6 "The Turkish Elections," The Times, 2 5 Kasm 1908, s.7. 77 Douglas Dakin, The Greek Struggle in Macedonia, dels-Zeitung, Berliner 1897-1913, ss.382-383. Tageblatt und Han-

78 "Die Nationalitten im trkischen Wahlkampf," Berliner

2 4 Kasm 1908, Akam Basks, s.4; "The Elections," The Levant 2 5 Kasm 1908, Akam Basks, s.3; ve Tarihi, 16, s.9428.

Herald and Eastern Express, 2 5 Kasm 1908, s.l; "Ministerkrisis in der Trkei," Tageblatt und Handels-Zeitung, "The Turkish Elections," The Times, 2 5 Kasm 1 9 0 8 , s.7. 79 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri 1908, s.8.

8 0 "Turkey: The Sultan and the Opening of Parlianent," The Times, 4 Aralk

kinci derece semenlerin belirlendii bu gnlerde, Frka-i Ahrar mebus seimlerinde stanbul'da - v e dier seim evrelerinde- kendilerinin aday gstermeyip, Rum adaylar destekleyeceini kamuoyuna duyurdu.81 Tanin'in 9 Aralk saysndaki bayazsnda, Hseyin Cahid [Yaln], Prens Sabahaddin'i Patrik Joachim Efendi'yle birlikte Ittihdclara kar ibirlii yapmakla suluyor, Prens'in adem-i merkeziyeti tavrnn lkenin toprak btnln tehdit ettiini iddia ediyor ve byle adem-i merkeziyeti bir propagandann aznlklarn bulunduu yerlere btnyle zerklik verilmesine neden olacan sylyordu. Hseyin Cahid [Yalm]'m en sert dille eletirdii olaysa, Prens Sabahaddin'in Fener Rum Patrikhanesi'ne tannm olan zel hak ve imtiyazlarn korunacana dair sz vermesi oluyordu. 82 Bunun zerine, Prens Sabahaddin ttihadlarn iddialarna yant vermek amacyla bir risale yaynlayarak, Frka-i Ahrar'n adem-i merkeziyeti program savunmaya devam edeceini syledi.83 Bu arada, Ermeniler ile ttihad ve Terakki Cemiyeti arasnda beklenmedik ve ciddi bir sorun bagsterdi. ttihadlar, bakentteki iki Ermeni adaydan biri olan Kriko r Zohrab'n adaylna kar kyorlard. Ermeni Komitesiyse seimlerden desteini ekecei tehdidinde bulunarak durumu protesto ediyordu. Zohrab eski rejim taraftarlaryla iliki iinde olmasna ramen, grnte, ttihadlarn bu olas "I.e parti liberal ottoman," The Levant Herald 1908, s.2. 8 2 Hseyin Cahid (Yaln]-, "ntihabat Entrikalar," Tanin, 2 6 Teri-i Sai 1 3 2 4 / 9 Aralk 1908'den nakleden, Sabahaddin, Tesebbs- Hakknda kinci Bir zah (stanbul, 1908), ahsi ve Adem-i Merkeziyet Hakknda kinci Bir zah 83 Sabahaddin, Tesebbs- Prens Sabahaddin: ahsi ve Adem-i Merkeziyet and Eastern Express,.24 Kasm

(stanbul, 1 9 0 8 ) . Bu risalenin tam metni iin bkz., Nezahat Nurettin Ege, Hayat ve llmt Mdafaalar, ss.173-189,

y ok fazla bytmesi iin fazla bir neden yoktu; nk, Anadolu ve Krdistan'daki seimlerde hi kukusuz ihlllere maruz kalm olan Ermeniler, Rumlarn aksine, protestodan kanm ve ne Hkmet'e ne de ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne ikayette bulunmulard. ounluk, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin, seim ittifak yapt en ilerici ve siyasal adan en yararl ortayla -Ermeni cemaatiyle- iyi ilikilerini srdrebilmek iin Krikor Zohrab'm adayl konusundaki tavrn deitireceini umuyordu. Sonunda, Ittihadclar tutumlarn deitirerek, Krikor Zohrab'n adayln kabul etmek zorunda kaldlar ve 11 Aralk'ta istanbul seimleri yapld.84 Sonular merakla bekleniyordu. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne olduka nemli bir. muhalefet vard ve istanbul'da bir Frka-i Ahrar zaferi Ittihad ve Terakki' Cemiyeti'nin gcn ve saygnln yitirmesine neden olacakt. Prens Sabahaddin, Kmil Paa'nn emrinde olan Yeni Gazete ban ekiyordu. 85 < Fakat, muhalefetin beklentisi gereklemedi ve stanbul seimleri Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin kesin ve. gz kamatrc zaferiyle sonuland. 85 Beyzonyedi ikinci derece semenden beyznikisi seime katlmt. Ittihad mebuslar ve /aldklar oylar unlard: Beyz oyla seilen Manyasizade Refik Bey, drtyzyetmibe oyla seilen Musve ikdam'm bayazar. Ali Kemal Bey'in desteiyle muhalefetin

8 4 "Turkisl Politics:' The Costantinople Electios," The Times, 11 Aralk 1908, s.7. ' 4 8 5 Hseyin Cahid Yaln, "Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri. (25 Nisan-19 Ekim 1 9 3 5 ) , s s . l 8 1 - l 8 2 . 8 6 Cemal Kutay, Trkiye istikll Zafer Tunaya, Trkiye'de ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, s.9430; Tark 1859-1952, s.241; ve Sir Geard PaSiyasi Partiler;

Lowther'dan Sir Edvvard Grey'e, Beyolu, 15 Aralk 1908, "Correspondecc Respecting the Costitutional Moveent in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary pers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.107 iinde.

tafa Asm Bey,;drtyzyetmiiki oyla seilen Ahmed Rza Bey, drtyzellibe oyla seilen Bedros Hallayan, drtyzyirmibe oyla seilen Ahmed Nesimi Bey ve yzellidrt oyla seilen Hseyin Cahid [Yaln].87 Seim sonular ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne verilmi bir gvenoyu olarak dnlse de, ttihadclar tarafndan adayl zerinde srar edilen Tanin bayazar Hseyin Cahid [Yaln]'n, seilen Rum mebuslarndan biri dnda, seimi kazananlar iinde en az oy alan aday olarak Meclis-i Mebusan'a girmesi dikkat ekmekteydi. ttihadlar ve monaristler arasndaki ekimeye ramen, stanbul'daki seimler baka yerlere rnek olacak bir gvenlik ortam iinde gemiti.88 Ikdam'm seiH gn kan saysnda 'Frka-i Ahrar Adaylar' olarak u isimler yer almaktayd: Sadr- zam Kmil Paa, tkdam bayazar Ali Kemal Bey, Celaleddin Arif Bey, Ahmed Fazl [Tung], Nureddin Ferruh [Alkend], Pantoleon Cosmidis, Constantin Constantinidis, Krikor Zohrab ve Albert Vitali Fraggi.89 istanbul seimlerinde Ittihadc olmayp da baarl olan adaylar, drtyzaltmbir oyla seilen Albert Vitali Fraggi, Kmil Paa ve Frka-i Ahrar'a yaknlyla bilinen ve yzdoksaniki oyla seilen tannm Ermeni avukat Krikor Zohrab, seimlerde bamsz aday olan ve yzaltmdokuz oy alan avukat Constantine Constantinidis ve yzkrk oy alan ve daha sonra Frka-i Ahrar'a katlacak olan Pantoleon Cosmidis'di.90 Cosmidis de avu87 Hseyin Cahid Yaln, "Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Filir Hareketleri, 4 (25 Nisan-19 Ekim 1935), s.182; Read Ekrem Kou, "Trkiye'de Seimin Tarihi, 1 8 7 7 - 1 9 5 0 , " s.l.81;"ve Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de und Handels-Zeitung, 13 Aralk 1908, s.2. Siyasi Partiler, 18591952, 5.188u. Ayrca bkz., "Die Wahlen in Konsantiopel," Berliner 8 8 "Tle Turkish Elections," The Times, 14 Aralk 1908, s.7. 89 "Frka- Ahrar'n Namzedleri," tkdam, s.2. 90 Hseyin Cahid Yaln, "Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketlen, . 4 299 2 8 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 1 Aralk 1908, Tageblatt

katt ve Ttn Rejisi'nin hukuk danmanln yapmaktayd.91 Dier btn muhalifler ve Frka-i Ahrar yesi adaylar seimi byk farkla kaybetmilerdi. kdarrCm bayazar Ali Kemal Bey altmdrt, Frka-i Ahrar kurucularndan Ahmet Fazl [Tung] otuzbir, Sadr- zam Kmil Paa onsekiz ve Celaleddin Arif Bey drt oy alabildiler.92 Frka-i Ahrar'n perde arkasndaki lideri Prens Sabahaddin de resmen aday gsterilmedii halde onsekiz oy ald.93 Frka-i Ahrar'm bir dier nemli yesi olan Nureddin Ferruh [Alkend] tekbir oy bile alamad.94 Seimlere bamsz aday olarak katlan dier muhalif adaylar da pek bir varlk gsteremedi. Ali Haydar Midhat Bey altmyedi, Yac efik Bey otziki, Hlis Efendi yirmisekiz, Hoca Hayret Efendi yirmi, eski rejim dneminde Saray'la ibirlii iinde olan hafiye ve gazeteci Mizana Murad Bey onalt, Kemalpaazade Said Bey onbir, Hseyin Hilmi Paa sekiz ve Ahmed Rasim Bey alt oy alrken, Nzm Paa hi oy alamad.95

( 2 5 Nisan-19 Ekim 1 9 3 5 ) , s.182; Read Ekrem Kou, "Trkiye'de Seimin Tarihi, 1 8 7 7 - 1 9 5 0 , " s.181; ve Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Parlile; 18591952, s,188n. blatt undHnadels-Zeitung, , Tage1 8 Aralk 1908, Akam Basks, s.2. 91 "Zur Erffnung des trkischen Parlaments: Die Jungtrken," Berliner

9 2 Read Ekrem Kou, "Trkiye'de Seimin Tarihi, 1 8 7 7 - 1 9 5 0 , " s.181; ve "Zur . Erffnung des trkischen Parlaments: Die Jungtrken," Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 18 Aralk 1 9 0 8 , Akam Basks, s.2. 1 9 0 9 ylndaki ara seimde monaristlerin aday Ali Kemal Bey tekrar seime katlacak, fakat ttihadclann aday Rfat Paa karsnda seimi yine kaybedecekti (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.241). 9 3 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de 94 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de sa-19 Ekim 1935), s.182. 9 5 Read Ekrem Kou, "Trkiye'de Seimin Tarihi, 1 8 7 7 - 1 9 5 0 , " s.181; ve Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.241n. Siyasi Partiler, 1859-1952, Siyasi Partiler, 1859-1952, s.241n. s.241n; ve Hseyin 4 (25 Ni-

Cahid Yaln, "Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri,

Anadolu vilyetlerindeki seim sonulan ttihada adaylarn her seim evresinde baarl olamadn belgeliyordu. Her ne kadar ttihad ve Terakki Cemiyeti Bat Anadolu'da zmir ve onun gibi ekonomik olarak gelimi ehir ve kasabalarda ve Karadeniz kysndaki ehirlerle Anadolu'nun i blgelerindeki ticaret merkezlerinde gl olsa da, Anadolu'nun azgelimi blgelerinde tutucu ya da monaristler, tmyle baskn olmasa da, plduka glyd. Anadolu'nun en nemli ehri olan zmir'de Mslman, Ermeni ve Musevi cemaatinin byk ounluu ttihad ve Terakki Cemiyeti yanlsyd. zmir'in Rum cemaati ve ttihad ve Terakki Cemiyeti arasnda varlan anlamaya gre, zmir Sanca'n temsil etmek zere iki Trk, iki Rum, bir Ermeni ve bir- Musevi -toplam alt mebus- seilecekti. 96 Ancak, Bergama'dak seimlerde, Beyazd Camii hocas Cevdet Efendinin yalnzca bir oy farkla Rum adayn yerine seilmesi, Rum cemaati tarafndan anlamann bozulmu olduu eklinde, algland.97 Kendi adaylarnn yenilgiye uramas, zaten bu olaydan ok nce de yeni rejimden memnuniyetsizliklerini dile getirmi olan kasabal Rumlar galeyana getirdi.98 Rum cemaati, zmir'de byk bir miting dzenledi. 14 Kasm gn, neredeyse tamamna yakn silahl, says otuz bini bulan bir kalabalk Metropolithane'ye doru yrye geti. Askerler kalabal datmaya altysa da,, kan dklmesi, Vali'nin Metropolithane'ye giderek as-

96 "Turkey; Some Election Results," Tle Times, 17 Ekim 1908, s.7; ve "Tle Syma Elections," Tle Levan Herald and Ilaslern Express, 16 Kasm 1908, s. l. 97 "izmir'de ntihabat Grltleri," kdam, 3 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 6 Kasm 1908, s.3; "Empire Ottoman," Revue. du moide Masulman, 6 (Eyll-Arahk 1 9 0 8 ) , s.517; "The Smyra Elections," The Levant. Herald and Eastern E\press, 16 Kasn 1908, s,1; ve "Turkish Iteral Affairs: Election Riots at Syna," The Times, 17 Kasn 1908, s.7. 9 8 lk huzursuzluklar Eyll ay ortalarnda kmt (Nene Freie Presse, 20 Eyll 1908'de nakleden. "Tle Asiatic Provinces," The Times, 22 Eyll 908, s.3).

301

kerleri, Metropolitle varlan anlama sonucu, geri ekmesi ve Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin izmir ubesi temsilcisinin seim sonularna sadk kalnarak iki Rum mebusu daha seileceini sylemesiyle engellenmi oldu. Olaydan ksa bir sre sonra, daha nce Bergama'da seimi kaybetmi olan ikinci Rum adaynn seildii,akland." Neticede, seimler iki Trk, iki Rum, bir Ermeni ve bir. Musevi..mebusun seilmesiyle sonuland. Trk mebuslar, dava vekili ve nl bir Ittihadc olan Mehmed Seyyid Bey ile izmir Mfts Mehmed Said Efendi idi. ristidis Paa Yorgandjioglu ve Pavlis Carolidis zmir'in Rum mebuslaryd. Bu mebuslardan ristidis Paa ttihadclarn listesinde yer alrken, Carolidis seime bamsz olarak girmiti. Bir baka bamsz aday, Stephan Ispartalyan'sa, Ermeni listesinden mebus seilmiti. Musevi mebus Nesim Masliah ise tannm bir Ittihadcyd.100 izmir'deki seimde Mft Mehmed Said Efendi ikiyz, ristidis Paa Yorgandjioglu ikiyziki, Mehmed Seyyid Bey yzdoksandokuz, Pavlis Carolidis yzonbe, Nesim Masliah yzoniki ve Stephan Ispartlyan [Isparlaizade] yzalt oyla mebus olmulard. Doktor Edhem Bey doksandrt, Aristodolo Efendi de seksenaltt oy alarak seimi kaybeden adaylard.101 Bursa, yeni rejimi heyecanla karlamasna ramen, 24 Astos'ta kan gerici bir ayaklanma yaamt. 192 O sabah,

99 Neologos, 15 Kasm 1908'den nakleden, "zmir'de ntihabat Grltleri," kdam, 3 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 6 Kasm 1908, s.3; "The Syma Elections," The Levant Herald and Eastern Express, 16 Kasm 1908, s . l ; ve "Turkish lternal 11 Kasm 1908, s.2; ve Affais: Electio Riots at Snyrna," The Times, 17 Kasm 1908, s.7. 100 "Les diputes," The Levant Herald and Eastern Express, lisler, 1908-1918," ss.270-271.
* *

Feroz Ahmad ve Dankwat A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Mec101 "Mebusan enlikleri," hdc/ln?4 Tesrin-i San 1 3 2 4 / 1 7 Kasm 1908, s.3. 102 "Turkey," The Times, 26'Austs 1908, s.5; ve "Trkei: Zum Systemwechsel," ' Vossische Zeitung, 26 Austos 1908, Sabah Basks, s.4.

bir ka asi hapishaneyi basarak ikiyz tutukluyu silahlandrp serbest braktlar. Serbest braklanlar daha sonra 'kurtarclarnn' liderliinde Vali ve dier memurlar aleyhinde gsteri yaptlar. Caddelerde dolaarak, vergi dememe ve hkmeti ilemez hale getirme konusundaki kararllklarn duyurdular. En sonunda, Mahkeme Reisi'ni makamndan atarak yerine ad nl bir kaakya kan ulemalardan birini getirdiler. Bursa iindeki bir avu polis ve asker, erkeklii, ortada grnmemekte buldular. Kamu dzeni, ancak 25 Austos sabah Muhafz Alay'ndan gelen bir tabur askerin ayaklanmann elebalarn tutuklayarak gvenlii salamasyla kurulabildi.103 Bursa'dan seilen mebuslar mer Fevzi Hoca, Hafz Ahmed Hamdi Efendi, Abdullah Sabri [Karter] ve-Bursal Mehmed Tahir BeylerdiJ 04 Seilenlerden yalnzca Binba Bursal Mehmed Tahir Bey ttihad ve Terakki Cemiyeti yesiydi.105 Tahir Bey 1881 ylnda Harbiye Mektebi'ni bitirdikten sonra Manastr ve skb asker rdiyelerinde retmenlik yapm, 1897 ile 1904 yllar arasnda da Selnik Asker Rdiy esi Mdr olarak grevlendirilmiti. 1905 ylnda Binba olan Tahir Bey, gizli ittihad ve Terakki Cemiyeti yesi olduu gerekesiyle aa alnm ve Alaehir'e Tabur Komutan atanarak Selnik'ten srlmt. Gerekten de, Selnik Asker Rdiyesi'nde. mdrlk yapt sralarda, 1906 ylnda ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selnik ubesi'ni kuran ilk on devrimci arasndayd. 106 Dier me103 "Turkey: The Disturbances at Brusa," The Times, 27 Austos 1908, s.3. 104 "Turkey: Sonte Election Results," The Times, 17 Ekim 1 9 0 8 , s.7; ve Feroz Ahmad ve Dankwart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclislcr, 19081918," s.269. 105 "Lettre de Brousse," The Levant Herald and Eastern Express,.2S Ekim 1908, s.3; ve "Empire Ottoman," Revuc du monde Musulman, 6 (Eyll-Arahk 1908). s.517. 106 "Mehmet Tahir Bursal," Byk Lausse Szlk ve Ansiklopedisi, 13, s.7943; ve Galip Vardar, ttihad ve Terakki inde Dnenler, s.48.

buslar bamszd, Aralarndan Hafz Ahmed Hamdi Efendi sonradan Frka-i Ahrar'a katlacakt.107 Hdavendigr Vilyeti'ne bal Ktahya Sanca'nda Kasm ay ortasnda ikinci derece semenlerin seimi tamamlanmt. Merkezde altm Mslman, Rum, iki Ermeni, bir Katolik, Uak kazasnda otuzalt Mslman, iki Rum, Eskiehir kazasnda otuzyedi Mslman, Simav kazasnda onyed Mslman ve Gediz kazasnda da onyedi Mslman ikinci derece semen, olmutu. Ktahya Sanca toplam ikinci derece semen says bylece yzyetmisekizdi ve bunlardan yzyetmii Mslmand.108 Ktahya Sanca'ndan seilen drt mebustan yalnzca ikisi -Abdullah Azmi [Torun] ve Hatibzade Ahmed Cemal Bey- Ittihadcyd; din ve hukuk eitimi gren .Abdullah Azmi [Torun] dava vekili olarak almaktayd.109 Hatibzade Ahmed Cemal Bey ise Mekteb-i Mlkiye'den 1897'de mezun olduktan sonra idadilerde retmenlik yapmt.110 nc srada seilen Hocazade Rasih Efendi ise evresinde hi de iyi tannan biri deildi. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Eskiehir ubesi tarafndan Cemiyet'in Bursa Heyet-i Merkeziyesi'ne gnderilen bir raporda "bu zlim ve mthi mstebidin mutlakiyeti rejim dneminde edindii servet ve mal gcn yalnz Ktahya'da deil, ayn zamanda Eskiehir'de de halkn aleyhinde kulland" ve "menhus Istibclacl Devri'nde kanl elleri, zehirli trnaklaryla yapmad fenaln kalmad" bildiriliyordu. Mutlakiyeti rejim srasnda aleyhine alan bir davadan mahkum olduu halde, ilm hkmn Mabeyn'e mracaatla kartt
107 Feroz Ahnad ve .Dankvvart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1908-1.918," s.269. 108 "ntihabat," ikdam, 3 Terin-i.an 1 3 2 4 / 1 6 Kasm 1908, s.3.

109 "Abdullah Azmi.Elendi," Byk l.arousse Szlk ve Ansiklopedisi, l, s.1.8; ve Feroz Ahd ve Dakwat A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1908.-1918," s 2 6 9 , 110 "Hatipzade Cemal Hey, Ahmet," liytik Laosse S.5089. Szlk ve Ansiklopedisi, 8,

6 i ' ; ; .

s
I

bir rade ile feshettirebilmeyi baarm ve bu suretle. Saray;a olan yaknln tescil ettirmiti.111 Bat Anadolu'nun i blgelerinde kk bir kasaba olan Burdur'da gericiler Kasm aynda Hkmet Kona'n basa rak memurlar tartakladlar. Dahiliye Nezareti daha fazla bilgi elde edemediyse de, ayaklanan eski rejim yanllarnn siyas antaj yaptklar sylentisi dolayordu.112 Ttucu bir aday olan mer Ltfi Efendi Burdur'da seim yarn kazand.113 mer Ltfi Efendi her ne kadar seime Ittihad ve Terakki Cemiyeti adna girmi ve kazanmsa da, 1910 ylnn ubat aynda dier be arkadayla birlikte -Gmlcine Mebusu smail Hakk Bey, Karesi Mebusu brahim Vasfi Efendi, Trablus Garb Mebusu Ferhad Efendi, Bayezid Me : busu Sleyman Sud [Acarbay] ve Erzurum Mebusu Hac evket Efendi- Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nden resmen ayrlacak ve hemen, tutucu ve monarist gleri destekleyecek olan Ahali Frkas'ni kuracakt. 114 Bolu'da ise seilen drt mebustan yalnzca biri Ittihad vc Terakki Cemiyeti aday olarak seime girmiti. Bolu Mft- s Hac Abdl Vehab mer Efendi, Ahmed erafettin Bey ve Mustafa Zeki Efendi Meclis-i Mebusan'da bamsz kalrken, bir zabit olan Habib Bey Ittihadc' olarak seilmesine ; ramen, sonradan Frka-i Ahrar'a geecekti. 115
111 "Bahaeddin akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre Ittihad ve Terakki: 29 ve 30," Milliyet, 1 3 ve 14 Aralk 1 9 3 4 , s.3. 112 kdam, 31 Terin-i Evvel 1 3 2 4 / 1 3 Kasm 1908'den nakleden, "Turkish Itcr> : nalAffairs," The Times, 14 Kasn 1908, s. 10. lisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.272. 114 Yeni Gazete, 8 ubat 1 3 2 5 / 2 1 ubat 1910, Sabah, s . 2 9 4 v e 301. Kitab, 2 (Nisa-Eyll 1.909), s.1028, \ "... \ 305 9 ubat 1 3 2 5 / 2 2 ubat. Siyasi

113 Feroz Ahmad ve Dankwart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Mec-

!' _ [' f

1910, kdam,

9 ubat 1 3 2 5 / 2 2 ubat 1910'dan nakleden, Trkiye'de

Partiler, 1859-1952,

115 Feroz Almad ve Dankvvart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Mccsler 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s . 2 6 9 ; Resimli

Sinob halk, ehrin nde gelen ailelerinden ve sonradan Frka-i Ahrar'a girip ttihad ve Terakki Cemiyeti aleyhinde komplo giriimlerinde de bulunacak olan Doktor Rza Nur'a byk destek verdi. Rza Nur'un kendi anlatmna gre, seim yarma girmesinin nedeni Belediye Reisi ve ehrin dier erafyla birlikte halktan gelen youn baskysa da, son kertede, asil neden muhalefetin Sinob'da Ittihadclara kar gl bir aday gsterme isteiydi. ttihadclarsa, yre halkyla hi de iyi ilikileri olmad iddia edilen Mekteb-i Hukuk mezunu Yusuf Kemal [Tengirenk]'i desteklemeye karar verdiler. ttihadlarn engelleme abalarna ramen Rza Nur seime katlmaya karar verdi ve bu karar ikinci derece semenler tarafndan byk bir heyecanla desteklendi. Yine ttihadlarn yan d brakmak iin aba gsterdikleri, din kesimin pek de hararetle desteklemedii, Sinob Mfts Hasan Fehmi [Tmerkan] seimlere bamsz aday olarak katld.116 Sinob'daki seim propagandas srasnda ttihad ve Terakki Cemiyeti adna istanbul'dan bir temsilci gelip partiye taraftar toplamak amacyla konumalar yaptysa da, Yusuf Kemal [Tengirenk] , Kanun-u Esasi aleyhinde ayaklanan ve Ittihadc zabitleri tehdit eden Ayanckl Mslman halktan tek bir oy bile alamad.117 Boyabat' Yusuf Kemal [Tengirenk] almasna ramen, Sinob, Gerze ve Ayanckl semenler topluca Rza Nur ve Hasan Fehmi [Tmerkan]'a oy verdi ve bylece Rza Nur ve Hasan Fehmi [Tmerkan] Sinob

s.1097; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1910), s . 8 2 3 ; "Empie Ottoman," Rivue du monde Musulman, 6 (Eyll-Aralk 1 9 0 8 ) , s . 5 1 7 ; v c "Turkey. Soroe Election Results," The Times. 17 Ekim 1908, s.7.' 116 Rza Nur, Hayat ve Hatratm, Times, s.251. 1, ss.249-250. ve Hatratm, 1,

117 Neue Freie Presse, 20 Eyll 1908'den nakleden, "The Asiatic Provices," The 22 Eyll 1 9 0 8 , s.3.Ayrca bkz., Rza Nur, Haya[

mebuslar olarak Meclis-i Mebusan'a girdiler.118 Rza Nur inanl bir monarist olarak Ittihad ve Terakki Cemiyeti ve yeni kurulan anayasal dzeni Meclis ii ve d yntemlerle ykmaya alrken, Hasan Fehmi [Tmerkan] siyaseti karlar iin kullanan baarl bir frsat dknyd ve 1912 seimlerinde Meclis-i Mebusan'daki .yerini korumak iin Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin yannda yer almaktan kanmayacakt.119 Oysa, Devrim'den nceki yllarda aydnlarn srgne gnderildii vilyet olarak nlenmi Kastamonu'da Ittihadc adaylar -Hac Ahmed Mahir Efendi, Yusuf Kemal [Tengirenk], smail Mhir Efendi ve Ahmed kr Bey- mebusluklarn tmn kazandlar.120 Sinob'ta seimi kaybetmi olan Yusuf Kemal [Tengirenk] ansn bir defa da Kastamonu'da denemeye karar vermi ve aday olmutu. Aslen Kastamonulu olan smail Mahir Efendi bir eitimciydi. Kastamonu Muallim Mektebi'nde ve Sanayi Mektebi'nde. mdrlk yapm, Devrim'den nce Selanik'de retmenlik yapt sralarda Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne. katlmt.121 Yine Kastamonulu olan Ahmed kr Bey ise Ittihad ve Terakki'Cemiyeti'nin nemli bir yesiydi, istanbul Yk-

118 Rza Nur, Hayal ve Hatratm, 119 Rza Nur, Hayat ve Hatratm,

1, s.251; ve Feroz Ahmad ye Dankvvart A. Rus1, ss.258-259. Feroz Ahmad ve'Dankvvart A.

tow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.274. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.274. Tmerkan 1914 ylndaki genel seimlerde yine ttihadclarn listesinden mebus seilmiti. 1918 ylnda ttihadclarn dnden sonra Ittihad ve Terakki Cemiyetine ballm terkeclerek, Cumhuriyet Halk Frkas'na gemi ve, lmne kadar ( 1 9 3 3 ) , Kastamonu milletvekili kalabilmeyi baarmt (Kazm ztrk (Der,), Trkiye Byk Millet Meclisi Albm, s.93). 120 Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.272. 121 brahim Alaettin Gvsa, Trk Mekurlar .5812.
v

Ansiklopedisi,

s s : 2 3 1 - 2 3 2 . Ayrca ve Ansiklopedisi, 10,

bkz., "smail Mahir Hlendi," Byfc L a r o u s s e Szlk

sek Muallim Mektebi'ni bitirdikten sonra eitli okullarda grev alm bir eitimciydi, 1913 ylnda Maarif Nazr olarak, kz okullarnn yaygnlatrlmas, Dar-l-Fnun ve retmen okullarnn daha iyi bir dzeye getirilmesi iin alacakt. 1923 seimlerinde Kemalistlerin engellemesine ramen Kocaeli'hden mebus seilecek, Trkiye Byk Millet Meclisi'ndeki liberal muhalefette, kendisine nemli bir yer edinecek, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kuruluunda etkin olacak ve liberal, anti-.Kemalist tutumu dolaysyla 1926'da stikll Mahkemesi tarafndan hayatta kalm dier ttihad ve Terakki Cemiyeti liderleriyle birlikte idama mahkum edilecekti.122 Mutlakiyeti rejimin son gnlerinde Devrim'i heyecanla ' bekleyen birok srgne gnderilmi aydnn bulunduu bir baka Orta Anadolu ehri de Konya'yd. Devrim'den sonra burada da kutlamalar yaplmt. Ne var ki Eyll ortalarnda Konya'nn eskiye bal halknn ve din adamlarnn, yeni rejime ilk gnlerde, duyduklar heyecan kaybettikleri grlyordu.123 ittihad ve Terakki Cemiyeti Selnik ubesi'nin nde gelenlerinden olan ve kendisi de Bursa'dan ttihad ve Terakki Cemiyeti adna seimlere katlan Bursal Mehmed Tahir Bey'in Konya'da Ekim aynda yrtt seim kampanyas da halkn Cemiyet hakkndaki grlerini d eiti remiyordu.124 Hatta, kar-devrimciler yeni anayasal rejimi ve ttihad ve Terakki Cemiyeti'ni gzden drmek iin katliam sylentileri yayyordu. Dinin tehlikede olduu sylentileriyle Mslmanlarn monarist hareketi- destekleyecekleri hesaplanmaktayd. Sylentiler kmadan nce, yet 122 "kr Bey," Byk Latvusse Szlfil; ve Ansiklopedisi, 18; s. 11.111 123 Neue Freie Presse, 20 Eyll 1908'den nakleden, "The Asiatic Provinces," Tle Times. 22 Eyll 1908, s.3. 124 "Lettre dc Brousse," The Levant Herald s.3. and Eastern Express, 28 Ekini 1908.

ni rejimi destekleyen gruplar kendi aralarnda seimlere ynelik bir koalisyon kurmutu. Konya'daki Trkler, Rumlar ve Ermeniler birbirlerinin ilerici adaylarn destekleme karar almlard. Oysa, katliam sylentileri bu koalisyona nemli bir darbe indirmiti. Bu ortamda, artk ne Mslmann Hristiyan adaya, ne de Hristiyanm Mslman adaya oy vermesi bekleniyordu.125 Nitekim, Kasm ay ortalarnda neticelenen seimde, Ittihadc adaylarn hi biri mebus olamad. Mehmed Emin Efendi hari, baarl be adaydan drd -Mftzade Hoca Salim Efendi, Hoca Mehmed Vehbi [elik], eyhzade Zeynelabidin Efendi ve Akehirli Krdzade Hac Mustafa Efendi- bamsz olarak seilmele- J rine ramen, aralarndan Mftzade Hoca Salim Efendi ile eyhzade Zeynelabidin Efendi sonradan Frka-i Ahrar'a katlacakt.126 Konya Vilyeti'ne bal Antalya'da Devrim'in zerinden iki ay gemi olmasna ramen, eski rejim taraftarlar ehirde hl glyd. Devrim ncesi Antalya Belediye Reisi olan mer Ltfi Efendi ehrin gl monaristlerindendi. Geri, Devrim sonras yeni atanan Mutasarrf tarafndan grevinden azledilmiti, ama yine de Devrim ncesi gnlerde olduu gibi postaya verilen mektup ve paketler onun elinden gemeye devam etmekteydi. Ayrca, ilikilerini kullanarak Antalya Ticaret Odas Reisliini elde etmiti. Nfuzunu kullanarak kendini Belediye Reisliinden azlettiren Mutasarrf aleyhinde kampanya balatt. mer Ltfi Efendi ay-

125 F.O. 4 2 4 / 2 1 7 , Konsolos Vekili Wylie'de Sir Gerard Lovvther'a, Konya, 31 Ekim T 9 0 8 , Futher Correspondenee Respecting the Affars oj Asiatic Turkey and Arabia, No.9482, s.88 iinde. 126 "Les diputes," The Levant Herald and Eastern Express, 18 Kasn 1908, s.2; ve Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1908-1918, s.273. B^ Konya mebusundan adlar geen bu drt mebusun stanbul'a birlikte gelmeleri herhalde bir tesadf deildi ("ntihabat: Konya Mebuslar," kdam, 5 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasm 1908, s.3).

lan elliye yaklaan kayk ve hamal rgtleyerek Mutasarrf sulayan ikyetlerle mahkemeye bavurdu. Halk ve memurlar, basksndan korktuklarndan birey yapamyordu. Telgrafhane memurlar da mer Ltfi Efendi'nin talimatyla gya drt bin kiinin Telgrafhane'yi abluka altna aldndan ve kendilerinin binada mahsur kaldklarndan bahisle Konya Valisi'ne iddetli bir telgraf ektiler. Vali, bunun zerine, Antalya'da gerekten bir karklk ktn sanarak, durumu istanbul'da Hkmet ve Dahiliye Nezareti'ne bildirdi ve grevini ihml etme gerekesiyle Mutasarrf azletti, Emeline ulaan mer Ltfi Efendi, cahil halkn eline bayraklar vererek Mutasarrf aleyhinde arda ve Hkmet Kona nnde gsteriler dzenledi. Azledilen Mutasarrf yerine de vekleten kendi adam olan Halim Paa'y tayin ettirdi/mer Ltfi Efendi'nin bu baars karsnda halk ve memurlar bir kat daha onun emrine itaat etmeye mecbur kalmlard. yle anlalyordu ki, mer Ltfi Efendi seimlere de hile kartrp, istedii adaylar setirebilecek gce 127 Nitekim, Antalya'dan seilen iki mebusdan biri a sahipti. olan Mehmed Hamdi [Yazr] ulemadan bir monaristti. 1895 ylnda istanbul'a gelip din eitim grm ve kad yetitiren Mekteb-i Nvvab' bitirmiti. 1905 ylnda Bayezid Gamii'nde ders yermeye balam, bu grevi yrtrken Meihat Dairesi Mektub Kalemi'ne atanmt. Devrim'den nce bu grevlerine ek olarak Mekteb-i Nvvab, Mekteb-i Mlkiye, Medreset-l-Vaizin ve Medrese-i Sleymaniye'de de dersler vermekteydi. 1910 ubat'rida kurulmasndan birka gn sonra Ahali Frkas'na girecek ve ttihad ve Terakki Cemiyeti yelerinden sert tepkiler alacakt.128 J

127 "Bahaecldin akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre ttihad ve Terakki: 18 ve 19," Milliyet, 3 0 Kasn ve 1 Aralk 1934, s.3. 128 Yeni Tasvir-i Efltr, 27 ubat 1910"dan nakleden, Tark Zafer Tuaya, ye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, Trkis . 3 0 1 ; ve "Yazr, Mehmed Hamdi,' AnaBri-

Antalya'dan seilen ikinci mebus Ebuzziya Tevfik Bey ise, Mehmed Hamdi [Yazr]'m tersine, ileri fikirli bir aydnd. 1872'de Namk Kemal ile birlikte bret gazetesini kartm, Vatan Yahut Silistre oyununun oynatlndan sonra srgne gnderilenler arasnda yer almt. 1876 ylma kadar Rodos'ta Ahmed Midhat Efendi ile birlikte srgnde kalan Ebuzziya Tevfik Bey, stanbul'a birlikte dnlerinde bat yntemleriyle eitim veren Medrese-i Sleymaniye'yi kurmutu. 1876 Kanun-u Esasisi'ni hazrlayan kurulda grev yapm ve ra-y Devlet yeliine seilmiti. Bu arada, 1880 ylndan balayarak lmne kadar Mecmua- Ebuzziya adl fikir ve sanat dergisini yaymlad ve aralarnda Namk Kemal ve inasi gibi yazarlarn da yaptlarnn bulunduu kitaplar Kitabhane-i Ebzziya adyla kurduu yaynevinde bastrtt. Ancak, 1900'de hakkndaki jurnaller zerine mutlakiyeti rejim tarafndan Konya'ya srlm ve Devrim'e kadar orada kalmt.129 Ankara Vilyeti'ndeki Hristiyan [Rum ve Ermeni] ve Musevi cemaatlerini temsil eden bir heyet stanbul'daki Protestan Veklethanesi'ne bir telgraf ekerek, mebus seimlerinde uslszlk olduunu, vilyet snrlar iinde yzelli bin kadar gayr-i mslim olduu halde seilecek oniki mebustan bir tanesinin bile gayr-i mslim olmadn bildirmiti.130 Gerekten de, Ankara Vilyeti'nde yaayan top-

tarmica Genel Kltr Ansiklopedisi,

22, s.336. Mehmed Hamdi Yazr Mtare-

ke'den hemen sonra Dar l-Hkmeti'l lslniye yeliine, ertesi yl da bakanlna atand. ibirliki Damad Ferid Paa'nn birinci ve ikinci kabinelerine Evkaf Nazn olarak girdi. 1919'da Meclis-i Ayan yeliine getirildi. Cumhuriyetin ilnndan sonra Damad Ferid Paa kabinelerinde grev almas nedeniyle nce gyabnda idama mahkum edildiyse de, Ankara stikll Mahkemesinde grlen davada akland ("Yazr, Mehmed Hamdi," AnaBritanniea Kltr Ansiklopedisi, 22, s.336; ve "Hamdi Hoca Elmall, Yazr," Byk 8, s.4992). 6, s.3505. sse Szlk ve Ansiklopedisi, Genel Laro-

129 "Ebzziya Tevfik," Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi,

130 "Mebusan enlikleri," kdam, 4 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 7 Kasm 1 9 0 8 , s.3.

lam bir milyon yzelliyedi bin kiiden yziki bini Ermeni, kr ki ki bini Rum ve bin ikiyz de Museviydi.131 Gayr-i mslimlerin itirazlar dikkate alnmayarak yaplan seimler 24 Kasm'da tamamland. Ankara'dan seilen mebuslar, Ittihadc bir ulema olan Hac Mustafa [Beyman], Frka-i Ahrar'n tannm yelerinden Mahir Said Efendi, Meklub! Kalemi Mmeyyizi Kasn Nuri Efendi ve ttihad vc Terakki Cemiyeti yelerinden Tonus [bugnk arkla] Kaymakam Mehmed Talt [Snrtez]'di.132 Ankara Vilyeti'nin seim evrelerinden biri olan Krehir'de seimler 11 Kasm'da bitmiti. Baarl adaylar, Selanik'teki Temyiz Mahkemesi yelerinden Benliaazade Ali Rza Efendi ve stanbul'da dava vekillii yapan Mahmud Mahir Efendilerdi ve ikisi de bamszd.133 Austos ay sonlarnda, yine Ankara Vilyeti'ne bal baka bir seim evresi olan Kayseri'de gerici bir ayaklanmaya dair sylentiler istanbul'da dolatysa da, ttihad ve Terakki Cemiyeti bunlar yeni kurulmakta olan rejimi sarsaca korkusuyla yalanlamt.134 Ancak, bu sylentilerde gerek pay olduu kesindi. Nitekim, Eyll ay sonunda gerici hareketler ivme kazand. Gelen haberlere gre, hocalar toplantlar dzenliyor ve yeni rejimi slm kart olmakla sulayan kar-devrimci bildiriler datyorlard. 135 Sonuta,
131 "Memalik-i Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Olan Nfusun cmali," Kemal 11. Karpat, Ottoman Population, 1830-1914, ss.162-163 iinde.

132 "Intihab Grltleri," kdam, 9 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasm 1 9 0 8 , s.3; "Les elections en province," The Levant Hettld and Eastern Express, 2 4 Kasm 1908, s.2; ve Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.273. 133 "Les deputes," The Levant Herald and Eastern Express, 11 Kasn 1908, s.2; ve Feroz Ahmad ve Dakvrar A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.274. 134 "The Nevv Era in Turkey," The Times, 2 4 Austos 1908, s.3. 135 FO. 4 2 4 / 2 1 7 , Konsolos Vekili Wylie'den Sir Gerard Lovvther'a, Konya, 3 0 Eyll 1908, Further Correspondence Respectin the Affairs of Asiatic Turkey and Arabia, No.9482, s.92 iinde.

kar-devrimci propaganda Krehir'de baarl oldu: ttihad ve Terakki Cemiyeti ler iki mebusluu ela sonradan Frka-i Ahrar'a katlacak olan tutucu adaylara -Hac Ksrn Efendi ve mer Mmtaz Bey'e- kaptrd.136 Karadeniz'de nemli bir ticaret merkezi, olan Trabzon'da Devrim ncesinde, eski rejim kart geni apl olaylar olmutu. Dolaysyla, seimleri dorudan Ittihadc olmasa da ilerici adaylarn almas bekleniyordu. Ama, monarist basn ttihad ve Terakki Cemiyetini gzden drmek iin sylentiler yayyordu. kdam, 8 Eyll tarihli saysnda,,kendilerini Cemiyet yesi olarak tantan baz kimselerin antaj yaparak Trabzon'daki memurlar grevden aldklarn iddia ediyordu.137 Monarist basndaki aleyhte propaganda Trabzon'da etkisini gsterdi: 15 Kasm'da sona eren seimlerde kazanan yedi adaydan bir tanesi bile ttihad ve Terakki Cemiyeti yesi deildi. Trabzon Mfts Mehmed Emin Efendi ald yzkrkbir oyla bamsz adaylarn en st srasndayd, yzotuzyedi oyla Sarazade Ali Nki Efendi ikinci olurken, Dava Vekili Eybzade zzet Bey yzon oy, Haznedarzade. Mahmud Mazhar Bey yzyedi oy, Matheos Cofidis yzalt oy, eski Mft Mahmucl mameddin Efendi doksanalt oy ve Nemlizade Hac Osman Efendi doksan oy alyordu. 138 Haznedarzade Mahmud Mazhar Bey 21 Kasm 19ll'de kurulacak olan monarist Hrriyet ve tilf Frkas'a katlacak ve 23 Kasm'da Frka'hn ilk Mebusan dare

136 Feroz Ahmad vc Dakwart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, '1908*1918," s.274. 137 "Young Turks and the Executive,"Tfc Times, 9 Eyll 1908, s. 7. 138 "Les deetions Trebiznde." Ilt Levant Iieralcl and Eastern Express, 2 3 Kasn 1908, s.2; ve Feroz Ahmad ve Dakwart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.277. Ayrca bkz.. Resimli Kitab, 2 (Nisa-Eyll 1909). s.1008, Resimli Kifab, 3 (Ekim 1909-Mat 1910), ss.36-37. Ahmad ve Rustow yanllkla Nemlizade Hac Osman Efendi'nin 1912 gecl seimlerinde mebus seildiini yazmaktadrlar.

Heyeti'nde yer alacakt.139 Trabzon Vilyeti'nin seim blgelerinden Samsun'da seimler 27 Kasm'da sona erdi. Canik [Samsun] Sanca snrlar iinde yaayan toplam yzyetmi bin kiiden yaklak doksan bini Rum ve yirmiiki bini Ermeni olmasna ramen, seilenlerden hibirinin Hristiyan olmamas artcyd. Seimi kazanan adaylar Maarif uras Reisi Mustafa N i l Bey, Kosova Temyiz Mahkemesi Reisi Abdullah Bey, Samsun Ceza Mahkemesi Reisi Mehmed Ali Bey ve ulemadan Hac Ahmed Efendi'ydi. Yalnzca Mustafa Nil ve Mehmed Ali Beyler Ittihad ve Terakki Cemiyeti yesiydiler; dierleri bamszd.140 Mehmed Ali Bey Mart 1910'da Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nden istifa edecekti.141 Sivas vilyet merkezinde, seimlerin olduu sralarda, bir takm karklklar kmt. Sivas' erke Emir Paa isimli biri 'altst' ediyordu. Bu paa kendisine Ittihad ve Terakki Cemiyeti temsilcisi ss vermi, birka yz kiiyi bana toplam, Hkmet'e mdahale etmi, gece Vali Kona nnde barmak ve silah atmak gibi taknlklar yapmt, izmir merkezini idare eden Doktor Nzm Bey'den ald bir gven mektubu ile Sivas'a gelen ve Aziziye Kaymakam Muammer Bey'le birlikte Ittihad ve Terakki Cemiyeti rgtn kuran Krd ismail Bey bu taknlklarn nne gemeye ve Emir Paa'y itaate mecbur etmeye muvaffak ol-

139 Tesisat, 11 Terin-i Sani 1 3 2 7 / 2 4 Kasm 1911 ve Yeni kdam, Partiler, 1859-1952, s.315. Express,

11 Terin-i Sani Siyasi

1 3 2 7 / 2 4 Kasm 1911'den nakleden, Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de 140 "Lettre de Samsoun," The Levant Herald and Eastern

8 Aralk 90S,

s.3; ve Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.274. Canik Sancag'nn 1 9 0 6 / 1 9 0 7 yl saylmadaki nfusu iin bkz., "Memalik-i Osmaniye'de Dehl-i Tahrir Olan Nfusun cmali," Kemal H. Karpat, Ottoman Populaion, 1830-1914, ss.164-165 iinde. 141 "Un bruit qui circule," The Levant Herald and Eastern Express, 1 Nisan 1910, "s.2. " ' . ' ' .

mutu. Krd smail Bey, Doktor Nzm Bey'in zmir'de Devrim'den nce kurduu ttihad ve Terakki Cemiyeti ubesinde alyordu.142 Sivas'ta toplam be mebus seildi. Bunlardan bir tanesi Ermeni, gerisi Mslmand. Bu saylar Sivas Sanca'ndaki nfus orann gstermekteydi: 1 9 0 6 / 1 9 0 7 nfus saymna gre toplam drtyzseksensekiz bin kiinin yaklak drtyz bini Mslman, geri kalannn byk ounluu Ermeni idi. Resm kaytlarda alt bine yakn Rum gzkyordu. 143 Seilen Ermeni aday Nazareth Daghavarian doktordu ve tutucu eilimliydi. Nitekim, Meclis-i Mebusan'da ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne srekli muhalefet edecek ve 1911 yl Kasm aynda kurulacak olan monarist Hrriyet ve tilf Frka'nm ilk Mebusan idare Heyeti'nde yer alacakt. 144 Trk mebuslardan Mustafa Ziya Efendi, Hsn Bey ve mer evki Bey bamszd. Drdnc Mslman mebus olan Ahmed kr Efendi de Daghavarian gibi tutucuydu: 1910'da Ahali Frkas'nin kurucular arasna katlm, 1911'de de Hrriyet ve itilf Frka'nm ilk Mebusan idare fleyeti'nde yer almt. 145 Sivas Vilyeti'ne bal Tokad Sanca'nda seilen mebustan hibiri ittihad ve Terakki Cemiyeti yesi deildi.146
142 "Bahaeddin akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre ittihad ve Terakki: 19," Milliyet, 1 Aralk 1934, s.3. 143 "Memalik-i Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Olan Nfusun cmali," Kemal H. Karpat, Ottoman Populatum, 1830-1914, ss.164-165 iinde. 144 Tesisat, 11 Terin-i Sani 1 3 2 7 / 2 4 Kasm 1 9 1 1 ve Yeni kdam, l Terin-i Sani 1 3 2 7 / 2 4 Kasm 1911'den nakleden, Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.315. 145 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.294; ve Tesisat, I I Teri-i Sani 1 3 2 7 / 2 4 Kasm 1 9 1 1 ve Yeni ikdam, 11 Terin-i Sani 1 3 2 7 / 2 4 Kasm 1911'den nakleden, Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.315. 146 "Intihab Grltleri," tkdam, 1908,5.2. 9 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasm 1908, s.3; "Les Herald and Eastern Express, 24 Kasm election en province," The Levant

eyh Hac Mustafa Hki Efendi ve eski Meclis-i ldare-i Evkaf yelerinden Hattatzade ismail Paa bamszdlar.147 Hoca Mustafa Sabri Efendi ise 1910 yl ubat aynda faaliyete geecek olan Ahali Frkas'nn kurucular arasnda yer alacak, daha sonra, 1911 yl Kasm aynda da Hrriyet ve itilf Frkas kurucusu olarak monarist faaliyetlerine devam edecekti.148 Tokad'da dan Mustafa Sabri Efendi rus snavn kazanp mderris olduktan'sonra 1889 ylndan itibaren stanbul'da Fatih Camii'nde ders vermeye balamt.149 Tokad'da Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin bir varlk gsterememi olmasnda Tokad Mutasarrf Cell Bey'in byk rol vard. iddetli bir mutlakiyeti rejim taraftar olan Cell Bey, bir hafta gizledikten sonra, ancak yaplan bask zerine Kanun-u Esasi'yi iln etmeye mecbur kalmt. Tokad'daki seimlerden az bir sre sonra, Mutasarrfn yaknlndan faydalanan Ssal Mehmed Efendi adnda bir hoca ehirde neredeyse bir ayaklanma karacakt. Her iini mutlakiyeti rejimden grd destekle yoksul halka zorla yaptrarak servet sahibi olan birtakm eraf, hocayla beraber hareket ediyordu. Hoca, camilerde yapt konumalarda zgrln eriate aykr olduunu, 1896'daki Ermeni Katliam srasnda kan karklklarda Mslmanlar ldren Errienilerle imdi kardelik yaplamayacan ve zellikle

147 "Meclis-i Mebusai Azas," Salna.me.-i Servef-i Fmtn, 1 4 8 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partile; 1859-1952,

1324-1325,

s.4 1; ve

"Meclis-i Mebusa\ Azas," Salname-i Servel-i Ffimm, 1.326, s.40. s . 2 9 4 ve 315.

1 4 9 Malmud evket Paaya 1913'te dzenlenen suikastn ardndan yurtdna kaan Mustafa Sabri Efendi, ancak Mtarekeden sonra stanbul'a dnebilmi ve ngiliz casusu Said Molla ile birlikte ngiliz Muhibleri Cemiyeti ne girmiti. Daha sonra, ibirliki Damad Ferid Paa Kabinesinde eyh l-slan olarak grev ald ve 1 9 2 0 ylma kadar bu grevde kald. Savan sona ermesi zerine ngiliz Elilii ne snarak dier ibirlikilerle birlikte ngiltere Hiiketi'nin salad bir gemi ile Yunanistan'a kat. 1 9 2 4 ylnda Yzellilikler Listesine alnd; 1927 ylnda ise vatandalktan karld ("Mustafa Sabri Efendi, Tokatl," Byk Larousse Szlk vc Ansiklopedisi, !4, s.8410).

H ris t i yanlarla eitlii n eran caiz olmadn sylyordu. ttihad ve Terakki Cemiyeti Tokad ubesi'nin gnderdii rapora gre, "pek ou hrriyetin, merutiyet idaresinin neden ibaret olduunu henz anlamayan ve maariften pek mahrum bulunan cahil halkta bu yzden imdiki idare aleyhine cereyanlar" balamt. Yeni rejimi kuran ttihadlarn dinsiz olduklarn, onun iin eriat hkmlerine aykr davranacaklarn syleyen Hoca Mehmed Efendi sonunda banaz halk galeyana getirdi. ehirde oynatlacak tiyatroya engel olmak iin ehirdeki Ermenileri de tehdit ederek korkutan hocann bu davranlarna Mutasarrf kaytsz kalmt. Hatta, tiyatroyu yasaklayarak hocaya cesaret bile verdi. Bundan yz bulan hoca, Tokad Mfts'n sokaklarda tahkir etmi, galeyan arttrmak iin kalabalk yerlerde barp-arm, seilen Tokad mebuslar hakknda aza alnmayacak szler sylemi, seimin iptal edilerek teden beri zulmle servet edinmi mm Mehmed Bey isminde birisinin seil-, meini istemiti. Bin kiiye yaklaan topluluu Hkmet'e kar ayaklanmaya tevik ederken ne zabta, ne de Hkmet memurlar olaya mdahale etmiti. Ancak Cemiyet'in Tokad ubesi'nin zorlamasyla, polis ve jandarmalardan bazlar hocay Ermeni Gazinosu'da tutmulard. Fakat, hapishaneye gtrlrken eski hafiyelerden ve mutlakiyeti rejim dnemindeki komiser ve polislerden bazlar koarak hocay kurtarm ve on yakalayan polisi tahkir etmilerdi. Sonradan tutuklanan hocay, ertesi gn Mdde-i Umum Vekili yalnzca zabtaya direnme suuyla mahkemeye karm, bylece kendisinin de dahil olduu bir 'fesat komitesini' Adliye'ce yaplacak soruturmaya kar gizlemiti. Mutasarrf Cell Bey, ehirdeki ttihadlarn duruma mdahale etmesi iin yapt uyarlar hi dikkate almamt.150

150 "Bahaeddin akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre ttihad ve Terakki: 26," Milliyet, 9 Aralk 19_34\ s.3.

Erzurum, mutlakiyeti rejimin son yllarnda Dou Anadolu'daki devrimci hareketin en nemli merkezlerinden biri olmutu. Trk devrimcileri, burada, anayasal rejimi geri getirmek amacyla Ermeni Devrimci Federasyonu yeleriyle ibirlii yapmlard. Ittihad ve Terakki Cemiyeti, 5 Eyll'de Binba Vehib Bey bakanlnda Cemiyet'in Erzurum ubes'ni resmen kurmutu. Cemiyet yesi olmamasna ramen, Karekin Pasturmadjian da seimi ttihadclarn kazanmas iin youn bir biimde faaliyet gsteriyordu.151 E r zurum. Sancann toplam drtyzotuz bin olan nfusunun, resm kaytlara gre, yetmi bini Ermeni'ydi; ancak, Ermeni Patrikhanesi kaytlarna gre, Ermeni nfus bunun yaklak iki katyd.152 Sonu olarak, Erzurum'da Mslman ve iki Ermeni mebus seildi. 153 Baarl Mslman adaylar arasndaki Dava Vekili Seyfullah Efendi liberal grleri ve mutlakiyeti rejim politikalarna kar yrtt mcadelelerle tannmaktayd. Hem 1896'daki Ermeni Katliam srasnda Ermenileri cesaretle savunup korumu, hem de 1906 ve 1907'deki Vergi Ayaklanmalarnda rgtleyici rol oynam, bu yzden de eski rejimin son gnlerini mahkeme kararyla Sinob'da srgnde geirmiti. 154 Dier iki

151 "Lettre d'Erzeroum," The Levant Herald and Eastern S.3. :

Express,

17 Eyll 1908, .':."

152 "Memlik-i Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Olan Nfusun icmali," Kemal II. Karpat, Ottoman Populafion, 1830-1914, ss.162-163 iinde. Ermeni Patrikhanesi'nin rakamlar iin bkz., Justin McCartly, Muslims and Minorities, ss.7071. Bu kaynakta Erzurum Vilayeti'ni drt sancandaki nlus toplam olarak verilmektedir. Bu vilayetteki toplam Mslman nfus McCathy tarafndan 1 9 0 8 yl iin yediyzellialt bin olarak hesaplanmtr. Bu rakamn resm istatistiklerden fazla olduunu belirtmemiz gerekiyor. 153 Pzantion, 18 Kasn 1908'den nakleden, "ntihabat," ikdam, 6 Teri-i San 1 3 2 4 / 1 9 Kasm 1 9 0 8 , s.3. 154 "The Turkish Elections: Some of the Resuh," The Ti.ms, 2 3 Kasm 1908, s.6; ve Pzantion, 18 Kasm 1908'den nakleden,' "ntihabat," kdam, 6 Terin-i Sani 1324/19 Kasm 1908, s.3.

Mslman mebus Hac evket Efendi ve Krd kkenli Hafz hmed Ziya Efendi'ydi. Mslman adaylarn de seime bamsz aday olarak katlmalarna ramen, Hac evket Efendi sonradan monarist muhalefete katlacakt. 155 Erzurum mebusu olarak seilen her iki Ermeni de Ermeni Devrimci Federasyonu yesiydiler. Vartkes Serenglyan Van'daki devrimci faaliyetleri nedeniyle yakalanarak lme mahkm edilmi, ingiliz Hkmeti'nin mdahelesiyle cezas mr boyu hapse evrilmi ve Kanun-u Esasi'nin ilanyla serbest braklmt. Dava arkada Karekin Pasturmadjian ise istanbul'da 24 Austos ile 3 Eyll 1896 tarihleri arasnda gerekletirilen Osmanl Bankas'nn baslmas ve bakentteki dier olaylarda lider olarak yer alm bir devrimciydi.156 Erzincan'daysa yeni rejim iin ok fazla bir destek yoktu. Austos ay sonlarnda, merkezi Erzincan'da bulunan Drdnc Ordu'dan bir alayn Kanun-u Esasi ile yerleen rejime kar silhland sylentileri dolayordu. ttihad ve Terakki Cemiyeti ise, yeni rejimle birlikte kendilerine de zarar gelmemesi amacyla, bu sylentileri basn araclyla yalanlyordu.157 ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selnik merkezinden aldklar emir zerine Erzincan'a gelen Cemiyet
155. Feroz Ahmad.ve Dankvvart A. Rustovv, "kinci, Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.278. 156 Piizantion, 18 Kasm 1908'den nakleden, "ntihabat,'' tkdam, 6 Terin-i Sani .1324/19 Kasm 1908, s.3; ve "The Turkish Elections: Some o f the Rcsults," The Times, 2 3 Kasn 1 9 0 8 , s.6. Ermeni Devrimci Federasyonu'nun stanbul'da Osmanl Bankas ye dier devlet dairelerine kar bombal saldrsnn ksa bir hikyesi ii bkz., Necdet Sakaolu, "Osmanl Bankas Olay," Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, 6, ss. 1 6 6 - 1 6 8 ; ve l.oise Nalbandia, The Armenian Revolutionary Movement, ss.176-178. Osmanl Bankas Olay iin ayrca bkz., Esat Uras, The Arnenians inTlistory and the Armenian Question, ss.763-776. Pastrmadjia'm anlarnn Osmanl Bankas lay'na ilikin blmleri iin bkz.. Annen Garo [Karekin PasturniacljianI, Aprevadz rer (Boston, 1948), ss.101-141. 157 "The New Era in Turkey," Tle Times, 2 4 Austos .1908, s.3.

temsilcileri burada ehrin ileri gelenlerini kazanmak iin ellerinden geleni yapyorlard. Temsilcilerin abasyla Erzincan Mutasarrf'yla Mfts Gemiye t1 e ye olarak yazlmlard.1,58 Burada seimi, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin aday Erzincan Mfts Osman Fevzi [Topu] kazand. 159 Dier yandan, youn bir Ermeni nfusu barndran Va yeni rejimi destekliyordu. Van'daki nfusun, 1906/1907 saym sonucu kaytlarna gre, yardan az fazlas Ermeni, kalan Mslmand. 160 '25 Austos'ta, stanbul'da Ermenice yaynlanan Piizantion gazetesi ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Van ubesi'nin Binba Tayyar Bey bakanlnda kurulduunu bildiren bir mektuba yer verdi. Mektupta, Mslman ve Ermeni halkn yeni partiyi heyecanla destekledii bildiriliyordu.161 Seimi bamsz adaylar Tevfik [Demirolu] ve Vahan Papazia kazand.162 Trkiye'nin Rumeli'ndeki vilyetleri, mutlakiyeti rejime kar halk ve asker ayaklanmalaryla, Devrim'in balad blge olma zelliini koruyordu. Bu anlamda, zellikle Selanik ve Manastr vilyetlerinden olduu kadar Edirne vil-

158 "Bahaeddin Sakir Bey'in Brakt Vesikalara Gre ttihad ve Terakki: 16," Milliyet, 2 8 Kasn 1934, s. 5. 159 Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustow, "kinci Merutiyet.Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.277; ve Kazn ztrk (Der:), Trkiye lisi Albm, s.26. 1830-1914, ss. 1 6 6 - 1 6 7 iinde. Anadolu'daki ErByk Millet Mec-

160 , "Memalik-i Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Olan Nfusun cmali," Kemal 11. Karpat, Ottoman Population; meni nfusunun Birinci Dnya Sava'ndan nce sylendiinden daha az olduunu savunma abas iinde olan McCarthy bile, Van'daki Ermeni nfusun Mslman nfustan daha fazla olduunu kaydetmek zorunda kalmtr (lusti McCarthy, Muslims <nd Minoritics, ss.74-75. 161 l'Ucmlion, 2 5 Austos 1908'de nakleden, Reve du monde Musulman, ll-Aralk 1908), s.243. 162 Feroz Alunad ve' Dankvart A. llustov, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.278. (i (Ey-

yetinden de-Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne youit destek bekleniyordu. Bu vilyetlerde, Devrim'den nce, Ittihadc-. larn gl yeralt rgtleri kurulmutu ve imdi olduka glydler. Zaten, mutlakiyeti rejimden ilk kurtulan vilyetler Manastr ve Selnik olmutu ve daha stanbul'daki monarist rejim dmeden nce buralarda anayasal' rejimin kurulduu iln edilmiti. Dolaysyla, Ittihadclar bu vilyetlerdeki seimlerde youn bir ekilde destekleneceklerine gvenebilirlerdi. Ama, nfusun .ounluunu Arnavutlarn oluturduu Kosova ve Yanya vilyetleri gibi blgelerle, Manastr Vilyeti'nin kimi blgelerinde Arnavut, Srp ve Bulgar aznlklar Mslman Trk nfusla bir arada yaamaktan memnun deillerdi. lkenin bu blgelerinde, yeni rejim, zerklik -ve-belki bamszlk- iin bir umut demekti ve buralardaki seim evrelerinde ttihadclarn karsnda milliyeti ve ayrlk adaylar yer alyordu. Selnik Vilyet merkezi olan Selnik Sanca seim blgesi yirmialt bin birinci derece semen ve altm ikinci derece semenden oluuyordu. 163 Siroz ve Drama'yt da iinde bulunduran Selnik Vilyeti'nin tamamnda ise beyzyirmi ikinci derece semen vard; bunlardan ikiyzalm Mslman, kalan ikiyzaltm ise Mslman deildi. Vilyet'ten yedisi Mslman olmak zere toplam on mebus seilecekti.164 1906-1907 resm nfus saym sonularna gre, bu vilyetteki toplam nfus dokuzyzyirmiiki bine yaknd. Bu nfusun yaklak ikiyzaltmbe bini Rum, ikiyzyirmi bini Mslman, yzelli bini Bulgar, elliiki bini Musevi, yirmi bini Ulah y e bin kadar da Ermeni idi.' Selanik Sanca'nda toplam beyzaltmbe bin, Siroz Sanca163 Douglas Dakin, The Greek Struggle in Macedonia, 1908,s.l. 1897-191.i, s.391n.

164 "The. Elections al Salonika," The Levant Herald ad Eastern Ex/)ress, 11 Kasn

'nda yzdoksan bin, Drama Sanca'da da yzaltmbe bin kii yaamaktayd.165 Yaplan pazarlklar sonucu, Selanik'ten alt, Siroz'dan drt ve Drama'dan da iki mebus seilecekti. Bunlarn, alts Trk, Rum, ikisi Bulgar, biri de Musevi olacakt. Resm nfus saym sonularna bakarsak, bu vilyette Rumlar nfuslarna oranla almalar gerekenden daha az mebusluk elde etmilerdi. Eyll ay sonlarnda, Siroz ve Drama seim blgelerini de kapsayan Selnik Vilyeti'nde arlkl olarak Ittihadclardan oluan aday listesi hazrlanmt: Adaylar, Selanik'ten Mehmed Cavid Bey, Mustafa Rahmi [Aslan], Doktor Nzm Bey ve Emmanuei Carasso, Siroz'dan Midhat kr [Bleda] ve Drama'dan Rza Bey'di. Adaylardan Mustafa Rahmi [Aslan], Midhat kr [Bleda] ve Rza Beyler toprak sahibi ve kurulduu gnden beri ttihad ve Terakki Cemiyeti yesiydi. Devrim'in ilk gnlerinde, Rahmi [Aslan] Bey'e gayr- resm bakan olarak baklyordu. Midhat kr [Bleda] ise Cemiyet'in veznedaryd. 1902 ylndan beri Selnik'te Mekteb-i Feyziye'nin mdrln yapan Mehmed Cavid Bey kvrak ve keskin zeks ve stn konuma yeteneiyle tannmaktayd.155 Doktor Nzm Bey ise 1889'da stanbul'da . Mekteb-i Tbbiye-i hne'de okurken gizli Ittihad- Osmani Cemiyeti'ne girmi ve Cemiyet'in yurtd ile ilikilerini salamt. Hakknda soruturma alnca, Paris'e kaarak hem tp eitimini orada tamamlam, hem de Ahmed Rza Bey ile ttihad ve Terakki Cemiyeti'nde sorumlu bir konumda almt. 1906 ylnda, devrimci propaganday yurt iinde daha iyi yayabilmek amacyla, 'Hoca Mehmed

165 "Memalik-i Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Olan Nfusun cmali," Kemal H. Karpat, Ottoman Population, 1830-1914, ss.166-167 iinde. 166 Bakonsolos Harry H. Lamb'den Sir Gerard Lowthe'a, Selnik, 2 2 Eyll 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1909,105.-S.95 iinde.

Efendi' adyla-gizlice Selnik'e gelmi, merkezi Manastr'da bulunan nc Ordu'ya bal erleri ! ttihadclara kazandrmada stn baar salam, sonra da izmir'e geerek Ittihad ve Terakki Cemiyetfni rgtlemiti.167 Doktor Nzm Bey prensiplerine bal, ok baarl bir devrimciydi. Ege ve Anadolu'daki erler arasnda yapt propaganda almalar zellikle etkili olmu ve zmir civarnda 1908 ylnda kan asker ayaklanmalar buradaki birliklerin Makedonya'ya evkini ve oradaki devrimci olaylara mdahalesini imknsz klmt.168 Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin Selnik adaylarndan Emmanuel Carasso da Cemiyet iinde ok nemli bir konumdayd. Hukuk Mektebi'ni bitirdikten sonra Selnik'te avukat olarak alan Carasso, ayn zamanda Macedonia Risorta adl mason locasnn stad- zam' idi. Cemiyetle mason localar arasndaki ilikileri salayan oydu. 169 Selnik seimlerini Ittihadc adaylarn kazanacana muhakkak gzyle baklmaktayd. ounluk, Mslman olmayan adaylardan yalnzca Musevi avukat ve inanm bir Ittihadc olan Emmanuel CarasSo'nun baarl olabileceine inanyordu.170 Siroz ve Drama Sanca'ndaki Rumlarn seimler hakknda ikayetleri vard. ncelikle, nfuslarna oranla hak ettiklerinden daha az sayda mebus karacaklar kararlatrld-

167 Bakonsolos Harry H. Lamb'den Sir Gerard Lovvther'a, Selnik, 22 Eyll 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1908," Parliamenfary Papers, 168 Cemal Kutay, Trkiye 9306. 169 "Karasu Efendi, Emmanuel," Bylt Larousse s.6404. .170 Baskonsolos Harry H. Lamb'den Sir Gerard Lovvther'a, Selnik, .22 Eyll 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movcment in Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1 9 0 9 , 1 0 5 , s.95 iinde. Szlk ve Ansiklopedisi, 11, stikll 1909, .105, s.95 iinde; ve "Nzm Bey," Byk ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 16, ss.9303Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 14, s.8567.

 iin fkeliydiler. Ayrca, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Drama Metropoliti Hriztomos'un blgedeki propaganda faaliyetlerini kstlamas nedeniyle huzursuzdular.171 Drama Metropoliti Hrizostomos eski rejim gnlerinden beri blgede Yunanistan lehinde propaganda faaliyeti yrtmekle itham edilmekteydi. Hatta, Rum etelerine yardm ettii gerekesiyle mutlakiyeti rejim dneminde. Drama'dan srlmt. Fakat, Devrim'in hemen sonrasnda, siyasal sululara tannan aftan yararlanarak yeniden Drama'ya dnm ve kiliselerde Rum cemaatini yceltici milliyeti ko-, numalar yapmaya balamt. Artk yaknda Rumeli'nde yalnzca Rumca konuulacan ve Bulgarlara katiyen okul atrlmayacam sylemekteydi. Metropolit zellikle Bulgarlar aleyhine Rum cemaati kkrtmaya abalyor ve blgedeki Bulgar kylerini silahlradamlaryla tehdit ediyordu. 172 Duruma mdahale eden ttihad ve Terakki Cemiyeti, Hseyin Hilmi Paa'y grevlendirmi ve Paa, Fener Rum Patrii Joachim Efendi ile yapt grmede, eer blgede sorun kartmaya devam ederse, Drama Metropoliti .Hrizostomos'un tekrar srgne gnderilebileceini sylemiti. Bunun duyulmas Rumlar arasndaki huzursuzluu arttrm, durum iyice ktlemiti.173 ; Eyll ve Ekim aylarnda yaplan birinci derece seimler srasnda, Yunan Konsolosluu ajanlar tarafndan desteklenen Rum cemaati, Trklere kar youn protesto eylemlerinde bulundu. Hatta bir ara, Rumlar, seimle ilgili dzenlemelerin ittihad ve Terakki Cemiyeti'ndeh yana ve kehdi-

171 Douglas Dakin, The Greek Struggle in Macedonia, 1897-1913, 17," Milliyet, 2 8 ve 29 Kasu 1934, s.3.

s,390. ''

172 "'Bahaeddin akiv Bey'in Brakt Vesikalara Gre ttihad Ve Terakki: 16 vc 173 Douglas Dakin, 11u: Greek Struggle in Macedonia, 1897-1913, s . 3 9 0 ; ve "Bahaeddin akir Bey'in Brakt Vesikalara Gre ttihad ve Terakki: 17," Milliyet, 2 9 Kasm 1934, s.3.

terine kar olduu gerekesiyle, seimlere katlmayacaklarn syledilerse de, sonunda, yine de, sandk bana gitmeye karar verdiler.174 . , Selnik Vilyeti'ndeki seimler 8 Kasm'da sona erdi. Seimi kazanan mebuslar arasnda alt Mslman -Selnik iin Mistafa Rahmi [Aslan] ve Mehmed Cavid Bey; Siroz iin Yusuf Naid Bey ve Midhat kr [Bleda], Drama iin Rza Bey - Rum- Selnik iin Gheorghi rtas ve Gheorghi Khoneos ve Siroz iin Dimitri Dinkas -iki Bulgar- Selnik iin Dimitri Vlachoff ve Siroz iin Haristo Dalthceff -ve bir Musevi- Selnik iin Emmanuel Carasso- vard. 175 Yusuf Naid ve Agh Beyler seimden sonra Frka-i Ahrar'a katldlar.176 Bulgar mebuslardan Selnik Bulgar Lisesi retmeni olan Dimitri Vlachoff ye avukat Haristo Dalthceff sosyalistti. Dimitri Vlachoff mutlakiyeti rejim dneminde glenen Makedonya ulusal kurtulu hareketine gen yata katlm, 1903'teki illinden Ayaklanmasndan sonra, ayaklanmay rgtleyen Makedonya-Edirne ihtillci Dahil Tekilt'ndaki blnmeler iyice aa knca, rgtn sol kanadnda yer, almt.177 Selnik'in Rum mebuslar Gheorghi

174 Douglas Dakin, The Greek Struggl in Macedonio, 1897-1913, s . 3 9 l . 175 Bakonsolos Harry H. Lamb'den Sir Gerard Lovvther'a, Selnik, 9 Kastt 1908, "Correspondence Respecting the Constitutional Movemet i Turkey, 1908," Parliamentary Papers, 1909, 105, s. 102 iinde; ve "Tle Turkish Electios: Some-of the Results," Tle; Times, 2 3 Kasm 1 9 0 8 , s.6. Ayrca bk., Feroz Alinad ve Dankvvart A. Rustovv, "tkici Merutiyet Dneminde Meclislcr, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s . 2 6 7 ; ve Douglas Dakin, The Greek 1897-1913, s.391n. 16 Kasm 1908, s.2. ve "l,es 176 "Les deputes," The Levant Herald and Eastern Express, 1.77 Douglas Daki, The Greek Struggle in Macedonia, Strugle in Macedpnia,

1897-1913,,s.392n;

deputes," The Levant Heald. and Eastern Express, 16 Kasn 1 9 0 8 , s.2. Dimitri Vlachoff un sosyalist bir devrime! olarak faaliyetleri iin yazd u kitaplara baklabilir: z Istorije Macedonskog Narada (Belgad, 1950); Makedmija: menti od htorijata na Macedonskioi Narod (skb, 1 9 5 0 ) ; ve Memoari Mo(s*/

kb, 1970). Ayrca bkz., Fikret Adanr, "Makedonya Sorunu ve Diniitar Vla.. hof'un Anlarnda II. Merutiyet," ss.14-26.

Artas ve Gheorghi Khoneos monarist Frka-i Ahrar' destekliyorlard. nc Rum mebus olan Dimitri Dinkas ise bamszd. 178 Edirne Vilyeti'nin Edirne merkez sancan kapsayan seim blgesi, Edirne ehri ile etrafndaki alt idar birimden oluuyordu. Edirne Sanca'nn 1906/1907 genel nfus saymna gre nfusu yaklak yzonyedi bin idi. Bunun yzellidrt bini Mslman, yz bini Rum, otuzalt bini Bulgar, onbe bini Musevi ve bebini Ermeni idi. 179 Vilyet merkezinden krksekiz tane ikinci derece semen karken, dier idar birimlerden gelen seksensekiz kiiyle bu say yzotuzaltya ulayordu.180 Edirne Sanca mebus karacakt. Nfus oranlarna gre, bu mebuslardan birinin Rum olmas gerekmekteydi. Edirne Sanca seimleri olayl geti. Edirne Belediye Reisi Dilver Bey'in seim sonularnda tahrifat yapmaya almasnn farkna varlmas zerine Dilver Bey Kasm aynda istifaya zorland. Eer Belediye Reisi'nin oyunu ortaya karlmasayd, hibir ttihad ve Terakki Cemiyeti aday seimi kazanamazken, kendisi ve iki Rum aday mebus seilmi saylacakt.181 Seimler tamamlandnda hibir Rum adayn baarl olmad grld. Baarsz adaylar arasndaki Belediye Reisi Dilver Bey ve stanbul'da avukatlk yapan Philippe Efendi krkdrder oy, Edirne'de doktor olarak

178 Feroz Ahmad ve Dankwart A. Rustow, "ikinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1908-1918," s.267. 179 "Memafik-i. Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Olan Nfusun cmali," Kemal H. . Karpat," Ottoman Population, 1830-1914, ss. 166-167 iinde. 180 "Lettre d'Andrinople," The Levant 1908, s.3. ' Herald and Eastern Express, 21 Kasm

181 "Die trkischen. Wahlen,'' Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung, 9 Kasm 1908, Akam Basks, s.2; ve "Progress of the Elections," The Times, 9 Kasm 1908, s.7.

alan T. Calivoulos otuzycdi, Panayoti be ve Grocho Tchorbadji iki oy almt.182 Kazananlar ise, doksanar oyla sim Bey ve Mehmed Talt Bey ile doksan oyla Rza Tevfik [Blkba] idi,' Dava Vekili olan sim Bey bamszd.183 Rza Tevfik [Blkba] ise 1911 yl Mays aynda Hizb-i Terakki oluumu iinde yer alarak Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ni siyasal arenada epeyce sarsacakt. Bolu Mebusu Habib Bey'e gre, bu iin iinde 'yabanc parma' vard.' 84 Rza Tevfik [Blkba] daha sonra 1911 yl Kasm aynda kurulan monarist Hrriyet ve tilf Frkas'nn ilk Meclis-i dare yeleri arasnda yer alacakt.185 Edirne Mebusu Mehmed Talt Bey ise Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin liderlerinden biriydi ve hem Makedonya'da hem de stanbul'da Devrim ncesi ve sonras faaliyet gstermiti.186 Edirne doumlu olan Mehmed Talt Bey, Edirne Asker Rdiyesi'ni bitirdikten sonra, ayn yerde Posta ve Telgraf daresi'ne girmiti. Bu sralarda siyasete atlarak Sultan Abdlhamid'in mutlakiyeti ynetimine kar yrtlen gizli faaliyetler iinde yer almas nedeniyle 1895't.e tutuklanm ve 1898'de Selnik'e srgne gnderilmiti. 1906'da Selnik'teki Ittihadc gizli rgtn kurucular arasnda yer alm ve ehirdeki mason locasna girmiti.

182 "Lettre d'Andriople," The Levant 1908, s,3. 1 8 3 "Lettre d'Andrinople," The Levant sm 1908, s.6

Herald Herald

and Eastern and Eastern

Express,

21 Kasm

Expiess, 21 Kasm

1908, s.3; ve "The Turkish Elections: Some of the Results," The Times, 23 Ka184 Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.187. 185 Tesisat) 10 Terin-i Sani 1 3 2 7 / 2 3 Kasm 1911 ve Yeni kdam, Partiler, l: ikinci Merutiyet Dnemi, s.264. Herald and Eastern Express, 21 Kasn 10 Terin-i Sani Siyasal 1 3 2 7 / 2 3 Kasm 1911'den nakleden, Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de 186 "Lettre cl'AcVinople," The Levant 1908, s.6.

1.908, s.3; "The Turkish Elections: Some of the Results," The Times>, 2 3 Kasn

Gizli almalar Saray tarafndan renilince Selnik Posta daresi'ndeki iine son verilmi, Anadolu'ya srgn cezasna arptrlm, ancak Hseyin Hilmi Paa'nm araya girmesiyle Selanik'te kalmasna izin verilmiti. Devrim olduunda Selanik'teki zel bir okulda mdrlk yapmaktayd.187 Edirne Vilyeti'e bal Krk Kilise'de seim sonularnn aklanmasyla birlikte Trklerle Rumlar arasnda anlamazlk kt. Rumlar seime itiraz ediyorlard. Kasm ay banda kan tartmalar sonucu Hkmet seimi iptal etti ve seimlerin yenilenmesi emrini verdi. 188 Sorun Rumlarn nasl temsil edileceiydi. Krk Kilise Sanca'nda 1906/1907 saym sonularna gre toplam yzseksenbir bin kiiden yetmisekiz bini; Mslman, yetmibini Rum ve otuz bini Bulgar'd. Yani, Mslmanlar -Trkler- toplam nfusun ancak yarma yaknn oluturmaktayd.189 Ancak, iki mebusun ikisi de Mslman adaylara ayrlmt ve bu durum sorun yaratmaktayd. Seimler yenilendiinde iki mebusun ikisi de yine Mslmanlardan seildi. Kazanan adaylar -Emrullah Efendi ve Mustafa Arif [Kocaba]- ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin destekledii kimselerdi. 190 Emrullah Efendi zgrlk dncelere sahip bir aydnd. 1 9 1

187 "Talat Paa, Mehmet," Byk Larousse

Szlk ve Ansiklopedisi,

18, s.l 1184.

188 "Progress of the Elections," The Times, 9 Kasm 1908, s.7. 189 "Meualik-i Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Olan Nfusun cmali," Kemal H. Karpat, Ottoman Population, 1830-1914, ss.166-167 iinde. kdam Krk Kilise Sanca'nda yzdt bin beyz Mslman, krkyedi bin Rum, otuzbe bi Bulgar ve bin beyzyirmi Musevi olduunu yazmaktayd ("intihabat," Ikdam, 5 Terin-i Semi 1 3 2 4 / 1 8 Kasm 1908, s.3). 190 Feroz Ahad ve Dakwart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.268. Seime katlan adaylar unlard; Emrullah Efendi, Mahkeme Reisi Mustafa [Kocaba], Mustafa Bey, Avukat Melanyo Efendi, Tosuizade, Avukat kr Efendi ve Tnova Kaymakam Muavini ("ntihabat," Mam-, 5 Teri-i Sai 1 3 2 4 / 1 8 Kasn 1908, s.3). 191 "intihabat: Emrullah Efendi," ikdam, s.2. 328 11'Terin-i Sai 1 3 2 4 / 2 4 Kasm 1908,

1882'le Mekteb-i Mlkiye'den mezun olduktan sonra Yanya, Selnik ve Haleb'te Maarif.Mdr olarak grev yapmt, 1891'de Aydn Vilyeti Maarif Mdr olarak zmir'e atand. Liberal fikirlerinden dolay mutlakiyeti rejime kar kt iin isvire'ye kamak zorunda kald. Ancak, Hkmet, Emrullah Efendi'yi ad bir sulu gibi gstererek, iadesini salad, Affedilerek Meclis-i Maarif yeliine getirildiyse de siyasal faaliyetleri dolaysyla 1906 ylnda Konya'ya Hukuk Mektebi Mdr greviyle srld ve Devrim'e kadar orada kald. Emrullah Efendi Devrim'den sonra stanbul'a dnm ve Mekteb-i Sultan -Galatasaray Lisesi. mdrlne atanmt.192 pek, Ikodra, Prizren, Talca, Debre, Dra, llbasan, Berat, Grice, Ergiri, Senice, Serfie, Yanya, Preveze ve Pritine seim evrelerinden oluan Arnavutluk'taki seim kampanyas gergin bir ortamda yapld. Arnavut Bakim Kulpleri, Arnavut milliyetisi adaylar ne srerek etkin bir seim propagandas yrtrken, Ittihad ve Terakki Cemiyeti de kendi adaylarnn seimi kazanmas iin elinden geleni yapmaktayd.193 llbasan Sanca'nda Ittihadc aday baarl olamazken, seimi bamsz aday Abdullah Mhir Efendi ald. 194 llbasan erafndan olan Abdullah Mhir Efendi, dokuz yl nce Di-

192 Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 3, s s . 9 6 - 1 0 2 ; "Emrullah Efendi," AncBritmnica Genel Kltiir Ansiklopedisi, 8, s . 1 6 9 ; ve "Emrullah Efendi," Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 6, s.3685. National 193 E. b. Vloa, Die Wulrheit ber das Vargelleri der Jungtrken i Albatk'n (Viyana ve Leipzig, 1 9 1 1 ) , 5.8'den nakleden, Stavro Skendi, Tle Albanian Awakenmj>, 1878-1912, ss.359-360. 194 1. G. Senkevich, Osvoboditel 'noe dvizhenie albanskogo uaroda v 1 9 0 5 - 1 9 1 2 gg (Moskova, 1 9 5 9 ) , as/125-126 , den nakleden, Stavro Skendi, The National Avafcening, 1878-1912, tow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.265. Albanian s.360; ve Feroz Ahmad ve Datkwart A. Rus-

yarbakr'a srlm ve Devrim'den sonra istanbul'a geri dnmt. 195 Berat'ta, Arnavut adaylardan en nemlisi smail Kemal Bey'di. ismail Kemal Bey bir Arnavut milliyetisiydi ve ayrlk faaliyetlerinden dolay srgnde yaamak zorunda kalmt. Devrim'le birlikte kan aftan o da yararlanarak Londra'dan Atina'ya, oradan da yurdu Avlonya'ya gelmiti. Atina'dayken basma verdii demele Yunanllarn Arnavutlarn doal kardei ldn sylemesi iddetli tepkiyle karlanmt. 196 Avlonya'ya varnda byk gsterilerle karlanmasna ramen, bir Ittihadc ve Lirija adl Arnavuta bir gazetenii bayazar olan Midhat Frasheri, gazetesinde Ekim ay banda kan yazsnda ismail Kemal Bey'in Yunanistan'la dostluk politikasn sert bir dille eletiriyor ve kendisini Yunanistan'n maas ve frsat dkn bir siyaseti olmakla suluyordu. 197 Bir yandan ttihadlarn, bir yandan da, basnn aday olmamas iin yaptklar baskya ramen, smail Kemal Bey, Berat seim evresinde aday olacan iln etti. Berat'taki ikinci mebusluk iin mer Paa ile kuzeni Aziz Paa Vrione arasnda etin bir yar vard. ttihadlar, ismail Kemal Bey'in bir arkadann verdii istihbarata gre, seimde baarl olamamas iin 'gereken tm nlemleri almak zere' Avlonya'ya bir zbit gndermilerdi.198 Fakat, ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin giriimleri ve propagandas baarl ol195 "ntihabat," tkdam, 6 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasn 1 9 0 8 , s.3 196 HHStA, PA XIV/9, Arnavutluk V/6, No.37, Kaus'dan Aehrenthal'e, Avloya/Bera, 3 Eyll 1908'den nakleden, Stavro Skendi, The Albanian Awakening, 1878-1912, s.360. 4 National

197 "Retur of an Albanian Refugee," The Times, 2 2 Eyll 1 9 0 8 , s.3. Lirija, renthal'e, Avlonya, 2 Kasm 1908'den nakleden, Stavro Skendi, The National Aviakerimg, 1878-1912, s.360. s.319. 1 9 8 smail Kemal, TleMenoir of smail Kemal,

Ekim 1908; ve HHStA, PA XIV/9, Arnavutluk V/6, No.61, Kraus'dan AehAlbanian

mad ve smail Kemal Bey'le Aziz Paa Vrione Berat seimlerini kazand. Bir baka Arnavut milliyetisi, Mfid Bey ise Ergiri'den seildi. Seilenlerin de tutucuydu ve Frka-i Ahrar' destekliyordu. 1 " Ergiri'den seilen dier mebus Yannakis Mammapoulos adnda bir Rum'du ve o da Frka-i Ahrar destekisiydi.200 Serfice'de Kocho Drizis ve Yorgos Boussios adl iki Rum aday seimi kazanmt.201 Yorgos Boussios, Makedonya'nn Trk egemenliinden kp Yunanistan'a balanmas iin alan Philike Hetaireia adl cumhuriyeti eilimleri olan bir rgtn yesi olduu iddiasyla, 1906 ylnda yakalanp yl hapis cezasna arptrlm, Devrim'den sonra salverilmiti.202 Meclis-i Mebusan'da Yunanistan lehine alacak, Otuzbir Mart Olay'nda eski rejimin geri gelmesi iin alan ismail Kemal Beyi destekleyerek Otuzbir Mart'n bir kar-devrim olmadn savunacak, 1909 yl Kasm aynda aznlk mebuslarnn kuraca Mutedil Hrriyetpervern Fnkasi'mn nde gelen isimleri arasnda yer alacak, Hrriyet ve tilf Frkas kurulunca da bu partiyi destekleyecekti. Trk siyasal tarihinde ise, Mecliste syledii, "Ben ancak Osmanl Bankas kadar Osmanl'ym" szyle tannacakt.203

199 HHStA, PA XIV/9, Arnavutluk V/6, No.74, Kraus'dat Aerethal'e, Avlonya, 2 ] Kastn 1908'de nakleden, Stavro Skendi, Tle Albanian National wakeningt 1 8 7 8 - 1 9 1 2 , s . 3 6 0 ; "Turkey: Some Hlection Results," The Times, 17 Hki 1908, s.7; ve Feroz Ahmad ve Dankwart . Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.266. 1908, s.2. 201 "Les deputes," The Levant Herald and Eastern Express, 11 Kasm 1908, s.2; "News Items,"Tle Levant Herald and Eastern lisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.266. 2 0 2 "Busios, Georgios," Bylt Larolsse Szlk ve Ansiklopedisi, 4, s.2036. 2 0 3 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, I: kinci Merutiyet S. 186, 213; ve "Busios, Georgios," Byk Larousse Dnemi, 4, Szlk ve Ansiklopedisi, Express, 3 Aralk 1908, s . l ; ve 2 0 0 "A la Chambre pttomane," The Levant .Herald and Eastern Ejcpress, 22 Aralk

Feroz Ahnad ve Dankwart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Mec-

Yanya Vilyetindeki seim kampanyasnda, ekime Arnavutlarla Rumlar arasnda geecee benziyordu. Fakat, Rumlarn ilk nce Hkmet'le olan sorunlarn zmeleri gerekiyordu. Rumlar kendi cemaatlerinden birok kimsenin semen ktne yazlmadndan ikayetiydiler. Yaptklar bask sonucu, Hkmet yetkilileri: Yanya'da daha nce ktklere yazlmayan yirmi bin kadar Rum kylsne de oy hakk tannacan aklamak zorunda kald. 204 Rumlar zaten bu seim evresinde Arnavutlara gre sayca daha stnd; vatandal kukulu bu yirmi bin kyl- de seimlerde Rum adaylar destekleyeceklerine gre Yanya'dan seilecek toplam iki mebusun ikisinin de Rum olma olasl ok ykselmiti. 205 Arnavut cephesine gelince; eski rejimin son Sadr- zami Avlonyal Ferid Paa'nn kardei eski Rsumat Emini Sreyya Vlora, adayln koyduu Yanya'da ttihad ve Terakki Cemiyeti aleyhine ateli bir seim karftpanyas yurtyordu. Fakat, hem ailesinin yakn zamana kadar son derece nfuzlu olduu Avlonya'da, hem de vilyet merkezi Yanya'da, zellikle blgedeki Rumlardan gelen nemli bir muhalefetle kar karyayd, 206 Sonuta, 12

s.2036. Boussios 1912 ylnda balayan Balkan Sava ncesinde Yunanistan'a gidip Yunan uyruuna geti. Arnavutluk-Yuanistan snrnda Arnavutlara kar Grice Direnii'ni rgtlecli ve 1914'te buraya vali atand. 1 9 1 5 ylnda niilletvekili seilerek Yua Mill Meclisi'ne girdi ve Yunan Dileri Bakam oldu. Yunanistan'da cumhuriyet orgios," Byk Laousse

ilam zerine siyasetten ekildi

("Busios, Gc-

Szlk ve Ansiklopedisi, 4, s.2036).

2 0 4 "Progress ol the Elections,'' The Times, 9 Kasm 1908, s.7; ve "ntihabat," kdam, 5 Terin-i Sani -324ft8 Kasm 1908, s.3. 205 1 9 0 6 / 1 9 0 7 resm nfus saym sonularna gre, Yanya Sanca'da toplam . yzaltmd t bin kii yaamaktayd. Bunun yirnibebini Mslman-yani, Arnavutyzotuzalt bin gibi byk ounluu da Rum idi ("Mealik-i Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Olan Nfusun cmali," Kemal H. Karpat, Ottoman Populatipn, 1830-1914, ss.166-167 iinde). 2 0 6 Bakonsolos Harry 11. Lamb'den Sir Gerard Lowther'a, Selanik, 2 2 Eyll 1908, "Correspondence Respectin the Constitutional.Movement in Trkey, 1908," Parliamentary Papers, 1909, 105, s.95 iinde.

Aralk'ta yaplan seimi Sreyya Vlora kaybetti ve Rn adaylar -Dimitraki Kingos ve Constntine Sourlas- mebus oldular. Her iki Rum aday da ikinci derece semenlerden otuzsekizer oy almt. Sreyya Vlora'nm ald oy ise yalnzca dokuzdu.207 Ikodra Sanca mebuslarnn Meclis-i Mebusan'da hangi oranda temsil edilecei tartma konusuydu. Ikodra'nn Katolik Arnavutlar, kendi seim evrelerinden seilecek iki Arnavut mebusdan birinin Katolik olmas gerektiini sylyorlard. Eer yetkililer isteklerini kabul etmezse, blgede ciddi karklklar karacaklarn iddia etmekteydiler.208 Bu tehditler faydal olmad ve sonuta her iki mebus da Mslman Arnavutlar arasndan seildi.209 Manastr Vilyeti'ne bal Debre'de de seimler, srgnden clnen Hasan Sabri Efendi adl birinin kazanmas zerine, olayl gemiti. 210 Debreliler Hasan Sabri Efendi'nin Mutasarrfn zel giriimiyle seimi kazandn iddia ediyorlar ve seimin iptal edilerek yenilenmesini istiyorlard. Fakat, Hkmet kararndan dnmedi ve Hasan Sabri Efendi mebus olarak stanbul'a gitti. Ancak, Arnavutlar mcadelelerine devam ettiler. Debreli semenlere arka kan Manastr Bakim Kulb, dier Arnavut rgtlerine de arda bulunarak, bu seimin iptali iin 1909 yl balarnda Mec-

207 "The Turkish Ekctions," The Times,

14 Aralk 1 9 0 8 , s.7; f e r o z Ahmad ve

Dankvvart A. Rustovv, "kinci Merutiyet Dneminde Mcclislcr, 1908-1918," s.266; ve Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s.849. 2 0 8 Stavro Skendi, The Albanian lisler, 1908-1918," s.265. 2 1 0 HHStA, PA X1V/15, Arnavutluk X l / 6 , No.10, Psfai'den Aehrehtlal'e, Manastr, 7 Mart 1909'dan nakleden, Stavro Skendi, Tle Albanian National Avafeening, 1878-1912, ss.361-362. Ahmad ve Rustow mebusun adn 'Musafa Basri Bey olarak vermektedir (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv; "ikinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.265). National Awakening, 1878-1912, s.361.

209 Feroz Ahmad ve Daikvvat A. Rustovv, "kiici Merutiyet Dneminde Mec-

lis-i Mebusan'a mracaat etti.211 Bu sefer sonu almd ve yaplan yeni seimle smail Bey mebusluu ald.212 Yalnz, ismail Bey'in mebusluu da uzun srmeyecekti: En sonunda, bir Arnavut milliyetisi olan Dukacnzade Mustafa Basri Bey Debre'yi temsil etmek zere Meclis-i Mebusan'a girecek ve ayrlk almalarna 1911 yl Kasm aynda kurulan Hrriyet ve itilf Frka'nm ilk Meclis-i dare yeleri arasna girerek devam edecekti.213 Manastr Vilyetine bal Grice S'anca'ndan iki mebus seilecekti. Rumlar burada ounlukta olduklarn iddia ederek iki mebustan li olmazsa birinin mutlaka kendi adaylar arasndan seilmesini istiyorlard. Kasm ay ortalarnda, iki mebusluk iin, Mslman, bir Rum ve bir Ulah adayln iln etmiti 2 1 4 Grice, Meclis-i Mebusan'a giren tek Ulah mebus olan Philip Mishi'yi seti. Philip Misli eitimini Bkre ve Paris'te yapm bir doktordu ve evresinde iyiliksever biri olarak tannmaktayd; seime bamsz aday olarak girmiti.215 Grice'nin iki mebusundan teki ise bir Arnavut milliyetisi olan ahin Taki idi. ahin Taki yksek renimini Mekteb-i Mlkiye'de tamamlayan HHStA, PA XIV/15, Arnavutluk XI/6, No.10, Psfai'den Achretlal'e, Manastr, 7 Mart 1909'dan nakleden, Stavro Skendi, Tle Albanian National ning, 1878-1912, Y 213 ss.361-362. Awakc-

Resimli K'itah, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.28. feisat, 11 "Levin-i Savi 1 3 2 7 / 2 4 Kasm 1911 ve Yeni kdam, Dnemi, 11 Teri-i Sai Siyasal 1 3 2 7 / 2 4 Kasn 1911'den nakleden, Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Partiler; 1: kinci Merutiyet

5.264. Dukaczade Mustafa Basri Bey'in Pais

Aravutluk'un bamszl iin yapt almalar iin kedi yazd u kitaba bkz., Dukagjin-Zadeh Basri-Bey, Le Monde Onenkl et l'Avenir de la (Paris: Librairie Acadeique, 1920), 214 "ntihabat," tkdam, 5 Terin-i Sai 1 3 2 4 / 1 8 Kasn 1908, s.3. 2 1 5 "ntihabat." kdam, 5 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasm 1908, s.3. Ayrca bkz.. Servet i F'inun, 1.324-1325, "Tle Turkish Elections: Sonic of the Result," The tim.es, 23 Kasn 1908, s.6: ve "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i s.39.

rak, 1891 ylnda mezun olmutu. Avlonya Kaymakam'yken, "devr-i istibdadn mezalimine kar tahamml edemiyerek" 1901 yl Mart aynda Avrupa'ya kam, sonra Sofya'ya giderek Arnavut milliyetiliinin gelimesi iin. yayn faaliyetlerinde bulunmutu. Dersaadet Cinayet Mahkemesi'nce gyabnda mebbed hapse mahkm edilmi olduu iin, aneak Devrim'den sonra Trkiye'ye dnebilmiti. ahin Taki Meclis-i Mebusan'da ayrlk mebuslarla ortak alacak, 1909 yl Mart ay sonunda kurulan Frka-i bad -ya da bir yl sonraki resm adyla, Osmanl Demokrat Frkas- adl partide yer alacak ve 1911 ylndaki Arnavutluk Ayaklanmasnda nemli rol oynayacakt.216 Manastr'daki ikinci derece semenlerin seimi 14 Kasm'da tamamland. kinci semenlerin cemaatlere gre dalm yleydi: Altmdrt Mslman, ellidrt Bulgar, ondokuz Rum, alt Srb ve iki Musevi. 2 1 7 Bu oranlar 1906/1907 genel nfus saym resm sonularn yanstmyordu. Sayma gre, Manastr Sanca'nda byk ounluu Arnavut olan doksanbe bin Mslman, seksenalt bin Rum, yzyetmibir bin Bulgar [ve Srb?] Ve be bin Musevi yaamaktayd.218 Fakat, seilen drt mebus, Manastr'n nfus yapsna uygundu: her cemaat -Arnavutlar, Bulgarlar, Srblar ve Bulgarlar- birer mebus kard. 219 Manastr'dan
2 1 6 Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyelile; ya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, 3, s.459, ve "ntihabat," ik-

dam, 5 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasn 1908, s.3. Ayrca bkz., Tark Zafer Tunas.256; ve Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasa! Partiler; 1: kinci Merutiyet Dnemi, s.173 ve 541. ahin Taki

Balkan Sava'ndan solra Srb vatandalna geti (Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlliiyelile; 3, s.459). 2 1 7 "Lettre de Monastir," The Levant Herald and Eastern Brpress, 2 4 Kasn 1908, s.3. 2 1 8 "Menalik-i Osmaniye'de Delil-i Tahrir Olan Nfusun cmali," Kemal 11. Karpat, Ottoman Population, 1830-1914, ss. 166-167 iinde. 219 "Les deputes," The Levant Herald and Eastern Express, 16 Kasm 1908, s.2; vc "The Turkish Elections: Some of tle Results," The Times, 23 Kasm 1908, s.6.

seilen Rum mebus Traianos Nallis'ti ve Meclis'te Frka-i Ahrar' destekleyecekti. Srb mebus Doktor Janaki Dimitrijevich bamszd.220 Arnavut mebus Mehmed Vasf Bey ise Meclis-i Mebusan'da dier Arnavutlarla ortak hareket edecek ve genel seimlerin erken yaplabilmesi iin Hkmet tarafndan'1912 yl banda verilen anayasa deiiklii teklifine monarist muhalefetle birlikte kar kacakt.221. Bulgar Mebus sosyalist eilimli Pantche Doreff, Devrim'den sonra Selnik'te kurulan Bulgar Merutiyet Kulb yesiydi ve Eyll ay banda Bulgarlarn ayn yerde yapt kongrede delege olarak hazr bulunmutu. 222 Kosova Vilyet merkezi olan skb'te Hristiyan nfus -Bulgarlar ve Srblar- Mslmanlardan -yani, Arnavutlardan- fazlayd. 1906/1907 resm nfus saym sonularna gre, toplam ikiyzaltmsekiz bin kiiden yzodrt bini Mslman [Arnavut], yzkrkbe bini Bulgar [ve Srb?] ve sekiz bin altyz Rum'du. 223 Bu seim evresinde, clrt mebusluktan ikisi Arnavutlara giderken, Bulgar ve Srblar birer mebusluk aldlar.224 Arnavut mebuslar Mehmed Necib Draga ve Floca Said Efendi'ydi.225 Mekteb-i Mlkiye'nin

2 2 0 " L e t u e de Monastir," Tle Levant 1908, s.3. 221

Herald

and Eastern

Express,

2 4 Kasn

"Lettre de Monastir," Tle Levan Herald and Eastern Ilxpress, 2 4 Kasn 1 9 0 8 , s . 3 s ve Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , v 525li.

222 "Lettre de Monastir," The Levant Herald and Eastern Ejcpress, 24 Kasn 1908, s.3; ve Fransz Konsolosu Zarzeck'den Dileri Bakanlna, Selnik, 5 Eyll 1909 [sic, 19081 (AFE, Avrupa, Yeni Seri, 1 9 0 8 - 1 9 0 9 , Trkiye. 6'da nakleden, Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, 1: kinci Merutiyet Dnemi, s. 518. 2 2 3 "Mealik-i Osmaniye'de Dehil-i Tahrir Ola Nfusun icmali," Kemal 11. Karpat, Ottoman Population, 1830-1914, ss. 1 6 6 - 1 6 7 iinde. 2 2 4 "Tle Turkish Elections: Sone of the Results," The Times, 2 3 Kasm 1 9 0 8 . s.6. 2 2 5 "Les elections en provinec." The Levant Herald and Eastern Eicpress, 25 Kasn 1908, s.2

1893 yl mezunlarndan olan Mehmed Necib [DragnU 1902 ylna kadar devlet memuriyetinde alm, ondan sonra memuriyetten istifa ederek skb'de avukatlk yapmaa balamt. Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin skb ve Selnik ubelerinde faal olarak devrimci propaganda almalarna katlmt.226 Hoca Said Efendi ise 1912 ylna kadar Meclis-i Mebusan'da grece bamsz alacak, ancak genel seimlerin erken .yaplabilmesi iin Hkmet tarafndan verilen anayasa deiiklii teklifine ayrlk mebuslar ve Hrriyet ve tilf Frkas yeleriyle birlikte kar kacakt. 227 Bulgar mebus, bir sosyalist olan Theodore Pavloff'tu. Pavloff da Pantche Doreff gibi Eyll ay banda Bulgarlarn Selnik'te yapt.kongrede delege olarak hazr bulunanlar arasndayd.228 skb Bulgar aday olarak ilk nce Karayovoff dnlmekteydi. Karayovoff, aslnda, Sfya'claki Bulgar Hkmeti'nin destekledii biriydi ve Selnik'te toplanan kongrede Bulgar Merutiyet Kulpleri'nin federatif bir yap iinde rgtlenmesinden sonra genel bakanla getirilmiti. Fakat, Ekim ay banda Bulgaristan Trkiye'den tam bamszln kazandktan sonra, Sandansky ttihadclar Karayovoff'un Bulgar ajan olduuna inandrm ve onun aday olmasn engellemiti. Ittihad ve Terakki Cemiyeti, bunun zerine, Karayovoff yerine Sandansky'nin nerdii isimleri seimlerde destekleme karar almt. Bylece de, Theodore Pavloff'un seilmesi kesinlemiti.229

2 2 6 Ali ankaya, Yeni Mlkiye

Tarihi ve Mlkiyeliler,

3, s.512. s.333; ve Tank Za-

2 2 7 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de

Siyasi Partiler, 1859-1952,

fer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, 1: kinci Merutiyet Dnemi, s.282. 2 2 8 Fransz Konsolosu Zarzecki'den Dileri Bakanl na, Selnik,. 5 Eyll ) l [sic, 19081 (AFE, Avrupa, Yeni Seri, 1 9 0 8 - 1 9 0 9 , Trkiye, 6'dan nakleden, Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, s.518. 229 Douglas Dakin, The Greek Struggle in Macedonia, 1897-1913, s.392. 1: kinci Merutiyet Dnemi.

mparatorluun Arap vilyetlerinde, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin adaylarna ok az destek vard, Ittihadc ya da ttihad ve Terakki Cemiyeti taraftar adaylarn seime katlp baarl olduu birka seim evresi dnda, Araplar tutucu ya da aka monarist olan yerel Arap eraf desteklemekteydi. Beyrut Vilyeti toplam be idar blgeden -ve dolaysyla, seim evresinden- olumaktayd. Bunlar, Beyrut, Trablus am, Lazkiye, Akka ve Nablus sancaklaryd. kisi Beyrut'tan olmak zere, Beyrut Vilyetinden toplam alt mebus seilmesi kararlatrlmt.230 Beyrut'ta, seimleri ttihad ve Terakki Cemiyeti taraftar adaylarn kazanmas iin, Cemiyet, Ekim aynda, buraya temsilcilerini yollam ve yerel parti rgtnn kurulmas abalarna balamt. 231 Beyrut'tan gelen haberlere gre, 'Beyrut Sanca'nm Hristiyan halk byk bir tartma iindeydi: Bir ksm, Vilyet'in 1861 ylnda imzalanan Beyolu Protokol - v e bu protokolde 1864'de yaplan ufak-tefek deiiklikler- ile tannm olan ayrcalkl konumunun kaldrlmasn, bir ksm bu ayrcalklarn devam etmesini, bir nc grup ise hem bu ayrcalklarn devamn hem de Meclis-i Mebusan'cla temsil edilme olana yaratlmasn istiyordu. 232 Seim sonular halkn bu blnmln

230 "Les Elections legislatives dans le Vilayet deBeyrouth," Reve du mende salman, 6 (Eyll-Aralk 1908), s.525.

Mu-

231 EO. 3 7 1 / 5 6 0 / 3 7 6 8 9 , Sil' Gerard Lowther'dan Sir Edvvard Grey'e, Tarabya, 24 Ekim 1908'de nakleden, Hasan Kayal, Aabs and Young Tuks: TurkishArab Relations in the Second Constitutional Period of the Ottoan Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , s.91ii. 2 3 2 "Asiatic Turkey: lmproved Outlook," The Times, 2 8 Eyll 1908, s.5; ve "Tle Turkisl Elections," The Times, 2 7 Kasm 1908, s.12. Trkiye, Fransa, ngiltere, Avusturya,. Prusya ve Rusya arasnda imzalanan Beyolu Protokol'c gre, C.ebel-i Lbnan Vilayeti, Bab- li tarafndan atanan Hristiyan bir mutasarrf araclyla yetilccek ve eitli cemaatlerin temsil edildii 011 kiilik bir meclisi bulunacakt. Gvenliin kendi jandarmas tarafndan salanaca ve zel bir vergi sisteminin uygulanaca Vilayet, 1864 ylnda yaplan degi-

yanstmaktayd: Beyrut'un iki mebusundan biri Arap dili ve edebiyatna yararlar dokunmu Marun kkenli bir sllenin ferdi olan Suleiman al-Bustani'ydi.233 renimini Beyrut'ta tamamladktan sonra, bir sre kuzeni Boutrs al-Bustani'nin kard al-Cinan dergisinde, 1871 ile 1875 yllar arasnda da aVCunaina gazetesinde almt. Bir okul ve gazete kurmak zere Basra'ya gitmi, burada Ticaret Mahkemesi yesi olmutu. Beyrut'ta dedesinin balayp da bitiremedii Dairet al-Maarif adl ansiklopedinin tamamlanmasn salam ve bu ansiklopedinin Trke evirisinin yaynlanmas iin istanbul'dan izin aldysa da, yerel ynetimin sansr yznden bu iten vazgeip Msr'a, daha sonra da ran'a gitmiti. Suleiman al-Bustani, Chicago'da 1893'te alan Dnya Sergisi'nde Trk Pavyonu'nun Sergi Komiserlii'ni yapmt. 234 Dier Beyrut mebusu Rida alSulh ise, al-Bustani'nin tam tersine, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne muhalifti ve tutucu gleri temsil etmekteydi- s-. tanbul'da kurulan eitli ayrlk Arap rgtlerinde alacak, Frka-i Ahrar'n kar-devrimci Otuzbir Mart Olay'na kart gerekesiyle kapatlmasndan sonra ayn grubun 1909 yl Kasm aynda kuraca Mutedil Hrriyetperveran Frkas'na girecek ve bu partinin organ Islahat gazetesinin sorumlu yayn mdrl grevini stlenecekti. 235
iklikle Sayda ve Trablusam sancaklarn da kapsayacak ekilde geniletilmiti ("Lbnan," Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, J, s . 7 5 8 7 ; ve Philip K. Hitti, Lebanon in History, ss.442-443). 2 3 3 "The Trkish Elections: Some of the Results," Tle Times, 2 3 Kasm 1908, s.6; "Les Elections legislatives dans le Vilayet de Beyrouth," Revue du nondc Musulman, 6 (Eyll-Aralk 1 9 0 8 ) , s.525. Beyrut seimleri iin, ayrca bkz., EO. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Bakonsolos Cumberbatch'ten Sir Gerard Lovvther'a, Beyrut, 12 Kasm 1908'den nakleden, Rashid ismail Khalidi, Brilsh Syria and Palestine, 1906-1914, s.258. Szlk ve Ansiklopedisi, Partiler, 4, s.2037. Dnemi, s.280. 2 3 4 "Bustani, Sleyman," Byk Larousse Policy Towards

2 3 5 Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal s.601; ve Tark Zafer Tunaya. Trkiye'de

1: kinci Merutiyet

Siyasi Partiler, 1859-1952,

Trablus am Sanca'ndan seilen mebus Fad Hulusi [Demirelli] adl bir Trk't. 236 Bir hukuku olan Fuad Hulusi [Demirelli] ittihad ve Terakki Cemiyeti yesiydi ve Beyrut'ta bir ube aarak blgede propaganda almalar yapmas amacyla Selanik'teki merkez tarafndan grevlendirilmiti,237 Mason locasna kaytl olan Fuad Hulusi [Demirelli], blgeyi bilen biriydi. lk ve orta renimini Trablus am ve Beyrut'ta tamamlamt. Daha sonra, stanbul'da Hukuk Mektebi'nde okumutu. Mezuniyetinden sonra, Gelibolu ve Manastr'da mdde-i umum -yani, savc- olarak almt.238 Lazkiye'den seilen mebus Emir Mohammad Efendi Arsdan'd.239 Kendisi Drzlern lideri olan Emir Mustafa Arslan'm oluydu. Lbnan'n nemli feodal ailelerinden biri olan Arslanlar, onsekizinci yzyl boyunca Shihabi sllesi tarafndan glgelenmi, Shihabilerin 1841 yl sonunda dyle balayan dnemde siyasal etkinlikleri artmt. 240 Byk bir nfuz ve servet sahibi olan Mohammad Arslan, Devrim'in hemen ertesinde servetiyle birlikte Trkiye'den kaan eski kinci Mabeynci zzet Paa'nn arkadayd. Fakat, rejimin deimesiyle, Mohammad Arslan liberal dnceler sahibi olmua benziyordu.241
236 "Imihab Grltleri,'' kdam, 9 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasm 1908, s.3. sulman, 6 (Eyll-Aalk 1908), ss.525-526; "Les elections en province," Tle Levan Herald and Eastern Express, 24 Kasn 1908, s.2; and Feroz Almatl ve Dankwart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , ' s.280. . Szlk ve Ansiklopedisi, 5, 2 9 9 8 ss.1002 3 8 "Demircili, Fuat Hulusi," By!; Larousse 101. 239 "Itihab Grltleri," /idcm, 9 Tevin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasm 1 9 0 8 , s.3. 240 Albert. 1-1. Hourani, Svria and Lebaon, ss.25-32; Kanal S. Salibi, Tle llistoy of Lehano, s.9; ve'Philip K. Hitti, Lebanon in History, s.435. 24 Kasn 241 "Les cltctios en province," Tle Levant Herald aul Eastern Expess. 340 Modern

2 3 7 "Les Elections legislatives dans le Vilayet de Bcyroutl," Reve du monde Mu-

Ayrca bkz., brahim Alaettin Gvsa, Trfc Mehur! cr Ansiklopedisi,

Akka Sanca, mebus olarak eyh As'ad Efendi Shuqair'i seti. eyh eski rejimin pheli grd kimselerdendi vc Devrim'Ie birlikte zgrlne kavuabilmiti. Nablus Sanca'ndan seilen eyh Ahmad Khammash ise ar dinci olarak tannan bir ahsiyetti. Bylece, Beyrut Vilyeti'nden toplam olark drt Mslman, bir Hristiyan ve. bir. Drz, mebus olarak Meclis-i Mebusan'a girmiti. Bu mebuslarn siyasal eilimlerine gelince, drd liberal, biri lml tutucu ve biri de koyu tutucuydu, 242 Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin gcnn ok az olduu am'da, Eyll ay sonlarna doru birinin ad Hrriyet, tekinin de Hr Osmanl olan iki siyasal rgt faaliyete gemiti. Bu rgtler aslnda stanbul'da faaliyete geen Frka-i Ahrar'm am'daki yerel ubeleriydi ve yelerinin hepsi Prens Sabahaddin'i destekliyordu.243 Ittihad ve Terakki Cemiyeti ise, Sonbahar balangcnda, am'da ube amak amacyla buraya iki parti temsilcisi yollamt. Temsilciler am'da alt hafta kadar kalmlar ve ube ama ilemlerine ek olarak, seim propagandas da yapmlard.244 n epeyce yaygn bir eyh olan Rashid Rida, koyu bir Ittihad ve Terakki Cemiyeti taraftaryd. Ekim ay ortalarna
1908, s.2; ve "Les Electios legisiatives dans le Vilayet de Bcyrouth," Revur d monde Musulmah, fi ( E y l l - A a l k 1 9 0 8 ) , s . 5 2 6 . Ayrca bkz., F.O. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Bakonsolos Cumberbatch'ten Sir Gerard Lovvther'a, Beyrut, .12 Kasm -1908'den nakleden, Rashid smail Klalidi, Britisl Policy Tomarda Syria ani Palestine, 242 I 9 0 6 - 9 1 4 , s.249. "Lcs Elections legisiatives dans le Vilayet dc Beyrouh," Revue du monde Mslman, 6 (Eyll-Aralk 1 9 0 8 ) , s.526. 243 EO. 3 7 1 / 5 6 0 / 3 7 9 3 0 , Konsolos G. V. Devey'den Sir Gerard Lovvther'a, am, 1 Ekim 1908'den nakleden, Hasan Kayal, Aahs and Young Tuvks1. TurkishArab Relations in tle Sccond Constitutional Period of the Ottoan Empire. 1908-1918, s.89. 244 EO. 61.8/3, Konsolos G. P Devey'den Sir Gerard Lovvther'a, a, 2 Ocak 1909'dan nakleden, Hasan Kayal, Arabs and Young Turks: Turkish-Arab Kolatios i the Sccond Constitutional Period of the Ottoman Epire, 19081918. s.91.n.

doru, ttihadclara destek vermek amacyla am'a gelmiti. 16 Ekim'de, ehrin en grkemli cmii olan meyye Camii'nde verdii vaazda, cemaat Kurn'la bilim ve ada uygarl badatrmaya ard. Her ne kadar bu propaganda dinleyenler tarafndan iyi krlandysa da, ertesi Cuma - 2 3 Ekim'de- Sultan Abdlhamid'in yakn evresinden eyh Abu-1 Hda'nn taraftan ve koyu bir monarist olan Salih Sharif al-Tunusi, Rashid Rida'y dinsizlikle sulayarak cemaati Rida aleyhine kkrtt. Rashid Rida galeyana gelen banaz halkn elinden cann zor kurtard. Durumu haber alan ttihad ve .Terakki Cemiyeti'nin am ubesi yelerinden am Serkomiseri As'ad Bey, eyh Salih'i, kamu dzenini bozmakla sulayarak, tutuklad. Bu, olaylar bsbtn alevlendirdi. Binlerce kiiden oluan bir grh As'ad Bey ve ttihad ve Terakki Cemiyeti aleyhine sloganlar atarak, Hapishane'ye yrd. Hapishane nnde gsteriye devam eden kalabalk, vaizin hemen serbest braklmasn istedi. As'ad Bey'in eylii serbest brakmak iin verdii emre ramen, gstericiler bununla yetinmedi ve Serkomiseri lin etmek zere aramaya koyuldu. As'ad Bey, ancak gizlenerek cann kurtarabildi; sonunda askerler dzeni salayabildi. Olaylar Rashid Rida'nn ehirden ayrlmas ve bu arada, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin konumunun zayflamas ile sonuland.245 am'da, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin adaylar -stanbul'da 2 Eyll gn eski rejimin nde gelenleri tarafndan kurulan Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti (Jam'iyat al-lkha'al-'Arabi al-'Uthmani] tarafndan yaplan monarist propaganda karsnda- baarl olamadlar. Bu rgtn li-

2 4 5 EO. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 1 9 7 , Konsolos G. P. Devey'in 5 8 Numaral Raporu, Sam, 27 Ekim 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "Tire mpact of tle Young Tuvk Revolution on the Aabic-speaking Provinces of the Ottoman Empire," ss.144145; ve "The Turkish Elections," The Times. 27 Kastn 1908, s.12.

deri ve eski Sadr- zam Cevad Paa'nn uzak akrabas, olan Shafiq Mu'ayyad al-'Azm, Ittihadc adaylara kar yart ve seimi kazand.246 Dier am mebuslar eyh uhadrzade Sleyman Efendi, 'Abd al-Rahtnan Bey Yusuf, eyh Moharnmad al-'Ajani Efendi gibi bamszlarla, sonradan Frka-i Ahrar'a girecek olan Rushdi al-Sham'a Bey'di.'ttihada adaylardan hibiri baarl olamamt.247 am'dan seilen btn mebuslar Ittihad ve Terakki emiyeti'nden honut olmasalar da, propaganda yaparlarken, ilerinden yalnzca Shafiq Mu'ayyad al-'Azm kendini Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin dman.olarak iln etmiti,248 Ittihadclar onun mebusluunu drmek iin Meclis-i Mebusan'da aba harcadlar. Kendisini eski rejimle balantlar ok sk olduu iin sulayan Hseyin Cahid [Yaln], Sultan Abdlhamicl'e hafiyelik yaptn, ayrca seimlere hile kartrdn da iddia ediyordu. Bu konuda bir.de ikyet dilekesi vard: Nedre [Nakle?] Mutran, 22 Kasm'da Hkmet'e gnderdii bir telgrafta, Shafiq Mu'ayyad al'Azm'm nfuzunu kullanarak kendisinin seimde aday olmasn engellediini sylyordu. Doal olarak, bu iddiann somut bir belgesi olamazd. ddialar arasnda, bir cinayet olayna karm olduu da vard. Hseyin Cahid [Yaln] cinayete ait otopsi raporunun Meclis-i Tbbiye-i Osmaniye'de bulunduunu ve Shafiq Mu'ayyad al-'Azm hakkndaki

2 4 6 al-Muqattam,

25 Kasm 1908, ve al-Aham,

2 6 Kasml908'de nakleden, Taj

al-Sir Ahmad Harran, "The Young Turks and the Arabs: The Role of Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s. 188. 2 4 7 Philip S. Khory, Urban Notables and Arab Nationalism, s.57; ve Feroz Abad ve Dankvvart A. Rustovv, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 19081918," s.280. Ayrca bkz., FO. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 1 2 , Konsolos Devey'den Sir Gerard lovvther'a, am, 2 4 Kasm 1908'den nakleden, Rashid smail Klalidi, Britisl Policy Towards Syria and Palestine, 1906-1914, s.249. 2 4 8 Taj E. A. M. Hatran, Turkish-Syrian Relations in the Ottoman Constitutional Period, 1908-1914 (Londra niversitesi'ne Sunulan Doktora Tezi, 1969). s.57'dc nakleden, Philip S. Khoury. Urban Notables and Arab Nationalism, s.57.

kararn Sultan Abdlhamid'in bir iradesi ile iptal edilmi olduunu aklyordu.249 Btn bu ar sulamalara ramen, Meclis-i Mebusan'm 28 Aralk tarihindeki oturumunda Shafiq Mu'ayyad al-'Azm'm mebusluu onayland.250 Arap vilyetlerinin dier seim evrelerinde olduu gibi, Haleb'de de seimi dorudan eski rejim yanllarnn kazanma, olasl, ttihad ve Terakki Cemiyeti'ni endielendirmekteydi. Bir nlem olarak, Haleb Valisi'ne ilettii ricayla, seime katlacak adaylardan eski rejim taraftar monaristlerin elenmesini istedi. Fakat, Vali Ahmed Reid [Rey] mutlakiyeti rejimi destekleyen biriydi ve ttihadlarn talimatna uymamt.251 Dolaysyla, Haleb iin seilen alt mebustan yalnzca biri -Ermeni cemaatinin aday Artin Bogezenyan- ttihad ve Terakki Cemiyeti taraftaryd. Seimi kazanan dier be aday -Emrizade Mehmed Bahaeddin Bey, Bereketolu Mehmed Rfat Bey, Ali C.enani Bey, Cabrizade 'Abd al-Nafi Paa ve Mesud Efendi- 'bamszd.'252 Rfat

249 Meclis-i Mebusan

Zabt Ceridesi, nc nikat, 9 Knun-u Evvel 1 3 2 4 / 2 2

Aralk 1908, ss.27-28; "The TUrklsh Pavliameu," Tle Times, 2 4 Aralk 1908, s.3; "A la Chambre Ottonae," The Levant Herald and Eastern Evpess, 24 Aralk 1908, s.2; ve "The turkish Parliament," Tle Times, 2 5 Aralk 1 9 0 8 , s.5. Rza Tevfik [Blkba], Meclis'te 28 Aralk'ra Shafiq Mu'ayyad al-'Azm' savunurken, aslnda olayn ciddiyeti ortaya kyordu: Kars doum yaparken lmt. Bebein anneden ce i ld yoksa sonra ldrld ak deildi (Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, vel 1 3 2 4 / 2 8 Aralk 1908, s.73). 2 5 0 "The Tukish Parliament," Tle Times, 2 9 Aralk 1908, s,4; "A la Chabre Ottomac," The Levant Herald and Easlcrn Evpess, 2 9 Aralk 1 9 0 8 , s.2; Mebusan Meclis-i Zabt Ceridesi, Altnc nikat, 15 Knun-u Evvel 1 3 2 4 / 2 8 Aralk Altnc nikat, 15 Knun-u Ev-

1 9 0 8 , s s . 7 2 - 7 4 ; ve Taj al-Sir Ahmad Harran, "The Young Turks and the' Arabs: The Role of Arab Socicties in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s. 188. 251 Ahmed Reid Rey, Grdklerim, Yaptklarm, 1890-1922, ss.104-105.

2 5 2 Eeroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 . " s.279; ve Resimli Kitab, 1 (Eyll 1908-Mat 1 9 0 9 ) , s.440, Resimli Kitab, 2 (Nisa-Eyll 1 9 0 9 ) , ss.998-999, s . 1 0 2 6 , and Resimli Kitab, 4 . (Nisan-Eyll 1910), s.825.

Bey, tuzbir Mart Olay'ndan sonra kapatlan Frka-i Ahrar'm devam olmak zere 1909 yl Kasm aynda kurulan Mutedil Hrriyetpervern Frkas'na katlacakt.253 'Abd alNafi Paa ise Mutedil Hrriyetpervern Frkas'mh kurucular arasndayd ve 1910 ylnda dare Heyeti yeleri arasnda yer alacalat. 254 'Abd al-Nafi Paa, ayn zamanda,-mutlakiyeti rejim dneminde Zabtiye Nazrl yapm olan efik Paa'nn amcas, Mesud Efendi de efik Paa'nn yeeniydi.255 Bara Sanca, ne ttihadclarn ne de yeni rejim taraftan Araplarn, genel seimlerde baarl olmay umduklar bir seim evresiydi. Seimlerde ar tutucu adaylarn baarl olmasndan korkuluyordu,255 Basra'da Seyyid Talib ibn' Receb Bey'in, ttihadclarn politikasna aka kar karak seimi kazanmas, baz evrelerce, Frka-i Ahrar'n bakentle ve lkenin dier seim evrelerinde de baar ansnn olabilecei gibi bir umut yaratt.257 Seyyid Talib ibn Receb Bey'in mazbatas zerine Meclis-i Mebusan'da tartma ald. Ittihadclara yaknlyla tannan Rashid Rida'nn ileri srdne gre, Seyyid Talib ibn Receb Bey mutlakiyeti rejimi geri getirme amacyla kendi gibi kar-devrimcilerle bir komplo hazrl ierisindeydi. Seyyid Talib ibn Receb Bey'in faaliyetleri, en iyimser bakla, kukulu olmasna ramen, Araplar arasnda nfuzunun ok byk olmas do-

2 5 3 "News ltems," The Levanl'Heratcf and Eastern xpress,.23 ubat 1910, s . l . 2 5 4 Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de s 208. 255 "Ncws ltems," The Levant Herald and Eastern Express, 3 Aralk 1908, s.l. 2 5 6 "The Turkish Electios," The Times, 14 Aralk 1908, s.7. Aralk ay banda stanbul'a, ulaan haberlere gre, Basra'da huzursuzluk ve karklk vard ("Ein politischr Mord in Konstantiopel," Berliner Zeitung, 3 Aralk 1908, s.4). 257 Hseyin Cahid Yaln, "Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir Hareketleri, 4 (25 Nisan-19 Ekim 1935), ss.181-182. Tageblatt und HancIelsSiyasal Partiler, i: ikinci Merutiyet Dnemi,

laysyla mazbatas onayland.258 ikinci Basra mebusu, seime bamsz olarak katlan Zuhayrzade Ahmad Paa idi.259 Badad'da da semenlerin ar tutucu adaylara oy vermesinden korkuluyordu.250 Seimlere hazrlk olmak zere, ttihad ve Terakki Cemiyeti, blgeye iki temsilciyle partinin nemli isimlerinden Babanzade ismail Hakk Bey'i gndermiti, Badad doumlu smail Hakk Bey'in ehirdeki nfuzlu kiilerle iyi ilikileri vard. 10 Ekim'de aralarnda Badadl Musevilerin de olduu byk bir grup, kendisiyle dier partili temsilcilere gsterili bir karlama treni hazrlamt. ttihadlarn seim propagandas Arap eraftan birok kimsenin birlemelerine neden oldu. Monarist gemilerinden ve Sultan Abdlhamid'e yaknlklarndan dolay, Devrim'in hemen ertesinde, grevlerinden azledilen Nakib l-Eraf Seyyid 'Abd al-Rahman ve 'Isa al-Jamil Badad'ta muhalifleri rgtlemiti. Babanzade smail Hakk Bey ehre gelince, bu muhalifler. Vilyet Kona nnde bir kar-gsteri dzenleyerek, yeni rejimle vatandalara tannan zgrlklerin kstlanmasn, Vilyet'teki yksek rtbeli memurlarn azlini ve baz ttihadlarn tutuklanmasn istediler. 14 Ekim sabah, Vali'nin birka Ittihadcy gzaltna almasndan cesaretlenen muhalifler, Ittihadc adaylara destek veren Musevilere saldrmaya balad. Gelien olaylar srasnda, yerel kolluk kuvvetleri grhun Musevilere ait iyerlerini talan ederek yakp-ykmasna seyirci kald.261

2 5 8 Hasan Kayal, Arabs and Young Turks: Turkisl-Arab Relations in the Second Constitutional Period of the Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , s.98. 2 5 9 Feroz Ahmad ye Dankwart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.282. . 2 6 0 "The Turkish Elections," The Times, 1 4 Aralk 1908, s. 7. 2 6 1 Revue du nmde-musulman, 7 ( 1 9 0 9 ) , s.316; ve E 0 . 1 9 5 / 2 2 7 5 / 3 4 0 , Ramsay'n 9 4 3 - 1 0 5 Numaral Raporu, Badad, 19 Ekim 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "The Impact of the Young Tuk Revolution on the Arabic-speakitg Provinces of the Ottoman Empire," ss. 140-142.

Badad'da Kasm ay ortalarna gelindiinde erkek nfusun toplam hl kesinlik kazanmamt; fakat, yaplan tahminlere gre buradan mebus seilecekti. 262 Btn zorluklara ve engellemelere ramen, Ittihad ve Terakki Cemiyeti seimlerde baarl oldu: Krd kkenli Babanzade. smail Hakk Bey ve Musevi bir iadam olan Sasun Eski Efendi Cemiyet adaylar olarak mebus seildiler.263 Babanzade smail Hakk Bey, Mekteb-i Mlkiye'de son snf rencisiyken, Sultan Abdlhamid aleyhtar gsterilere katld iin birka arkadayla beraber okuldan kovulmu, sonra Hukuk Mektebi'ni bitirerek kdam gazetesinde almaya balamt:264 Badad'dan seilen nc mebus Hac Ali Efendi bamsz olarak girdii Meclis-i Mebusan'da Hrriyet ve tilf Frkas'nn 'belli-bal yeleri arasnda yer alacakt.265 Musul, Irakllarn Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne gsterdikleri nefretin arpc bir rnei idi. Musul mebuslarnn hepsinin ar tutucu ve kar-devrimci olaca kuvvetle tahmin edilmekteydi.266 Ittihad ve Terakki Cemiyeti temsilcileri propaganda gezilerinin bir dura olarak Ekim ay ortalarnda Musul'a geldiler. Fakat, ehirde bulunmalar Ittihadc aleyhtar faaliyetleri krkledi ve ulema ile dier dinci kesimin ak muhalefetiyle, halkn din duygular kkrtlm oldu.267 Halkn Musevi ve Hristiyan aleyhtar duygular, k2 6 2 "ttihabat," tkdam, 3 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 6 Kasm 1908, s.3. 2 6 3 Feroz Ahmacl ve Dankwart A. Rustow, "ikinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.283. Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s.992, Resim/i Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.25. 2 6 4 brahim Alaettin Gvsa, Turk Mehurlar Ansiklopedisi, ss. 5 7 - 5 8 ; vc "Babanzade ismail Hakk," Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 2, s.1162. 2 6 5 Tark Zafer Tuaya, Trkiye'de Siyasal Partiler; 1.' kinci. Merutiyet Dnemi, s.282. 266' "The Turkish Elections," Tle Times, 14 Aralk 1908, s.7. 267 F.O. 1 9 5 / 2 2 7 5 / 3 3 3 , Wilkie Young'n Musul Gnl, 1 4 Ekim 1908, ve EO., 347

sa srede, ttihad ve Terakki Cemiyeti temsilcilerinin hibir baar elde edemeden ehirden ayrlmasna neden oldu. 268 Musul Valisi de ttihad ve Terakki Cemiyeti aleyhine alarak, ehirdeki Cemiyet ubesini kapatt.269 Bu ters koullar altnda, ttihadlar hibir varlk gsteremedi ve bamsz listeden aday olan Mohammad Ali Fazl Efendi'yle Davud Yusfn seimi kazandlar.270 Davud Yusfn 1909. yl Kasm aynda kurulan Mutedil Hrriyetpervern Frkasin destekleyen monarist Tanzimat gazetesinin sorumlu mdrln yapacak, Hrriyet ve tilf Frka'nm Meclis-i Mebusan'daki ilk dare Heyeti iinde bulunacakt.271 Bingazi'de de yeni rejime kar kuvvetli bir honutsuzluk vard. Halk, Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda hukuk ve siyasal eitlik fikrine zellikle tepki gstermekteydi. 272 Trablus Garb'daki halk da Ittihadc destekli Hkmet'in uygulamaya koyduu reformlar -zellikle de, resm dilin Trke olmas, kararm- itici bulmaktayd.273 Mutlakiyeti

1 9 5 / 2 2 7 5 / 3 6 3 , Wilkie Yog'm Glg, 20 Ekim 1908'de nakleden, Elie Kedouric, "The impaet of the Young Turk Revolution on the Arabic-speaking Provinces of the Ottoman Empire," s. 142. 26S " E x a c t (rom Annual Repot for Turkey for the Year 1908," Sir Gerard l.owther'n 105 Numaral Raporuna Ek, 17 ubat 1 9 0 9 , G. P. Gooch ve V). Temperley (Der ), British Documents on the Origins of the War, 1898-1914, 5: Tle Near East, s.302 iinde. 269 "Bahaeddin akir Bey in Brakt Vesikalara Gre ttihad ve Terakki: 12," Milliyet, 22 Kasm 1 9 3 4 , s.3. 2 7 0 Eerz Ahmad ve Dakvvat A. Rustovv, "ikinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.284. 271 Tark Zafer tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, fer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, }: kinci Merutiyet s.280: ve Tark ZaDonemi, s.264.

2 7 2 EO. 1 9 5 / 2 2 7 1 , Alvarez'in 61 Numaral Raporu, Trablus Gab, 3 0 Eyll 1908. ve F.O. 1 9 5 / 2 2 7 1 , Konsolos Raphael A. Fotana'n 17 Numaral Raporu, Bingazi, 7 Eyll 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "Tle lpact of the Young Turk Revolution on tle Arabic-speaking Provinces of the Ottoman Empire," ss.145-146. 2 7 3 N. Slousch, "EEnseignement de la langue turque Tripoli," s.153.

348

rejim zamannda nfuz sahibi olan Arap eraf, Kanun-u Esasi'nin kalclndan phe ediyor, geriye dnn her an iin olabileceini dnyor ve halkn, bu zgrlk orunumda. eskisi gibi itaatkr olmamalarndan yaknyordu. 274 , Ittihad ve Terakki Cemiyeti her ne kadar Bingazi'cle bir ube amsa da, yerel halk davasna kazanmakta glk ekiyordu. Bu nedenle, yelerden ou, sancakta alan ve Devrim'i halka sevdirmek iin yeni rejimi ycelten gsteriler dzenleyerek genel seimlerde Cemiyet iin oy toplamaya alan, memurlardan olumaktayd.275 Fakat, ttihadclarn propaganda abalan sonu vermedii gibi, Ekim aynda ehri ziyarete gelen Ittihad ve Terakki Cemiyeti yetkilisi gerici bir tepkiyle karlat. Yetkilinin dzenledii propaganda toplantsnda, dinleyiciler yalnzca Allah'a, Peygamber'e ve onun temsilcisi Halife Sultan Abdlhamid'e biad edeceklerini sylemilerdi. Dzenlenen toplantnn baard bir ey varsa, o da ttihadclarn lml taraftarlarn tamami'yle Cemiyet'ten soutmakt. Bylece, meydan Trablus. Garb'ta baskn g olan Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cc-

2 7 4 EO. 1 9 5 / 2 2 7 1 , Alvarez'in 61 Numaral Raporu, Trablus Garb, 30 Eyll 1908, ve EO. 1 9 5 / 2 2 7 1 , Konsolos Raphaci A. Fontana'nm 17 Numaral Raporu, Bingazi, 7 Eyll 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "The lmpact ol the Young Turk Revolution o tle Arabic-spcaking Provinces of the Ottoma Epire," ss.145-146. Ayrca bkz., N. Slousch, "Le nouvcau regine tut et Tripoli," s.52-57. 275 1:0. .371/760/325, Konsolos Raphaci A. Fotana'dan Sir Echvard Grey'c. Bigazi, 21 Aralk 1908'den nakleden. Hasan Kayal, Arabs,and Youg Turks: l'urkish-Arab Relations in the Second Constitutional Period of tle Ottona Epire, 1.908-1.918, s.87. Bingazi'deki ubede blgenin Arap cemaatinden h'ibir kimscnii olmamas dikkat ckiciydi. Bingazi'ye gele Ittihad ve Terakki Cemiyeti yetkilisi bu durumu dzeltmek iin ubeye birka Arap temsilcinin alnmasn tavsiye etmiti (FO. 371/760/325, Konsolos Raplael A. Folana'da Sir fidvvard Grey'c, Bingazi, 21 Aralk 1908'den nakleden. Hasan Kayal, Arabs and Young Turks: Turkish-Arab Relations in the Second Constitutional Period f the Ottoman Epire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , ss.91-92).

miyeti'ne kald.276 Bingazide'ki genel seimi Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti kurucularndan Yusuf Shatwan kazand. 277 Bingazi'de seimi kazanan br aday /-mer Mansur Paa- da ar tutucu bir monaristti. 278 ittihad ve Terakki Cemiyeti, Shafiq Mu'ayyad al-'Azm'm am mebusluu gibi, Shatwan ve mer Mansur Paa'nn mebusluklarn da iptal etmek iin Meclis-i Mebusan'da teebbse geti. Shatwan'm mutlakiyeti rejimle balar olduu ve seimlere hile kartrd iddia ediliyordu. Shatwan Meclis'te Sultan Abdlhamid'in hafiyesi olmakla suland. kinci derece semenleri ve seim grevlilerini tehdit ederek seimi kazand sabit grldnden, 23 Aralk'taki oturumda mebusluu drld ve Bingazi'de seimlerin yenilenecei duyuruldu.279 Yenilenen seimlerde yine Shatwan kazanacak ve Meclis'teki sandalyesini koruyacakt. 280 mer Mansur Paa'nn mebusluu ise, Meclis tartmalarndan sonra kabul edildi.281
2 7 6 EO. 1 9 5 / 2 2 7 1 , Alvaez'in63 vc 6 5 Numaral Raporlar, Trablus Garb, 9 ve 17 Ekim 1908, ve F.O. 1 9 5 / 2 2 7 1 , Konsolos Raphael A. Fontana'n 2 5 Numaral Raporu, Bingazi, 21 Aralk 1908'den nakleden, Elie Kedourie, "The lnpac of the Young Turk Revolution on tle Arabic-speaking Provinces of tle Otoman Empire," s.146. 2 7 7 Taj al-Sir Ahmad Harran, "Tle Youg Turks and the Arabs: Tle Role of Arab Societies in the Turkisl-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " s.188. 2 7 8 Feroz Ahmad ve Dakwart A. Rustovv, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.284. 2 7 9 Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, Drdnc nikat, 10 Knun-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralk 1 9 0 8 , ss.34-38; "A la Clabre Ottomane," The Levant Herald and Eastern ibcpress, 2 4 Aralk 1908, s.2; "The Turkish Parliament," The Times, 2 4 Aralk 1908, s.3; ve Hasan Kayal, Arabs and Young Turks: Turkish-Arab Relations in tle Secod Constitutional Period of the Ottoman Enpic, 19081918, s 98. 2 8 0 Yeni Tasvir-i Efkar.; 3 0 Haziran 1 3 2 5 / 1 3 Temimiz 1909'dan nakleden, Hasan Kayal. Arabs and Youg Turks: Tkish-Arab Relations in tle Second Constitutional Period of tle Ottoman Empire, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , s.98. 281 Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, Drdnc nikat, 10 Knun-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralk 1908, s..34; ve "A la Clabre Ottomane," The. Levan Herald cd Euste-n Ejcpress, 2 4 Aralk 1908, s.2.

Tm kar-propagandalara ve mparatorluun geri kalm blgeleriyle snr vilyetlerindeki direnie ramen, Ittihad ve Terakki Cemiyeti birok seim evresinde baarl olmutu. Meclis-i Mebusan'da ounluu salayaca beklenmekteydi. Trklerin yaklak yzde altmnn desteini kazanrken, Krdler, Arnavutlar ve Araplardan da bir miktar oy almlard. Musevi mebuslarn tamamna yakn Ittihad ve Terakki Cemiyeti taraftan yaknyd. Ermeni mebuslarn bir blm de ttihadclarn safndayd.282 Yalnz, ttihadclarn Meclis'te ounluu elde etmesi mutlak anlamda ve her zaman gvenilebilir bir ounluk deildi - daha dorusu, olmas mmkn deildi. Meclis-i Mebusan'n byk trenlerle ald 17 Aralk gnk The Times gazetesinin yapt yoruma gre, Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin taradaki ubelerinin ye yaps ve bu ubelerin Selanik'teki Merkez-i Umum'nin politikasndan farkl olarak yaptklar baz ilerle, Ittihadc basndaki bir takm gr ayrlklar aka gsteriyordu ki, partinin genel felsefe ve politikas zerindeki deiik bak alar Meclis'teki Ittihad ve Terakki yesi mebuslarla Ittihadc-yanls mebuslar arasnda birliin salanmasn gletirecekti. Daha Meclis-i Mebusan almadan anlalmt ki, Ittihadc 'blok,' er veya ge, Devrim'e ve anayasal dzene ballk derecelerine gre, iki ya da muhalif gruba blnecekti.283 Seim sonularna gvenmenin salksz olduu, Meclis almaya balaynca anlald. Birok seim evresinde, deiik nedenlerle Ittihad ve Terakki Cemiyeti adna adaylklarm koyup seimi kazanan mebuslarn ttihadclarn prensiplerini btnyle benimsedikleri sylenemezdi. Gerekten de, siyasal gzlemcilerin tahminleri dorultusunda,

282 "The Turkish Chanber of Deputies," The Times, 17 Aralk 1908, s. 12. 283 "The Turkish Chanber of Deputies," The Times, 17 Aralk 1908, s.12.

Meclis'e ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin desteiyle girmi -ve bu yzden, yzeysel zmleme yapan tarihilerin gerekten 'Ittihadc' sand- birok mebus ilk frsatta Frka-i Ahrar, Mutedil HrriyetperveTn Frkas, Ahali Frkas ve Hrriyet ve tilf Frkas, gibi Devrim'e ve Cemiyet'e muhalif gruplar oluturacak ve yeni kurulan liberal demokratik rejim iin ciddi tehlike yaratacakt. Bu mebuslardan grnrde ttihad ve Terakki Cemiyeti iinde kalanlar da nemli oylamalarda monarist muhalefetle ortak olacak ve Cemiyet liderlerini zor durumda brakacaklard. Hatta, Cemiyet'in glkle 'koalisyon' kabinelerine sokmay baard baz Ittihadc Nazrlar drmek iin ellerinden geleni yapacaklard. Geleneksel tarihilie bal aratrmaclarn olgular arptarak, ilk Meclis-i Mebusa'daki g dengesini, imdiye kadar yapageldikleri gibi yanl gstermeleri, ancak seim sonular ve grnrdeki Ittihadc mebuslarn Meclis iindeki oy verme davranlar dikkatle incelenerek ortaya karlabilir. Her ne kadar 1908 Meclis-i Mebusaninm toplam mebus saysn hl kesin olarak tespit edememi olsak da, en gvenilir olgular bize ikiyzseksenbir rakamn vermektedir. Bu saynn partilere gre blnmesi durumunda, ttihad ve Terakki Cemiyeti liderlik kadrosunun kritik oylamalarda kesinlikle gvenebilecei mebus says yalnzca ellidrt civarndayd.284 Bu saynn Meclis salt ounluunun ok altnda olduu gznne alnrsa, "ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Meclis-i Mebusan'da ezici bir ounluu olduu" gibi dayanaktan yoksun 'bilimsel' iddialar rahatlkla reddedebiliriz. Baz oylamalarda g dengesini ttihadlar lehine
284 Yabanc siyasal gzlemcilerin iyimser tahminine gre Meclis ald gn inanl ttihadlarn says seksen dolayndayd ("Das Wahlergebnis," ner Tageblatt und Iiandels-Zeitng, 17 Aralk 1908, Sabah Basks, s.2). Berli-

eviren ve says yaklak yzkrkyediyi bulan 'bamsz' mebuslar Meclis'teki en byk grubu oluturmaktayd. Ittihadc liderler, 1908 Meclisi'in drt yllk mr boyunca, bu 'bamsz' grubun oylarna dayanacakt. Ittihad ve Terakki Cemiyeti destekli kabinelere verilen gvenoyunun ve ttihadclarn hazrladklar yasa tasarlarnn kabulnn en fazla ikiyz oyla gerekletii hatrlanrsa, 'bamszlarn' byk bir ksmnn, Ittihad ve Terakki Cemiyeti ile birlikte hareket ettii grlr. Fakat bu mebuslarn destei koulsuz deildi ve bu yzden, Ittihad ve Terakki Cemiyeti 'bamsz' mebuslarn baz isteklerine boyun emek zorundayd. Monarist muhalefet Meclis'te Ittihadclar kadar iyi rgtlenmi deildi. 1908 ile 1912 yllar arasnda kurulan ve amalar, aznlklarn Trkiye'den ayrlarak bamszlklarn salamay hedef edinen monarist partilerin ou, kaytl ye olarak, otuzbe-krk mebustan fazlasn biraraya getiremiyordu. Fakat, ar tutucu ya da monarist eilimli dier mebuslarn toplam yetmidrd bulmaktayd. Bu da,' inanl monaristlerin Meclis'teki saysnn inanl Ittihadcl ardan fazla olduunu gstermekteydi. Siyasal yelpazede Ittihad ve Terakki grubu, 'bamsz' ve monarist grup olarak e blebileceimiz mebuslarn etnik kkenlerine ve din malarna gre yaplan bir ayrm, genel seimlerdeki blnmeleri daha da ak bir ekilde gzler nne sermektedir. Trkler yzellie yakn mebusla ounluktayd. Bunlarn krk inanl Ittihadc, seksen 'bamsz,' yirmiyedisi de monaristti. Meclis-i Mebusan'daki inanl Itttihadclarn toplam saysnn ellidrt olduu hatrlanrsa, Trklerin Ittihadc mebuslarn neredeyse tamamn oluturduu anlalacaktr. Geriye kalan birka Ittihadc mebus, Musevi ve Ermeni idi ve sonuna kadar Ittihadclarla birlikte mcadele edeceklerdi.

Kendi aralarnda hibir ekilde trde saylamayacak Araplar, Meclis'te elli mebusla temsil ediliyordu. Toplumsal, ekonomik ve idar yaplar ele alndnda, ticar adan olduka gelimi Suriye ve Lbnan gibi blgelerdeki Araplarla, Yemen ve Libya gibi azgelimi yrelerdeki Araplarn hemen hemen hibir ortak paydasnn olmad kolayca anlalr. Fakat, siyasal gzlemcilere gre, eer Ittihadc Trkler, Arap vilyetlerindeki resm dairelerde Arapanm kullanlmasna kar kacak kadar dncesiz davranrlarsa, Arap mebuslarn kolaylkla kar-devrimci safa geeceklerinden ya da Trk aleyhtarl temelinde dier aznlklarla birlikte hareket edeceklerinden hi kimsenin kukusu yoktu. 285 3 Aralk'ta istanbul'a toplu olarak gelen Arap mebuslarn, Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti tarafndan dzenlenen grkemli bir trenle karlan Araplarn birlikte hareket etme isteklerine bir kantt. 286 Bu elli Arap mebustan yalnzca biri Ittihadcyd. Yirmki Arap mebus, drt yl boyunca Meclis'te, deiik monarist partilerin rgtleniinde faal rol oynayacakt. Otuz 'bamsz' Arap mebusunun liberal demokratik rejimi her zaman destekledii sylenemeyeceine gre, ttihadlar 'bamsz' Arap mebuslarn tmne gvenemiyorlard. Arnavutlar, yeni rejime sadakatleri iki gr arasnda blnm bir baka Mslman etnik aznlkt. Toplam yirmiyedi Arnavut mebustan yalnzca ikisi inanl Ittihadcyd. On mebus 'bamsz' grupta yer alrken, onbe monarist Arnavut mebustan ou kurulan eitli muhalefet partilerinin liderlik kadrolarn oluturmaktayd.

2 8 5 "Zur Erffnun des trkischen Parlaments," Berliner Tageblatt und HandelsZeitung, 17 Aralk 1 9 0 8 , Sabah Basks, ss.1-2; ve "The Turkish Clamber of Deputies," The Times, 17 Aralk 1 9 0 8 , s.12. 2 8 6 "ntihabatMebusan: Arab Mebuslar Alay," tkdam, 21 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 4 Aralk 1908, s.3.

Hristiyan mebuslarn says krk gemiyordu. Aralarndaki baz Ermeni mebuslar ilerici bir program etrafnda toplanmlard ve birok konuda Ittihad ve Terakki Cemiyeti yeleriyle ayn dorultuda oy kullanmalar beklenmekteydi. Rum mebuslar ise, suun by kendilerinde olmasna ramen, seim sonularndan memnun deildi. Ksa sren bir heyecan dneminden hemen sonra, Rum cemaati Devrim'i, teki Hristiyan cemaatlerden daha fazla pheyle karlar olmutu. Bunun sonucu olarak da, seimden, Devrim'i destekleyen dier Hristiyanlardan -rnein, Ermenilerden- daha az kazanl kmlard. Temelde tutucu olan ve aleyhlerine sonulanan seimlerden Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ni sorumlu tutan Rum cemaatinin, doal olarak, Meclis'te Ittihadclar desteklemesi beklenemezdi. Toplam yirmiiki mebuslar vard. Meclis-i Mebusan aldnda hl ortak bir program hazrlamamlard; ancak, siyasal konulardaki tutumlarnn liberal olmayaca, Rum cemaatinin ayrcalkl konumunu ilgilendiren din konularda ise tutucu ya da kar-devrimci bir tutum iine gireceklerinden hi phe yoktu. 287 Meclis-i Mebusan'm ald gnn ertesi, Berliner Tageblatt gazetesinde kan bir habere gre, Rum mebuslar Ittihad ve Terakki Cemiyeti aleyhine Prens Sabahaddin'in partisiyle ortaklaa hareket edeceklerini aklamlard. 288 Meclis'te partilerin ye dalmna gre yaplan bir hesapta, Trklerin Ittihadc grubun byk ounluunu oluturduu gzleniyordu. ttihadclarn yannda olan etnik ve din aznlklar yalnzca Museviler ve Ermenilerdi. Buna karlk, monarist 'blok' ounlukla Trk olmayanlardan meydana gelmekteydi. Toplam yetmidrt monarist mebustan
2 8 7 "The Turkish Clamber of Deputies," Tle Times, 17 Aralk 1908, s.12. 2 8 8 "Zur Erffnung des trkischen Parlaments: Die Jungtrken," Berliner latt und Handels-Zeitung, 18 Aralk 1908, Akam Basks, s.2. Tageb-

ancak yirmiyedisi Trk't. Monarist grubun destei yirmiiki mebusla Araplar ve onbe mebusla Arnavutlardan gelmekteydi. Rum mebuslar grnrde 'bamsz' olmalarna ramen, Meclis'te her zaman monaristlerle birlikte hareket edecek ve onlarla birlikte oy vereceklerdi.

1 9 0 8 Genel Seimleri

EK 1

Seim sonulan Makedoya'daki vilyetlerden balanarak verilmitir. Her vilyetin kard toplam mebus says o vilyetin isminin yannda parantez iinde belirtilmitir. Vilyetler-

deki idari , blgeler ve kardklar mebus saylan yine aynca verilmitir. Mebuslarn isimleri mmkn olduu kadar kendi dillerindeki yazmlara uygun ekilde verilmeye allm, . hangi etnik kkenden olduklan ve Meclis-i Mebusan'da hangi siyasal partiye bal olduklar ya da hangi parti ynnde almalar yaparak, hangi parti dorultusunda oy kullandklar belirtilmitir. Eer siyasal tercihlerinde deiiklik olmu ve sonradan parti deitirmilerse, bu da parantez iinde kaydedilmitir. ^Bu ek byk lde Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustow'un ortaklaa yapm olduklar "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1908-1918" aratrmas rnek alarak hazrlanmsa da, ierdii bilgiler farkllklar gstermektedir. Anlan kaynaktan aynlan yerlerde, farkllklar salam temellere oturtularak olabildiince eksiksiz ve doru bilgiye ulalmaya allmtr. Bu amala The Levant Herald and Edstern Express ve kdam gazeteleriyle, The Orient ve Resimli Kitah dergileri taranm, ayrca Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, Salname-i Servet-i Fnun, 1326 ve Salname-i Umumi, 1328 kul-

lanlmtr. Bu kaynaklardan derlenen liste ayrca hsan Ezherci'nin Trkiye Byk Millet Meclisi, 1920-1992 Meclis-i Mebusan', 1877-1920 ve Osmanl kitabndaki isimlerle de kar-

latnlmtr. Btn abalara ramen, baz durumlarda birtakm merkezlerde karlan toplam mebus says ve mebuslarn isimleri ne yazk ki tam olarak tespit edilememiti!*) Vilyetler ve bunlara bal sancaklar ile bamsz sancaklar Memalik-i Mahruse-i ahaneye nlarak sralanmtr. Baz isimlerin yannda bulunan iaretlerin anlam udur: lm nedeniyle sandalyenin boalmas () istifa nedeniyle sandalyenin boalmas (*) Seim mazbatasnn Meclis'te reddedilmesi ( ) Sandalyenin ara seimle doldurulmas En sa stunda 'Bamsz' ya da 'Monarisi' olarak nitelenen mebuslar dnda, ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne ye olanlar ya da Cemiyet aday olarak seilenler (TC); Frka-i Ahrar yesi olanlar (FA); Osmanl Demokrat Frkas yesi olanlar (ODF); Mutedil Hrriyetperveran Frkas yesi olanlar (MHF); Ahali Frkas yesi olanlar (AF); Osmanl Sosyalist^ Frkas yesi olanlar (OSF); ve Hrriyet ve tilf Frkas"yesi olanlar (HF) ksaltmalanyla belirtilmitir. Mahsus Mkemmel ve Mufassal Atlas ile Slnme-i Devlet-i liye4 Osmaniye, 1326'dan faydala-

Kosova [skb] Vilyeti (17)

s k b (4)

Alexandre Paritz Mehmed Necib Draga Theodore Pavloff Hoca Said Efendi pek (4) Bedri Bey ,

Srb Arnavut Bulgar Arnavut

Bamsz 2 (TC) 3' HF~ FA4

Arnavut

Bamsz5

"Les elections en province," Tle tevnl Herald and Eastern E)tpress, 25 Kasn 1908, s.2; "lntihabat-Mebusa," kdam, 28 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 1 Aralk 1908, s.3; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1910), 5.840; "Meclis-i Mebusai Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325., s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 11910], s.94. Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; "l.es election en province," The Levant Herald and Eastern Express, 2 5 Kasm 1 9 0 8 , . s.2; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.94. Mekteb-i Mlkiye'den 1893'te mezun oldu (Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 3, s s . 5 1 2 - 5 1 4 ) . Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nden istifa ettii haberleri kt ("Ne\vs ltems," Tle Levant Herald and Eastern Express, 11 Nisan 1910, s.l). Necib Draga bu iddialar yalanlad ("News ltems," The Levant Herald and Eastern Express, 1.3 Nisan 19.10, s . l ) . ' Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Les elccti en province," The Levant Herald and Eastern Express, 25 Kasm 1.908, s.2; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.988; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fiinun, 1326, s.37; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s:94. Hrriyet ve tilf Frkas'mn nde gelen yelerindendi (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.333). "Les election en province," The Levant Herald and Eastern Express, 25 Kasn 1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325. s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.94. Hrriyet ve tilf Frkas'mn nde gelen yelerindendi (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.333). Meclis-i Maliye eski yelerinden ("Intilabat-Mebusan," kdam, 2 8 Terin-i Sani 1324/11 Aralk 1908, s.3). Mazbatas 1 Knun-u San 1 3 2 4 / 1 4 Ocak 1909

Ahmed Hamdi Efendi Ali Haydar Bey Hafz ibrahim Efendi Senie [Yeni Pazar/Novi Bazar] (1) Hasan Muhiddin Bey Pritine (4)
I

Arnavut Arnavut Arnavut

HF6 Bamsz7 TCBamsz ;

Arnavut

FA HF9

gnl oturumda kabul edildi (Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, 1, Onikinci inikat, s. 199). Cemal Kutay, Trkiye "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i ! 9 0 9 ) , s.990. 6 Ceual Kutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet i Mebusan Azas," Salname-i Salname-i Umumi, 1328 Servet-i Mcadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 2 ; s.38; "Meclis"Meclis-i Mebusan Azas," Salane-i Servet-i Fnun, 1324-1325, stikll ve Hrriyet Servet-i Mcadeleleri Tarihi, 17, s.38; s,9606; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Fnun, 1324-1325,

Servet-i Fnun, 1326, s.37; "Mcclis-i Me-

busan," Salname-i Umumi, 1328 11910], s.94; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll

Fnun, 1326, s.37; "Meclis-i Mebusan,"

[19101, s.94; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart

1910), s.37. Hrriyet ve tilf Frka'nm ilk Meclis-iTdare yelerinden biriydi (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.315). 7 Cemal Kutay, Tftrliiye stikll Servet-i 8 ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9609; ReUmumi, 1328 simli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s.849; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Fnun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salnane-i istikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, [ 1 9 1 0 ] , s.94. Cemal Kutay, Trkiye 17, s.9603; ReSalname-i Servet-i simli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s.822; "Meclis-i Mebusan Azas," Servet-i Fnun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusat Azas," Salname-i Fmtn, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi,

1.328 [ 1 9 1 0 ] , Siyasi Partiler, 9 ve

s.94. ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin 1 9 0 8 Kongresinde seilen Merkez-i Umumi yelerinden biriydi (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de 1859-1952, 9 s.199). stikll

Dra Sanca Mdde-i Umumi Muavini ("tntihab Grltleri," tkdam, Terin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasm 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Trkiye Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 1 9 0 9 ) , s . 1 0 9 9 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i 1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

17, s . 9 6 0 3 ; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll Servet-i Fnun, 1324Fnun, 1326, s.38; Servet-i

Umumi, 1328 [19101, s.94. 1 9 1 2 OcanSiyasi Partiler, 1859-1952,

da Meclis-i Mebusan'n dalmas iin Hrriyet ve itilf Frkas ile birlikte oy kulland (Tark Zafer Tuaya, Trkiye'de s.325t),

Hasan Fuad Paa Mustafa Hamdi Efendir Voietrinii Hasan Bey Sava Stoyanovich aban Paa* Prezrin [Prizren] (3) Mehmed Emin Efendi

Arnavut Arnavut Arnavut Srb Arnavut

FAHF 10 . 11 TC11 ;12 FA MHF HF12 3 FA' ,. Bamsz "EL" 14

Arnavut

Bamsz

10 Cemal Kutay, Trkiye simli Kitab,

stikll

ve Hrriyet

Mcadeleleri

Tariki,

17, s.9602; Re(Nisan-Eyll 1324-1325,

1 (Eyll 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.428; Resimli Kil ab, 2 Tnn,

1 9 0 9 ) , s.994, "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i

s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Scrvet-i Fnun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 (19101, s . 9 4 . 1 9 1 2 Ocanda Meclis-i Mebusan'n dalmas iin Hrriyet ve tilf Frkas ile birlikte oy kulland (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.325) ; stikll vc 11 Pitine Mfts (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.266). Cemal Kutay, Trkiye Hrriyet Mcadeleleri 12 Cemal Kutay, Trkiye Tarihi, 17, s.9605. stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 2 ; Salname-i Servet-i (1910),

"Ncvvs ltems," The Levant Herald and Eastern Express, 2 8 Aralk 1908, s . l ; Re- . simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s.993; "Meclis-i Mebusan Azas," Servet-i Fnun, 1324-1325, Fnn, 1326, s.38; s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Umumi, 1328 ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

s.94. 1909 Kasmnda Mutedil Hrriyetpervern Frkas kurucular arasnda yer ald (Tark Zaler Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s.277). Hrriyet ve tilf Frkas kurucusu oklu (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s . 3 1 5 ) . 1 9 1 2 Ocanda Meclis-i Mebusan'n dalmas ii Hrriyet ve tilf Frkas ile birlikte oy kulland (Tank Zafer Tinaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.325n). 13 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; KeSalnaneServet-i

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s.1098; "Mecis-i Mebusan Azas," i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.94. 1 4 "Meclis-i Mebusan," Salname-i s," Salname-i Servet-i s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Umumi, Fnun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

1.328 |1910|,

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.94; "Meclis-i Mebusan s.39; ve "Meclis-i Mebusan Aza-

Azas," Salname-i Servet-i Fnn, 1324-1325,

Fnm, 1326, s.38 stifa eden Hac Mustafa F.fcndi'ni

yerine seildi. 1 9 1 2 Ocanda Meclis-i Mebusan'n dalmas iin Hrriyet vc tilf Frkas ile birlikte oy kulland (Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Pyrtiie; 1859-1952, s.325n). 15 Prezrin Miiftsii ("Meclis-i Mebusan Azas," Salnamc-i Servel-i Fnu, 1.5241325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Finu, 1326, s.38, \

Sleyman eref Efendi Prezlinli Yahya Bey Vehbi Efendi*

Arnavut Bamsz16 Arnavut FA HF17 ? ? 18 '

Talca (1) Ali Vasfi Bey

* * *

Arnavut

FA HF' 9

ikodra Vilyeti (3)

ikodra [Scutari] (2) Murtaza Bey Arnavut "HF" 2 0

Feroz Ahmad ve Dakwart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1908-1918," s.265); ve Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603). stila etti ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.38). 16 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 3 ; ReServet-i [1910], Salna1328 Parsimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s.993; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, Fnun, s.94. 17 Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.993; "Meclis-i Mebusan Azas," mc-i Servet-i Fnun, 1324-1325, vetri Fnun, 1326, s . 3 8 ; ve "Meclis-i Mebsan," Salname-i Umumi, Siyasi s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Sers.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i 1328 1326, s.38; ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i Umumi,

[ 1 9 1 0 ] , s.94. 1912 Ocanda Meclis-i Mebusan'm dalmas ii Hrriyet ve tilf Frkas ile birlikte oy kulland (Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de tiler, 1859-1952, s.325). 18 stifa eden Melmcd Emin Efendi'nin yerine seildi ("Meclis-i Mebusan Aza s," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.38). 19 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Servet-i Mcadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 3 ; s.39; "Meclis"Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i i Mebusan Azas," Salname-i san," Salname-i Umumi, Servet-i Fnun, 1324-1325,

Fnun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebu-

1328 11910], s.94. 1 9 1 2 Ocanda Meclis-i MebuSiyasi Partiler, 1859-1952, s.325n). Tarihi, 17, s.9603; "Mecs.39; "Mcclis-i Mc-

sa'm dalmas iin Hrriyet ve tilf Frkas ile birlikte oy kulland (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de 2 0 Ceual Kutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri

lis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325,

akir Bey* Rza Bey*

Arnavut Bamsz' 22 Arnavut "HF" 22

Drac [Durazzo] (1) Esad Paa Toptani

* * *

Arnavut

TC Bamsz"

,23

Yanya Vilyeti (7)

Yanya [Janina] (2)

busa Azas," Salname-i

Sevet-i Fnun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Sal-

name-i Umumi, 1328 [1910], s.90. 1912 Ocanda Meclis-i Mebusan'n dalmas it Hrriyet ve tilf Frkas ile birlikte oy kulland (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, 21 Cemal Kutay, Trkiye stikll s.325n). Mcadeleleri Fiinun, Tarihi, 1324-1325, 1326, 17, s . 9 6 0 3 ; s . 3 9 ; ve s . 3 8 . ld . Servet-i Fnun, Servet-i ve Hrriyet

"Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i ("News ltems," The Levant Herald

and Easter Express, 2 0 Austos 1 9 0 9 , SalnaSer1328 Par-

s.l).
22 Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1910), s.821; "Meclis-i Mebusan Azas," ne-i Servet-i Fttun,-1324-1325, vet-i Fnun, 1326, s.39; "Meclis-i Mebusan Aza," Salncme-i Umumi, Siyasi s..38; ve "Meclis-i Ivlebusan," Salname-i

[19101, s.90. 9 1 2 Ocanda Meclis-i Mebusan'n dalmas iin Hrriyet ve tilf Frkas ile birlikte oy kulland (Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de tiler, 1859-1952, Kutay, Trkiye s.325n). 7 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 2 0 Kasn 1908, s.3). Cemal Tarihi, 17, s.9603; Resimli KiFstikll ve Hrriyet Mcadeleleri 23 Ferik ("ntihabat," kdam,

tab, 2 (Nisan-Eyll .1909), s. 1002; "Meclis-i Mebusan Azas," Salnamc-i Servet- i Filmin, 1324-1325, s.39; "Me.clis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i nun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.90.

Ittihad ve Terakki Cemiycti'nde istifa ettiini yalanlad ("Ne\vs ltems," TJc Levant Herald and Eastern Express, 13 Nisan 1910, s . l ) . 1 9 1 2 Ocanda Meclis-i Mebusan'n dalmas iin Hrriyet ve tilf Frkas ile birlikte oy kulland (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.325). Daha sonra lxmsse Arnavutluk'tu! bamszl iin savat (tbrahim Alaettin Govsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, s.1.23). Ayrca bkz., "Esat Paa Toptani," Byk 'Szlk ve Ansiklopedisi, , s,.3804.

Dimitraki Kingos Konstantin Sourlas

Rum Rum

Bamsz24 Bamsz25

Ergiri [Argyrocastro] (2) Yannakis Mammapoulos Mfid Bey Rum Arnavut FA 26 FA HF27

24 Cemal Kutay, Trkiye

stikll

ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "A la and Eastern Express, 22 Aralk 1.908, Servet-i F'imn, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.39: Ffinun, 1326, s.38; vc "Meclis-i

Clabre ottomane," Tle Levant Iierald "Melis-i Mebusan Azas," Salname-i Mebusan," Salname-i

s.2; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i

Servet-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.95. Mazbatas 1 8 Knu-u Evvel

1 3 2 4 / 3 1 Aralk 1908 gnl oturumda kabul edileli (Mec!i's-i Mebusan Zub Ceridesi, .!, Sekizinci inikat, s.103). Trk adaylarn aldklar dokuz oya kar otuzsekiz oyla seildi ("Tle Turkish Elections," The Times, s.7). 25 , Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "A la . 14 Aralk .1908,

Clabre ottomane," Tle Levant Herald and Eastern Exjness, 22 Aralk 1908. s.2; Kesimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s.849; "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i ervet-i Fnun, 1324-1323, Servet-i s.39; "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i (/irinini, 1328 Fnun, 132fi, s.38; ve "Meclis-i Mebusa," Salname-i Mebusan Zabt Ceridesi,

11910], s.95. Mazbatas 18 Knun-u Evvel 1 3 2 4 / 3 1 Aralk 1908 gnl oturumda kabul edildi (Meclis-i 1. Sekizinci nikat, s.103). Trk adaylarn aldklar dokuz oya kar otuzsekiz oyla seildi ("Tle Turkish Elections," Tle Times, 14 Aralk .1908, s.7). 26 stanbul'da Dava Vekili ("htihabat-Mebusan,"/fcdam, 24 Terin-i Sai 1 3 2 4 / 7 Aralk 1908, s.3). [C.enal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mflcadeklcri Tarihi. 17, s.9602; "A la Clabre ottomane," The Levant Herald and Eastern Ex/>ress, 22 Aralk 1908, s.2; Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 19.10), s.47; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i busa Azas," Salname-i Servet-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.39; "Meclis-i MeFnun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan,"

Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.95. 27 "Mi!abat-Mebusan,"!dam, 24 Terin-i Sai 1 3 2 4 / 7 Aralk 1908, s.3; Cemal Kutay, Trkiye stikll vc Hrriyet Servet-i Servet-i Mcadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 6 ; "Meclis-i s.39; "Meclis-i MebuMebusa Azas," Salname-i sa Azas," Salname-i name-i Fnun, 1324-1325,

Fnun, 1326, s.38; ve "Medis-i Mebusan," Sal-

Umumi, 1328 11910), s.95. Noga Paa'nn oluydu ("Turkey: Sonic

Election Results," Tle Times, 17 Ekim 1908, s.7). 1912 Ocanda Meclis-i Mebusan'm dalmas iin Hrriyet ve tilf Frkas ile birlikte oy kulland (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.325n).

Berat (2) Aziz Paa Vrione smail Kemal Bey Arnavut Arnavut FA HF 28 FA MHF 2

Preveze [Prevesa] (1) Azmi mer [Akaln] Hamdi Bey*

* * *

Trk Arnavut

TC30 TC Bamsz 31

Manastr Vilyeti (10)

Manastr [MonastirJ (4)

2 8 (Cemal Kutay, Trkiye

istikll

ve Hrriyet

Mcadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 6 ; ' Kitab, FFiinun, Servet-i

"Turkey: Some Election Results," The Times, 17 Ekim 1908, s. 7; Resimli 2 (Nisan-Eyll 1909), s.990; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i nun, 1324-1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Serveti

1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 1 9 0 , s.95. 1 9 1 2 Ocanda Meclis-i Mebusan'n dalmas iin Hrriyet ve tilf Frkas ile birlikte oy kulland (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de s.325). 2 9 "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Mebusan Azas," Salname-i Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.39; "Meclis-i Servet-i Fnun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Siyasi Siyasi Partiler, 1859-1952,

Umumi, 1328 (1910), s.95. 1909 Kasmnda Mutedil Hrriyetperve-

rn Frkas kurucular arasnda yer ajd (Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de Partiler, 1859-1952, s.277).

3 0 / l n t i h a b Grltleri, kdam, 9 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasn 1908, s.3; Resimli y<itab, 1 (Eyll 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.432; "Nevre ltems," The Levant Herald and Eastern Express, 2 8 Aralk 1908, s . l . Mekteb-i Mlkiye'den 1 8 8 3 ylnda mezun-oldu. Doktor Besim mer Akaln'n aabeyi idi. Hdavedigr Valiliine atandndan Meclis-i Mebusan almadan mebusluktan istifa etti (Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 3, ss.159-160). 31 Cemal Kutay, Trkiye Umumi, 1328 stikll ve Hrriyet Mcadeleleri V* Tarihi, 17, s.9602; ReSalname-i

simli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.28; ve "Meclis-i Mebusan," Mebusan Azas," Salnanc-i busan Azas," Salname-i Servet-i Fiinun, 1324-1325,

[19101,. s.95. Azmi mer [Akalnl'n yerine seildi ("Meclis-i s.39; ve "Meclis-i MeLevan-Herald Servet-i Fnun, 1326, s.38). Ittihad ve Terakki Cei-

yeti'nden istifa ettii sylendi ("Le parti Union et Progres," The and Eastern Express, 12 Nisan 1 9 1 0 , s.2).

Janaki Dimitrijevich Traianos Nallis Pantche Doreff Mehmed Vasif Bey Ali Vasfi Bey*?

Srb Rum Bulgar Arnavut Arnavut

Bamsz32 FA33 Sosyalist34 FA HF35 Bamsz

Debre [Dibre] (1) smail Bey* Dukacnzade Mustafa Basri Bey* Arnavut Arnavut Bamsz36 FA HF37

32 Doktor ("Lettre de Monastir" [16 Kasm], The Levani Herald and Eastern ress, 24 Kasm 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Trkiye Mebusa Azas," Salname-i Servet-i sa Azas," Salname-i Servet-i name-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.94. 33 "Lettre de Monastir" [16 Kasu], The Levant Herald Clabre ottomane," The Levant Herald and Easteri Servet-i and Eastern Express, Fnun, Express, stikll ve Hrriyet

Exp-

Mcadele-

leri Tarihi, i T, s.9602; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s . 1 0 9 8 ; "Meclis- Fnun, 1324-1325, s.39; "Meclis-i MebuFnun, 1326, s,38; ve "Meclis-i Mebusan," Scl24

Kasm 1 9 0 8 , s.3'cle ismi 'Trayanos Dimitriou' o l a r a k ' g e m e k t e d i r . ' " A la 2 2 Aralk 1908, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.39; . 2 (Nisan-Eyll s.2; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i: btsa," Salname-i 1909), s.1018. 34 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 3 ; "Lettre de Monastir" [16 Kasn], The Levant Herald and Eastern Express, 2 4 Kasn. 1 9 0 8 , s.3; Resimli Kitab, 2 (Nisa-Eyll 1 9 0 9 ) , s . 1 0 1 8 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s . 3 8 ; tfe "Meclis-i Mebusa," Salname-i Umuve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 2 ; "LettExpress, Fnun, 24 Kasn 1324-1325, 4 (NisaSi ve Hrriyet Mcadelelemi, 1328 [19101, s . 9 4 . , 3 5 Cemal Kutay, Trkiye stikll re de Monastir" [16 Kasn], The Levant Herald and Eastern .1908, s.3; "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i Servet-i s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Umumi,

"Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.38; "Meclis-i Me1328 [ 1 9 1 0 [ , s.94; ve Resimli Kitab,

Servet-i Fnun, 1326, s.38; "Meclis-i

Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 U 9 1 0 , s.94; ve Resimli Kitab,

Eyll 1910), s.849. 1 9 1 2 Ocanda Meclis-i Mebusa'l dalmas iin Hrriyet ve tilf Frkas ile-birlikte y kulland (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de yasi Partiler, 1859-1952, s.325n). 36 ld (Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.28). Fnun, 1324-1325, s.39). Cemal Kutay Trkiye stikll

37 len smail Bey'in yerine seildi ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i ri Tarihi, 17, s . 9 6 0 2 ; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , S . J 0 0 2 ; "Meclis-i

Hasan Sabri Efendi Fisatzade evket Efendi

Arnavut? Arnavut

? 38 FA39

tbasan (1) Hoca Abdullah Mahir Efendi* Hac Ali Efendi Arnavut > Arnavut Bamsz,40 (TC) "HF" 41

Grice [Goritza] (2) philp Mishi Ulah hin Taki Bamsz Arnavut
fil
43 ODF'

Mebusan Azas," Salname-i Salname-i

Servet-i Fnun, 1326, s.38; ve "Meclis- Mebusan," I, Yi-

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.94. Mazbatas 2 6 Knun-u Sani 1324/8 Su- ;

bat 1909 gnl oturumda kabuledildi (.Meclis-i Mebusan Zahit Ceridesi, leri arasnda yer ald (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de 1952, s.315). .

midrdne nikat, s.520). Hrriyet ve tilf Frkas'nm ilk Meclis-i idare yeSiyasi Partiler, 1859-

3 8 Dbrei semenler Hasan Sabri Efendi'ni mebusluuna, seimleri hile ile kazand iddiasyla kar ktlar C'News ltems," The Levant Herald and Tastan Ejcpress, 29 Temmuz 1909, s.l). 39 stifa eden smail Bey'in yerine seildi ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s,38). 4 0 "ntihabat," kdam, Azas," Salname-i 6 Teriri-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasm 1.908, .s.3; Cemal Kutay, Trkiye stikll, ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, $.9.602; "Meclis-i Mebusan Servet-i Fnun, 1324-.1.325, s.39; Abdullah Mahir H'cdi'niu lm haberi 3 Elcini 1909'da akland (News Ite," Tle Levant Herald and Eastern Ex/>ress, 4 Ekim 1909, s.l). 41 "Meclis-i Mebsa Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan,",Salname-i Umumi, 1328 [19101, s v 94. 1912 Ocanda Meclis-i Mebusan'n dalmas iin Hrriyet ve tilf Frkas ile birlikte oy kulland (Tark Zafer Tunaya,.Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.39). Cemal Kutay, Trkiye istikll s.325n). Fnn, 1324-1325, Tarihi, 17, s.9602; Scrvel-i 42 Doktor ("Meclis-i Mebusan Azas," Salnamc-i.Servet-i ve Hrriyet Mcadeleleri .

Resimli Kitab, 2 (NisavEyll 1 9 0 9 ) , s.lQ13; "Meclis-i. Mebusan,"'Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.94; ve "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Fiimh'i; 1326, s.38). 43 Cemal Kutay, Trkiye , stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; ReSalnave-

simli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1.910), s.848; "Meclis-i Mebusan Azas,"

Serfie (2) Yorgos Bouss'os Kocho Drizis (Doriza?] Harissos Vamvakas Rum Rum Rum MHF HF44 Bamsz45 FA46

Selnik Vilyeti (12)

Selnik (6) Yorgaki Artas Rum FA47

Servet-i Fnun, 1324-1323,

s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Umumi, 1328 [19101,

Fnun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

s.94. Mekteb-i Mlkiye'de 1891 ylnda mezu oldu. 1 0 Mart 1901'de Avrupa'ya kat. Gyabnda Dersaadet Cinayet Mahkenesi'nce mebbed kalebendlie mahki edildi. Devrim'den sonra stanbul'a dnd. 1911'deki Arnavut Ayaklanamsrnda phcnli rol oynad. Balkan Savas'ndan sonra Srb vatanda oldu (Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 4 4 Cemal Kutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri 3, s.459). Tarihi, 17, s . 9 6 0 5 ; "A la 22 Aralk 1908,

Clabre ottomane," The Levant Herald and Eastern Express, Salname-i ervel-i Fnun, 1324-1323,

s.2; Resimli Kitab, 3 (Eki 1909-Mart 1910), s.29; "Meclis-i Mebusan Azas," s.39; "Meclis-i Mebusa Azas," SalntUmumi, Larousme-i ServeN Filmin, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusa," Salname-i 1328 [19101, s.94. Hayat hikyesi iin bkz., "Busos, Georgios," Byk se. Szlk ve Ansiklopedisi, 4, S2036. Express, 22 Aralk 4 5 "A la Clabre Ottomane," Tle Levant Herald and Eastern Herald and Eastern Express, 5 Ocak 1910, s.2). 4 6 istanbul'da avukatlk yapan Harissos Vamvakas, mebusluktan istifa eden Drizis'i yerine seildi ("lnformations Parlementaires," Tle Levant Herald anl Eastern ExpKss, 5 Ocak 1910, s.2; ve "Chambe des DeptUes," The Levant Herald and Eastern. Bcpress, 10 ubat 1910, s.2). Resimli Kitab, 4 (Nisa-Eyll 1.910), s.828; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusa," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.94. 47- Cemal Kutay, Trfelye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 1,7. s.9605; "A la Clabre ottomane," The Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralk 1908, s.2; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s . 8 2 7 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Servel-i [19101, s.92. Fnun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Satname-i 1328 Fnun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan,"'Salname-i Umumi,

1908, s.2. Mebusluktan istifa etti ("lnformations Parlementaires," The Levant.

Mehmed Cavid Bey Yorgos Honaios Emmanuel Carasso Mustafa Rahmi (Aslan] Dimitri Vlachoff

Trk Rum Musevi Trk Bulgar

TC48 FA 49 TCS0 TC5-1 Sosyalist52

4 8 Cemal Kutay, Trkiye

istikll

ve Hrriyet

Mcadeleleri

Tarihi,

17, s . 9 6 0 2 ; ;

"The Turkish Elections: Some of the Results," The Times,

2 3 Kasm 1 9 0 8 ,

s.6; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.37; ve "Kleclisi Mebusan," Salname-i Umum i, 1328 [ 1 9 1 0 1 , s.92. Mekteb-i Mlkiye'del 1 8 9 6 ylnda mezun oldu. Selnik'te zel bir okul olan Mekteb-i Feyziye'in mdryd (Ali ankaya, Yeni Mlkiye s s . 6 7 8 - 7 1 7 ; ve ibrahim Alaettin Gvsa, Trk s. 78). 4 9 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; "A la Chambre ottomane," Tle Levant Herald and Eastern >cpress, 22. Aralk 1.908, s.2; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1910), s.827; "Meclis-i Mebusan Azas," .Salname-i Servet-i Servet-i . [1910], s.92. 50 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1910), s.828; "The Turkish Elections: Some of the Results," The Times, 2 3 Kasm 1908, s.6; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Umumi, 1328 Servet-i [1910], Larousse Fnn, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i S?hik ve Ansiklopedisi, 11, s.6404. 51 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s.827; "The Turkish Elections: Some of the Results," The Times, 2 3 Kasm 1 9 0 8 , s.6; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salnamc-i Serve(-i Fnun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i s.92. 5 2 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Trihi, 17, s.9605; Resimli Kitab, 3 (Ekim 1 9 0 9 - M a r t l 9 1 0 ) , . s . 2 9 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnn, 1324-1325, vet-i Fnun, 1326, s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Umumi, Ser1328 s . 3 7 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 (.19101, Fnun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salnamc-i 1318 Fnun, 1.326, s,37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, Tarihi ve Mlkiyeliler, .),. Mekurlar Ansiklopedisi,

s.92. Hayat hikyesi iin bkz., "Karasu Efendi, Emnianuel," Biiyiik

[1910), s 92. Hayat hakknda ksa bilgi ve Makedonya siyasal tarihindeki yeri ii bkz., Fikret Adanr, "Makedonya Sorunu ve Dimitar Vlahof'un Anilarmda il. Merutiyet," ss. 1.4-26.

Drama (2) Agh Bey Rza Bey Trk Trk FA 53 TC5*

Siroz tSerres] (4) Haristo Daltcheff Yusuf Naid Bey Dimitris Dingas Midhat kr [Bleda] Bulgar Trk Rum Trk Sosyalistss FA 56 Bamsz57 TC58

53 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9605; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll T910), s.826; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 (1910), s.92. 54 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 4 (Nisa-Eyll 1910), s.826; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, ,1326,. s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [1910), s.92. 55 Sandansky taraftar olarak tannmaktayd ("Les dpts," The Levant Herald . and Eastern.Express, 16 Kasm 1908, s.2). Cemal Kutay, Trlye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.1005; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 3326, s.37; ve "Meclis-i Mebusa," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.92. 16 Kasm tarihli ktam'cla Rumca bir gazeteye dayanarak, Daltcheff'in istifa ettii ve yerine Sandansky'nin seilecei haberi verilmiti ("ntihabat.," kdam, 3 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 6 Kasm. 1908, s.3). 56 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarili, 17, s.9602; Resimli Kitab, 2 (Nisa-Eyll 1909), s. 1006; "Meclis-i Mebusan Azas," Salnamei Servet-i Fnun, 1324-1325, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 (1910), s.92. stifa etti ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.37). . : , 1 57 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9605; "A la Chambre ottomane," lle Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralk 1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.38; "Mcclis-i Mebusa Aza," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, .s.37; ve "Meclis-i Mebusun," Salname-i: Umumi, 1328 11910], s.92. , 58 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; Re-

Dervi Ragb Bey*

Trk

TC59

Edirne (3) Asm Bey d Mehmed Talt Bey [Paa] Rza Tevfik [Blkba] Trk Trk Trk Bamsz 60 TC61 (TC) FA HF62

simli Kitab,

1 (Eyll 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.440; Resimli Kitab, Servet-i

2 (Nisan-Eyll Fnun, 1324-

1 9 0 9 ) , s.1005; "Melis-i Mebusan Azas," Salname-i 1325, s.38; "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i Servet-i "Meclis-i Mebusan," Salname-i (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de 3, s. 17.32.

Fnun, 1326, s.37; vc

Umumi, 1328 [19101, s.92. ttihad ve Terakki Siyasi Partiler, 1859-1952, s.199). Hayat hikaSzlk ve Ansiklopedisi, Salname-i

Cemiyeti'nin 1908. Kongresinde seilen Merkez-i Umum yelerinden biriydi yesi iin bkz., "Bleda, Mithat kr," Byk Larousse

59 stila eden Naid Bey'in yerine seildi ("Meclis-i Mebusan Azas," Servet-i Fnun, 1326, s.37). '

6 0 Dava Vekili (Feroz Ahmad ve Dankwart A. Rustovv, "kinci' Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s . 2 6 8 ) . . l d (Resimli Kitab, 1909), s.984). 61 Cemal Kutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; ReSalname-i Servet-i [1910], Partiler, simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s.984; "The Turkish Elections: Sone of the Results," The Times, 2 3 Kasn 1908, s : 6 ; "Meclis-i Mebusa Azas," Servet-i Fnun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Umumi, 1328 Siyasi Fnun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i 2 (Nisan-Eyll

s.90. lttilad ve Terakki Cemiyeti'nin 1 9 0 8 Kongresinde seilen Merkez-i Umum yelerinden biriydi (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de .1859-1952, 199). , Kutay, Trkiye stikll ' Ansiklopedisi, s.75). Cemal Kive Hrriyet-Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli 62 Doktor (brahim Alaetti Gvsa, Trk Mehurlar

tab, 1 (Eyll 1908-Mart 1 9 0 9 ) . s.321; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyltvl 1 9 0 9 ) , s.984; "The Turkisl Elections: Sone of the Results," The Times, 1908, s.6; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i lis-i Mebusan," Salname-i Servet-i Fnun, 23 Kasm 1324-1325,

s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," 5ulname-i Servel-i Fmun, 1326, s.37; ve "MccUmumi, 1328 [1910], s.90. 1911 Maysnda llizb-i Terakki'yi oluturan yedi ttihad ve Terakki Cemiyeti mebusundan -biriydi (/<>n Trk, 1 Mays 1 3 2 7 / 1 4 Mays 1911'de nakleden, Tark Zafer Tunaya, Turli-

Faik [Kaltakkran]* Dedeaa (1) Sleyman Bey Gelibolu (1) Stephan Narli . ,

Trk

Trk

TC64

Rum

Bamsz65

Gmlcine (3) Mehmed Arif Bey Trk TC66

ye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.l87n). Hrriyet ve tilf Frkas'm ilk Meclis-i dare yeleri arasnda yer ald (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.315).' Hayat hikyesi iin bkz., brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, s.75; ve "Blkba, Rza Tevfik," Byk Larousse 'Szlk ve Ansiklopedisi, 3, s. 1884. 63 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1910), s.820; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i i/mni, 1328 ( 1 9 1 0 ) , s.90. len Asm Bey'in yerine seildi ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.38; ve "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.37). 64 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 1 (Eyll 1908-Mart 1909), s.433; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s. 1002; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.90. Yiibasi ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.38; ve "Meclis-i Mebusan Azas," Salame- Servet-i Fnun, 1326, s.37). 6 5 Maydoslu-bugnk Eceabat. Doktor ("ntihabat," kdam, 6 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasm 1908, s.3; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fm, 1324-1325, s.38; ve "Meclis-i Mebusan Azas," Salnane-i Servet-i Fnun, 1326, s.37). Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; "A la Chambre ottoane," The Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralk 1908, s.2; Resimli Kitab, 4 (Nisa-Eyll 1910), s.840; ve "Meclis-i Mebusa," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.90. Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv yanllkla Stephan Narl'nin Ermeni olduunu yazmaktadrlar (Feoz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv. "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler; 1 9 0 8 1918," s.268). Mazbatas 18 Knun-u Evvel 1 3 2 4 / 3 1 Aralk 1908 gnl oturumda kabul edildi (Meiis-i Mebusan Zabt Ceridesi, 1, Sekizinci nikat, s.103). 6 6 Cemal Kutay, Trkiye istikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi,T7, s.9605; ReSalname-i simli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1910). s.841; "Meclis-i Mebusan Azas,"

Hasan Fehmi Bey smail Hakk Bey Krk Kilise (2) Mustafa Arif [Kocaba] Emrullah Efendi

Trk Trk

Bamsz67 FA AF HF68

Trk . Trk

TC Bamsz69 TC70 ;

Servet-i Fnun, 1324-1325, s.90. 67 Cemal Kutay, Trkiye sim/i Kitab,

s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i

Servet-i

Fftm, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; ReKitab, 2 (Nisan-Eyll s.37; ve

1 (Eyll 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.448; Resimli

1 9 0 9 ) , s . 1 0 1 3 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Srvet-i Fut, 13241325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i "Meclis-i Mebusan," Salname-i Servetti Fnun,1326, . stiklal ve Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 } , s.90.

6 8 Dava Vekili (Feroz Almacl ve Dkvvart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s . 2 6 8 ) . Cemal Kutay, Trkiye Hrriyet Mcadeleleri i Servet-i Tarihi, .17, s . 9 6 0 0 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-

Fnun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Ser-

vet-i Fnun, 1326, s.37; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 119101, s.90; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s . 1 0 1 3 . 21 ubat 1910'da kurulan Ahali Frka'nm yneticilerindendi (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Partiler, s.315). 6 9 Cetnal Kutay, Trkiye simli Kitab, istikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Re2 (Nisan-Eyll Fun, 33241 (Eyll 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.440; Resimli Kitab, 1859-1952, yelerinden oldu (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, Siyasi s . 2 9 4 ) . Hrriyet ve tilf Frkas'mn ilk-Meclis-i dare 1859-1952,

1 9 0 9 ) , s . 1 0 0 8 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i 1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i "Meclis-i Mebusan," Salname-i Eypess,

Servet-i Fnun, 1326, s.37; ve Eastern.

Umumi, 1328 (19101, s.90. ttihad ve Terakki

Cemiyeti'nden istifa etti ("Un bruit qui circule," The Levant Herald and

1 Nisan 1910, s.2). 1911 Maysnda Hizb-i Terakki'yi kua yedi ttiSiyasi Partiler, 1859-

had ve Terakki Cemiyeti mebusundan biriydi ( J n Trk, 1 Mays 1 3 2 7 / 1 4 Mays .1911'dett nakkde, Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de 1952, s. 187n). 70 Mderris (Ali ankaya, Yei Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 3, ss.96-102). Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9605; "Mcclis- Mebusan Azas," Salname-i Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Salname-i Mehurlar V Servet-i Fnun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," 3, ss.96-102; brahim Alaettin Gvsa, Trk

Umumi, 1328 [1910], s.90. Hayat hikyesi iin bkz., Ali ankaya, Yeni Mlkiye. Tarili ve Mlkiyeliler, Ansiklopedisi, disi, 6, s.3685. s.115; ve "Emrullah Efendi," Byk Larousse Szlk ve Ansiklope-

Tekfurda {Tekirda} [Rodosto] (2) Hac Mehmed Adil Hagop Babiguian* Hagop Boyadjian Trk Ermeni Ermeni TC71 TC72 TC73

stanbul Vilyeti (10)

istanbul (10) Manyasizade Refik Bey* Trk TC74

71 "ntihabat," kdam,. 6 Terin-i Sani 1324/19 Kasm 1908 s.3; Cemal Kutay Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 2 ; Resimli Kitab, 2 F(Nisan-Eyll 1909), s,1003; "Meclis-i Mebusan Azas," Salnane-i nun, 1324-1325, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Sahame-i Uion et progri," Tle Levant Herald tin Gvsa, Trk Mehurlar Servet-i

s.38;, "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i

Fnun,'

Umumi, 1328 [19101, s.90. EdirBtpress, 19 Kasn 1910,

ne Valiliine atannc mebusluktan istifa etti ("Declarations du comite Central and Eastern s.2), Devrim'den hemen nce Selnik'te Gmrk Mdr'yd (brahim AlaetAnsiklopedisi, s . 1 5 8 ) . Ayrca bkz., "Arda, Hac 2, s.769. and Eastern Express, 2 Austos Adil," Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 72 Avukat ("Ne\vs ltems," The Levant niler, 1453-1953, Herald

1909, s . l ) . Krkalt oyla seildi (Rl. Y. G. ark, Trk Devleti Hizmetinde Ermes . ? 3 7 ) . "ntihabat," kdam, 6 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasm Herald 1908, s.3; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.994. TAgustos 1909'cla San Stefano'daki Yeilky- evinde aniden ld ("News tes," The Levant ark, Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler, 1453-1953, ss.236-237. Express, 6 and Eastern Express, 2 Austos 1909, s.l). Hayat hikyesi iin bkz., Rh. Y. G. 7 3 Babigian'n yerine seilen Boyadjian matematik hocasyd ve birok lttihadcnn hocas olmutu ("News ltems," The Levant Herald and Eastern Austos 1 9 0 9 , s . l ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i 1325, Servet-i Fnun, 1324-

s . 3 8 ; ve "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1 3 2 6 , 2 Ekim 1 9 0 9 , s . l ) . Realname-i SeriErmeniler,

s . 3 7 ) . Dar-l-Fnun Emin Vekili olan Boyadjian 1 Ekim'de mebus seildi ("Ncws ltems," The Levant Herald and Eastern Express, simli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s.824; ve "Melis-i Mebusan," Hizmetinde

Urnumt, 1328 [1910], s.90: Ayrca bkz , Krikor Kmrcyan, Makaleler si?, s.26'dan nakleden, Rh. Y. G, ark, Trk Devleti 1453-1953, s.211. sa, Trk Mehurlar s.987. . Ansiklopedisi,

74 nce Kavala, sonra da Selnik'de avukatlk yapyordu (brahim Alaettin Gvs.238). Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) ,

Mustafa Asm Efendi Ahmed Rza Bey Albert [Vitali] Fraggi Bedros Haladjian Ahmed Nesimi Bey Krikor Zohrab

Trk Trk Musevi Ermeni Trk Ermeni

TC75: TC76 Bamsz TC78 TC79 FA 80

75 Cemal Kutay, Trkiye

stikll

ve Hrriyet

Mcadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; ReSer1328

simli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.24; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun,1324-1325, vet-i Fnun, 119.10], s.90. 1326, ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; "Mecs.38; "Meclis-i MeServet-i Fnun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Umumi, s . 3 7 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

76 Cemal Kutay, Trkiye stikll busan Azas," Salname-i name-i Mehurlar Ansiklopedisi, Siyasi Partiler, 1859-1952, simli Kitab,

lis-i Mebusan Azas," Salname-i

Servet-i Fnun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Sals.26. ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin 1 9 0 8 Kongresins. 199). , Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; Re2 (Nisan-Eyll 1324-1325,

l/mumi, 1328 [1910], s.90. Ayrca bkz., brahim Alaettin Gvsa, Trk

de seilen Merkez-i; Umum yelerinden biriydi (Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de 77 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet

1 (Eyll 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.320; Resimli Kitab,

1909), s.986; "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i lis-i Mebusa," Salname-i

Servet-i Fnun,

Servet-i Fnun, 1326, s.37; ve "Mec-

Umumi, 1328 [1910], s.90,

78 Avukat (Feroz Ahmad ve Dankwat A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.268). Resimli Kitab, 1 (Eyll 1908-Mart 1909), s.320; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.986; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, vet-i Fnun, ... : 1453-1953, 1326, s.37; s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i SerUmumi, 1328 Ermeniler, ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

[1910], s.90. Ayrca bkz., Rh. Y. G. ark, Trk Devleti Hizmetinde ss.235-236.

79 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri lis-i Mebusan Azas," Salname-i busan Azas," Salname-i

Tarihi, 17, s.9603; "Mecs.38; "Meclis-i Me-

Servet-i Fnun, 1324-1325,

Servet-i Fnun, 1326, s.37; ve "Meclis i Mebusan," Sal-

name-i Umumi, 1.328 [1910], s.90. Hariciye Nezareti Hukuk Mavirliine atannca mebusluu dt ("News tems," The Levant Herald and Eastern Exprcs 9 Eyll 1909, s.l). 8 0 Avukat (Feroz Ahmad ve Dakwart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisleri 1 9 0 8 - 1 9 8 , " s.269). Cemal Kutay, Trkiye stikll deleleri ve Hrriyet McaTarihi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 1 (Eyll 1908-Mart 1909), s.320; Res.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Umumi, 1328 Servet-i [1910],

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s.987; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, Fnun, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Constantin Constantinidis Hseyin Cahid [Yaln] Pantoleon Cosmidis Mehmed Rfat Paa* Tahir Hayreddin Bey*

Rum Trk Rum Trk Trk

Bamsz TC2 FA 83 TC84 FA HF85

s.90. Ayrca bkz., Rh. Y. G. ark, Trk Devleti . Trkiye'de Siyasi. Partiler, 1859-1952, s.244),

Hizmetinde

Ermeniler,

14,53-

1953, ss.234-235, Hrriyet ve tilaf Frkas yesi oldu (Tark Zafer Tunaya, 81 Avukat (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1908-1918," s.269). Cemal Kutay, Trkiye deleleri istikll ve Hrriyet Fnun, Mca1326, lrihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Umumi, 132811910], Servet-i Fnun,

1324-2,325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i s.37; "Meclis-i Mebusan," Salname-i

s'.90; "A a Chaub-

re ottomane," The Levant Herald and Eastern Express, 2 2 Aralk 1 9 0 8 , s.2; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mat 1 9 1 0 ) , s.25. 82 Cemal Kutay,. Tr/tiye istikll simli. Kitab,:4 Servet-i Fnun, i 324-1325, ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9605; ReServet-i (Nisan-Eyll 1910), s.SZ; "Meclis-i Mebusan Azas," .Salname-i s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i 1328 (1910], 3,

Filmin, 1326, s.37; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, dadisi Mdr idi (Ali ankaya, Yeni Mlkiye. ss.648-678). Tarihi

s.90. Mekteb-i Mllye'det 1896 ylnda mezun olmutu. Vefa'daki Mercan vc Mlkiyeliler,

8 3 Avukat (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1908-1.918," s.269). "A la Chambre ottomane," The Levant riyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Herald SerFand Eastern Ex/>ress, 22 Aralk 1908, s.2; Cemal Kutay, Trkiye stiklal ve Hrvet-i Fnun, 1324-1325, s.38; "Meclis-i Mebusan Azas," Salndme-i nun, 1326, s.37; "Meclis-i Mebusan," Salname-i simli Kitab,

Umumi, 1328 [1910], s.90; ReSiyasi ~

1 (Eyll 1908-Mart 1909), s.321; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll s.244). stikll , Mcadeleleri Tarihi,

1909), s.1096. Ftrka-i Ahrar yesi oldu (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Partiler, 1859-1952, 8 4 Cemal Kutay, Trkiye ve. Hrriyet

17, s.9605; ve

"Mcclis-i Mebusan," Salname-i nun, 1324-1325,

Umumi, 1328 { 1 9 1 0 ) , s.90. le Manyasizade Servet-i Fnun,

Refik Iey'i yerine seildi ("Meclis-i Mebusan Azas," Salriame-i Servet-i Ftis.38; ve "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i 1326, s.37). Balkapam'nda bir tccarn oluydu. Mekteb-i Mlkiye'de 1883 ylnda mezun olmutu. Devrim'den nce Atina Elisi olarak grev yapmaktayd. Yac efik Bey'in kk kardeiydi (brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, s.326). '85, Tunuslu Hayreddin Paa'nn olu ve Salih Paa'nn kardei. Hrriyet've tilaf Frkas kurucukrndand (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 18591952. s.315).

* * *

atalca Mutasarrfl (1)

Dimitris Zaphirpoulos Rum FA 86

izmit Mutasarrfl (3)

Anastas Mihailidis Ahmed Mfid [SanerJ Hafz Rd Efendi
86 'Cemi

Rum Trk Trk

Bamsz,8? HF88 FA 89
"A la

Kutay, Trkiye istiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17,s.9603; Express,

Chambre ottomane," The Levant Herald and Eastern Salname-i Servet-i

22 Aralk 190S, SalnaUmumi, Herald ve

s.2; Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.28; "Meclis-i Mebusan Azas," Fnun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azas," 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i , ' stikll me-i Servet-i Fnun,

1328 11910), s.95. and Eastern .

8 7 Adapazar Belediye Meclisi yelerindendi ("Les deputfe," The Levant Express, 16 Kasm 1 9 0 8 , s.2). Cemal Kutay, Trkiye

Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "A la Chambre ottomane," The Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralk 1908, s.2; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.985; "Meclis-i Mebusa "Azas," Salname-i Servet-i Filmin, 1324-1325,

. s.42; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i

Servet-i Fttun, 1326, s.41; ve "Mec3, ss.417-418). "Les 17, s . 9 6 0 3 ; "Meclis-i

lis-i Mebusa," Salname-i Umumi, ,1328 11910), s.95. 8 8 Muallim (Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, deputfe," The Levant Herald and Eastern Express, Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Servet-i Servet-i Mebusa Azasi," Salname-i san Azas,". Salname-i name-i Umumi, Mcadeleleri Tarihi, 16 Kasm 1908, s.2; Cemal

Fnun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebu-

F'inn, 1326, s,41; ye "Meclis-i Mebusan," Sal-

1.328 11910), s.95; ve Resimli Kitib, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) ,

s.985. Mekteb-i Mlkiye'den 1 8 9 0 ylnda mezun oldu. 5 Ocak 1.908'de getirildii Ankara Vilyeti Maarif Mdrt'deykcn 18 Kasn 1908'de mebus seildi (Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, ye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.333). 8 9 "Les deputfis," Tle Levant Herald and Eastern Express, 16 Kasn 1908, s.2; Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Mebusan Azas," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.95. Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i s.42; "Meclis-i Mebusa Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, 3, ss.417-418). Hrriyet ve tilf Frka'nm nde gelenlerinden oldu (Tark Zafer Tunaya, Trki-

Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan,"

Hdavendigr Vilyeti (18)

Bursa (4) mer Fevzi Hoca Hafz Ahmed Hamd Ef11 Abdullah Sabri [Karte Bursal Tabir Bey Karahar- Sahib {Afyon} (3) Rza Paa Trk TC94 Trk Trk Trk Trk. Bamsz FA 91 Bamsz1 TC93

90 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve -Hrriyet Mcadeleleri Tarifli, 17, s.9603; Resi inli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1910), s.822; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.40; "Mecls-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.39; ve ''Meclis-i Mebusah," Salname-i Umumi; 1328 ( 1 9 0 , s.92. 9 1 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tariki, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s,39; ve "Meclis-i Mebusan," Sal, name-i Umumi, 1328 (19101, s.92. 92 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17;s.9603; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.990; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i 5ervef-i Fnun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 3 2 8 [ 1 9 1 0 [ , s.92. Mekteb-i Mlkiye'de 1889 ylnda mezun oldu. 7 Nisan 1906'da stanbul Adalar Kazalar Kaymakamlna atand. 2 Austos 1908'de llbasan Mutasarrflna atandysa da 8 Kasm 1908'de mebus seildi (Ali ankaya, yeni Mlkiye Tarifli ve Mlkiyeliler, 3, ss.394-397). 9 3 Binba ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-3325, s.40). Cemal Kutay, Trkiye istikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.991; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101. s.92; ve "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servetti Fnun, 1326, s.39). Hayat hikyesi iin bkz., ibrahim .Alaettin Gvsa, Tirl; Mehurlar Ansiklopedisi, ss.75-76. 94 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarih, 17, s.9605; Resimli Kitab, 1 (Eyll 1908-Mart 1909), s.43.3; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.39; "Meclis-i Mebusa," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.92; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.25. '

Hoca Mehmed Kamil [Mitas] Kethdazade Salim Bey Erturul {Bilecik} (2) Mehmed Sdk Bey Mehmed Sadk Bey Ktahya (4) Abdullah Azmi [Torun] Hatibzade Ahmed Cemal Bey

Trk Trk

Bamsz95 Bamsz96

Trk Trk

TC97 Barrsz98

Trk Trk

C9 TC99

> 1 mn

95

Cemal Kutay, Trkiye rne-i Servet-i [1910.], s.92. Fnun,

stikll

ve Hrriyet Mcadeleleri.Tarihi,

17, s.9603; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.1009; "Meclis-i Mebusan Azas," alna1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salndme-i 1328 Servet-i Fnun, 1326, s.39; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umuni, 96 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri

Tarihi, 17, s.9603; Re-

simli Kitab, 2 (Nisa-Eyll 1909), s.1009; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, [1910], s.92. 97 Resimli Kitab, Salname-i me-i Servet-i 98 1 (Eyll 1908-Mart 1909), s.441; "Meclis-i Mebusan Azas," Fnun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, Servet-i Fnun, .1.324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salnas.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i. Servet-i Fnun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusa," Salname-i Umumi, 1328

1328 [1910], s.92. Resimli Kitab, 2 (Nisa-Eyll 9 0 9 ) , s.1023; "Meclis-i Mebusan Azas," Salnane- Servet-i Fnun, 1324-1325, ' 1 9 1 0 ] , s.92. 99. Avukat (Feroz Ahad ve Dakwart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.271). Cemal Kutay Trkiye """ "Meclfe-i Mebusan Azas." Salname-i lis-i Mebusan Azas," Salname-i busan," Salname-i 100 Cemal Kutay, Trkiye Servft-i stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s^9602; Resimli Kitab, 4 (Nisa-Eyll 1910), s.841; Fnun, 1324-1325, s.40; "Mcc1326, s.39; ve "Meclis-i MeTarihi, 17, .9603; ReSalname-i 1328 Servet-i.Fnun, .40; "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i 1328 Servet-i Fnun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan,".-Salname-i Umumi,

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s . 9 2 . stikll ve Hrriyet Mcadeleleri

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 i s. 1012; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Servet-i Fnun. 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Sabtme-i'Vtnumi.

1 1 9 1 0 ) , s,92. Mekteb-i Mlkiye'den 1 8 9 7 ylnda mezun oldu. 17 Eyll 1908'de atalch Ayaroz Kazas Kaymakam iken mebus seildi (Ali anka-,

Hasan Efendi , Mustafa Safvet Paa r ? Hocazade Rasih Efendi Ahmed ferid fTek]* Karesi {Balkesir} (5) Hac Ali Galib Efendi Trk Bamsz
,105

ya, Yeni Mlkiye

Tariki ve Mlkiyeliler,

3, ss. 723-724; ve "Hatipzade Cemal 8, s . 5 0 8 9 ) . Tarihi, 17, s.9602; ReSalname-i

Bey, Ahmet," Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 101 Cemal Kutay, Trkiye istiklal ve Hrriyet Mcadeleleri

simli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.44; "Meli-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," [ 1 9 0 ] , s.92. 102 Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.44. 103 "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i lis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-3325, s.40; "MecSerVet-i Fnun, 1326, s.39. Hocazade Rasih Servet-i Fnun, 1326, S.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328

Efendi Ktahya seimlerini nc olarak kazannt ("Bahaeddin afcir . Bey'in Brakt Vesikalara Gre Ittihad ve Terakki: 2 9 , " Milliyet, 12 Aralk 1 9 3 4 , s.3). Mazbatas 1 0 Knun-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralk 1 9 0 8 gnl oturumda kabul edildi (Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, s.33). 104 T Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.92; "Meclis-i Mebus a n Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.40; ve "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.39. Meclis-i Mebusan'da Baktib olarak alrken boalan mebusluk iin adayln koydu ("News ltems," The Levant Herald ani Eastern Express20 Express, 22 Eyll 1 9 0 9 , s. 1). 1 9 Kasm 1909'daki ara seimi kazand ("News ltems," The Levant Herald and Eastern Kasm 1909, s . l ) . 1911 Maysnda Hizb-i Terakki'yi kuran yedi Siyasi Partiler, Ittihad ve Terakki Cemiyeti mebusundan biriydi (Jn Trk, 1 Mays 1 3 2 7 / 1 4 Mays 1911'den nakleden, Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de 1859-1952, s . l 8 7 n ) . 1895'te Harb Akademisi'nden mezun oldu. Ancak siya1, Drdnc nikat,

setle uramas nedeniyle ordudan karlarak Trablus Garb'a srld. 1900'de Paris'e kat ve burada siyasal bilimler renimi grd. Ahmed Rza ile birlikte Sura-y mmet gazetesini kartt. Devrim'den sonra stanbul'a dnd ("Tek, Ahmet Ferit," Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, s s . 1 1 3 5 1 - 1 1 3 5 2 ; ve brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar s.377| 105 "Meclis-i Mebusan," Salname-i Azas," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.96; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnn, 1324-1325, s.40; ve "Meclis-i Mebusan Servet-i Fnun, 1326, s.39. 18, Ansiklopedisi,

Muharrem Hasbi Efendi Abdlaziz Mecdi [Tolun] efik Efendir brahim Vasf Efendi Konstantin Savapoulos
* * *

Trk Trk Trk . Trk ' Rum

Bamsz106 107 Bamsz107 Bamsz108 FAAFHF 1 0 5 Bamsz110

Biga Mutasarrfl (2)

Arif smet Beyr1d Trk

106 "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi,

1328 11910), s.96; "Melis-i Mebu-

san Azas," Salname-i Servet-i Funun, 1324-1325, s.40; ve "MecliS-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.39. 107 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Servet-i Tarihi, 17, s . 9 6 0 5 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Fnun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Srt!ame-i Umumi, 1328 ( 1 9 1 0 ) , s.96. Balkesir ldadisi'ncle ve Girit'te Mekteb-i Kebi-i Islam'de edebiyat retmenlii yapt. Girit'in elden kmasyla bir sre ticaretle urat ("Tolun, Abdlaziz Mecdi," Byk Szlk ve Ansiklopedisi, 19, s.11591). 108 Dava Vekili (Feroz Alnad ve Dankwart A. Rustovv, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.271). 2 4 Aralk 1908'de Meclis-i Mebusan Reis Vekillii iin yaplan oylamada yz oy ald ("A la Chambre Ottomane," Tle Levant Herald and Eastern Express, ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i 2 6 Aralk 1908, s.2). Resimli Iiitab, Servet-i Fnun, 1324-1325, s.40). 4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s . 8 3 5 . Devlet grevine atatnnca mebusluu dt 109 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9605]; ReLarousse

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s. 1100; "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.96. 1910 ubatnda Ahali Frkas kurucular arasna katld (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.315). 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.96. efik Efendi'nin Servet-i Fnun, 1326, s.294). Hrriyet ve tilf Frka'nm ilk Meclis-i dare yeleri .arasnda yer ald (Tark Zafer. Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, 110 "Meclis-i Mebusan," Salname-i s.39). 111 Doktor (Resimli Kitab, 1 (Eyll 1908-Mart 9 0 9 ) , s.440). Cemal Kutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 4 (Nisan- Eyll 1910), s.823; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fm, Umumi,

yerine seildi ("Meclis-i Mebusa Azas," alname-i

Seyyid Al Rza Efendi"1" Demircizade Mustafa Bey* Atf [Kamll*

* * *

Trk Trk Trk

D -

112

Bamsz Bamsz113 TC

Cezayir-i Bahr-i Sefid Vilyeti (5)

Rodos [Rhodes](D Theodore Constantinidis Limni [Lymnos] (1) Mihaliki Coufis Midilli [Mytilene] (2) Rum ?115 Rum Bamsz114

1324-1325,

s,-42; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i

Servet-i

Fnn,

1326,

s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.96. 18 Ocak,

191 l'de Meclis-i Mebusan'da ld. ldnde krk yalarndayd. lmeden ksa bir sre nce Mutam ve Sabah gazeteleriyle balantlar nedeniyle Ittihad ve Terakki Cemiyetinden atlmak zereydi ("The Ottoman Parliamem," The Orient, 1/41 (25 Ocak 1911), s.2). 1 1 2 ld ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i 113 "Meclis-i Mebusan," Salname-i nun, 1326, sAl). Istikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.42; Umumi, Servet-i Fnun, 1324-1325, s.42). 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.96. len Ali Rza Servet-i F-

Efendinin yerine seildi ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i

114 "A la Chambre ottomane," Tle Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralk 1908, s.2; Cemal Kutay, Trkiye s.9603; "Meclis-i Mebusan Azas," Salame-i.Servet-i Mebusan," Salhame-i Eyll 1909), s. 1023. 115 "A la Chambre ottomane," The Levan Herald and Eastern 1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Express, 22 Aralk Fnun, 1324-1325, 3 Fnun, 1324-1325,

"Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.41; "Meclis-i Umumi, 1328 (19101, s.92; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-

s.42; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , . s . 9 2 ; Resimli Kitab, 1908 gnl oturumda tartld ve kabul edildi (Meclis-i Mebusan Zabt desi , 1, Sekizinci nikat, s. 102)." (Ekim 1909-Mart 1910), s.45. Mazbatas 18 Knun-u Evvel 1 3 2 4 / 3 1 Aralk Ceri-

Mihaliki Saltas Panayotis Bottan is Sakz Chio] (1) Mihaliki Tchelebidis

* * *

Rum Rum

Bamsz116 r 117 Bamsz

Rum

Bamsz118

Aydn Vilyeti (16)

izmir (6)

Aristidis Paa Yorgandjioglu

Rum

TC119

116 Cemal Kutay, Trkiye istikll ve Hrriyet Mcadeleleri 1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i "Meclis-i Mebusa," Salname-i

Tarihi, 17, s.9603; "A Express, Fnun, 22 Aralk 1324-1325,

la Chambre ottomane," The Levant Herald and Eastern Servet-i s.42; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i

Fnun, 1326, s.41; vc

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ) , s . 9 2 .

117 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tariki, 17, s.9603; "Ala Chambre ottomane," Tle Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralk 1908, s.2; Resimli Kitab, 2 (Nisa-Eyll 1909), s.1014; "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.42 [Stephai Panayot); '"Mcclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusa," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.92. 118 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17,.s.9605; "Les ciSpute," Tle Levant Herald and Eastern. Express, 16 Kasm 1908, s.2; "A la Chambre ottomane," The Levant Herald and Eastern Express, 22 Aralk 1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i Servet-i' Fnun, 1326, s.41; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.1.026); ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umunu, 1328 [1910], s.92. 119 lkiyziki oyla seildi ("Mebusan enlikleri," kdam, 4 Terin-i Sani 1324/17 Kasm 1908, s.3),.Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tariki, 17, s.9603; "Les deputes," The Levant Herald and Eastern Express'. 11 Kasn 1908, s.2; "A la Chambre ottomane,". The Levant Herald and Eastern E.xptss, 22 Aralk 1908, s.2; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.985; "Meclisi Mebusan Azas," Scilname-i S.ervet-i Fnun, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azas," 'alname-i Servet-i Fnun, 1.326, s.40; ve "Meclis-i Mebusa," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.91. Ocak 1911'de Meclis-i Ayan yeliine atannca mebusluu dt ("Empire News: The Capital," The Ortan, 1/4i (25 Ocak 1911), s.5).

Stephan Ispartaliyan Pavlis Carolidis Nesim Masliah elebizade Seyyid Bey Mehmed Said Efendi

Ermeni Rum Musevi Trk Trk

Bamsz 120 Bamsz121 TC 123 TC Bamsz124

120 Yzalt oyla seildi ("Mebusan enlikleri," kdam, Kasn 1908, s.3). "Les deputes," The Levan Herald Kasm 1908, s.2; Ceial Kutay, Trkiye stikll

4 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 7 and Eastern lixpress, 11 Tari1324-

ve Hrriyet Mcadeleleri Fnun,

hi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i 1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi,'1328 [ 1 9 1 0 ] , s.91.

Fnun, 1326, s.40;

121 Atina niversitesi'nde Tarih Mderrisi (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Kustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.273). Yzobcs oyla seildi ("Mebusan enlikleri," ikdam, 4 Terih-i Sani 1 3 2 4 / 1 7 Kasm 11 Kasm Expvss, 1324s.40; Mcadeleleri 1908, s.3). "Les deputes," Tle Levant Herald and Eastern Express, 1908, s.2; "A la Chambre ottomane," The Levant Herald and Eastern 22 Aralk 1908, s.2; Cenal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Servet-i Tarihi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i 1325, s.41; "Meciis-i Mebusan Azas," Salname-i (Nisan-Eyll 1909), s.986. 122 Yzoniki oyla seildi ("Mebusan enlikleri," kdam, Kasm 1908, s.2; Cemal Kutay, Trkiye 4 Terin-i Sai 1 3 2 4 / 1 7 Express, 11 TariServet-i Fnun, Kasm 1908, s.3). "Les deputes," The Levant Herald and Eastern Servet-i Fnun, Fnun, 1326,

"Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 3 2 8 [ 1 9 1 0 ] , s.91; ve Resimli Kitab, 2

stikll ve Hrriyet Mcadeleleri

hi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 1 (Eyll 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.440; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.986; "Meclis-i Mebusan Azas," Salnamc-i Fnun, 1324-1325, s . 4 l ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Herald Servet-i 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i 123 Avukat ("Les deputes," The Levant

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.91. and Eastern Exprcss, 11 Kasn 4 ve HrSalname-i Servet-i

1 9 0 8 , s.2), Yitzdoksadokuz oyla seildi ("Mebusan enlikleri," kdam, Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 7 Kasm 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Trkiye stikll riyet Mcadeleleri Tarihi, 1 7 , s . 9 6 0 2 ; "Meclis-i Mebusan zas," Servet-i Fnun, 1 3 2 4 r l 3 2 5 , s.41; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i

' Fnun, 1326, s.40; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 J 1 9 1 0 , s.91; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.24. Hayat hikyesi iin bkz., brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, s.353). Fnun, 13244 ve Hr124 zmir Mfts ("Les deputes," The Levant Herald and Eastern Expvss, 11 Kasm 1908, s.2; ve "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i 1325, s.41). ikiyz oyla seimi kazand ("Mebusan enlikleri," kdam, Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 7 Kasm 1908, s.3). Cemal Kutay, ^Trkiye stikll riyet Mcadeleleri mi, 1 3 2 8 11910], .91.

Tarihi, 17, s.9603; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umu-

Aydn (2). Hocazade Sleyman (Bilgen] Mehmed Ubeydullah [Hatibolu] ismail Sdk Bey* Trk Trk Trk Bamsz" 5 TC126 M UF HF U7

Denizli (2) Gani Bey Arnavut TC128

125 "ntihabat," kdam,

5 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasn 1 9 0 8 , s 3 . 13 Mays

1909'da mebusluktan istifa etti ("News Items," The Levant Herald and Eastern Express, 1 4 Mays 1909, s . l ) . 126 "tntihabat," kdam, Trkiye stikll 5 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasm 1 9 0 8 , s.3; Cemal Kutay, Tarihi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebus.41; "Meclis-i Mebusa Servet-i Fnun, 1324-1325, ve Hrriyet Mcadeleleri

sa Azas," Salname-i

Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 1910], s.91. Resimli Kitab'ta al-Arab adl derginin sahibi olarak gsterilmektedir (Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s.583). zmir'in kkl Hatipola ailesinden olan Ubeydullah Efendi Medresc'yi bilirdikte Sonra Mekteb-i Tbbiye'ye girdi. Ancak zgrlk dnceleri ve eylemleri nedeniyle tutuklanp Bekiraa Bl'ne kapatld. Yurtdna kat ve bir sre Avrupa'da kaldktan sonra Amerika Birleik Devletlerine gitti. Sultan Abdlltaid aleyhine eitli gazetelerde yazlar yazd. Devrim'den sonra Trkiye'ye dnd ("UbeyclullahEfendi, Mehmet,". Byife Larousse lopedisi, Szlk ve AnsikAnsiklopebir j 19, s. 11901; ve brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar Efendi'nin Amerika Hatralar.

disi, s.388). Anlar iin bkz., Ahmet Turan Alkan (Der.), Sradf Trk: Ubeydullah

127 arap tccar (Feroz Ahad ve Dankwart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.270). Cemal Kutay, Trkiye riyet Mcadeleleri stikll ve HrUmumi, SalnaTarihi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebusa," Salname-i

1328 119101, s.91; ve Resimli Kitah, 4 (Nisan-Eyll 1910), s.821. stife eden Hac Sleyman Efendi'nin yerine seildi ("Meclis-i Mebusa Azas," me-i Servet-' Fnun, 1324-1325, s.41; ve "Meclis-i Mebusan Azas," Salnamc-i Siyasi Parti-

Servet-i Fnun, 1326, s.40). Mutedil Huriyetperveran Fraks'm 1911 yl dare Meclisi yelerinden biriydi (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de ler, 1859-1952, s.315). 128 Cemal Kutay, Trkiye mc-i Servet-i stikll ve Hrriyet. Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9605; Res.41; "Meclis-i Mebusan Azas," Sahame-i\ simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s. 1099; "Meclis-i Mebusan Azas,". SalnaFnn, 1324-1325, den biri oldu (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, s.277). Hrriyet ve itilf Frkas'tan ilk idare Meclisi yelerin1859-1952,

Ahmed Muhib Efendi Mentee {Mula} (2) Halil [Mentee] Hamza Hayati [ztrk]

Trk

Bamsz129

Trk Trk

TC130 TC131

Saruhan {Manisa} (4) [Ali] Haydar Bey ilhami Bey . Trk Trk T132 Bamsz 133

Servet-i Fnun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," alname-i Umumi, 1328 [19101,s.91. 129 Hakkak ("ntihabat," kdam, mal Kutay, Trkiye stikll 5 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasm 1 9 0 8 , s.3). CeTarihi, 17, s . 9 6 0 3 ; Resimli s.41; ve Hrriyet Mcadeleleri

Kitab, 1 (Eyll 1908-Mart 1909), s.448; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s. 1 0 0 3 ; "Meclis-i Mebusan Mas," Salname-i Servet-i Etimin, 1324-1325, "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Mebusan." Salihline 130 "ntihabat," llulam, Trkiye stikll Servet-i i Umumi, 1328 11910|, s . 9 l . 5 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasm 1908, s.3; Cemal Kutay, Mcadeleleri' Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 4 Servet-i T'Fnun, 3 2 6 , s.40; ve "Meclis-i

vc Hrriyet

(Nisan-Eyll 1910), s.848; "Meclis-i Mebusan Azas," Salnamc-i n, 1324-1325, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i s/253. Trkiye ' . :

s.41; "Meclis-i Mebusan z^s," Salnamc-i Servet-i Fnun, Umumi, 1328 (19101., s.91. HaAnsiklopedisi, '

yat hikayesi iin bkz., brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar

131 "intihabat!" 11ulam, 5 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasm \1908, s:3; Cemal Kutay, istikll ye Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i MebuServet-i Fnun, 1324-1325,s.41; "Meclis-i Mebusan Sevetvi Fnn, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salna5 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasn .1.908, s.3).. 'sari .'Azas," 'Salname-i Azas," Salname-i

me-i Umumi, 1328 11910], s.91. 132 Daya Vekili ("ntihabat," kdam, Ceokl Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tariki, 17, s.9605; Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.33; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, Servet-i 11.910],s.91: 133 Ceza Mahkemesi Reisi ("ntihabat," kdam, 1908, s.3). Cemal Kutay, Trkiye s," Salhanie-i Servet-i Fnun, s.41; "Meclis-i Mebusan Azas,"
;

Salname-i 1328 ..'' Tili, .17,

Fnun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusa," Salname-i

Umunif,

5 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasn

stikll ve Hrriyet Mcadeleleri

s,9603; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.l 101; "Meclis-i Mebusan Aza1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan.Azas,"

Mansurizade Mehmed Said Bey Tokadizade ekib Bey

Trk Trk

TC134 Bamsz

* *

Konya Vilyeti (13)

K o n y a (5)

Mehmed Emin Efendi Krdzade Hac Mustafa Efendi

Trk Trk

Bamsz .137 Bamsz

,136

Salname-i Servet-i fiumn, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salnanve-i mi, 1328 [19101, s.91. 114 'intihabat," kdam, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli

Umu-

5 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasm 1908, s.3; Cemal Kutay, Kitab, 1

(Eyll 1908-Mart 1909), s.433; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s.1015; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i busan," Salname-i 135 "fttihabat," kdam, Trkiye stikll Servet-i Tnn, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.40; vc "Meclis-i MeUmumi, 1328 11.910],s.91. 5 Terin-i Sai 1 3 2 4 / 1 8 Kasn 1908, s.3; Cemal Kutay, Tarihi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebu1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusa Servet-i Fnun,

ve Hrriyet Mcadeleleri

sa Azas," Salname-i

Azas," Salname-i Servet-i

Fnun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan,'' Salna-

me-i Umumi, 1328 [19101, s.91. zgrlk dncelerinden tr mutlakiyeti rejim tarafndan Bitlis'e srlmt (brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, pedisi, 6, 4452. 136, Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9600! Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.1009; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, [1910], s.94. 137 17 Kasm'da stanbul'a geldi (ntihabat: Konya Mebuslar," kdam, Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasm 1908, s.3). Cemal Kutay Trkiye cadeleleri Express, 18 Kasm 1 9 0 8 , s.2; Resimli Kitab, "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i lis-i Mebusa Azas," Saname-i Servet-i 'Servet-i'Fnun, 5 Terin-i Istlkal ve Hrriyet Ms.40; "Meclis-i Mebusan Azas,": Salname-i Umum i, 1328 Servet-i Fnun, 1326, s.39; ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i s.367). Ayrca bkz., "Tokadizade, ekip," Yurt Ansiklo-

Tarihi, 17, s.9603; "Les deputes," Tle Levant Herald and Fata n 4 (Nisa-Eyll 1 9 1 0 ) , s.840; FCnn, 1324-1325, s.40; "Mec1326, s.39; ve "Meclis-i Me-

busan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.94.

Mftzade Hoca Salim Efendi Mehmed Vehbi [elik] eyhzade Zeynelabidin Efendi

Trk Trk Trk

FA HF Bamsz' 39 AF HF140

Burdur (1) mer Ltfi Efendi Trk (TC) A F W

1 3 8 17 Kasm'da stanbul'a geldi (ntihabat: Konya Mebuslar,'' kdam, rin-i Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasn 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Trkiye yet Mcadeleleri Eastern Express, 1 8 Kasm 1 9 0 8 . S . 2 ; Resimli Kitab, Servet-i istikll Tariii, 17, s . 9 6 0 5 ; "Les deputes," The Levant Servet-i Fnun,

5 Tesand

ve HrriHerald

4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , 1324-1.325, Fnun, 1 3 2 6 , s . 3 9 ; v c Partiler,1859-1952, :

s . 8 4 0 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i s . 4 0 , "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i "Meclis-i M e b u s a n , " Slname-i s.328). 139 Umumi,

1 3 2 8 [ 1 9 1 0 ] , s . 9 4 . Hrriyet ve tilf

Frkas yesiydi (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi

17 Kasmj'da istanbul'a geleli (ntihabat: Konya Mebuslar," kdam, Sani 1 3 2 4 / 1 8 Kasm 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Trkiye cadeleleri Tarihi, Express, 17, s . 9 6 0 2 ; "Les deputfis," The Levat Herald 1324-1325,

5 Terin-i Eastern

istikll ve Hrriyet Mand

18 Kasm 1908, s.2; Rcsimli Kitclb, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s . 4 l ; s.40; "Mec1326, s.39; ve "Meclis-i Me-

"Meclis-i Mebusan Azas," alname-i Servet-i Fimun, lis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnu, busan," Salname-i Umumi, 1328 i>1910),<s,94.

1 4 0 . 17 Kasm'da stanbul'a geldi (ntihabat: Konya Mebuslar," kdam, Sai 1324/18 Kasm 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Trkiye cadeleleri Express, Tarihi, istikll 17, s . 9 6 0 2 ; "Les deputes," The Levant Herald

5 Tein-i MEastern Servet-i Fnun,

ve Hrriyet and

18 Kasm 1 9 0 8 , s.2; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Umumi,

Fiinun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 4 0 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

1328 [ 1 9 1 0 1 , s.94. Itti-

had ve Terakki Cemiyetinden istifa ederek ubat 1910'da Ahali Frkas'mn kurucular arasnda yer ald (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partile; 1859-1952, 5.315). 141 ve Hrriyet Servet-i Mcadeleleri Fnun, Tarihi, 17, s . 9 6 0 0 ; s . 2 9 4 ve s . 2 9 8 ) . Hrriyet ve tilf Frkas'mn ilk Meclis-i dare yeleri arasndayd (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partile; 1 8 5 9 - 1 9 5 2 ,

Cemal Kutay, Trkiye istikll

"Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i busan," Salnane-i Umumi,

1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.40; "Mec-

lis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i

Fnun, 1 3 2 6 , s.39; ve "Mcclis-i Me-

1328 [19101, s.94; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Ey-

liil 1 9 0 9 ) , s. 1 0 1 2 ) . ubat 1910'da kurulan Ahali Frkas iinde yer alcl (Tank Zafer Tuaya. Trkiye'de Siyasi Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s . 2 9 4 ) .

Hamid-i bad {sparta} (2) Hac Eref Bey Sleyman Sami Bey Trk Trk Bamsz 143 Bamsz

Nide (3) Fahrettin Efendi? Sadk Bey? r a D Mustafa Havti Muhiddin Efendi Yorgaki Kurtoglu Trk Trk Trk Trk Rum Bamsz
,143

TC145 Bamsz146 147 Bamsz

1 4 2 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mficaeicferi Tarihi,^7, Servet-i Fnun, 1324-1325, Fiinn, s.94. 1 4 3 Cemal Kutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 1326,

s.9605; KeServet-i

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s . 9 8 7 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i l/muini, 1 3 2 8 [ 1910], 17, s . 9 6 0 3 ; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s . 9 8 7 ; "Meclis-i Mebusan Azas," SalnameI Servet-i Fnun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , 5:40; "Meclis- Mebusan Azas," Salname-i Servei-i Fnun, 1326, s . 3 9 ; ve "Meclis-i M e b u s a n , " Salname-i Umumi, 1328. [ 1 9 1 0 ] , s.94. 1 4 4 "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.40. .145 . Selnik Cinayet Mahkemesi Reisi (brahim Alaettin Cvsa, T rk Ansiklopedisi, 1325, s. 1 7 4 ) . Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Servet-i Fnun, Tarihi, 17, s . 9 6 0 2 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i s,40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Umumi, 1328 ve "Meclis-i Mebusa," Salname-i Mehurlar Ansiklopedisi, s . 1 7 4 ) . 1 4 6 "htihabat-Mebusa," kdam, mal Kutay Trkiye Servet-i stikll 2 2 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 5 Aralk 1 9 0 8 , s.2; CeMcadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 2 ; Resimli Saltme-i Mehurlar Mcadeleleri Fnun, 1326, 1324s.39;.,

Servet-i

( 1 9 1 0 1 , s.94. ttihad ve Te-

rakki Cemiyeti'ne Selanik'te iken katlmt (brahim Alaettin Gvsa, Trk

ve Hrriyet

.'Kitab, 2 ( N i s a - E y l l . 1 9 0 9 ) , s. 1 0 2 2 ; "Meclis-i Mebusa Azas," Fnun, 1326, .1910J, s.94. .147 "Intihabat-Mebusan," tkdam, mal Kutay,.Trkiye stikll

s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328

2 2 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 5 Aralk 1 9 0 8 , s.2; CeMcadeleleri tarihi, 17, s.9602;Resimli Salname-i Servet-i

ve Hrriyet

Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s . 1 0 2 2 ; "Meclis-i Mebusa Azas," Servet-i Fnun, (.324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i Fnun, s.94. 1326, s.39; ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 i ,

Teke {Antalya} (2) Mehmed Hamdi [Yazr] Ebuzziya Tevfik Bey

* * *

Trk Trk

(TC) AF 148 (TC)'49

Ankara Vilyeti (12)

Ankara (4) Mahir Said Bey Trk FA HF150

148 Ulema (brahim Alaettin Gvsa,- Trk Mehurlar "Meclis-i Mebusan," Salname-i san Azas," Salname-i Azas," Salname-i Servet-i Servet-i Fnun, 1324-1325, Fnun, 1326,

Ansiklopedisi,'ssA02-4^n). s.40; ve "Meclis-i Mebusan Trkiye'de

Umumi, 1328 [1910], s.94; "Meclis-i Mebus.39. Ittihad ve Terakki Cemiye-

ti'den istifa ederek Ahali Frkas'na katld (Tark Zafer Tunaya, Siyasi Partiler, 1859-1952, Gvsa, Trk Mehurlar 149 Cemal Kutay, Trkiye me-i Servet-i Servet-i

s.301). Hayat hikyesi iin bkz., brahim Alaettin Ansiklopedisi, ss.402-403; ve "Hamdi Hoca Elmall,

Yazr," Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 8, s.4992.. stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, t, s.9603; llcSalna1328 Salume-i . simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.096; "Meclis-i Mebusan Azas," Fnn, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Fnun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi,

[1910], s.94. lk nce Rodos'a, oradan da Konya'ya srlmt. Devrim olduunda Konya'da idi (brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar si, 150 s.109). 24 Ansiklopedi-

Eraftan ("tihab Grltleri," kdam, 9 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasn 1908, s 3 ; ve "Les election en province," The Levant Herald and Eastern Expnss, hi, T, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i 1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i ve."Meclis-i Mebusan," Salname-i (Eyll 1 9 0 8 - M a r f 1 9 0 9 ) , s.433;-.ve. Resimli kiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, Servet-i Kasm 1908, s.2). Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri TariFnn, 1324Fnun, 1326, s.39;

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.90; Resimli Kifab, I Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) ,

s,989; Frka-i Ahrar'm kurucular arasnda yer akl (Tark Zafer Tunaya, Trs.239). 1911 Maysnda ortaya kan Hizb-i 1 Mays 1 3 2 7 / 1 4 Mays Siyasi Partile; s.315). 1859-1952, TerakkFi-yedi kurucusundan biriydi (Jn Trk, 191.1'den nakleden, Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de (Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de

s.l87). Hrriyet ve tilhaf Frkas'm ilk Meclis-i dare yelerinden biriydi Siyasi Partile; 1859-1952,

Hac Mustafa fBeyman] Mehmed Talt [Snmez] Kasm Nuri Efendi orum (2) [Ali] Mnir [al] Ali Osman Bey Kayseriye {Kayseri} (2)

Trk Trk Trk

TC15TC152 Bamsz153

Trk Trk

TC154' TC155

151 Ulema ("Les election en province," The Levant Herald 24 Kasm 1908, s.2) "lntihab Grltleri," kdam, ki, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i

and Eastern Expess,

9 Terin-i, Sani 1324/22 Servet-i Fiinun, 1324-

Kasn 1908, s.3; Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tari1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.39; 9 Terin-i Sai

ve "Meclis-iMebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s . 9 0 . 152 Tous [Sarkla] Kaymakam ("lntihab Grltleri," kdam, Eastern Express, 1 3 2 4 / 2 2 Kasn 1908, s.3). "Les election en province," The Levant Herald and 24 Kastn 1 9 0 8 , s.2; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), Servet-i Fnun, 1324-1325, s.40; Servet-i Fnun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Tarihi ve Mlkiyeliler, 3, s.989; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i . "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i

Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.90. Mekteb-i Mlkiye'den 1899 ylnda mezun oldu (Ali ankaya, Yeni Mlkiye s.808). 153 Mektubi-Kalemi Mmeyyizi ("lntihab Grltleri," ikdam, 9 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasn 1908, s.3; vc "Les election en province," The Levant aul Eastern xpress, 2 4 Kasn 1908, s!2). Ccal Kutay, Trkiye Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azas," Servet-i Fnun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Fnun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i s.90; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s.IQ23. 154 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri simli Kitab, 1 (Eyll 1908-Mart 1909), s.441; Resimli 1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i 155 Cemal Kutay, Trkiye ' Tarihi, 17, s.9602; ReKitab, 2 (Nisan-Eyll Fnun, . Salname-i [1910], 1324s.39; Herald ve Salname-i Servet-i stiklal

Umumi, 1328 [ 9 1 0 ] ,

1 9 0 9 ) , s , 9 9 8 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Umumi, 1328 11910] , s.91.

Servet-i. Fnun, 1326,

istikll ve Hrriyet. Mcadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.998; "Meclis-i Mebusa Azas," Servet-i Fnun, 1324-1325, s.91. Fiimn, 1326, s.39; vc "Mcclis-i Mebusa," Salname-i Umumi, 1328

s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i

Hac Kasm Efendi Jmamzade mer Mmtaz Efendi Krehir (2) Benliaazade Ali Rza Mahmud Mahir Efendi Yozgad (2) EdibBey Hayrullah Efendi

Trk Trk

FA HF156 FA 157

Trk Trk

Bamsz15^ Bamsz159

Trk Trk

Bamsz 160 "TC" 161

156 "ntihabat," kdam, Trkiye stikll

6 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasm 1 9 0 8 , s.3; Cemal Kutay, Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9605; "Meclis-i MebuSalnaServit-i Fnun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.41; "Mcciis-i M e b u s a n

ve Hrriyet Servet-i

san Azasi," Salname-i Azas," Salname-i

Tunun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan,"

me.- Umumi, 1328 11910) , s.91. Hrriyet ve tilf Frkas ileri gelenleridedi (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.333). 157 "ntihabat;" Mam, 6 Tein-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasm 1908, s.3; Cemal Kutay, Servet-i Fnun, 1324-1325, s . 4 1 ; "Meclis-i Mebusan Fnun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salnave Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; ReSalname1328 and SerServet-i Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azas," alname-i Azas," Salname-i, Servet-i

me-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.91. 158 Cemal Kutay, Trkiye stikll i Servet-i Fnun, 1324-1325, vet-i Fnun, [1910], s.91. 159 stanbul'da avukatlk yapmaktayd ("Les deputes," The Levant Herald Eastern Express, 11 Kasm 1908, s.2). Cemal Kutay, Trkiye stikll yet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9605; "Meclis-i Mebusan Azas," Salhame-i vet-i Fnun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Fnun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i s.91. 160 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Res.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umusimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.1022; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, mi, 1328 [1910], s.91. 161 Resimli Kitab, Salname-i 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s.1022; ve "Meclis-i Mebusan Azas," s.41. Servet-i Fnun, 1324-1325, ve Hrri1326, simli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1910), s.836; "Meclis-i Mebusan Azas," s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salnamc-i SerUmumi,

Umum i, 1328 [ 1 9 1 0 ] ,

Kastamonu Vilyeti (12)

>

Kastamonu (4) Hac Ahmed Mahir Efendi Yusuf Kemal [Tengirenk] smail Mahir Efendi Ahmed kr Bey Necmeddin [Kocata]* Trk Trk Trk Trk Trk TC 162 TC163 TC164 TC 165 TC' 66

162 stinaf Mahkemesi Reisi (brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar. disi, s.231). Cemal Kutay, Trkiye stikll "Meclis-i Mebusan Azas," Salnme-i Mebusan," Salname-i ve Hrriyet Mcadeleleri

AnsiklopeTarihi, 17.

s.9605; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fftnun, 1324-1325, s.41; Servet-i Fnun, 1.326, s.40; ve "Mcclis-i' Umumi, 1328 (1910], s.93. Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart

163 Hukuku (Feroz Ahmad ve Dankwart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde. Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s . 2 7 2 ) . Resimli 1910), s.37. stanbul Hukuk Mektebi'ndeh mezun olduktan sonra Paris'te eitimine devam etmi ve doktora derecesi almt. stanbul Hukuk Mcktebi'nde hocalk yapmaktayd (brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar lopedisi, s.378). stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 3 ; s.41; "Mec1.64 Cemal. Kutay, Trkiye Ansik-

"Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-r Fnun, 1324-1325,

lis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mc. busan," Salname-i Umumi, 1328 (1910), s,93. Hayat hikyesi iin bkz., brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar 165 Cemal Kutay, Trkiye stikll lis-i Mebusan Azas," Salname-i "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Ansiklopedisi, ss.231-232. Tarihi, . 17, s . 9 6 0 2 ; ve Hrriyet Mcadeleleri

Servet-i Fnun, 1,324-1325, s.41; "Mcc-

Servet-i Fnun, 1326, s.40; vc "Meclis-i MeAnsiklopedisi, ss.371-372. Salname-i Servet-i

busa," Salname-i Umumi, 1328 11910],'s.93. Hayat hikyesi iin bkz., bra-hi Alaettin Gvsa, Trk Mekurlar 166 'Hukuku (Feroz Ahmad ve Dankvart A, Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.272). "Meclis-i Mebusan Azas," Servet-i Fnun, 1324-1325, s.41;'"Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i

Fnun, 1326, s.40; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.93. 24 Eyll 1909'da Adliye Nazr olan Necmeddin [Kocata! Bey Yusuf Kemal Tengircnkl'te boalan mebusluk iin aday gsterildi ("News teus," Tle Levant Herald and Eastern Express, 2 5 Eyll 1909, s.l). 24 Ekim 1909'daki ara seimde seildi ("'Nevvs ltems," The Levant Herald and Eastern Express, 25 Ekim 1909, s.l). eyh-l-Islan Turcuzacle Ahmed Muhtar Efendinin olu

Kengr {ankr} (2) Mehmed Behet [Kutlu] Mustafa Tevfik [Durlank] Trk Trk TC167 Bamsz

Sinob (2) Hasan Fehmi [Tmerkan] Rza Nur Trk Trk

olan Necmeddin [Kcata l 1896 ylnda Hukuk Mektebi'ndev mezun olmutu. Devrim'den hemen sonra adad Valiliine atanm ve ovada drt ay kadar grev yapmt (brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar s,219)., ; stikll ve Hrriyet Servet-i Fiinn, Ansiklopedisi,

167 Avukat (Froz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.273). Cemal Kutay, Trkiye Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Fnn, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i 1326, s.40; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Kitab, 1909), s.44i:. 168 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.44; "Melis-i Mebusan Azas,"-Sal-name-i Servet-i Fnun, 1324-1325, Servet-i Fnun, 1326, s.41; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i s . 4 0 ; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s.841; ve Resimli Kitab, Servet-i

Umumi, 1328 [1910], s.93. Resimli 1 (Eyll 1908-Mal

[1910], s.93; ve Resimli. Kitab, 1 (Eyll 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.448. 169 Sinob Mfts: Cemal Kutay, Trkiye 17, s.9602; Resimli Kitab, Azas," Salname-i Salname-i 4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s.829; "Meclis-i Mebusan s.41; "Meclis-i Mebusan Azas,"

Servet-i Fnun, 1324-1325,

Servet-i Fnun, 1326, s.40; ve "Meclisli Mebusan," Salname-i UmuServet-i Finun,: 1324Tarihi, 17,

mi, 1328 [1910], s.'93. 1 7 0 Doktor Binba ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i 1325, s.41). Cemal Kutay, Trkiye. stikll ve Hrriyet Mcadeleleri

s.9605; Resimli Kitab, 1 (Eyll 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.432; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s.8.51; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.93; ye "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.40). Frka-i Ahrar iiyesi oldu (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de 1859-1952, Siyasi Partiler, s.244). 1911 Maysnda kumlan Flizb-i Terakki'ni yedi yesins . l 8 7 n ) . Hrriyet ve tilf Frkas ku-

den biriydi (Jn. Trk, Mays 1 3 2 7 / 1 4 Mays 1911'den nakleden, Tank Zafer Tunaya, Siyasi Partile; 1859-1952, 1859-1952, Mehurlar rucular arasnda yer ald (Tank Zafer Tutaya, Trkiye'de Siyasi Partile; s.31-5). Hayat hikyesi iin bkz., brahim Alaettin Gvsa, Trk Ansiklopedisi, s.327.

B o l u (4)

Hac Abdl Vehab Efendi

H a b i b Bey

Trk Trk Trk Trk

Bamsz (TC) F A

Ahmed eref ettin Bey Tahanczade Mustafa Zeki Bey

Bamsz 174 Bamsz174

173

Trabzon Vilyeti (15)

Trabzon (7) Mehmed Emin Efendi Trk Bamsz
175

171 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.1028; "Meclis-i Mebusan Azas," .Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azas,".Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.40; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 11910), s.95. . . . 172 Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s. 1097; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-/ Umumi, 1.328 [1910), s.95. Kolagasi Habib Bey ("Meclis-i Mebusan Azas," Salnctme-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.40). ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin 1908 , Kongresinde seilen Merkez-i TJmum yelerinden biriydi (Tark Zafer Tuaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, '1859-1952, s.199). 173 Cemal Kutay, Trkiye stikll ye Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9605; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.1028 "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1.324-1325, S.41; "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.40; ve "Meclis- Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.95. 174 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; Resimli Kt ab, 4 (Nisa-Eyll 1910), s.823; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet- Fnun, 1324-1325, s,41; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1.326, s.40; ve "Melis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [1910], "s.95. . 175 Trabzon Mfts'yd. Yzkrkbir oyla seildi ("Les elections Trebizode" [15 Kasm] , The Levant Herald and Eastern Fxpress, 23 Kasn 1908, s.2). "ntilabat-Mebusan: Trabzon Mebuslar," kdan, 2 4 Teri-i Sai 1324/7 Aralk 1908, s.3; Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Vmumi, 1328 [1910), s.93.

Sarazade Ali Naki Bey Eybzade zzet Bey Haznedarzade Mahmud Mazhar Bey M'atheos Cofidis Mahmud mameddin Efendi1"

Trk Trk Trk Rum Trk ,

Bamsz176 177 Barnsiz FA HF Bamsz179 Bamsz 180

178

176 Yzotuzyedi oyla seildi ("Les elections Trebizoncle" (15 Kasm), The Levant Herald and Eastern Exprcss, 2 3 Kasm 1 9 0 8 , s.2). CeffiaVKtay, stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan zas," Umumi, Trlye Salna1328 Tariki, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azas,"

me-i Servet-i Fiinun, 1326, s.41; "Meclis-i Mebusan," Salname-i (19101, s.93; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.36.

177 Avukat (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.277). Yzon oyla seildi ("Les elections Trebizoncle" 115 Kasm), The Levant Herald and Eastern Fjcpress, 2 3 Kasm 1908, s . 2 ) . "ntihabat-Mebusar-. Trabzon Mebuslar," kdam, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Umumi, 1328 ' 2 4 Terin-i Sani Fnun, 1326, 1 3 2 4 / 7 Aralk 1908, s.3; "Meclis-i Mebusan Azas," Salnanc-i Servet-i Fnun, Servet-i . s.41; "Meclis-i Mebusan," Salname-i kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s.36. Herald and Eastern Express, zon Mebuslar," kdam, busan Azas," Salname-i Azas," Salname-i Servet-i Umumi, (19101, s.93; vc Resimli

178 Yzyedi oyla seildi ("Les elections Trebizonde" ( 1 5 Kasm 1, Tle Levan 2 3 Kasm 1908, s.2). "ntihabal-Mebusan: TrabTarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mes.42; "Meclis-i Mebusan 2 4 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 7 Aralk 1 9 0 8 , s.3; Ceual KuServet-i Fnun, 1324-1325,

tay, Trkiye.stikll ve Hrriyet Mcadeleleri

Fnun, 1326, s.41; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s. 1008. s.315). He-

1328 11910], s.93; ve Resimli

Hrriyet ve tilf Fkas'nn ilk Meclis-i dare yelerinden biriydi (Tark Zafer lunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler; 1859-1952, rald and Eastern The Levant Herald Trkiye Express, 179 Yzalt oyla seildi ("Les elections Trtbizonde" [15 Kasml, The Levant and Eastern Express, Mcadeleleri Fnun, Servet-i

23 Kasm 1908, s.2). "A la Chambre ottomane," 22 Aralk 98, s.2; Cemal Kutay, Tarihi', 17, s.9603; "Meclis-i Mebu1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Salname-i

stikll ve Hrriyet

san Azas," Salname-i Azas," Salname-i

Servet-i Fnun, 1326, s.41; "Meclis-i Mebusan,"

Umumi, 1328 [1910], s.93; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.37. 180 Nakib el-Eraf Kaymakam ("Intihabat-Mebusan: Trabzon Mebuslar," kdam, 2 4 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 7 Aralk 1908, s.3). Eski Trabzon Mfts'yd. Seimi doksanalt oyla kazand ("Les electios d Trebizoncle" [15 Kasml, Tle Levant Herald Trkiye stikll and Eastern Servet-i Express, 23 Kasm 1 9 0 8 , s.2). Cemal Kutay, Tarihi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebus.42; ve "Meclis-i MebuFnun, 1324-1325, ve Hrriyet Mcadeleleri

san Azas," Salname-i san," Salname-i

Umumi, 1328 [1910],

s.93. ld ("Meclis-i Mebusan Azas,"

Salname-i Servet-i Fiinun, 1326, s.41).

Nemlizade Hac Osman Bey Flczade Mahmud

Trk Trk

' Qi ]

Bamsz Bamsz

Gmhane (2) Msrlzade Hayri Efendi brahim Ltfi Paa Trk Trk
r

Bamsz 182 , ' 183 n Bamsz

Lazistan {Rize} (2) Miralay Ahmed Bey (Paa) brahim Ferid Efendi Trk Trk Bamsz Bamsz 185
184

181 Doksan oyla seildi ("Les elections Trebizonde" [15 Kasm), The Herald and Eastern Express, istikll Trabzon Mebuslar," tkdam, mal Kutay, Trkiye '

Levant

23 Kasm 1 9 0 8 , s . 2 ) . "Intilabat-Mebusan: 2 4 Teri-i Sani 1 3 2 4 / 7 Aralk 1 9 0 8 , s.3; Ceve Hrriyet Mcadeleleri Servet-i Fiinn, Tarihi, 1326, 17, s . 9 6 0 3 ; Fnun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 4 2 ; s.41; "Meclis-i 3 (Ekim

"Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Mebusan," 'Salname-i

"Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i . 1909-Man i 9 1 0 : . s.36. .

Umum i, 1328 {19101, s.93; ve Resim li Kitab,

182 "lmihabat-Mebusav.- Trabzon Mebuslar," lldum, 2 4 Terin-i Sai 1.324/7 Aralk 1908, s.3; Cemal Kutay, Trkiye hi, 17, s.9600; stikll ve Hrriyet Mcadeleleri TariResimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s . 1 0 2 8 ; "Meclis-i MebuServet-i Fnun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salna2 4 Terin-i Sai 1 3 2 4 / 7 Mcadeleleri Tari-

sa Azas," Salntme-i Servet-i Fnun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.42; "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i . me-i Umumi, 1328 [19101, s.93. Aralk. 1908, s.3; Cemal Kutay, Trkiye hi,17, Azis," Salname-i stikll ve Hrriyet

183 "lntihabat-Mebusan: Trabzon Mebuslar," kdam,

s.9602; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s.841; "Meclis-i Mebusan Servet-i Fnun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azas,"

Salname-i Servei-i Fnun, 3 2 6 , s.41; ve "Meclis-i.Mebusan," Salname-i Un-. ' mi, 1328 [ I 9 1 0 J , s.93. 184 Bclgrad ta asker atae idi ("Les deputes," The Levant Herald and Eastern ress, 11 Kasm 1908, s.2). Cemal Kutay, Trkiye 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan'" Salname-i stikll ve Hrriyet Umumi. 1328 leri Tarili, 17, s.9603; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Resimli Kitab. ExpMcadele-

Scrvel-i fiimn, (1910), s.93;

2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s . l 0 1 4 ; ve "Melis-i Mebusa Azas."

Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.41). 185 Cemal Kutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi. 17. s.9603; Resimli ^Kitab, 2 (Nisa-Eyll 1 9 0 9 ) , s. 1 0 1 4 ; "Meclis-i Mebusan Azas," ahla-

97

Canik {Samsun} (4)

Abdullah Bey Mehmed Ali Bey Hac Ahmed Hamdi Efendi Mustafa, Nail Bey Sleyman Necmi [SelmenJ*

Trk Trk Trk Trk Trk

Bamsz 186 TC Bamsz187 Bamsz 188 189 TC _190 TC r

me-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebisa," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.93. 186 Kosova stinaf Mahkemesi Reisi ("Lettre de Samsoun" [27 Kasn], The Levant Herald and Eastern Express, 8 Aralk 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9605; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eys.42). Herald ve Salname-i Servet-i stikll ll 1 9 0 9 ) , s . 1 1 0 0 . Bir devlet memuriyetine atannca mebusluu dt ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, and Eastern Ekpress, 8 Aralk 1 9 0 8 , s.3). Cemal Kutay, Trkiye Tarili, i 7, s.9603; "Meclis-i Mebusan Azas," s.42; "Meclis-i Mebusan Azas," Saliame-i 187 Ceza Mahkemesi Reisi ("Lettre de Samsoun" [27 Kasm], The Levant Hrriyet Mcadeleleri

Servet-i Fiinun, 1324-1325,

Fiinun, 1326, s.41; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.95; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s.995. Ittihad ve Terakki Cemiyetinden istifa etti ("Uh bruit qui circule," The Levant Herald and Eastern ress. i Nisan 1910, s.2). 188 Ulema ("Lettre de Samsoun" [27 Kasm], Tle Levant Herald and Eastern ress, ,8 Aralk 1908, s.3). Cemal Kutay, Trkiye 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Sahame-i stikll ve Hrriyet Servet-i leri Tarihi, 17, s.9605; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i' ExpFnun, Exp-

Mcadele-

Umumi, 1328. [ 1 9 1 0 ] , s.95. Trkiye SalnaKi-

189 Maarif Nezareti Meclis-i Maarif Reisi ("Lettre de Samsoun" [27 Kasm], The Levant Herald and Eastern Express, 8 Aralk 1908, s.3). Cemal Kutay, stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Salname-i Servet-i Fnun,'1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azas," [1910], s.95; Resimli Kitab, Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azas,"

me-i Servet-i Fnun, 1326, s.41; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi., 1328 1 (Eyll 1908-Mart 1909), s.432; ve Resimli tab, 4 (Nisa-Eyll 19.10), s.824: Mekteb-i Mlkiyetten 1 8 8 4 ylnda mczuv olmutu (Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tariki ve Mlkiyeliler, The. Orient, 1/41(25 Ocak 1911), s.5). 190 Bafral bir toprak zengininin oluydu Melcteb-i Mlkiyetten 1893 ylnda mezun olmutu. Ekim 1908'de orum, Austos 1909'da da Yozgat Sanca Mutasarrflna atanmt. 1910 ylndaki ara seimde mebus seildi (Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 3, ss.532-533)"Meclis-i Mebusan," Sal3, ss. 1 7 2 - 1 7 5 ) ; Ocak 1911'de Meclis-i Ayan yeliine atand ("Emptre News; The Capital,"

Said Efendi*

Trk

TC191

Sivas (5) Nazareth Daghavarian Mustafa Ziya Efendi Hsn Bey mer evki Bey Ermeni Trk Trk Trk FA HF192 Bamsz193 n Z 194 Bamsz 195 Bamsz

. name-i Umumi, 1328 [1910], s;95. Bir devlet grevine atatnan Abdullah Efendi'nin yerine seildi ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i 1324-1325, s.42; ve "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i s.41). 191 Mustafa Nail,Bey'in yerine seildi? (Feroz Ahmad ve Dankwart A: Rtstovv, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.274), 192 Doktor (Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s. 1 0 2 7 ) . Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 3 ; "Meclis-i Mebusa AzaSalname-i 1859-1952, s," Salname-i Salname-i Servet-i Fnun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.41; "Meclis-i Mebusan Azas," Sevet-i Fnun, Fnun, 1326,

Servet-i Fnun, 1 3 2 6 , s . 4 0 ; ve "Meclis-i Mebusan," Siyasi Partiler,

. Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 i , s,93. Hrriyet ve tilf Frka'nm ilk Meclis-i dare yelerindendi (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de s.315). 193 Cemal Kutay, Trkiye me-i Servet-i [1910], s.93. 194 Askeri Kaymakam emeklisi Doktor ("Meclis-i Mebusan Azas," Servet-i Fnun, 1324-1325, vet-i Fnun, 1326, s.40). Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Salname-i Mcadelele.41'; ve "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Serstikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; ReSalname-i simli Kitab, 2 (Nisa-Eyll 19.09), s.1006; "Meclis-i Mebusan Azas," SalnaFnun, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azas," Servet-i Fnun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328

ri Tarihi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 199), s.100.6; ve "Mcclis-i Mebusa," Salname-i Umumi, 1328 (19101, s.93. 195 Doktor Miralay ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Cemal Kutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Servet-i Fnun, 13241325, s.41; "Meclis-i Mebusa Azas"' Salname-i Servet-i Fiinun, 1326, s:40). Tarihi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 3 (Ekii 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.32; ve "Meclis-i Mebusa," Sahame-i Umumi, 1328 11910], s.93.

Ahmed kr Efendi

Trk

FA AF HF196

Amasya (3) Miralay smail Hakk {Mumcu] ibrahim Cudi Bey Arif Fazl Efendi Trk Trk Trk FA MHF HF197 Bamsz 198 TC?99 '

Karahisar- arki {ebinkarahisar} (2) mer Fevzi Efendi Trk FA AF 200

196 Cemal Kutay, Tflrfeiye stiklal

ve Hrriyet

Mcadeleleri

tarihi,

17, s . 9 6 0 2 ; ReSalna1328 Salname-i

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s . 1 0 0 6 ; "Meclis-i Mebusan Azas," ne-i Servet-i F'inu, .1324-1.325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azas," .Serv'et-i Ft'iutn, 1326, s . 4 0 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i fer Tunaya, Trkiye'de Trkiye'de Siyasi Partiler, Umumi,

119101, s.93 ; . ubat 1910'da Ahali Frkas'nm kuruluunda rol ald (Tark ZaSiyasi Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s . 2 9 4 ) . Hrriyet ve tilf 1859-952, s 3 1 5 ) . Frkas'tun ilk Meclis-i klae yeleri arasnda yer ald ( T a n k Zafer Tunaya,

197 Miralay ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnu, 1 3 2 4 - 1 3 2 3 , s . 4 1 ) . C e m a l Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, s," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Siyasi Partiler, 17, s . 9 6 0 2 ; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , S.988; "Meclis-i Mebusan AzaSalname-i 1859-1952, Unui, 1 3 2 8 1 1 9 1 0 ] , s.93. Mutedil Hrriyetpervern Frkas'm dare lcyeti'nde ver ald (Tark Zaler Tuiaya, Trkiye'de naya; Trkiye'de Siyasi Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s . 3 1 5 ) . stikll ve Hrriyet Servet-i Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; s . 2 7 7 ) . Hrriyet ve tilf Frkas'nin kurucular arasndayd (Tark Zafer Tu-

1 9 8 Cemal Kutay, Trkiye

"Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i lis-i Mebusan Azas," Salname-i

-Servet-i Fnun, 1324-1325, Fiinun,

s . 4 1 ; "Mec-

1326, s.40;-ve "Meclis-i MeTrk

busan." Salname-i Umumi, 1328 ] 1 9 1 0 ] , s.93. Uzun yllar Selanik'teki Terakki Mektebi ve iladi'clc retmenlik yapmt (brahim Alaettin Gvsa, Mehurlar Ansiklopedisi, s . 8 8 ) . KW Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, Servet-i 17, s . 9 6 0 5 ; Re2 (Nisan-Eyll Fnui, 1324simli Kitab, 1 (Eyll 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.448; Resimli Kitab, 1 9 0 9 ) , s . 9 8 8 ; "Mcclis-i Mebusan Azas," Salname-i ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i 2 0 0 "intihali Grltleri." kdam, Umumi,

1 3 2 5 , s.41: "Mcclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servcl-i Fiinnn; 1 3 2 6 , s . 4 0 , 1328 ( 1 9 1 0 ] , s . 9 3 .

9 Tcri-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasm M 0 8 , s,3; "Les and Eastern Express. 2 4 Kasn

eectiou e province." The Levant Herald

Serdafzade Mustafa [Atay] Tokad (3)

,

'

Krd

Bamsz

201

" Trk Trk Trk Bamsz Bamsz203 204 FA AF HF

202

eyh Hac Mustafa Haki Efendi Hattatzade smail Paa Hoca Mustafa Sabri Efendi

1908, s.2; Cemal Kutay, Trldyc

stikll

Ve Hrriyet

Mcadeleleri

Tarihi,

17,

s.9603; Resimli Kitab, 1 (Eyll 1908-Mart 1909), s.441; Resimli Kitab, 2 (Nisa-Eyll 1909), s.1008; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Umumi, Servet-i s.40; ve "Meclis-i Mebusa," Salname-i kiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.294). 201 Hamidiye Alaylarnda grev ald ("lntihab Grltleri," kdam, 9 Terin-i Sai 1 3 2 4 / 2 2 Kasm 1.908, s.3). 1896 Ermeni Katliam srasnda Karahisar- arki Ermenilerinin ldrlmesinden sorumlu tutularak mebusluunun iptali istendi ("A la Clabre Ottomane," The Levant Herald gl oturumda grld (Meclis-i nikat, ss.33-34). Cemal Kutay, Trkiye Express, Mebsan stikll cul Eastern Iixprtss, 2 4 Aralk 1908, s.2). Mazbatas 10 Knun-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralk 1908 Zabt Ceridesi, Herald 1, Drdnc . TriEastern Servet-i Fnun, and ve Hrriyet Mcadeleleri Servet-i FBnu, Fnun. 1326,

1.328 [ 1 9 1 0 ] , s.93. ubat

1910'da Ahali Frka'nm kuruluunda rol oynad (Tark Zafer Tunaya, Tr-

hi. 17, s.9603; "Les election e province," T/ e Levait Fiin, 1324-1325, san," Salname-i

2 4 Kasm 1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azas,'!' Salname-i s.41; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i 328 [ 1 9 1 0 ] , s.93. Servet-i

1326, .40; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s.1009; ve "Meclis-i MebuUmumi,!

2 0 2 "lntihab Grltleri," kdam,

9 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 2 2 Kasn 1 9 0 8 , s.3; "Les Herald and Eastern Express, 2 4 Kasn Tarihi, i 7, s.41; ve Hrriyet Mcadeleleri

election en province," The Levant

1908, s.2; Cemal Kutay, Trkiye stikll "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i Mebusan," Salname-i

s.9605; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i

Servet-i Fnun, 1324-1325,

Fnun, 1326, s.40; vc "Meclis-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.93. 9 Tein-i Sani aul ve Hrriyet s.41; ve

2 0 3 Eski Meclis-i tdare-i Evkaf yesi ("Meclis-i Mebusan Azas-," Salname-i .Servet-i Fnun, 1 3 2 6 , s . 4 0 ) . "ltihab Grltleri," tkdam, 1 3 2 4 / 2 2 Kasn 1 9 0 8 , s.3; "Les election en province," Tfe Levant Herald Eastern Ex;ress, 24 Kasm 1908, s.2; Cemal Kutay, Trkiye stikll Mcadeleleri Taiihi, "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i "Meclis-i Mebusan," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325,

17, s.9605; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) . s. 1098; Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.93. Eastern

2 0 4 Desaaclet'te mukim ("lntihab Grltleri," kdam, 9 Teri-i Sai 1 3 2 4 / 2 2 Kasm 1908, s.3). "Les elcctio en province," The Levant Herald ad Express, 2 4 Kasm 1908, s.2; Cemal Kutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarifti, 17, s.9602; Resimli Kitab. 4 (Nisa-Eyll 1 9 1 0 ) , s.824; "Mcc-

Erzerum {Erzurum} (5) Karekin Pasturmadjian Vartkes Serenglyan Seyfullah Efendi Hac evket Efendi
lis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i

Ermeni Ermeni Trk Trk

Fnun, 1324-1325,

Bamsz205 Sosyalist205 Bamsz207 (TC) AF 208

s.41; "Meclis-i

Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fiinun, 1326, s.40; luuna katld (Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de ch (Tank Zafer Turtaya, Trkiye'de 2 0 5 Pzantion,18

ve "Meclis-i Mebu1859 1952,

san," Salnamc-i Umumi, 1328 [1910], s.93. ubat 190'da Ahali Frkas kuruSiyasi Partiler, s.294). Hrriyet ve tilf Frkas'mn ilk Meclis-i tdae yeleri arasnda yer alSiyasi Partiler, 1859-1952, s.315). 6 Terin-i Sani McadeKasm 1908'den nakleden, "ntihabat," kdam,

1 3 2 4 / 1 9 Kasm 1908, s.3; "The Turkish Elections: Some of the Results," Tle Times, 2 3 Kasm 1908, s.6; Cemal Kutay, Trkiye stikll lis-i Mebusan," Salname-i Umumi, Azas," Salname-i s," Salndme-i 206 Pzantion, 1328 ve Hrriyet leleri Tariki, 17, s.9603; Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.24; "Mec[ 1 9 1 0 ] , s.90; "Meclis-i Mebusan Servet-i Fnun, 1324-1325, s,42; ve "Meclis-i Mebusan Aza6 Teri-i Sani Mcade-

Servet-i Fnun, 1$26, s;41.

18 Kasm 1908'den, nakleden, "ntihabat," kdam,

1324/19 Kasm 1908, s.3; "Tle Turkish Elections: Some of the Results," Tle " . Times, 23 Kasn 1908, s.6; Cemal Kutay, Trhiyestikll i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324rl325, busan Azas," Salname-i Salname-i Umumi, 1328 [1910], s.90. 6' ve s.41; ve Hrriyet leleri Tarihi, 17, s.9605; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.1028; "Mecliss.41; "Meclis-i MeServet-i Fnun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan,"

207 Dava Vekili. Pzantion, 18 Kasn 1908'den nakleden, "ntihabat," kdam, Results," The Times, 23 Kasm 1908, s.6; Cemal Kutay, Trkiye Hrriyet Mcadeleleri s.984; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i stiklal

Terin-i Sani 1324/19 Kasn 1908, s.3; "Tle Turkish Elections: Sue of the Tarihi, 17. s.9603; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , Fnun, 1324-1325,

"Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i, Servet-i Fnun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Sdname-i Umumi, 3328 [19101, s.90. 2 0 8 Pzantion, 18 Kasm 1908'den nakleden, "ntihabat," kdam, 1324/19 Kasm 1908, s.3; Cemal Kutay, Trkiye stikll Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnu, 1324-1325, san Azas," Salname-i 6 Terin-i Sani Mcadeleve Hrriyet

leri Tarihi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s.985; "Medis-i s.41; "Meclis-i MebuServet-i Fnun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusm." Sal-

Hafz Ahmed Ziya Efendi

Krd

Bamsz209

BayezidO) Sleyman SUd [Acarbay] Trk (TC)AF 2,

Erzincan (1) Osman Fevzi [Topu] Trk TC211

Van Vilyeti (3)

Van (2)

ndim'-i Umumi, I 3 2 8 ' [ 1 9 1 0 [ , s.90. ubat 1910'da Ahali Frka'nm kuruluunda rol oynad (Tark Zafer Tuaya, Trkiye'de s.294). 209 Dava Vekili (Feroz Ahmad ve Dankvvart A. Rustovv, "kinci Merutiyet Dneminde Meclislcr, 1908-19.18," s.278). Piizantion, den, "ntihabat," tkdam, sa Azas," Sainame-i me-i Umumi, s.820. 210 Mazbatas 18 Knun-u Evvel 1 3 2 4 / 3 1 Aralk 1 9 0 8 gl oturumda tartld (Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, Trkiye istikll ve Hrriyet 1, Sekizinci nikat, s. 1 0 3 ) . Cemal Kutay, Tarihi, 17, s.9603; Resimli Ki (ah, 4 Fiinu, Mcadeleleri 1 8 Kasm 1908'den nakles.41; "Meclis-i MebuSalna4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , 6 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 9 Kasn 1908, s.3; "Meclis-i Siyasi Partiler, 1859-1952,

Mebusa Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, 1328 [ 1 9 1 0 1 , s . 9 0 ; ve Resimli Kitab,

Servet-i Fnun, 1326, s.40; "Meclis-i Mebusan,"

(Nisan-Eyll 1910), s.822; "Meclis-i Mebusan Azas," -'Salnamc-i.Servef-i Fnun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azas,":Salname-i Servet-i 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i ye'de Siyasi Partiler. 1859-1952, 211 s.294). Servet-i Servet-i Fnun, Fnun, Umumi, 1328 [19101, s.90. u-

bat 1910'da kurulan Ahali Frkas iinde yer ald (Tark Zafer Tuaya, TrkiErzincan Mfts ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i .1324-1325, s.42; ve. "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i 1326, s.41). Cemal Kutay, Trkiye stikll

ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17.

s.9602; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 i , s.90. Ayrca bkz., "Balaeddi akir Bey'il Brakt Vesikalara Gre ttihad ve Terakki: ? 16," Milliyet, 2 8 Kasm 1934, s.3. '

Tevfik [Demirolu] Vahan Papazian Hakkri (1) Seyyid Taha Efendi

* * *

Trk Ermeni

Bamsz212 Bamsz213

Arap

Bamsz214

Bitlis Vilyeti (5)

Bitlis (i) Arif Efendi Gene {Bingl} (1) Mehmed Emin Efendi Trk Bamsz216 Trk ; Bamsz 215

212 Cemal Kutay, Trkiye me-i Servet-i Servet-i 119101,s.95. Fnn,

stikll

ve Hrriyet Mcadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; ReSalna2328 ' Salnamc-i

simli Kitab: 2 (Nisan-Eyll 1909), s.1101; "Meclis-i' Mebusan Azas," 1:324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azas," Flnu, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salnae-i ve Hrriyet Mcadeleleri Umumi,

2 1 3 Cemal Kutay, Trkiye stikll me-i Servet-i [19101, s.95.

Tarihi, J 7, s.9603; ReSalna1328 Salname-i

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.1101; "Meclis-i Mebusan Azas," Fnn, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azas," ve Hrriyet Mcadeleleri Sevet-i Ftm, 1326, s.41; ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i Umumi,

2 1 4 "Intihabat-Mebuan: Trabzon Mebuslar," Midam, 2 4 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 7 Aralk 1908, s.3; Cemal Kutay, Trkiye istikll Azas," Salname-i Tarihi. 17i s.9602; Resimli Kitab, 4 (Nisat-Eyll 1910), s.825; "Meclis-i Mebusan Servet-i Fmn, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azas," ' stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi. 17, s.9602; ReServet-i Salname-i Servet-i Fnn, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.95. 2 1 5 Cemal Kutay, Trkiye

simli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1910), s.822; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.91. 2 1 6 Mehmed Emin Efendi Nahiye Mdrii'yd ve yrmibir oyla seilmiti ("htis.41; "Meclis-i Mebusan Azas," alname-i Fnun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i l/mumi, 1328, [19101.

Mu (2)

Kegham Der Garabetian Hac ilyas Sami Bey

Ermeni Trk

"

sz'

Siird (1) Abdrrezak Efendi

* * *

Trk

Bamsz

Mamuret l-Aziz Vilyeti (6)

Mamuret l-Aziz {Harput} (3)

Katot," tkdam, kiye istikll 1324-1325, s.91.

3 Terivi Sani -1324/16 Kasn 1908,'s.3). Cemal Kutay; TrTarihi,17, s.9603; Resimli Kitab, 2 (NiServet-i 1328 Fnun, Servet-i [1910],

ve Tljrriyet Mcadeleleri

sa-Eyll 1909), s.1012; "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i Fnun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i 217 "Les deputes," Tle Levant Herald Cemal Kutay, Trkiye stikll me-i Servet-i Sevet-i [19101, s.91. 2 1 8 "Les deputes," The Levant Herald di (Mcclis-i Mebusan Zabt Ceridesi; tay, Trkiye stikll l un, 1324-1325, nun, 1326, s.91. 2 1 9 Cemal Kutay Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri and Eastern Express, and Eastern Express, Umumi,

s.41 [Mehmed EL]; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i

2 2 Aralk 1908, s.2; Tarihi, 7,s.9603; ReSalna1328

ve Hrriyet Mcadeleleri

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s.l 101; "Meclis- Mebusan Azas," Fnun, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azas," Fnun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi,

Salname-i

22, Aralk 1908, s.2.

Mazbatas 21 Knun-u Sani 1 3 2 4 / 3 ubat 1 9 0 9 gl oturumda kabul edil1, Yirmiikinci nikat, s.457). Cemal KuTarihi, 17, s.9602; Resimli Servet-i 1328 Kitab. Servet-i F[19101, ve Hrriyet Mcadeleleri

2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s 1 0 1 9 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i s.41; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Umumi, s . 4 0 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Tarihi, 17, s.9605; ReSalame- 1328

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.1005; "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, Sevet-i [1910], s.91. s.41; "Meclis-i Mebsan Azas," Fnun, 1.326, s.40; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi,

Asm Bey Hac Mehmed Nuri Efendi Hac Ziyaeddin Efendi

Trk Trk Trk

Bamsz 220 Bamsz 221 222 Bamsz

Dersim {Tunceli} (1) mer Ltfi Fikri Bey Malatya (2) Ahmed Harnid Bey Trk Bamsz 224 Krd FA MHF 2 2 3

2 2 0 Cemal Kutay, Trkiye . me-i Servet-i Servet-i 221 [ 1 9 1 0 ] , s.94. Cemal Kutay, Trkiye Fnun,

stikll

ve Hrriyet Mcadeleleri

Tarihi, 17, s . 9 6 0 6 ; ReSalna1328 Salnane7i

simli Kitah, 2 (Nisa-Hyll 1909), s.1015; "Meclis-i Mebusan Azas," J 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.42; "Meclis-i Mebusan Azas," Fnun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, Umumi.

17, s . 9 6 0 5 ;

"Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.42; "Mcclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.94. stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; ReSalame-i 1328 2 2 2 Cemal Kutay Trkiye me-i Servet-i [ 1 9 1 0 ] , s.94. 2 2 3 Avukat (Feroz Ahad vc Dankvvart A. Rustovv, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " s.277). Cemal Kutay, Trkiye Mcadeleleri fstildl ve Hiirriyel Se vel-i Fnun, Servet-i Tarihi, 17, s . 9 6 0 5 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i

simli Kitah, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , S . 1 0 5 ; "Meclis-i Mebusan Azas," SalnaFnun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azas," Serv'et-i Fiinn, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," alname-i Umumi,

Fnun, 1324-1325, s.42; "Mcclis-i Mebusan Azas," Salname-i 1326, s.41; ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i Umumi,

1328 11910], s 94. Re-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s.1003. Mekteb-i Mlkiyc'den 1 8 9 0 ylnda mezun olduktan sonra Paris'te eitimine devam etti ve 1893'tc stanbul'a dnd. Siyasal eylemlerinden tr 1 8 9 5 ylnda odt ay hapis yatt. Soua sparta'ya Tahrirat Mdr olarak srld. Burdur ve Konya'da altktan sonra, Ekim 1901'de Avrupa'ya, kat. Kahire'ye yerleerek avukat ve gazeteci olarak alt. Devrim'den so.ra stanbul'a dnd (Ali ankaya, Vei Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, hurlar Ansiklopedisi, file; 1859-1952, 3, ss.450-454; ve brahim Alaettin Gvsa, Trk Mes.230). 1911'de kurulan Mutedil Hrriyetpervern FrSiyasi l'ar-

kasnn dare Hcyeti'nde bulundu (Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de s.277). stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi,

2 2 4 Cemal Kutay, Trkiye

17, s . 9 6 0 2 ; Rc-

Mehmed Tevfik Efendi Kessaf Efendi*!?]

*

Trk Trk
ic
*

Bamsz 225 Bamsz

Diyar- Bekir Vilyeti (4)

Diyar Bekir {Diyarbakr} (1)2? Pirinizade Arif Bey^ Pirinizade Fevzi Bey Rza Efendi? Krd Krd
7

Bamsz 226 Bamsz 227

?22?

Argani Maden {Ergani} (1) Niyazi Bey* Trk Monarist

229

simli kitab,

2 (Nisan-Eyll 1909), s.1018; "Meclis-i Mebusan zas," Salnas.42-; "Meclis-i Mebusan Azas," Salnamc-i 1328 Umumi,

me-i Servet-i Fnun, 1324-1325, [19101,5.94. 225

.Servet-i Fnun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Cemal Kutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnn, 1324-1325, s.42; "Mcclis-i Mebusa Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.4.l; ve "Meclis-i Mebusa," Salname-i Umumi, 1328 {.19101, s.94.

226 Mazbatas 10 Knu-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralk 1908 gnki oturumda grld (Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, .!, Drdnc nikat, s.33; vc "A la Chambre ottomane," the Levant Herald and Eastern Express, 24 Aralk 1908, s.2); fakat 2 8 Aralk'taki oturumda mebusluu kabul edildi ("A la Chambre ottomane," The Levant Herald and Eastern fcpress, 29 Aralk 1908, s.2). Kesimli Kitah, 2 (Nisa-Eyll 1909), s.1004. 227 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.92; ve Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1910), s.826. len babas Pirinizade Arif Efendi'nin yerine seildi ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.41; "Mechs-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.40. Bkz., "Fevzi Bey, Pirinizade," Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 7, s.4068. 228, "Meclis-i Meb'san Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.41. \

229 Mazbatasnn grlmesi 2,6 Kanun-u Sani 1 3 2 4 / 8 ubat 1909 gl otu-

ibrahim Efendi

Trk

Bamsz -

Mardin (1) . Said Bey Trk Bamsz 231

Siverek (1) Nureddin Bey . Diyarbekirli ismail Hakk Bey* Trk Trk TC Bamsz232 TC?

ruroda ertelendi (Mcclis-i Mebusan

Zabt Ceridesi,

1, Yirmidrdhc nikat,

s.520). Mazbatas 2 7 Kun-u Sani 1 3 2 4 / 9 Snbat 1 9 0 9 gnl oturumda grld vc uzun tartmalardan sonra reddedildi (Meclis-i Mebusan Zabt Ce- . idesi, i, Yirmibeinci nikat, ss.526-535; ve "A la Chambre ottomane," Tle 10 ubat 1909, s . l ) . Diva- Harb tarafnLevant Merale! and Eastern Express,

dan gyabnda yarglanarak onbe yl kalebendlie mahkm edildi. Anayasal dzeni ykmaya ynelik eylemlere girimekle sulanmaktayd ("Nevvs ltems," Tle Levant Herald and Eastern Expness,9 Aralk 1 9 0 9 , s . l ) . 230 Cemal Kutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; lleSalname-i simli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s.820; "Meclis-i Mebusan Azas," Fnun, 1326, s.40; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i s.92. 2.31 Resimli Kitabi 4 (Nisan-Eyll 1910), s.848; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azas," Servet-i Fiinun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i 1910), s.92. 232 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9605; ReSalname-i 1328 simli Kitab. 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.32; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325,, s.42; "Meclis-i Mebusan Azas." Servet-i Fiinun, 1326, s.40; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i le," Tle Levant Herald ad Eastern Express, April 1 , 1 9 1 0 , s.2). 233 Diyarbakr erafndan Mftzade Ahmed Sabri Efencii'nin olu! Mcktcb-i MlUiye'de 1893'de mezun oldu. 1910 ylndaki ara seimde mebus oldu (li ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler. 3, s.511). Umumi, Salname-i 1328 Umumi, Umumi,

Sevet-i Fnn, 1324-1325, s.41; "Meclis-i Mebusan Azas," Srtlnane-i Scrvd-i 1328 [19101.

[19101, s.92. lttilad ve Terakki Cemiyeti'iden istifa etti ("Un bruit qui circu-

fF*

Haleb (6) Ertrizade Mehmed Bahaeddin Bereketzade Mehmed Rfat Bey + Artin Bogezenian Ali Cenani Bey Cabrizade 'Abd al-Nafi Paa Kevkibizade Mesud Efendi Arap Trk? Ermeni Trk Arap Arap Bamsiz ,235 FA MHF'"" .236 TC 237 Bamsz
FA MHF7'
.238

234

Bamsz'

239

. 2 3 4 Resimli

Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s . 8 2 5 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Fnun, 1324-1325, s . 3 9 ; "Meclisli Mebusan Azas,"

Salna-

me-i Servet-i 1 1 9 1 0 ] , s.92.

Salname-i

Servet-i Fnun, 1 3 2 6 , s . 3 8 ; vc "Meclis-i Mebusan," Salamc-i Umumi, 1 3 2 8

2 3 5 Intihabat-Mebusan: Arab Mebuslar Alay," lldan, s , I f | (

1

21 Tein-i Sani 1324/4 Mcadeleleri Tdri-

Aralk 1 9 0 8 , s . 3 ; Geal Kutay, Trkiye hi, 17, s . 9 6 0 2 ; Resimli Kitab,

stikll

ve Hrriyet

2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , S1026; "Meclis-i Mebu-

san Azas," Salname-i Sevel-i Fimn, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 3 9 ; ve "Meclis-i Mcbusan," Salname-i Umumi. 1 3 2 8 1 1 9 1 0 ] , s . 9 2 . Rfat Bey 2 2 ubat'ta aide ld. Mutedil Hriyetperveran Frkas yesiydi ("News tems," The Levant and'Eastern Express, 2 3 ubat J 9 1 0 , s . 1 ) . 4 (Nisan-Eyll. 1,910), s.825,; "Meclis-i Mebusan Azas," SalnaHerald

2.36 ' Resimli Kitab,

me-i Servet-i Ftinun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 3 9 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i. Fnun, 1 3 2 6 , s . 3 8 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1 3 2 8 11910),s.92. 237 Cemal. Kutay, Trkiye stikll ' ' ; . Mcadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 2 ; ReSalname-i ve Hrriyet

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s , 9 9 8 ; "Meclis-'i Mebusan Azas,"

Se'rvet-i F'im, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i. FCmn, ,1326, s . 3 8 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1 3 2 8 ( 1 9 1 0 ) , s.92. Bkz., "Ali Ceai," Byk Larousse Sitelk ve Ansiklopedisi, 1, s . 3 8 0 . 2.38 "lntilnbat-Mebusan: Arab Mebuslar Alay," kdam, Aralk 1 9 0 8 , s.3; Cemal Kutay, Trkiye hi, 17, s . 9 6 0 3 ; Resimli Kitab, stikll 21 Terin-i Sai 1 3 2 4 / 4 Mcadeleleri TariKitab,

ve Hrriyet

1 (Eyll 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s . 4 4 0 ; Resimli

2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s . 9 9 9 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servc-i Fnun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.38; vc "Meclis-i Mebusa," Salname-i Umumi, 1 3 2 8 ( 1 9 1 0 } , s.92. Mutedil I Iirriyetperveran Frkas kurucularmdaucl (Tark Zafer Tunaya, ye'de Siyasi Partiler; 1859-1952, s.277). Trki-

2 3 9 "Intihabat-Mebusan: Arab Mebuslar Alay," ikdam, 2 1 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 4 Aralk 1 9 0 8 , s.3; Cemal Kutay, Trkiye istikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tariki, 17, s . 9 6 0 2 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fimtn, 1324-

Emrizade Beir Efendi*?

Arap

HF240

Mara (2) Hac Hasan Fehmi Efendi Mehmed kr Efendi Trk Trk Bamsz 241 HF 4 2 /

U r f a (2)

Mahmud Nedim Bey eyh Safvet [Yetkin]

Trk Trk

Bamsz243 gr -244 TC

1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Servet-i

Fnun, 1326,

s.38;

Umumi, 1328 (19101, s.92. Siyasi

240 "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.38. Hrriyet ve tilf Frkasnn nemli yelerindendi (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Partiler, 1859-1952, s.333). 2 4 1 "Meclis-i Mebusan," Salname-i san Azas," Salname-i 1326,s.39. 242 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 5 ; s.40; "Mec"Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, busan," Salname-i 1952, s.333). 2 4 3 "ntihabat," kdam, Trkiye stikll 3 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 6 Kasm 1 9 0 8 , s.3; Cemal Kutay, Mcadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 5 , Resimli Kitab, 3 Seryet-i 1328 . ' . 2 Fve Hrriyet Umumi, Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.92; "Meclis-i Mebus.40 [Marah Kadzade Hac Servet-i Finm, Servet-i Fnun, 1324-1325,

Hseyin Fehmi Bey); ve "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i

lis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.39; ve~"Meclis-i,Me1328 ( 1 9 1 0 ) , s.92. Hrriyet ve tilf Frkas'u Siyasi Partiler: 1859nemli yelerindendi (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de

(Elcim 1909-Mart 1910), s.25; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i nu, 1326, s . 3 9 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i s.95. Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri ' Umumi, [1910],

2 4 4 "ttilabat," kdam, 3 Terin-i Sani 1324/16 Kasm 1908, s.3; Cemal Kutay, Tarihi, 17, s.9603; Resimli. Kitah, Servet-i (Nisan-Eyll 1909), s.989; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i nun, 1324-1.325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i 132.6, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Servet-i. FFnun,

Umu mi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.95.

Adana (1) Ali Mnif [Yeena] * Abdullah Faik [opurolu] Trk Trk TC Bamsz'

Cebel-i Bereket {Drtyol} (1) Mehmed Reid Efendi i ili {Silifke} (t) Mahmud Bayram Efendi Trk Bamsz'
and
,248

Trk

Bamsz'

,247

2 4 5 Grice Sanca Mutasarrf ("Les dgputfe," The Levant Herald Express, 11 Kasn 1908, s.2). Cemal Kutay, Trkiye deleleri Fnun, 1324-1325,

Eastern McaServet-i

tstikll ve Hrriyet

Tarihi, 17, s.9605; ve "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i

s.41. Mekteb-i Mlkiye'den 1 8 9 6 ylnda mezun olmutu.

Grice Mutasarrflna Eyll 1908'de atanmt. Kendi anlatmna gre-yanl-Adana mebusluuna Ocak 1909'da seildi (Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 3, ss.628-629). Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1910), s,24. Mekteb-i Mlkiye'cle renciyken ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne girmi, yakalanp hapsedilmi, ancak babasnn Zabtiye Nazn Nzm Paa'yla olan yaknlndan dola5'i affedilmi ve Gelibolu ldadisi'ne retmen olarak srlmt. Kprl Mutasarrf iken ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yeralt eylemlerine katlm, Devrim'den hemen sonra Grice Mutasarflna atanmt (brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar ament," The Orient, 1/32 ( 2 3 Kasm 1 9 1 0 ) , s . l ) . 2 4 6 Adana Mfts. Ali Mnif [Yegena] Bey'in Ankara Valiliine atanmas tzeri 7 ne, yerine mebus seildi ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i F. nn, 1326, s.40). . ' 2 4 7 Mderris ("Les election en province," The Levant Herald and Eastern Express, 2 4 Kasm 1908, s,2; ve "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s,41). Cemal Kutay,.Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri hi, 17, s.9605; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i. s.40; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Mebusan Azas," Salname-i Umumi, 1328 Servet-i Fnun, Tari1326, Ansiklopedisi, s.403). Kasm 1910'da Ankara valiliine atannca mebusluu dt ("The Ottoman Parli-

[19101, s.90; ve "Meclis-i Servet-i Fnun,

Servet-i Fnun, 1324-1325, s.41).

2 4 8 tli [Silifke! Mfts ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i

Kozan (1) Hamparsoum Boyadjian Ermeni Sosyalist

Mersin (1) Arif Hikmet Bey + Atjdlhaiim Bey* Trk Trk Bamsz 250 . Bamsz ,

Beyrut Vilyeti (6)

Beyrut (2) Suleiman al-Bustani Rida ai-Sulh '
1324-1325, . s.41). Cemal Kutay,. Trkiye stiklal

Marun Arap

Bamsz 251 FAMHF 2 5 2 ,

Tari1326, Servet-i Fnn,

ve Hrriyet Mcadeleleri

hi, 17, s.9603; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i s.40; vc "Meclis-i Mebusan," Salfame- stikll 249 Cemal Kutay, Trkiye me-i Servet-i Servet-i ve Hrriyet Mcadeleleri

Umumi, 1328 [19101, s.90. Tariki, 17, s.9602; ReSalnaSalname-i 1453-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s. 1 0 9 7 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Fin, 1324-1325, 1326, s.41; "Meclis-i Mebusan Azas," Hizmetinde Ermeniler, Fun,

s.40; "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328

[19101, s.90; ve Rh. Y. G. ak, Trk Devleti 1953, s.238. 250 Cemal Kutay, Trkiye istikll

ve Hrriyet Mcadeleleri

Tarihi, 17, s . 9 6 0 3 ; ReUmu-

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s.1015; "Meclis-i Mebusan Azas,'"Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, Fiinun, 1326, s.40). 251 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 2 ; ReSalname1328 simli Kitdb, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.992; "Meclis-i Mebusan Azas," i Servet-i Fiinun, 1324-1325, vet-i Fnun, 1326, s . 3 9 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i s.41; vc "Mcclis-i Mebusan," Salname-i mi, 1328 11910], s.90. ld ("Meclis-i Mebusan Azas," Salnamc-i Servet-i

s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i ScrUmumi,

[19.10), s.91. Ayrca bkz., E. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Konsolos Cumberbatch'ten Sir Gerard Lovvther'a, Beyrut, 12 Kasn 1908'den nakleden, Rashid ismail Khalidi, Britisl Policy Towards Syria and Palestine, 1906-1914, s . 2 4 9 . Ocak 1911'dc Meclis-i Ayan yeliine atand ("Empire News: The Capital," The Oriet, 1/41 (25 Ocak 1 9 1 1 ) , s.5). 252. Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; Re-

Kamil al-As'ad* 'Akk (1) eyh As'ad Efendi Shuqair Lazkiye (1) Emir Mohammad Efendi Arslan1" Emir Amin Bey Arslan*

Arap

(T?) HF253

Arap

FA? 254

Drzi Drzi

-TC FA ZS6

255

s imli Kitab, 4 (Nisa-Eyll 1910), s.823; "Mcclis-i Mebusa Azas," Servet-i Fnun, 1324-1325,

Salnamc-i

s.40; "Mcclis-i Mebusan Azas," 5a!rtame-i Servet-}

Fnun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [191.01, s.91. Ayrca bkz., EO. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Konsolos Cumberbatch'ten Sir Gerard Lovther'a, Beyrut, 12 Kasm 1908'de nakleden, Rashid smail Klalitli, lirifis/ Policy ;lbwards .1952, s.280). 253 1 9 0 6 - 1 9 1 4 , s.258). Hrriyet, vc tilf Frkasnn Siyasi Patile; 1859Syria ad Palestine. 1906-1914, s.249. Mutedil llrriycperveraa Erkas yesiydi (Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Pa tile; 85 1 )]911'deki ara seimde mebus oldu (Rashid smail Khalidi, Britisl Policy 7b' wards Syria and'Palestie, 1952, s.333). 2 5 4 "lntihabat-Mebusan: Arab Mebuslar Alay," kdam, Aralk 1908, s.3; Cemal Kutay, Trkiye stikll 21 Terin-i Sai 1 3 2 4 / 4 Mcadeleleri Tarive Hrriyet nemli bir yesiydi (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de

hi, 17, s.9605; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s.834; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1.326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i mi, 1328 Umu[1910J, s.91. Ayrca bkz., EO. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Konsolos Cmbcr'

bacl'te Sir Gerard Lo\ythcr'u, Beyrut, 12 Kasm 1908'de nakleden, Raslicl ismail Khalidi, Britisl Policy Totvards Syria and Palestine, 1906-1914. s.249. 255 "ltihab Grltleri," kdam, 9 Terin-i Sai 1 3 2 4 / 2 2 Kasm 1908, s.3; "Les Herald and Eastern Evpress, 24 Kasm'. election en province," Tle Levant sa," Salname-i

1908, s.2; Resimli Kil ab, 2 (Nisa-Eyll 1 9 0 9 ) , s.1014; ve "Meclis-i MebuUmumi, 1328 [1910], s.91; ve "Meclis-i Mebusan Azas," Sclnme-i Servet-i Fnun, 1.326, s.39). Ayrca bkz., EO. 195/2277/200, Konsolos Cumberbatch'ten Sir Gerard Lovvther'a, Beyrut, 12 Kasn 1908'de nakleden, Rashid ismail Khalidi, Britisl, l'olity Tovards Syria cimi Palestine, 190.61914, s:249. Nisan 1,909'da kar-devrimciler tarafndanHseyin Galid [Yaln | sanlarak yanllkla . 256 Servet-i Fimm, 1324-1325, ldrld ("Meclis-i Mebusan Azas," s.40). s.258). Kardei Emir Muhancd ArsSalname-i

1909'daki ara seimde mebus oldu (Rashid smail Khalidi, Britisl Policy /<> vtrds Syria and Palestine, 1906-1914,

Nablus (1) eyh Ahmad Khammash Arap Bamsz257

Trablus am (1) Fuad Hulusi [Demirelli]

* * *

Trk

TC258

Kuds- erif Sanca {Kuds} (3)

Ruhi al-Khalidi Bey Arap Bamsz 259
Servet-i Fiintn, Servet-i- Fnun,

la Bey'in yerine seildi ("Mcclis-i Mebusan Azas," SaVame-l 1324-1323, s.40; ye "Mcclis-i Mebusan Azas," Salname-i

1326, s.39). Mebusluu .kabili etmediine clair bir haber iin bkz., "News ltems," .The'Levant Herald and Eastern Ebcpress, 13 Austos 1 9 0 9 , s.l. 257 "ntihabt-Mebusan: Arab Mebuslar Alay," kdam, 21 Terin-i. Sani 1 3 2 4 / 4 Aralk .1908, s.3; Cemal Kutay, Trkiye istikll ve Hrriyet Mcadeleleri TariFiin, 1324Fnun, 1326, s.39; fli, 17, s.9602; "Meclis-i Mebusan Azas," Sahame-i Servet-i 1325, 's.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi,

1328 (19101, s.91. Ayrca bkz.,

E. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Konsolos Cumberbatch'ten Sir Geravcl Lovvther'a, Bey u, 12 Kasn 1908'den nakleden, Rashid ismail Khaldi, Britisl Policy Tovads Syria and Palestine, 1906-1914, s.249. Herald and Eastern Express, 2 4 Kasn Tarihi,. 17, 2 5 8 "ntihab Grltleri," kdam, 9 Terin-i Sani.1324/22 Kasn 1908, s.3; "Les election en province," The Levant 1908, s.2; Cemal Kutay, Trkiye s," alname-i Salname-i Servet-i stikll ve Hrriyet Mcadeleleri

s.9602; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.1100, "Meclis-i Mebusan AzaFnun, 1324-1325, s . 4 0 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Servet-i Fiinun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salnamc-i Umu-

mi, 1328 [19101, S.91. Ayrca bkz., EO, 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 0 0 , Konsolos Cumberbatch'ten Sir Gerard Lowtler'a, Beyrut, 12 Kasm 1908'den nakleden, Rashid smail Khalidi, Britisl Policy Tovads Syria and Palestine, 1906-1914. s.249. Ansiklopeve AnSzlk Hayat hikyesi iin bkz., brahim Alaettin Gvsa, Trk Mekurlar disi, s". 100-101; ve "Demirelli, Fuat Hulusi," Byk Lafousse siklopedisi, 5, s.2998. 21 Terin-i Sani ve Hrriyet Mcade-

2 5 9 " I n t i h a b a t - M e b u s a n : Arab Mebuslar Alay," kdam, 1 3 2 4 / 4 Aralk 1908, s.3; Cemal Kutay, Trkiye leleri Tarihi, lis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, stikll

17, s . 9 6 0 2 ; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s . 8 3 5 ; "Mcc1324-1325. s.42; "Mcclis-i

Said al-Husseini Bey Hafz al-Said Bey

' ,,
;

Arap Arap
* * *

FA HF260 FAMHF 2

Suriye [am] Vilyeti (8)

m- erif {am} (4) uhadarzade Suleiman Efendi
Mebusan Azas,'' Salname-i sa," Salname-i Umumi,

Arap

Bamsz262

Servet-i Fiinn, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebu-

1328 [1910J, s.96. Ayrca bkz., F.O. 1 9 5 / 2 2 8 7 / 8 4 , 1906-

Konsolos Blech'te Sir Gerard Lowthcr'a, Kuds, 2 6 Eki 1908'den nakleden, 'Rashid smail Khalidi, Britisl Policy Towards Syria and Palestine, 1914, s.249. 2 6 0 "Intihabat-Mebusan; Arab Mebuslar Alay," kdam, Aralk 1908, s,3; Cemal Kutay, Trkiye stikll hi, 17, s.9603; Salname-i Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, 21 Tesri-i Sani 1 3 2 4 / 4 Mcadeleleri Tarive Hrriyet

Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1910), s.836; "Meclis-i Mebusa s.42; "Meclis-i Mebusa Azas," Umu-

Servet-i Fnun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

mi, 1328 [19101, s.96. Ayrca bkz., =0. 1 9 5 / 2 2 8 7 / 8 4 , Konsolos Blccl'tcn Sir Gerard Lowthera, Kuds, 2 6 Ekim 1908'de nakleden, Rashid smail Khalidi, Britisl Policy Tovards Syria and Palestine, Siyasi Partiler, 1859-1952, s.315). 261 "tihabat-Mebusa: Arab Mebuslar Alay," kdam, Aralk 1908, s.3; Cemal Kutay, Trkiye istikll 21 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 4 Tari1906-1914, s.249. Hrriyet ve tilf Frka'nm nemli yelerinden biriydi (Tark Zafer Tuaya, Trkiye'de

ve Hrriyet Mcadeleleri

hi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s.835; "Mecls-i Mebusa Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fiin, 1326, s.3; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [19101, s.96. Ayrca bkz., EO. 1 9 5 / 2 2 8 7 / 8 4 , Konsolos Blech'te Sir Gerard Lowther'a, Kuds, 2 6 Ekim 1908'den nakleden, Rashid smail Khalidi, British Policy l<walds Syria and Palestine, 1859-1952, s.280). 2 6 2 Resimli Kitab, 3 ( E k i m 1 9 0 9 - M a r t 1 9 1 0 ) , s . 2 9 . A y r c a bkz'., F.O: 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 1 2 , Konsolos Devey'den Sir Gerard I_wther'a, an, 2 4 Kasn 1908'den nakleden, Rashid Isail Khalidi, Britisl Policy lrtvards Syria and Palestine, 1906-1914, s.249. Bir devlet grevine atannca mebusluu dt Servet-i Fnun, 1324-1325, s.40). s("Meclis-i Mebusan Azas," Scdname-i 1906-1914, s.249. Mutedil HrSiyasi Partiler, riyetpervera Frkas yesiydi (Tark Zafer Tuaya, Trkiye'de

tanbul'a gelmeden istila ettii anlalyor: "ltihabat-Mebusa: Arab Mebuslar Alay," tkdam, 21 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 4 Aralk 1908, s.3

eyh Mohammad al-'Ajlani Efendi^ . Rushdi al-Sham'a Shafiq Mu'ayyad al-'Azm 'Abd al-Ftahman Bey Yusuf*

Arap Arap Arap Arap

Bamsz 263 ffcMHF 2 6 4 FA MHF HF265 Bamsz 268

26.3

Tnlilabat-Mebusan: Arab Mebuslar Alay," kdam, Aralk 1 9 0 8 , s . 3 . Cemal Kutay, Trkiye li, 1 7 : s . 9 6 0 2 ; Resimli Kitab, Salnamc-i name-i Arab stikll

2 1 Teri-i S a m 1 3 2 4 / 4 Mcadeleleri l a n -

\ 1 \ A .' 4 | \ ^

ve Hrriyet

4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s . 8 2 9 ; "Meclis-i Mebusa

Azas," Salname-i Servct-i Fnn, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 4 0 ; v e " M e c l i s - i M e b u s a , " Umumi, 1 3 2 8 [ 1 9 1 0 1 , s . 9 3 . ld ( " M e c l i s - i M e b u s a n Azas," SalServet-i Nationalism, Fnun, 1 3 2 6 , s . 3 9 ; y e Philip S. Khary, Urban Notables acl s.M).

264

" I n t i h a b a t - M e h u s a i : Arab M e b u s l a r Alay," kdam, 2 1 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 4 Aralk 1 9 0 8 , . 3 ; Resimli Kitab, 3 ( E k i m 1 9 0 9 - M a n 1 9 1 0 ) , s . 2 9 ; " M e c l i s - i M e b u s a n Azas," Salname-i sa A z a s , " Salname-i Servet-i Servet-i Fiinun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 4 0 ; " M e c l i s - i M e b u Fnun, 1 3 2 6 , s . 3 9 ; v e " M e c l i s - i M e b u s a , " Sal-",

-ncme-i Umumi, 1.328 [ 1 9 1 0 1 , s . 9 3 . Ayrca b k z . , F.O. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 1 2 , K o n s o l o s / Devey'den Sir G e r a r d Lovvther'a, S a m , 2 4 K a s m 1 9 0 8 ' d e n n a k l e d e r i , &atd smail Khalidi, Britisl Policy Tovartls S y r i a and . Trkiye'de Siyasi 'Partiler, ' 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s . 2 7 7 ) . 263 " I n t i h a b a t - M e b u s a n : . A r a b M e b u s l a r Alay," k d a m , 2 1 T e r i n - i S a n i 1 3 2 4 / 4 A r a l k 1 9 0 8 , s.3.. M a z b a t a s 1 0 K n u n - u E v v e l 1 3 2 4 / 2 3 A r a l k 1 9 0 8 gnl o t u r u m d a g r l d ' ( M c c l i s - i Mebusa Z a b t C e r i d e s i , 1, D r d n c Inik, s s . 3 8 - 3 9 ) . C e m a l K u t a y , T r k i y e stikll vc H r r i y e t M c a d e l e l e r i Tcrili, 1 7 , s . 9 6 0 3 ; Resimli Ku'b, .3 (Tikim \ 9 0 9 - M a t t 1 9 1 0 ) , s . 3 2 ; " M e c l i s - i M e b u s a A z a s , " Salname-l 'SalnameLi Servet-i S e r v e i - i Fiinun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 4 0 ; " M e d i s - i M e b u s a n A z a s , * Fnun,-1.526, s . 3 9 ; ve "Meclis-i Mebusa," Salname-i U m u Palestine,' 1 9 0 6 - 1 9 1 4 , s . 2 4 9 . Mutedil Hrriyetpervern Frkas kurucularndand ( T a n k Zaler Tunaya,

mi, 1 3 2 8 [ 1 9 1 0 ] , s . 9 3 . A y r c a b k z . , 1 : 0 . 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 1 2 , K o n s o l o s D e v e y ' d e n S i r G e r a r d L o w t h e r ' a , a m , 2 4 K a s m 1 9 0 8 ' d e n n a k l e d e n , R a s l u d I s b b YAal i d i , Dritisl Policy Tmvards Syria and Palestine, 1 9 0 6 - 1 9 1 4 , s . 2 4 9 . Mulcdil gelen Hrriyetpervern Frkas kurucularndand (Tark Zafer Tunaya, yelerindendi ( T a n k Zafer T u n a y a , Trkiye'de Siyasi Partiler, s.325n). Trkiye'de 1859-1952,

S i y a s i Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s . 2 7 7 ) . H r r i y e t v e i t i l f V r k a s ' n m n d e

266 "lntihaba-Mebusan: Arab Mebuslar Alay," ikdam, 21 Terit-i Sani 1324/4 Aralk 1908, ,s.3; Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1910), s.8.34; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1 3 2 8 U 9 1 0 1 , s . 9 3 . Ayrca b k z . . TF.O. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 1 2 , Konsolos Devey'den Sir Gerard Lovvther'a,.Sam, 24 Kasn 1908'den nakleden, Rashid smail Khalidi, British Policy Tovvards Svrit aml Palestine, ]906-J914, s.249'.-Bir devlet grevire atanan uhadarrade SleyFnn, 1326. s.39).

man lElendi'nin yerine seildi ("Meclis-i Mebusa Azas," Salnatm*-i Sem-i

Shukri a l - ' A s a l i *

Arap

FA MHF HF267

Hama (2) Khalid al-Barazi 'Abd al-Hamid al-Zahrawi Havran (1) Sa'ad al-Din Efendi Khalil Arap Bamsz HF'
.270

Arap Arap

FA 268 FA HF269

267

1911'deki ara seimlerde mebus oldu (Rashid smail Khalidi,' British Tovtars-Syria

Policy

anl Palestine, 1906-19.14, s . 2 5 8 ; ' v e Philip-S. Khory, Urban Siyasi Partiler, 1859-1952,

Notables tnl Arab Nationaisn, .61). Mutedil llrriyetpervera Frkas kuruculartdand (Tank Zafer 'lUtaya, Trkiye'de ya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, stiklal s.315). Mcadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 2 ; Servet-i Fnun, 1324-1325, s.40; "Mecs.277). Hrriyet ve tilf Frka'nm nemli yeleritdedi (Tark Zafer Tuna2 6 8 Cemal Kutay, Trkiye ve Hrriyet Servet-i 1328

"Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i lis-i Mebusan Asas," Salname-i . b u s a n , " Salname-i Umumi,

Fnun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mc[ 1 9 1 0 1 , s . 9 3 . A y r c a bkz;., F.O. Policy Tovards Syria Tarihi, and

1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 1 2 , Konsolos Devey'den Sir Gerard Lovvtler'a, San, 24.Kasn 1908'den nakleden, Rashid ismail Khalidi, British Palestine, 1906-1914, 2 6 9 Cemal Kutay, Trkiye s.249. stikll ve Hrriyet Servet-i Mcadeleleri 17, s . 9 6 0 2 ; s.40; "MecEO. and Finun, 1324-1325,

"Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i b u s a n , " S a l n a m e - i Umumi, 1 3 2 8

lis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326. s.39; ve "Meclis-i Me( 1 9 1 0 1 , s . 9 3 . Ayrca bkz., Policy Tovuads Syria s.315). 21 Tcri-i Sani 1 3 2 4 / 4 Tari1324s.39: Servet-i Fnun, 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 1 2 , Konsolos Devey'den Sir Gerard Lowthcr'a, Sai, 2 4 Kasn 1908'de nakleden, Rashid Isuail Khalidi, British Palestine, 1906-1914, rk Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, 2 7 0 "lutilabat-Mebusan: Arab Mebuskr Alay," kdam, Aralk 1908, s.3; Cemal Kutay, Trkiye stikll hi, 17, s . 9 6 0 3 ; "Meclis-i" Mebusan Azas," Salname-i vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, s.249. Hrriyet ve tilf Frkas kuruculardad (Ta-

ve Hrriyet Mcadeleleri

1325, s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326,

1328 [ 1 9 1 0 ) , s.93. Ayrca bkz.,

EO. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 1 2 , Konsolos Devey'den 5ir Gerard losvtlcr'a, am, 2 4 Kasn 1908'de nakleden, Rashid.smail Khalidi, Britisl Policy Tovards Svra and Palestine, 1906-1914, s.249. Hrriyet ve tilf Frkas'nn yesiydi (Tarik Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Parlile; 1859-1952, s.333).

Kerak (1) Tewfiq Efendi ai-Maja|i Arap MHF271

Zor Sanca (1)

Hzr Ltfi Efendi
* * *

Trk

FA MHF272

Musul Vilyeti (5)

Musul (2) Mehmed Ali Fazl Efendi Arap Bamsz 273

271. Mazbatas 21 Kanun-u Sani 1 3 2 4 / 3 ubat 1 9 0 9 gnl .oturumda' grld (Mcclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, 1, Yirmiikinci nikat, s . 4 5 6 ) vc 2 7 Kiinut-u Sani 1 3 2 4 / 9 ubat 1 9 0 9 gnl oturumda kabul edildi (Meclis-i Mebusun Zabt Ceridesi, i , Yirmibcinci nikat, s . 5 3 6 ) . Resimli Kitab, 2 (NiServct-i Fervet-i Fimn, san-Eyliil 1 9 0 9 ) , s. 1.027; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i nn, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i 1326, s.39; ve "Mcclis- Mebusan," Salname-i Umumi, 1328

[ 1 9 1 0 ] , s.93.

Ayrca bkz., F.O. 1 9 5 / 2 2 7 7 / 2 1 2 , Konsolos Devey'den Sir Gerard Lovvther'a, San, 2 4 Kasm 1908'den nakleden, Rashid smail Khalidi, Britisl Policy Tinvards Syria and Palestine, 1952, s.280). 272 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; ReSalname-i 1906-1911, s!249. Mutedil Hrriyetpervern Siyasi Partiler, 1859Frkas yelerindendi (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de

simli Kitab, 2 (Nisali-Eyll 1 9 0 9 ) , s.1004; "Meclis-i Mebusan Azas," Sclame-i Servci-i Fnun, 1324-1325, s.42; "Meclis-i Mebusan Azas," Scvet-i Fiinun, 1326, s.41; ve "Meclis-i Mebusa," Salname-i Utuni, 1328 1.1910|, s.95. Mutedil Hrriyetpervern Frkas kurucularndand (Tark Zaler Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partile; 1859-1952, 2 7 3 Cemal Kutay, Trkiye stikll s 277). Tarihi, 17, s.9602; ReSalname-i ve Hrriyet Mcadeleleri

simli Kitab. 2 (Nisan-Eyll 1909), s.1019; "Meclis-i Mebusa Azas." Solme-i Servet-i Fnn, 1324-1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," I1910, s.94. Servel-i Fnn, 1326, s.38; ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i Ummi, 1328

Davud Yusfn

Arap

FA MHF HF274

Kerkk (2)
275

Krdarzade Hac [Mehmed] Ali Bey Tfekizade Salih Paa Sleymniye (1) Hac Said Efendi

Trk? Arap

Bamsz Bamsz

Arap

TC

?77

2 7 4 Ccal Kutay, Trkiye me-i Servet-i Servet-i

stikll

ve Hrriyet Mcadeleleri

Tarihi, 17, s.9602; ReSalname-i

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyltil 1909), s.1019; "Meclis-i Mebusan Azas-/' SalnaFnun, 1324-1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Fnun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Siyasi Umum i, 1328

(19101, s.94. Mutedil H rriyetperveran Frkas yesiydi (Tark Zafer Tunaya. Trkiye'de Partiler, 1 8 5 9 - 1 9 5 2 , s . 2 8 0 ) . Hrriyet ve tilf Frkas nn Siyasi Patile; 1859emli yelerindedi (Tark Zalcr Tuaya, Trkiye'de 1952, s . 3 1 5 ) , 2 7 5 "intihabat-Mebusa," kdam, di (Meclis-i 28 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 1 Aralk 1 9 0 8 , s.3. 1, Yirmiikinci likat, s . 4 5 7 ) . Cemal Ku-

Mazbatas 21 Knun-u Sani 1 3 2 4 / 3 ubat 1909 gnl oturumda kabul edilMebusan Zabt Ceridesi, tay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s . 9 6 0 2 ; Resimli Kitab, 2 (Nisa-Eyll 1 9 0 9 ) , s.l i 0 0 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salnaroe-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i min, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i s.95. 276 "lutihabat-Mebusau," kdam, (Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, Trkiye stikll 2 8 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 1 1 Aralk 1908, s.3. 1, Yirmiikinci nikat, s.457). Ceial Kutay Tarihi, 17, s.9602; "Meclis-i MebuSalnaMazbatas 21 Knun-u Sai 1 3 2 4 / 3 ubat 1 9 0 9 gnl oturumda kabul edildi ve Hrriyet Mcadeleleri Umumi, 1328 ("ti119.101,

sa'Azas," Salnamc-i Servet-i Fnt, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s.39; "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i Se vet-i Fnun, 1326, s.38; ve "Mclis-i Mebusan," me-i Umumi, s.45. 2 7 7 Cemal Kutay, Trkiye me-i Servet-i 11910], s.94. 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.95; Resimli ' stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603; ReKitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) ,

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s. 1099'; "Meclis-i Mebusan Azas," SalnaFnun. 1324-1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Umumi, 1.328 Servet-i Fnu, 1326, s . 3 8 : ve "Meclis-i Mebusa," Salname-i

Badad Vilyeti (6)

Badad (3) Hac Ali Efendi Babanzade smail Hakk Sasun Eski [Hasgayl] Arap Krd Musevi Bamsz HF278 TC279 TC280

. Divniye (2) Seyyid Mustafa Nuri Efendi , . Arap Bamsz 281

2 7 8 Cemal Kutay, Trkiye

stikll

ve Hrriyet Servet-i Servet-i

Mcadeleleri

Tarihi,

17,

s.9603;

"Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i lis-i Mebusan Azas," alname-i sa," Salname-i Umumi, ye'de Siyasi Partiler, 1328

Fiinun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 3 9 ; "Mec-

Fnun, 1 3 2 6 , s . 3 8 ; "Meclis-i MebuTrki-

[ 1 9 1 0 1 , s . 9 1 ; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll s.333).

1 9 0 9 ) , s. 1 0 9 7 . Hrriyet ve tilaf Frkas yesiydi (Tank Zafer Tunaya, 1859-1952,

2 7 9 Mazbatas 21 Knu-u Sani 3 2 4 / 3 ubat 1 9 0 9 gnl o t u r u m d a kabul edildi (Meclis-i Trkiye Fnun, 1326, Mebusan istikll Zabt Ceridesi, 1, Yirmiikinci nikat, s . 4 5 7 ) . Cemal Kutay, Tarihi, 17, s . 9 6 0 3 ; Resimli Servet-i Kitab, 3 Servet-i Fnn, ve Hrriyet Mcadeleleri

(Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.25; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i 1324-1325, s . 3 9 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Umumi,. 1328 s . 3 8 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

[ 1 9 1 0 i , s.91. Gvsa.,

Mekteb-i Mlkiye'de okumu, zgrlk eylemleri yznden okuldan atlm, sora Hukuk Mektebi'nden m e z u n olmutu (brahim Alaettin Trk Mehurlar Larousse 280 Szlk ve Ansiklopedisi, stikll 2, .1162). Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9603;-ReSalname- Ser1.328 Ansiklopedisi, s s , 5 7 - 5 8 ; ve "Babanzade ismail Hakk," Byk

Cemal Kutay, Trkiye

ve Hrriyet

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s . 9 9 2 ; "Meclis-i Mebusan Azas," i Servet-i Fnun, 1324-1325, [19101,5.91.

s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i

vet-i Fiin, 1 3 2 6 , s . 3 8 ; ve "Meclis-i M e b u s a n , " Salname-i Umumi.,

2 8 1 Mazbatas 2 1 Knu-u Sani 1 3 2 4 / 3 ubat 1909gl oturumda kabul edildi (Meclis-i Trkiye Mebusan istikll Zabt Ceridesi, Servet-i 1,'Yirmiikinci nikat, s . 4 5 7 ) . Cemal Kutay, Tarihi. 17, s . 9 6 0 3 ; "Meclis-i Mebus . 3 9 ; "Meclis-i Mebusan Salname-i Fnun, 1324-1325, ve Hrriyet. Mcadeleleri Servet-i Fnun,

sa Azas," Salname-i Azas," Salname-i Umumi,

1326, s.38; "Meclis-i Mebusan,"

1328 [ 1 9 1 0 1 , s.91; ve Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s . 1 0 0 4 .

evket Paa Arap

Bamsz HF282

Kerbei (1) Abd al-Mahdi Efendi Arap MHF

Basra Vilyeti (6)

Basra (2) Zuhayrzade Ahmad Paa1" Seyyid Talib ibn Receb Arap Arap Bamsz 284 FA MHF285

2 8 2 Mazbatas 21 Knun-u Sani 1 3 2 4 / 3 ubat 1909 gnl oturumda kabul edileli (Meclis-i Mebusa Tflrfelyc stikll Zahit Ceridesi, Servet-i 1, Yirmiikinci nikat, s.457). Cemal Kutay, Tarihi, 17, s.9603'; "Meclis-i MebuSalname-i Fnun, 1 3 2 4 - 1 3 2 5 , s . 3 9 ; "Meclis-i Mebusan ve Hrriyet Mcadeleleri

san Azas," Salname-i

Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, s.38; "Meclis-i Mebtsat,"

Umumi, 1328 [19101, s.91; ve Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mat 1910), s.28. Hrriyet ve tilf Frkas'in nemli yelerindendi (Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, (Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, Trkiye stikll s333). 1, Yiniikici nikat, s.457). Cemal Kutay, Tarihi, 17, s . 9 6 0 3 ; Resimli Kilab, 4 Servet-i FServet-i Fnun, 2 8 3 Mazbatas 21 Knun-u Sani 1 3 2 4 / 3 ubat 1 9 0 9 gnl oturumda kabul edildi ve Hrriyet Mcdeleleri

(Nisa-Eyll 1 9 1 0 ) , s.840; "Meclis-i Mebusan Azas," Salame-i nun, 1324-1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i

1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 (19101, s.91. Mutedil Hrriyetperveran Frkas kuruculanndand (Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s.277). 2S4 "Zuhayrzade Ahmed Paa ve Talib Bey," kdam, 2 4 Terin-i Sai 1 3 2 4 / 7 Aralk 1908, s.3. Mazbatas 2 6 Knun-u Sani 1 3 2 4 / 8 ubat 9 0 9 gnl oturum-" da kabul edildi (Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, 1, Yirmidrdc nikat, s . 5 2 1 ) . Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri s,"' Salname-i Tarihi, 17, s.9602; Resimli Kitab, 2 (Nisa-Eyll 1 9 0 9 ) , s.991; "Meclis-i Mebusan AzaServet-i Fnun, 1324-1325, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," SalnaSalname-i ' . me-i Umumi, 1328 [1910, s.91. ld ("Meclis-i Mebusan Azas," Servet-i Fflmu, 1326, s.38).

2 8 5 "Zuhayrzade Ahmed Paa ve Talib Bey," kdam, 2 4 Terin-i Sani 1 3 2 4 / 7 Aralk 1 9 0 8 , s.3. Mazbatas 2 6 Knun-u Sai 1 3 2 4 / 8 ubat 1 9 0 9 gnl otu-

Karatazade Abd al-Wahab Paa*

Trk?

Bamsz

'Amare (2) Mehmed Selim Efendi Hussein al-Alvan Arap Arap Bamsz' 287 Bamsz'
286

Mntefik (2) Refet Sunevi Efendi^ Hzr EfendiTrk Ferid Paazade Abd al-Muhsin Bey Arap ^Bamsz Bamsz Arap TC
288

Hicaz Vilyeti (4)

Mekke (2)

ramda tartld ve uzu tartmalardan sonra kabul edildi (Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, 1. "Yirmklrdnc nikat, s . 5 1 1 - 5 2 0 ) . Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrri yet Mcadeleleri Servct-i Servet-i Tarihi, 17i s . 9 6 0 3 ; "Meclis-i Mebus . 3 9 ; "Meclis-i Mebusa Salname-i san Azas," Salname-i Azas," Salname-i Resimli Fnn, 1324-1325,

Fnn, 1326, s.38; "Meclis-i Mebusan,"

Umumi-, 1328 19101, s.91; Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s . 6 6 2 ; vc Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s.991. Mutedil Hrriyetpervern FrSiyasi Partiler, 1859kas yelerindendKTark Zafer Tunaya, Trkiye'de 1952, s.280). 2 8 6 "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 119101, s.91. 2 8 7 "Meclis-i Mebusan Azas," -Salname-i Servet-i Fnn, 3 2 6 , s.38; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi,1328 [1910], s.91. UmuServet-i 2 8 8 Resimli Kitab, 4 (NiSail-Eyli 1 9 1 0 ) , s.841; "Mcclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnn, 1324-1325, Fnun, 1326, s.38). 289 "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, lis-i Mebusan Azas," Salname-i busa," Salname-i Servet-i Umumi, 1328 11910], s.91. s.39; "MecFnun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mes.39; ve "Meclis-i Mebusa," Salname-i mi, 1328 ( 1 9 1 0 ) , s.91. ld ("Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i

Abdullah Sara erif Abdullah Efendi* eyh Hasan eybi Efendi*

Arap Arap Arap

?290 FA291 292 HF'

Cidde (1) Kasm Zeynel Efendi Arap FA

293

Medine-i Mnevvere {Medine} (1) Seyyid Abdlkadir Haimi Efendi Arap Bamsz
294

2 9 0 Mekke Mfts ( F . O . 1 9 5 / 2 2 8 6 , Konsolos Monaha'dan Sir" Gerard Lowther'a, Cidde, 15 Aralk 1908'de nakleden, Hasan Kayal, Arabs and Youg Turks, s.209). "Echos de la Ville," The Levant Herald Aralk 1908, s.2. 291 "Les deputgs de la Mecque," The Levant Herald and Eastern Express, 6 Nisan 1 9 1 0 , s.2; Mart 1 9 1 0 ' d a seildi (Hasan Kayal, Arabs and Young Turks, s.210n). "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i "Meclis-i Mebusan," Salname-i Servet-i Fnun, 1326, 1324-1325, s.38; ve Servet-i Fnun, and Eastern Express, 1

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.92.

292 Mart 1910'da seildi (Hasan Kayal, Arabs and Young Turks, s.210n; vc "Les deputes de la Mecque," The Levant Herald and Eastern Express, 6 Nisan 1910, s.2); "Meclis-i Mebusan Azas," .Salhame-i-Servet-i 2 9 3 Cemal Kutay, Trkiye simli Kitab, stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Fnun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan,".Salname-i Umumi, 1328 11910], s.92. Tarihi, 17, s.9603; Re2 (Nisan-Eyll Fnun, 1324Servet-i 1 (Eyll 1908-Mart 1 9 0 9 ) , s.433; Resimli Kitab, Servet-i

1 9 0 9 ) , s . 9 9 8 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salnane-i 1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Partiler, 1859-1952, s. 187).

Fnun, 1326, s.38; Siyasi

Umumi; 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.92. 1 9 H ' d e Hizb-i-

Terakki'yi kura.yedi mebustan biriydi (Tark Zafer Tuaya, Trkiye'de

294 "lntihab Grltleri," kdam, 9 Terin-i Sai 1 3 2 4 / 2 2 Kasm 1908, s.3. Mazbatas 21 Kanun-u Sai 1 3 2 4 / 3 ubat 1 9 0 9 gnl oturumda kabul edildi (Meclis-i tay, Trkiye Mebusan stikll Zabt Ceridesi, ve Hrriyet 1, Yirmikici likat, s.456). Cemal KuTarihi, 17, s.9606; Resimli KiServet-i Mcadeleleri

tab, 4 (Nisa-Eyll 1 9 1 0 ) , s . 8 4 8 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.96. s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i ' Fnun, 1326, s.38; vc "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [1910],

Yemen Vilyeti (12?)

San'a (6)? Hussen al-Hilali Efendi Seyyid Ahmad Cenan! Bey Seyyid Ali bin Hussein^ Hussein bin Ali Efend Seyyid Ahmad Yahya al-Kaysi EfendiArap Kad Mehmed Makhafi Efendi tArap A Seyyid Ali Musa Efendi ;Arap

Bamsz ^ 300 Bamsz o - ' " 301 301 Bamsz

299

Hudeyde [Hodeidah] (4) Seyyid Mehmed Abdurrahman? Arap Bamsz

302

2 9 5 Resimli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.33; ve "Meclis-i Mebusa Azas," 'Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, 2 9 6 "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i Mebusan," Salname-i s.39. Servet-i Fnun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Tarihi, 17, s.9603.

Umumi, 1328 [1910], s.95.

297 Cemal Kutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri

2 9 8 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s , 9 6 0 2 ; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fanim, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 [ 1910], s.95. > 299 "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i. Fnun, 1326, s.38;- v c "Meclis-i ; Mebusan," SabameH Umumi, 1328 [19101, s.95. Tarihi, 17, s.9602; Re-' Salna1328 Salname-i ; simli Kitab, 2 (Nisa-Eyll 1909), s, 1007; /"Meclis-i Mebusan Azas," me-i Servet-i [19101, s.95. .301 Cemal Kutay, Trkiye istikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; Re." simli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mat 1 9 1 0 ) , s,45; "Meclis-i Mebusan zas," Salname-i ervet-i Fnun, 1324-1325, Servet-i [1910], s.95. 302 Seyyid Muhamn'ad Elendi ("Les deputes du Yee," T le Levant Herald Eastern Expmss, 23 Aralk 1908, s.2). Cemal Kutay, Trkiye stikll and ve Hrris.39; "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i Umumi, 1328 Fnn, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Fnun, 1324-1325, s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Sevet-i, Fnun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 300 Cemal Kutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri

Seyyid Hadi al-Rezak Efendi Tahir Receb Efendi Ali Suvayd Efendi Zhd Efendi*? Mahmud Nedim Bey*? 'Asir (2) eyh Ahmad Efendi eyh Ali bin Hasan Efendi

Arap Turk Arap Turk? Turk

T-
T

Bamsz 304 r, * Bamsz304 Z 305 Bamsz _ ? 306 Bamsz Bamsz

O
307

Arap A Arap

r o

Bamsz308 * Bamsz 309

yel Mcadeleleri

Tarihi,

7, s.9602; ve "Meclis-i Mebusa Azas," and Eastern Servet-i Expres, Fnn,

Salname-i 2 3 Aralk 1324-1325,

Servet-i Fnun, 1324-1325, s.39. 303 "Les deputes du Yeme," Tle Levant Herald 1908, s.2; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i

s.39; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i Fiinun, 1 3 2 6 , s . 3 8 ; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i Umumi, 1328 11910], s.95. 3 0 4 "Les deputes du Yemen," The Levant Herald 1908, s.2; ve Cemal Kutay, Trkiye stikll and Eastern ve Hrriyet Ejcprcss, 2 3 Aralk Mcadeleleri Tarihi,

17, s.9605. 3 Ocak 910'da Yemen'deki durumu protesto ederek istila elti ("News ltems," Tle Levant Herald and Eastern Express, 4 Ocak 1 9 0 , s . l ; ve "Meclis-i Mebusan Azas," Salntmc-i Servet-i Fnn,'1324-1325, s.39). 3 0 5 "Les deputes du Y6men," The Levant Herald and Eastern 1908, s.2; Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet s.9603; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i "Meclis-i Mebusa Azas," Salnane-i Mebusa," Salname-i 1909-Mart 1910), s.46. 3 0 6 "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Mebusan," Salname-i 307 "Meclis-i Mebusa Azas," Salname-i Mebusan," Salname-i-Umumi, 3 0 8 Ceinal Kutay, Trkiye Servet-i Fnn, 1326, s.38; 've "Meclis-i Umumi, 1328 11910), s.95. Servet-i Fnun, 1326, s.38; ve "Meclis-i' Tarihi, 17, s.9602; "Ecs.39; ve : 1.328 [1910], s.95. Express, Fnun, .1 Aralk 1908, s.2; 1324-1325, Exprcss, 2 3 Aralk Tarihi, 17, s.39; Mcadeleleri

Servet-i Fnun, 1324-1325,

Servct-i Fnun, 1326, s.38; "Meclis-i

Umumi, 1328 [ 1 9 1 0 ] , s.95; ve Resimli Kitah, .3 (Ekim

stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Servet-i

los de la Ville," The Levant Herald and Eastern "Meclis-i. Mebusan Azas," Salname-i "Meclis-i. Mebusan Azas," Salname-i '

Servet-i Fnun, 1326, s.38. Tarihi, 17, s.9603; "Ec1 Aralk 1908, s.2; Salname-i Express,

309 Cemal Kutay, Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri bos de la Ville," The Levant Herald and Eastern me-i Servet-i Fnun, 1324-1325,

Resimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1910), s:834; "Meclis-i Mebusan Azas," Salnas..39; "Meclis-i Mebusa Azas," Servet-i Fun, 1326, s.38; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i 11910], s.95. Umumi, 1328

Ferrac Said Bey*

Trk

HF310

Ta'iz (1) Salih Sindar Efendi Arap

r,311

Trablus Garb Vilyeti (6)

Trablus Garb (3) Ferhad Efendi Mahmud Naci Bey Sadk Bey Arap Trk? Trk? (TC) FA AF 313 Bamsz 313 314 Bamsz 3 "'
,312

Cebel- Garb(1)

.310 Hrriyet ve ttilf Frka'nm nemli yelerindendi (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, Mebusan, 1877-1920, s. 197. stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9602; ReSalname-i 1328 Trkiye'de s.333). ve Osmanl Meclis-i 311 hsan Ezherli, Trkiye Byk Millet Meclisi, 1920-1992 3 1 2 Cemal Kutay, Trkiye

simli Kitab, 3 (Ekim 1909-Mart 1 9 1 0 ) , s.33; "Meclis-i Mebusan Azas, " Saltame-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s.40; "Mcclis-i Mebusa Azas," SeVef-i Fnun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusa," Saltame-i . Siyasi Partiler, 1859-1952, s.294). Tarihi, 17, s.9603; ReSalnaSalname-i 1328 Umumi,

[19101, s.93. Ahali Frkas kurucularndand (Tark Zafer Tunaya, 3 1 3 Cemal Kutay, Trkiye stiklal vc Hrriyet Mcadeleleri me-i Servet-i 11910], s.93. 314 Ceal Kutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri simli Kitab, 2 (Nisa-Eyll me-i Servet-i Servet-i [19101, s.93. Fnun, 1324-1325, Fnun, 1324-1325,

simli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.1008; "Meclis-i Mebusan Azas," s.40; "Meclis-i Mebusa Azas," Servet-i Fnun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusa," Salname-i Umumi,

Tarihi, 17, s.9605; ReSalnane-i 1328

1909), s. 1007; "Meclis-i Mebusa Azas," Salas.40; "Meclis-i Mebusan Azas," Umumi,

Fnun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salname-i

Suleiman al-Barun Efendi

Arap

Bamsz '

Fizan [Fezzanl (1) Hac Bey Cami [Baykut]* Arap Trk Bamsz 315 (TC)317

Homs (1) Mustafa bin Kaddave Bey Arap Bamsz

318

315 Mazbatas 2 ubat 1 3 2 4 / 1 5 ubat 2 909 gnl oturumda kabul edildi (Mec,lis-i Mebusan Zabt Ceridesi, Trkiye stikll san Azas," Salnane-i i , Yinnidokuzuncu nikat, s.630). Cemal Kutay, Fnn, 1324-1325, s.40; "Meclis-i Mebusan ve Hrriyet Mcadeleleri Trihi, 17, s.9602; "Meclis-i MebuServet-i

Azas," Salnamc-i Servet-i Fnun, 1326, s.39; ve "Meclis-i Mebusan," Salume-i Umumi, 1328 J19101, s:93. 3 1 6 "Meclis-i Mebusan Azas," Sainame-i Servet-i Fnun, 1326, s.39. 3 1 7 Kolaas, Cemal Kutay,Trkiye s," Salname-i stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9600;.Resimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1 9 0 9 ) , s. 1 0 9 6 ; "Meclis-i Mebusa AzaServet-i Fnu, 1324-1325, s.40; ve "Meclis-i. Mebusan," Salna1 Nisan 1910, me-i Umumi, 1328 [1910], s.93. Ittihad ve Terakki Cemiyetinden istifa etti ("Un bruit qui circule," Tle Levant Herald and Eastern Express, s,2). Hizb-i'Terakld'yi kuran yedi Ittihad ve Terakki Cemiyeti yesinden biriydi (Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, s,187n). Hayat hikayesi iin bkz., "Baykut, Cami," Bfiyfc Larousse si, 3, ss. 1.41.8-1419. 318 Kesimli Kitab, 2 (Nisan-Eyll 1909), s.999; ve "Meclis-i Mebusa,'" Umumi, 1328 [191.0], s.93. Salnamc-i Szlk ve Ansiklopedi-

Bingazi Sanca (2)

mer Mansur Paa Yusuf Shatvvan Trk Arap Bamsz 319 FA

3 1 9 Mazbatas 10 Knu-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralk 1 9 0 8 gnl oturumda grld (Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, 1, Drdnc nikat, ss.34-36). Mazbatas 1 Knun-u Sai 1 3 2 4 / 1 4 Ocak 1909 gl oturumda kabul edildi (Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, 1, Onikinci inikat, s.199). Cemal Kutay, Trkiye Servet-i stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, 17, s.9605; Kesimli Kitabi 2 (Nisan-EyFnt, /.324Tn, 1326, s.41;

ll 1 9 0 9 ) , s.992; "Meclis-i Mebusan Azas," Salame-i ve "Mcclis-i Mebusan," Salname-i

1.32.5, s.42; "Meclis-i Mebusan Azas," Salname-i Servet-i

Umumi, 1328 [19101, s.95. 1. Drdnc nikat, ss.33Tarihi, 17, s.9602.

3 2 0 Mazbatas 10 Knu-u Evvel 1 3 2 4 / 2 3 Aralk 1908 gnl oturumda grld ve reddedildi (Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi. 38). emal Kutay, Trkiye me-i Servet-i 11910), s.95. stikll ve Hrriyet Mcadeleleri

Kesimli Kitab, 4 (Nisan-Eyll 1 9 1 0 ) , s.823: "Meclis-i Mebusan Azas," SalnaFnun, 1324-1325. s.42; "Meclis-i Mebusa Azas," Sa(name-i Unmi, 1328 Servel-i Fmrt, 1326, s.41; vc "Meclis-i Mebusa," alume-i

Meclis-i A y a n yeleri

CN. i

>.

Meclis-i yan'n toplam ye says, 1 8 7 6 Kanun-u Esasisi gereince Meclis-i Mebusan'n toplam ye saysnn te birinden fazla olmamak zere Padiah tarafndan mr boyu atanmaktayd. Bu nedenle, 1877'de greve atanp ela her iki Meclis'in 14 ubat 1878'de 'tatil' edilmesi sonucunda Meclis-i Mebusan yelerinin dmesine karn, ayanlarn Meclis-i yan yelikleri devam etmekteydi. Dolaysyla, 1908 yl Aralk aynda her iki Meclis de aldnda eskiden yan olanlar grevlerine devam ettiler. Bu arada yeni birka yan da Meclis'in ald ilk gnlerde bu listeye katld. Aada bulunan listede yalnzca Meclis-i Mebusan'n ilk yasama sresi olan 1 9 0 8 - 1 9 1 2 yllar arasnda Meclis-i yan'da bulunan yelerin adlar yer almakta, daha sonra bu Meclis'e atananlarn adlar konulmamtr. Meelis-i Mebusan'n ye listesini oluturmakta olduu gibi Meclis-i yan'n ye listesini oluturmakta da benzer zorluklarla karlalmtr. Aadaki listede ncelikli olarak 16 Aralk 1 9 0 8 tarihli The Levant Herald and Eastern Express'te kan izelge kullanlm, Salname-i Servet-i F-

nun, 1324-1325,

Salname-i

Umumi,- 1328 ve Salname-i Tarihi ve Mlkiyeliler

Seradl

vet-i Fnun, 1326'daki bilgilerle karlatrma yaplm, ayrca Ali ankaya'nn Yeni Mlkiye almasna da danlmtr. 1 9 0 8 sonras atanan yelerin isimleri ise The Levant Herald and Eastern Express gazetesiyle The Orient dergisi taranarak saptanmtr. Tm abalara ramen, baz yeler hakknda bilgi bulunamamtr. -

1876 ylndan beri y a n olanlar Mir Ali Rza Paa Mir Gazi brahim Edhem Paa Mir mer Rd Paa [Mekkeliolu] A h m e d Tevfik [Okday] Paa
J

(1859-1933) 1 (1844-1909) 2 (1843-1922) 3 (1845-1936) 4

Erpress, 16 1324-1325,. Salna-

Harbiye Nazr ("Les senateurs," The Levant Herad and Eastern Aralk 1 9 0 8 , s . l ) . "Heyet-i Ayan," Salname-i me- i Servet-i ve Mlkiyeliler, Servet-i Etimin,

s.37; "Meclis-iyan,"Salnaine-i Umumi, 1328, s.86; "Heyet-i yan,"

Fnun, 1.326 11911]; s.36; ve Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi 2, s.822. Mckteb-i Fnun-u Harbiye'den 1 8 8 5 ylnda c-

zu oldu. Eitimine devam etmesi iin 1886'da i yllna Almanya'ya gnderildi. 1905'tc 'mir' rtbesine ykseltildi. Devrim'den sonra Harbiye Nezareti'ne atand (brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar s.39). 2 "Les seateurs,'' Tle Levant Herald and Eastern Expess, ve Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 16 Aralk 1.908, s . l ; 2, s.822. 1 8 6 3 ylnda Ansiklopedisi,

Mekch-i. Fnun-u Harbiye'den mezun ld. 1895'te 'mir' rtbesine ykseltildi. Yunan Harbi'nde 'gazi' unvan ald. Nisan 1909'daki kar-devim hareketi srasnda Harbiye Nazr oldu. Kar-devrimi bastrlmasndan sora Msr'a gitti vc orada ld (brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar pedisi, s.125). 3 16 Aralk 1908, s . l ; .1328, s,86. Mekteb-i Fnun-u Harbi"Les stnacurs,* The Levan Heralcl and Eastern Express, "Meclis-i ya," Salname-i, Umumi, Ansiklo-

ye'den 1866'da mezun oldu. 1884'te liva' rtbesine ykseltildi. Yunan Harbi srasnda Asker ura Reisliine atand. 1901'de 'mir' rtbesine ykseltildi. Devrim'den sonraki ilk Said Paa kabinesi'nde Harbiye Nazr-olarak grev yapt (ibrahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, 4 ." "Les senateurs," The Levant Herald and Etstern tbcpress, Salname-i Servet-i Fnun, s.302). 16 Aralk .1908, s . l ; Salname-i 2,

"Heyet-i. Ayan," Salane-i .Servef-i Fnun, .1324-1325, s.37; "Meyet-i ya," 1 3 2 6 1 1 9 1 1 ] , s.36; "Meclis-i ya," Unmi, 1328. s.86; ve-Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler,

Hasan Fehmi Paa Mustafa Zihni Paa Mehmed Tevfik Paa Msrl Mehmed Ali Fazl Paa 8 Ohannes Paa 9

(1836-1910) 5 (1838-1911) 6 (1840-1917) 7

s.822n. 1895 ylnda Hariciye Nazr olarak atanm ve bu grevde otdrt yl kalmt (brahim Alaettin Gvsa, Trk Mekurlan 5 "Les seateurs," Tle Levant s . l ; "Heyet-i ya," Salname-i yan," Sahume-i Servet-i Herald and Eastern Fnn, Servet-i Ansiklopedisi, Express, 1324-1325, s.381). s.37; "Heyet-i 16 Aralk 1908,

Fnun,

1.326 [ 1 9 1 1 ) , s.36; vc Ali ankaya, Yeni

Miilhiye Tarihi ve Mlkiydiler, 2, s.822. 1 8 7 7 ylndaki ilk Meclis-i Mebusan'da stanbul mebusu idi. "Yal Gec Trle" olarak tannmaktayd. Devrim'den sonra Adliye Nazr olarak Hkmet'e girmi, sora Sura-y. Devlet Reisliine atanmt (brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar si, s.134). 6 "Les sSnateurs," The Levant. Herald Ayan," Salname-i name-i Servet-i - . and Eastern Evpress, . Ansiklopedi.

16 Aralk 1908, s.37; "Heyet-i Mlkiye-

s . l ; "Heyet-i yan," Salnamc-i SerVet-i Ftum, 1324-T325, Umumi, 1.328, s.86; ve Ali ankaya, Yeni Mlkiye

Fnn: 1 3 2 6 ' [ 1 9 1 1 ] , s.36; "Meclis-i yan," SalTarihi ve

liler, 2, s.822n. Mekteb-i Maaif-i Adliye'deh raezu oldu. 1884'de Maliye Nazr oldu. Daha sonra -Evkaf Nazr ve Ticaret Nazr olarak da grev' yapt. Eski Hicaz Demiryolu Nazr olan Mustafa Zihni Pasa ayrca Selanik, Haleb ve Hdavendigr Valiliklerinde de bulunmutu. Namuslu bir yksek rtbeli brokrat olarak tannd- iin Devrim'den s o m a rtbesi, drlmemiti, yan olarak atanmadan nce ura-y Devlet Reisi olarak grev yapmaktayd (brahim Alaettin Gvsa, Trl; Mehurlar Ansildopedi si, s . 4 1 3 ) . 7 ' : -. Express, .16 Aralk 1908, s.l; s.37; "Ueyef-i Aya." .Salname-i 2, vc Mlkiyeliler, Servet-i Fnn, 1324-1325,

"Les seateurs," The Levan Herald and Eastern "Heyet-i yan," Salname-i Saliaine-i Umumi, Servet-i

Fnun, 1326 [ 1 9 1 1 ] , s.36; "Meclis-i Ayan," larihi

1328, s.87; ve Ali ankaya, .Yeni Mlkiye

s.822n. 1893'te_'vezir' rtbesine ykseltilmiti. Namuslu olmas nedeniyle Devrim'den sonra rtbesi elinden alnmad. Devrim'den sonra kurulan Hkniet'te Orman, Maadin ve Ziraat Nazr olarak gcv yapm, sonra da u-ra-y Devlet. Reisliine atanmti- (brahim Alaettin Gvsa, Tiirk Ansildofieciisi,.s.381). 8 -"Les seateurs," Tle. Levan. Herald and Eastern 'ftcprcss, 16 Aralk 1908, s.l ' "Heyet-i yan," Salname-i Salname-i 9 liler, 2, s.823n Eski Hazine-i Hassa Nazn ("Les sSnaters," The Levant Herald and Express, 16 Aralk 1908, s.l). Hastan Servet-i Fnun, 1324-1325, s.37; "Meclis-i Ayan." Tarihi ve MlkiyeUmumi, 1328, s.87; vc Ali ankaya, Vei Mlkiye Mehurlar

Ferik Arif Hikmet Paa 10 Gabriel Nouradunghian Ali Rz Efendi 12 Saib Molla Bey Topu Birinci Ferii Ali Rza Paa Ferik Muhiddin {Mehmed?]Paa 1 5

(1852-1941) 1 1 (-1910)13 (1854-1921) 1 4

10

Bahriye Nazr ("Les senateurs," The Levant Herald and Eastern Aralk 19Q8, s . l ) . "Heyet-i yan," Salname-i "Meclis-i yan," Salname-i Tarihi ve Mlkiyeliler, 2, s.822t. Herald

Express,

16

Servet-i Fnun, 1324-1325, s.37;

Umumi, 1328, s.87; ve Ali ankaya, Yeni Mlkiye and Eastern Fnun,

11

Ticaret ve Nafia Nazr ("Les senateurs," The Levant Express, 1324-1.325, s.37; "Meclis-i ya," Salname-i ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ye. Mlkiyeliler,

16 Aralk 1 9 0 8 , s . l ) . "Heyet-i ya," Salname-i

Servet-i

Umum i, 1 3 2 8 , s . 8 7 ; ve Ali 2, s.822tt. Hariciye Nezare-

ti'ne 1 8 7 0 t e girdi ve sonra eitim amacyla Paris'e gnderildi. ' 1 8 7 5 t e stanbul'a clnd ve 1 8 8 3 t e Hariciye Nezareti'ndeki iki Hukuk Mavirliinden birine atand (Rh. Y. G. ark, Trk Devleti Hizmetinde 1953, s s . 1 5 3 - 1 5 5 ) . 12 Reis-ul-Ukma ve Nakib-l-Eraf ("Les senateurs," The Levant Eastern Express, 16 Aralk 1 9 0 8 , s . l ) . "Heyet-i yan," Salname-i ankaya, Yeni Mlkiye Trili ve Mlkiyeliler, 13 Eastern Express, nun, 1324-1325, 2, s.822n. and F2, Servet-i Herald Servet-i and FErmeniler, 1453-

nun, 1324-1325, s.37; "Meclis-i yan," Salname-i Umumi, 1328, s . 8 6 ; ve Ali ura-y Devlet Dabiliye Dairesi Reisi ("Les senateurs," The Levant Herald 1 6 Aralk 1908, s . l ) . "Heyet-i yan," Salname-i s.37; Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler,

s . 8 2 1 n . Eski eyh-l-lslam Saib Molla 1910'da stanbul'da ld ( " N e w s tes," The Levant Herald and Eastern Express, 6 Temmuz 1 9 1 0 , s.l ; ve "Heyet-i yan," Salname-i Servet-i Fnun, 1326 ( 1 9 1 1 ) , s.36. 14 "Les senateurs," The Levant Herald and Eastern Express, "Heyet-i Ayan," Salname-i Servet-i Salname-i Fiinun, 1324-1325, 1 6 Aralk 1908, s . l ; Tarihi ve Mlkiyes.37; "Meclis-i yan,"

Umumi, 1328, s.86; ve Ali ankaya, Yeni Mlkiye

liler, 2, s.822n. Mhendistiane-i BerrI-i Hmayn'dan 1880'cle mezun oldu. 1881'de eitini amacyla drt yllna Almanya'ya gnderildi. Dnnde Topu Mektebi'ne hoca olarak atand. Devrim'den sonra Toplane-i mire Miri oldu. Daha sonra Bahriye Nezarei'ne getirildi (ibrahim Alaettin Gvsa, Trfe Mehurlar Ansiklopedisi, 15 Eastern Express, s.328). and Umumi,' Cezayirli Emir Abd al-Kadir'in olu ("Les snateurs," The Levant Herald 1 6 Aralk 1 9 0 8 , s . l ) . "Mcclis-i yan," Salname-i 2, s.823. 1328, s.88; "Heyet-i yan." Salnome-i Servet-i Fnun, 1324-1325, ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler,

s.37; ve Ali

Birinci Ferik Sleyman Paa 16 Birinci Ferik Mehmed Paa Ferik evket Paa erif Ali Haydar Bey 19 Recaizade Mahmud Ekrem Bey
21

(-1911)18 (1846-1913) 2 0

Abdurrahman Efendi Galib Bey 22

16

"Les seateurs," The Levant Herald and Eastern Express, Fiinun, 1324-1325, s.37; "Meclis-i yan," Salname-i

16 Aralk 1908, s . l ) . Servet-i 1328, s.87; ve and Eastern

Eski Talca Mutasarrf ve Kumandan ("Heyet-i yan," Salname-i Umumi, Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarili ve Mlkiyeliler, 2, s.822n). 17 Eski Sura-y Bahriye Reisi ("Les senateurs," Tle Levant Herald Express, 18 16 Aralk 1908, s . l ) . "Meclis-i yan," Salname-i ve Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, "Heyet-i yan," Salname-i Mlkiyeliler, Servet-i 2, s.823n.

Umumi, 1328, s.87; 16 Aralk 1908, s.l. s . 3 7 ; ve "Mcclis-i Tarihi vc

"Les senateurs," The Levant Herald and Eastern Express, Fnun, 1324-1325,

yan," Salname-i Umumi, 1328, s.87; ve Ali ankaya, Yeni Mlkiye

2, s.823n. Mekteb-i lu-u Harbiye'de 1 8 5 9 ylnda mezu

olclu. Sultan Abdlaziz'it Mabeyncisi oldu. Bu nedenle daha sonra am'a Beinci Ordu Kumandam olarak srld ve emekli edildi. am ve Beyrut'ta otuz yl srgn hayat yaad ve ancak Devrim'den sonra istanbul'a dnebildi (brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar 19 Ansiklopedisi, s.369). Herald ad Eastern

Eski ura-y Devlet Reisi ("Les senateurs," The Levant 1.325, s.37; "Meclis-i yan," Salname-i

Express, 16 Aralk 1908, s . l ; "Heyet-i yan," Salname-i Servet-i Fiinun, 1324Umumi, 1328, s.87; ve Ali ankaya, 2/28 (25 Ekim Yeni Maliliye Tarihi ve Mlkiyeliler, 2, s.822n). Ekim 1911'de Mcclis-i Ayan Vekili seildi ("Epire News: The Capital,". Tle Orient, 1911),s.4). 20
:

"Le senateurs," The Levant Herald and Eastern "Heyet-i yan," Salname-i Servet-i -ya," Salname-i Mlkiyeliler, Fnun,

Express,'16

Aralk 1908, s . l ; s . 3 7 ; ve "Meclis-i Tarihi ve Fmn'da yazlar Ansiklopedisi, Exp-

1324-1325,

Umumi, 1328, s.86; ve Ali ankaya, Yeni Mlkiye

2, s.822n. Sra-y Devlet yesi idi. Servet-i

kmt. Devrim'den sonra Evkaf Nezareti ne ve daha sonra da Maarif Nezaretine getirilmiti (brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar s.111). 21 22 Defter-i Hakai Nazr ("Les seateurs," The Levana Herald and Eastern ress, 16 Aralk 1908, s . l ) . "Meclis-i yan," Salname-i Umumi, 1328, s.87.

Posta ve TelgraftNazn ve eski. Aydn Valisi ("Les senateurs," The Levant Herald and Eastern Ejcpress, 16'Aralk 1908, s . l ; vc "Heyet-i yan," Salamc-i. Servet-i. Fnun, ' 1324-1325, s.37). "Meclis-i yan," Salname-i Tarihi vc Mlkiyeliler, 2, Unumi, s.822n. 1328, s.88; ve Ali ankaya, Yeni Mlkiye

Nasuhi Bey 2 3 Faik'Bey 2 4 Halim Bey 2 5 Dimitraki Mavrocordato Mavroyeni [Mavroditi?] Bey 2 7 Georgiadis Efendi 2 8 M u s t a f a Nuri Bey
(1858-1919)25

(1851-1923)29

23 ' Eski Tahran Elisi ("Les senateurs," The Levant Herald 16 Aralk 1908, s.l). "Heyet-i yan," Salname-i s.37; "Meclis-i yan," Salname-i Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 24 Umumi, 2, s.822n. Servet-i

and Eastern

Express,

Fnun, 1324-3325,

1328, s.86; ve Ali ankaya, Yeni 16

Eski Aydn Valisi ("Les senateurs," The Levant Herald and Eastern Expess, "Meclis-i yan," Salname-i Tarihi ve Mlkiyeliler,

Aralk 1908, s.l). "Heyet-i Ayan," SaMame-i Servet-i Friun, .1.324-1325, s.37;Umumi, 1328, s.87; ve Ali ankaya, Yeni Mlkiye 2, s.822n. Fnn,

25

Birinci Mahkeme-i Ticaret Reisi ("Le senateurs," The Levant Herald and Eastern Expres$, 16 Aralk 1908, s.l). "Heyet-i yan," Salname-i Servet-i 1324-1325, kaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 2, s.82.3n. and S.37; "Meclis-i yan," Salname-i Umumi, 1328, s.86; ve Ali an-

26

Orman, Maadin vc Ziraat Nazr ("Les senateurs," Tle Levant Herald Fiinun, 1324-1325, s.37; "Meclis-i yan," Sahame-i Umumi, Trihi ve Mlkiyeliler,

Eastern Express, December 16, 1908, s . l ) . "Heyet-i ya," Salname-i Servet-i 1328, s.87; vc Ali ankaya, Yeni Mlkiye 2, s.822. Mekteb-i Mlki-

ye'den 1879'da mezun oldu. 1895'te ura-y Devlet yeliine atand. Devrim'den sonraki Kmil Paa Kabinesi'nde Orman, Maadin vc Ziraat Nazr olarak grev ald (Ali ankaya, Mlkiye Tarili ve Mlkiyeliler, 3, s.73). 27 Eski ura-y Devlet yesi ("Les senateurs," The Levant Herald and Erpress, 16 Aralk 1 9 0 8 , s:l). "Heyet-i yan," Salname-i Servet-i 2, s.823. Expres, 1324-1325, 1324-1325, s.37; "Meclis-i yan," Salname-i kaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 28 Eastern Fnun,

Umumi, 1328, s.87; ve Ali an-

ura-y Devlet yesi ("Les senateurs;" The Levant Herald and Eastern 16 Aralk 1908, s.l). "Heyet-i yan," Salname-i Servet-i Fnun, Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 2, s.823. Servet-i Fnun,

s 3'7; "Meclis-i ya," Salname-i Umumi, 1328, s.88; ve Ali ankaya, Yeni 29 Hazine-i Hassa Nazn ("Les senateurs," Tle Levant Herald and Eastern Express, 16 Aralk 1908, s . l ) . "Heyet-i yan/' Salname-i 1325, s.37; "Meclis-i ya," Safname-i Umumi, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 13241328, s.88; ve Ali ankaya,

2, s.822n. 1876'claki ilk Mecli-i Mebu-

san'da zabt ktibi olarak grev yapt. Daha sonra ura-y Devlette grevlen- dirildi. Musul, Dyar- Bekir, Manuret-l-Aziz, Erzurum, Ankara, kodra ve Sivas Valiliklerinde bulundu. Devrim'den sonra Hazine-i Hassa Nazn olarak atand (ibrahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, s,288).

Faruki Sami Paa Bohor Efendi Azarian Efendi Msrl Halil Hamada Paa 33 Manastrl smail Hakk Efendi Ali [Mehmed?] Galib Bey Metropolit Avxentios

(1861-1911)

(1846-1912)_ 35 (1835-1914)"

30

Zabtiye Nazr ("Les senateurs," The Levant Herald Aralk 1 9 0 8 , 5 . 1 ) . "Heyet-i yan," Sfllname-i Servet-i "Meclis-i yan," Salname-i

and Eastern

Express,

16 s.37;

Fnn, 1324-1325,

Umumi, 1328, s.87; ve Ali ankaya, Yeni .Mlkiye

Tarifli ve Mlkiyeliler, 2, s.823. Mekteb-i Fnun-u Harbiye'den 1887'dc mezun oldu. Berlin'de asker atae olarak bulundu. Devrim'den sonra Zabtiye Nazn oldu (brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar 31 16 Aralk 1908, s.l). "Heyet-i yan," Salname-i s.37; "Meclis-i yan," Salname-i 32 33 Umumi, 1328, Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 2, s.823n. Belgrad Elisi ("Les senateurs," The Levant Herald and Eastern Express, 16 Aralk 1908, s . l ) ; "Meclis-i yan," Salname-i Umumi, 1328, s.86. Erpress, 1324-1325, Eski Evkaf Nazr ("Les senateurs," The Levant Herald s.37; ve Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 34 "Les senateurs," The Levant Herald and Eastern "Heyet-i yan," Salname-i Express, Servet-i Fnun, 1324-1325, and Eastern 2, s.823n. 16 Aralk 1908, s . l ; s.37; "Meclis-i yan," Ansiklopedisi, Fnun, s.345). 1324-1325, Sura-y Devlet yesi ("Les senateurs," Tle Levant Herald and Eastern Express, Servet-i s.86; ve Ali ankaya, Yeni

16 Aralk 1908, s . l ) , "Heyet-i yan," Salname-i Servet-i Fnun,

Salname-i Umumi, 1328, s.86; ve Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 2, s.823n. 1874'te Dolnabahe Camii'nde, daha sonra da Ayasofya Camiinde vaizlik yapt. 1884'ten Meclis-i yan'a atanana kadar ela Hukuk Mektebinde eriat zerine dersler verdi (brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, 35 Express, s.193). Herald and Eastern Fiin, Servet-i Selnik Adliye Mfettii ("Les senateurs," The Levant 1324-1325, s.37; "Meclis-i yan," Salname-i kaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler,

1 6 Aralk 1 9 0 8 , s . l ) . "Heyet-i yan," Salname-i

Umumi, 1328, s.87; vc Ali an-

2, s.823n. Anadolu ve Rumeli'nde ve Manatr'da kan Nevir-i. Mehurlar

mdde-i umumi olarak alt. Selnik Adliye Mfettii iken ttihad vc Terakki Cemyeti'ne girdi. Paris'te kan Meehroutiette Ansiklopedisi, 36 EXpress, 1324-1325, s.82 i. ss; 147-148). Fnn, 2, Hakikat gazetelerine yazlar yazd (brahim Alaettin Gvsa, Trk

.Manastr Bulgar Metropoliti ("Les senateurs," The Levant Herald and lisfcrn 1 6 Aralk 1 9 0 8 , s . l ) . "Heyet-i A y a n , " . S a l n a m e - i Servet-i s.37; ye Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler;

Bessaraya Efendi 37 Seyyid Abd al-Kadir Efendi

(1855-1925) 3 8

Meclis-i Mebusan'n Alndan Sonra Meclis-i yan yesi Olarak Atananlar

1908 Gazi Ahmed Muhtar Paa Mehmed Said Paa (1839-1918) 3 9 (1838-1914) 4 0

37

Ulah ileri gelenlerinden ("Les seaeurs," The Levant Herald and Eastern rcss, 16 Atalk 1908, s . l } . "Heyet-i yan," Salname-i 1325, s.37; "Meclis-i yan," Salname-i Yeni M a l i l i y e ' Tarihi.ve Mlkiyeliler, Umumi, 2, s.823l. Servet-i Fnun,

Expi.324-

1328i s.86; ve Ali ankaya, Eas-

38

eyl Abdullah Efendi'nin olu ("Les senateurs," The Levant Herald and tern Express, 1324-1325, 16 Aralk 1908, s.l). "Heyet-i yan," Salname-i Servet-i s.37; ve "Meclis-i ya," Salname-i Umumi,

Fnun',

1 3 2 8 , . s . 8 7 ; vc Ali

ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 2, s.823n. ttihad: ve Terakki Cemiyeti ile Hkmet birok defalar Krt airetleri ile ilikilerinde Kr! eyhi Abdullah Efendi'ye bavurmulard ("pening of tle Parliament by tle Sujan; The Seators," The Tinns, 18 Aralk 1908, s.5). Mtareke dneminde Krdista Teali Cemiyeti ni kuracak, Damad Ferid Paa'nn ibirliki kabic. sinde Sura-y Devlet Reislii yapacak, ngiliz ajanlaryla birlikte hareket ederek Sivas Kongresini datmak isteyecek ve eyh Said Ayaklanmas srasnda tutuklanarak ark istikll Mahkemesi kararyla idam edilecekti ("Abdtlkadir Elendi, Seyit," Byk Lartmsse Szlk ve Ansiklopedisi, 39 Heyet-i ya," Salname-i Salnane-i Servet-i Fnun, 1324-1325, 1, 3 0 ) . s.37; "Meclis-i Ayan," 2, s.821i.

Umumi, 1328, s 86; "Heyet-i yan," Salname-i Servet-i Fnun, 1326 Tarihi ve Mlkiyeliler,

[19111, s.36; ve Ali Cakaya, Yeni Mlkiye

Mekteb-i Ulm-u Harbiye'den 1860'da mezun oldu. Msr Yksek Komiseri olarak atand ve bu grevinde yirmv yl kald. Devrim'den sonra stanbul'a dnd (brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, ss. 150-1.51). 2 6 Aralk 1908'de Sadr- za tarafndan Meclis-i yan Reis Vekili aday olarak gsterildi ve bu makama seildi ("The Turkish Parlianet," The Ti. 40 mes, 28 Aralk 1908, s.3). Ekini 1911'de Meclis-i yan Reisi seildi ("Empire Ncws; The Capital," Tle Orienl, 2 / 2 8 ( 2 5 Ekim 1 9 1 1 ) , s.4). "Heyet-i ya," Salname-i Servet-i Fnn, 1324-1325, name-i Umumi, s.37; "Mcclis-i ya," SalServet-i Fnun, 1326 and 1328, s.86; "Heyet-i yan," Salname-i

[19111, s.36; ve Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 2, s.821n. ki yeni yeden biri olarak Meclis-i ysU'a girdi ("Le Seat," The Levam Herald Eastern Express, 18 Aralk 1908, s.2). 19 Aralk 1908'de Meclis-i ya Reisi se-

Musa Kzm Efendi Abdurrahman eref Efendi Legofet Aristaki Bey 43 Fethi Franko Bey 44 Raif Paa 45 Abraham Pa|a Aram Efendi

(1858-1918)' (1853-1925)'

(1833-1918)'

46

ildi ("The Turkish Parliament," The Times, 21 Aralk 1908, s.5; ve "Said Pasha," the Levant Herald and Eastern Express, 21 Aralk 1908). Ayrca bkz., "Mehmet Sait Paa, Kk," Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 41 13, s.7942. "Heyet-i yan," Salname-i Servet-i Fnn, 1324-1325, s.37; "Meclis-i ya," Salname-i Umumi, 1328, s.88; ve Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi vc Mlkiyeliler, 2, s.823n. ki yeni yeden biri olarak Meclis-i yan'a girdi ("Le Senat," Tle Levant Herald and Eastern Tbcpress, 18 Aralk 1 9 0 8 , s.2). Meihat Dairesi ve Marif Nezareti'nde nemli grevlerde bulunduktan sonra Meclis-i yai . yeliine getirildi. 1 9 1 0 - 1 9 1 8 arasnda eitli aralklarla drt defa, toplam : be yldan fazla eyl-l-slam olarak grev yapt, Ittihad ve Terakki Cemiyeti yesi olduundan Mondros Mtarekesi'ndet sonra tutuklanarak Bekiraa Bl'e hapsedildi. Srld Edirne'de ld ("Musa Kzm Efedi," Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 42 14, s . 8 3 9 4 ) .

"Heyet-i yan," Salname-i Servet-i Fnun, 1324-1325, s . 3 7 ; vc Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 2, s.822n. Maarif Nazr ve Vakanvs ola Abdurrahman eref . Efendi 1 6 Aralk 1908'de Padiah tarafndan Meclis-i yan yeliine getirildi (Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeli-; ler, 2, s.821).

43 44 45

"Heyet-i yan," Salname-i

Servet-i

Fnun, 1324-1325, 2, s.823n.

s.37; ve Ali ankaya,:

Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler,

Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 2, s.823n. Eski Sura-y Devlet Reisi ("Heyet-i yan," Salname-i 1325, s.37; ve "Heyet-i yan," Salname-i Ali ankaya, Yeni Mlkiye Servet-i Tarihi ve Mlkiyeliler, Servet-i Fnun, 1324Fnun, 1326 [1911), s.36). 2, s.822n. Servet-i Fntin, 1324-

46

Eski ura-y Devlet yesi ("Heyet-i yan," Salname-i

325, s.37; ve "Heyet-i yan," Salname-i Servet-i Fnun, 1326 [ 19111, s.36). Ali ankaya, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, 2, s.822n. Ermeni bir sarrafn olu olan Abraham Paa Msr Hidivi tsmail Paa'nn stanbul Kapkhyal grevinde bulunmu ve Msr'a ilikin ayrcalklarn geniletilmesinde Hidiv ile Bab- li arasnda araclk yapmt. 1877'de Meclis-i yan yeliine atanmt. Zenginliiyle nlyd ve stanbul'da gsterili bir yaam srmekteydi ("Abralan Paa," Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 47 . Eski Orman Heyet-i Fenniye Reisi ("Heyet-i yan," Salname-i 1 3 2 4 - 1 3 2 5 . s . 3 7 ; ve Ali ankaya, Yeni Mlkiye s.823), Tarihi 1, s.43). 2, Servet-i Fnun,

ve Mlkiyeliler,

Mehmed Cemaleddin Efendi Avlonyal Mehmed Ferid Paa Damad Ferid Paa Hseyin Hilmi Paa Mir Fuad Paa erif Nasser Bey 53
48

(1848-1917) 4 8 (1852-1914) 4 9 (1853-1923) 5 0 (1855-1922) 51 (1835-1931) 5 2

ubat 1909'da Kil Paa Kabincsi'in gvensizlik oyu alarak drlmesinden sonra o kabinede eyh-l-slam olan Cemaleddin Elendi Meclis-i yan'a atand ("Au Senat," Tle Levant Herald and Eastern ve Ansiklopedisi, 4, s.2256. Servet- Fnun, 1324-1325, s,37; "Meclis-i yan," Servet-i Fnun, AnExpress, 22 ubat Szlk 1909, s.2). Ayrca bkz., "Cemalettin Efendi, Mehmet," Byk Larousse

49

'."Heyet-i yan," Salname-i 1326

Salname-i Umumi, 1328, s.87; ve "Heyet-i yan," Salname-i

11911], s.36. Dahiliye Nezaeti'nden 1 9 0 9 Austosunda istifa etti vc

Meclis-i yan yeliine atand (ibrahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar siklopedisi, s.136). 50 "Heyet-i yan," Salname-i Servet-i

Fnun,' 1324-1325, s.37. Hariciye Nezare-

timde almaktayd. Paris, Berlin, St. Petersburg ve Londra Eliliklerinde ktip olarak grev yapm,1886'da Sultan Abdlmecid'i dul kz Medila Sultan ile evlenerek Saray'a damat olmutu. Saray'a yaknlnn salad olanaklarla ura-y Devlet yeliine getirilmiti (brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar 51 Ansiklopedisi, ss.136-137; vc "Damat -Ferit Paa," Byk 5, ss.2856-2857). and Eastern hxpvss, 15 Larousse Szlk ve Ansiklopedisi,

Tformations Parlementaires," The Levant Herald Kasm 1909, s . l ; "Heyet-i yan," Salname-i ve "MeclisT yan," Salname-i tin Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi,

Servet-i Fnn, J 3 2 4 - 1 3 2 5 , s:38; s. 180; ve "Hseyin Hilmi Paa,"

Umumi, 1328, s.86. Ayrca bkz., brahim Alaet9, s.5452. Servet-i Fnu, 1324-1325, s.37; ve

Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 52 sm 1909, s . l ; "Heyet-i yan," Salname-i "Meclis-i yan," Salname-i

"lnformations Parlementaires," The Levant Herald ad Eastern Express, 15 KaUmumi, 1328, s.87. 1 8 7 2 ylnda Dr- ura-y As-

ker'de alrken Klt airetlerini bastrmakla grevlendirilerek Kerkk'e gnderildi. 1876'da Ikodra'daki ayaklanmalar bastrd. Gsterdii yararlklar zerine tmen komutan olarak Tua Ordusu'na aktarld. 1902'dc Sultan Abdlhaid'e kar bir komploya katld iddiasyla evini basa laliye Fehmi Paa'nn adamlaryla giritii atma bahane edilerek Divan-l Harb e verildi. Rtbe ve nianlar geri alnarak am'a srld ve ancak Devrim'den sonra stanbul'a dnebildi (brahim Alaettin Gvsa, Trfe Mehurlar Ansiklopedisi, s.145; ve "Deli Fuat Paa," Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 5, s.2969). 53 Mekke Emiri'ni kardei ("lnformations Parlementaires," The Levan Meraki and Eastern Express, 15 Kasn 1909, s.l). "Heyet-i ya," Salname-i Fnun, 1324-1325, s.38; ve "Meclis-i yan," Salname-i Servet- Umumi, 1328, s.87

D a m a d M e h m e d erif Paa [avdarolu] [Mustafa Salih] Reid Akif Paa Salih Hulusi Paa {Kezrak]
57

(1873-1958) 5 4 (1863-1920) 5 5 (1864-1939) 5 6

.
:

Temko Popovitch Efendi 1910 M a h m u d Esad Efendi

54 s

(1857-1917) 5 8
and Eastern Expms, 15 .

"nformations Parlementaires," Tle Levan t IieraUl - Kasm 1909, s.l. "Mcclis-i yan," Salname-i

-Umumi, 1328, s.87. Mekteb-i

Mlkiye'den 1894 ylnda mczu oldu. 1901'de Sultan Abdlaziz'i cn .kk kz Emine Sultan ile evlendirilerek 'Daad- Sehriyr,' 1904'te de 'vezirlik' payesi tevcihiyle 'Paa' oldu. 1905'te Sura-y Devlet Tanzimat Dairesi yeliine getirildi. Devrim'den sonra yaplan tensikatla bir sc akta kaldktan sonra 17 Austos 1909'da stanbul Valilii'e atand'(Ali ankaya, Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, Ansiklopedisi, 3, ss.608-61.0; ve brahim Alaettin Gvsa, s..369). Herald Servet-i and Eastern frjtpress, 15 Fnun, 1324-1325, s.38; Trk Mehurlar

55

"nforuations Parlementaires," The Levant Kasn 1909, s . l ; "Heyet-i yan," Salname-i ve "Meclis-i yan," Salname-i Uttiumi,

1328, s.86. 1902'de Sura-y Devlet

yeliine, xlaha sonra da Sivas Valilii'ne atand. Devrim'den sonra stanbul'a dnerek Dahiliye Nazr oldu (brahim Alaettin Gvsa, Tiirli Mehurlar Ansiklopedisi, s.320). 56 ' Mir Gazi brahim Edlen Paa nn lmnden leuen sonra, boalan Mcclis-i ya yeliine Harbiye Nazr Salih Paa'nn getirilecei haberi iin bkz., "News ltems," The Levant Herald and Eastern s.l. "Heyet-i yan," Salname-i y a n , " Salname-i Umumi, Servet-i 1328, s.87. Express, 2 8 Aralk 1909, s.38; ve "Meclis-i Fnun, 1324-1325,

Mekteb-i F n u - u Harbiye"clc

1888'de mezun oklu ve eitim amacyla Almanya'ya gnderildi. buuk yllk bir eitimden sonra stanbul'a dndnde General von der Goltz Paa'nn enirinde alt. Kayn pederi Mir Fuad Paa ile birlikte 1902'de nce Diyarbakr'a, sora da Sivas'a srld. stanbul'a ancak Devrim den sonra dnebildi ve kinci Ordu Kunandanh'na atand (brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar 57 58 Ansiklopedisi, ss.342-34.3; v "Salih Paa, Hulusi," liiyiik La16, s.10092). rousse Szlk ve Ansiklopedisi,

"Heyet-i. yan," Salname-i Servet-i Fnun, 324r 1325, s.38. Sadt zam' Defteri Hakani Naznn Mcclis-i yan yeliine atanmasn nermesi iin bkz.,'"nformations: nouveaux seateurs,' Tle Levam and Eastern Express, IieraUl 21 Kasm 1910, s.2. Hukuk Mektebi nde okuyan Mah-

mud Esad Efendi 1896 ylnda Maliye Nezareti Hukuk Mavirliine atad. Dar-l-Fnul'da din tarihi, hukuk ve iktisat dersleri okuttu. Devrim'den sonra Defter-i Hakani Nezaet'ne getirildi ("Malmn Esat Efendi," Bylt Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 13. s.7672).

Davud Efendi Molko 59 1911 Suleiman al-Bustni Zareh Efendi Dilber 61 Ziyaeddin Efendi Mustafa Nail Bey erif Cafer Efendi 64 Aristides Paa Yorgandjioglu 65 1912 Ahmed Rza Bey 66 (1856-1925) 6 0 (1837-?) 62 (186M921)63

59

Sadr- za't Bab- li Birinci Tercmam'm Meclis-i yan yeliine aday gstermesi iin bkz., "lnformations: noveaux senateurs," Tle Levant Herald riHil ictsteo Espress, 21 Kasm 1910, s.2. .

60
x

Meclis-i Ayan yeliine atanmadan nce Beyrut Mebusu olarak grev yapan Suleiman al-Bustani Mcclis-i Mebusan'm Reis Vekili idi ("Empire News: Tle ' Capital," The Orient, 1/41 (25 Ocak 1911), s.5). Ayrca bkz., "Bustani, Sleyman," Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 4, s.2037. 1/41 (25 Sua-y Devlet yesi ("Empire Neyvs: The Capital," The Orient, Ocak 1 9 1 1 ) , .5).

61' 62

Eski eyh-l-lsla ("Empire News: The Capital," The Orient, 1/41 ( 2 5 Ocak 1911), s.5). Ayrca bkz., "Ziyaettin Efendi," Biyk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 20, s.12766. Burada, Ziyaeddin Efendi'nin lm yl yanllkla 1 9 0 9 olarak gsterilmektedir. Cahile Mebusu ve eski Maarif Nazr Nail Bey Saclr- za tarafndan Meclisi yan yeliine aday gsterildi ("lnformations: nouveaux senateurs," Tle Levant Herald and Eastern Express, 21 Kasn 1 9 1 0 , .2). Mekteb-i MlkiTarihi ve Mlkiyeliler, 3, ss.172ye'den 1 8 8 4 t e mezun olan Nail-Bey, Hseyin Hilmi Paa Kahinesi'de Maaril Nazrl yapmt (Ali ankaya, Mlkiye Capital," The Orient, 1/41 (25Ocak 175). Meclis-i yan yeliine 1 9 1 1 Ocanda atand ("Epire Ncws: The 1 9 1 1 ) , s.5).

63

64 65 66

"Empire News: The Capital," The Orient, 1/41 ( 2 5 Ocak 1 9 1 1 ) , s.5. zmir Mebusu ve eski Orman, Maadin ve Ziraat Nazn ("Epire News: Tle Capital," Tle Orient, 1/41 (25 Ocak 1911), s.5). Mcclis-i ya yeliine 1912, Ocanda atand ("Ahued Riza Bey, Senatr," The Orient, 3 / 5 (31 Ocak 1912), s.l). Ayrca bkz., "Ahmet Rza," Byk usse Szlk ve Ansiklopedisi, 1, s.218. Laro-

kr Paa 67 Mahmud evket Paa

(1856-1913) 6 8

67

Eski Suriye Valisi olan kr Paa 1 9 1 2 Maysnda yemin ederek Meclis-i yan yelii grevine balad C C h a m b e r of Deputies begins Work," Orient, 3/19 ( 8 Mays 1 9 1 2 ) , s . l ) . The

68

Sadr- zam harbiye Nazr Mahmud evket Pasa'y Meclis-i yan yeliine aday gstermeyi kararlatrd ("informations: nouveaux senateurs," The vant Herald ani Eastern Express, Le21 Kasm 1 9 1 0 , s.2). Kendisi, 9 Temmuz (17 Temmuz 1 9 1 2 ) ,

1912'de Harbiye Nezareti'nden istifa eder etmez Meclis-i yan yeliine atand ("Mahmoud Shevket Pasha," The Orient, 3/29 s. 7).

BBLYOGRAFYA

Birinci Blm
Abadan-Uat, Nerniin, "Patterts of Political Modernization and Turkish Detocracy," Turkish Yearbook of International Relations, 18 ( 1 9 7 9 ) , ss.1-26. Bilgiler Fakltesi Der-, "Siyasal Geliine Teorileri ve Modeller," A. . Siyasal gisi, 2 5 / 4 (Aralk 1 9 7 0 ) , ss.19-34 . : , "Siyasette Modernleme," A. 0. Siyasal Bilgiler Fakltesi 1968), ss.209-228. Akarsu, Bedia, Atatrk Devrimi ve Temelleri . tmA. ., 1 9 8 9 ) Narni aa, Mustafa Ergun ve Cahit Bilim, Atatrk ilkeleri hi, 1/1: Trk nklbnn Altu, Ylmaz, Trk inklp tabevi, 1992) Hazrlk Dnemi ve Trk istikll sm (Ankara: Yksekretim Kurulu Yaynlar, 1 9 9 4 ) Tarihi, 1919-1938, ' . in Comparative Perspective," Yedinci Bas (stanbul: alayan Kive inklp Tari(stanbul: nklp Kitabevi, 1 9 9 5 ) Dergisi, 23/3 (Eyll

Akn, lllan, Trk Devrim Tarihi, Drdnc Bask (stanbul: Beta Basm Yaym DaAkyiiz, Yahya, Utkan Kocatrk, Glnihl Bozkurt, hsan Gne, Ergim Aybars, Sava, nc Ba-

Anderso, Perry, "The End of the Anelen Rigime

Tebli, Cotlference on the Ottoman Empire and Wold Capitalism, State University of New York at Binghamton, 9.-10 Kasm, 1984. Appleby, Joyce, "Modernization Theory ad the Formation of Modern Social Theories in Englad and America," Comparative 20 ( 1 9 7 8 ) , ss.259-285. Apter, David E., Rethinking Development: Modernization, Dependency and Postmodem Politics (Newbury Park: Sage Publications, 1 9 8 7 ) , Tle Politics of Modernization (Chicago: University of Chicago Press, 1 9 6 5 ) Studies in Society and History,

Atatrk, Mustafa Kemal, Nutuk, 3 Cilt (Ankara: Devlet Matbaas 1 9 3 6 ) , Sylev,,3 Cilt, Yirmialtmc Bas [Basma hazrlayan Hfz Veldet Velidedeo-

lu) (stanbul: ada Yaynlar, 1 9 9 4 ) Ate, Toktam, Trk Devrim Tarihi, Beinci Bask (stanbul: Der Yaynlar, 1.993) Avclu, Doan, Trkiye'nin 1968) Dzeni: Dn-Bgn-Yann (Ankara: Bilgi Yaynevi, '

, Trkiye'nin Dzeni: Dn-Bugn-Yarn, ynevi, 1 9 7 3 ) Aybars, Ergn, Atatrk, adalama

2 Cilt, kinci Bask (tstanbul: e Ya-

ve Laik Demokrasi [Yayna hazrlayan Erkan of

Sere) (zmir: Heri Kitabevi, 1 9 9 4 ) Bent, Frederick T., "The Turkish Bureaucracy as ah Agent of Chage," Journal Cmparative Administration, 1 ( 1 9 6 9 ) , ss.47-64. tions, and Transformatio," Journal 80. - , "State Capitalism and National lndustrialization in Tukey," Deve?pmeni andChange, 11 ( 1 9 8 0 ) , ss.97-121. of , "The lass Nature of tle State i Peripheral Social Formations," Journal Contemporary Asia, 13 ( 1 9 8 3 ) , ss.324-339. t, Turkey in Crisis.' From State Capitalism Press, 1982) ( 1 9 8 1 ) , ss.277-291 Berkes, Niyazi> Trkiye'de adalama (Ankara: Bilgi Yaynevi, 1 9 7 3 ) of German History: ' (Stanford: nsti(istanbul: Gerek Bourgeok Germany (Oxford: Oxford Univerto Neo-Colonialism oj Historical Research,

Berberoglu, Berch, "Pre-Capitalist Modesof Producton: Their Origin, Cotradic21 ( 1 9 7 8 ) , ss.62-

(Londra: Zecl and Class, 22

, "Turkey. The Crisis of the Neo-Colonial System," Race

Blackboum, David ve Geoff Eley, The Peculiarities Society nd Politics in Nineteenth-Century sity Press, 1 9 8 4 )

Bonilla, Frank ve Robert Girling ( D e r ) , Structures of Dependency tute of Political Studies, 1 9 7 3 ) Boratav, Korkut, 100 Soruda Yaynevi, 1 9 8 8 ) Trkiye ktisat Tarihi, 1908-1985

, "Kemalist Economic Policies and Etatism," Ali Kazancgil ve Ergun zbudun (Der.), Atatrk: Founder of a Modern State (Londra: C. Hnrst and Co., 1 9 8 1 ) iinde, ss.165-190. Brenner, Robert, "The Origins of Capitalist Developmenti A Critique of Neo-Smithian Maraisn," New Left Review, N o . 1 0 4 (Temmuz-Agustos 1 9 7 7 ) , ss.2592. - , "World System Theory and the Transition to Capitalism: Historical and Theoretical Perspectives," Baslmam alna, 1 9 8 2 / 1 9 8 3 Brewer, Anthony, Marxist Tkeories of imperialism: A Criticai Survey (Londra ve Boston: Routledge, Kegan and Paul, 1 9 8 0 ) Cardoso, Fenando Henrique, "mperialism ad Dependency in Latin America," Frank Bonilla ve Robert Girling (Der.), Structures nstitute of Political Studies, 1 9 7 3 ) iinde, ss.7-16. , "The onsumption of Dependency Theory i n the United States," American Research Review, 1 2 / 3 ( 1 9 7 7 ) , ss.7-24. Cardoso, Fernando Henrique ve Enzo Faletto, Dependency and Development in LaLatin of Dependency (Stanford:

tin America

(eviren Marjory Mattingly Urquidij (Berkeiey: University of heory (Princeton: Princeton University Modernization injapan and Turkey (Prince

California Press, 1.979) Canoy, Martin, Tle State and Political Press, 1 9 8 4 ) wart A. Rustovv (Der.), Political avdar, Tevfik, Milli Mcadelenin 1974) , Osmanllarn Yar-Stfmfige Olusu (stanbul: Ant Yaynlar, 1 9 7 0 ) een,, Anl, Atatrk lar, 1 9 9 4 ) Davison, Roderic II,, 'Enviroimetal and Eoreig Cotribuions: Turkey," Robcrl E. Ward ve Dankwart A. Rustovv (Der.), Political Modernization in Japcn and Tirfeey (Princeton: Princeton University Press, 1 9 6 4 ) iinde, ss,91-l 16. Deveeux, Robert, The First. ttomart Constitutional Constitution Hali, 1 9 6 6 ) -, .'Post-Traditioal Societies and tle Cotinuity and Reconstruction of Tradi-' tion," Dccdalus, 102 ( 1 9 7 3 ) , ss.1-27. "Reflections o a Theory. of Modernization," Arnold Rivki (Der.), Nalios hy Design: Institu.tion Builcling in Afrtca (Garden City: Anehor Books. 1968) iinde, ss.35-61. , "The Changitg Vision of Modernization and Developet," Wilbur Sclranm v.e Daiel Lener (Der.), Communication The University Press of Ilavvaii, 1 9 7 6 ) , ss.31-44. . "Tle Kemalist Revolution in Comparative Perspective," Alt Kazacgil v e " Ergu zbudun. (Der.), Atatrk: Founder oj a Modern State (l.odra: C. Hurst and Co 1 9 8 1 ) iinde, ss.127-142. Eigil, Dou, "A Reassesset: The Young Turks, Their Politics and Aui-Colonial Struggle," Balkan Studies, 16/2 ( 1 9 7 5 ) , ss.26-72. , "Birinci Dya Savandan Sonra Toplumsal Farkllama ve Siyasal Temsil Sorunu," Siyas limler Trk Dernei, (Der.), Trk Parlamentocdumm YOzyt, 1876-1976 11976)) iinde, ss.449-525. , From Epire to Dependece: The Evolution of Turkish Undcrdevelppmct (Doktora Tezi, State University of New York at Binghamton, 1 9 7 5 ) , Milli Mcadelenin Sosyal Tarili (Ankara: Turhan Kitabevi, 1 9 8 1 ) Ergil, Dou ve Robert 1. Rhodes, "Western Capitalism and the.Disintegratio ol the Ottoman Enpire: Tle lmpacl of the World Capitalist System on Otloilk (Ankara: Ajans-Trk Gazetecilik Ve Matbaaclk Sanayii. and Cfcgr (iloolulu: and Parlianent Eiscnstadt, S. N., Modernization: Protest aAd Change Period: A Study oj tle Midhat (Englewood Cliffs: Prentice-" (Baltimore: Thejohns Hopkins Press, 1963) ve Cumhuriyet, nc Bask (Ankara: imge Kitabcvi Yayn-

Charabers, Richard L "Tle Civil Sreaucracy; Turkey," Robert E. Ward vc Dankton: Princeton University Press, 1 9 6 4 ) iinde, s.301-327.

Ekonomik Kkenleri (stanbul: Koz-Yaynlar,

 inan ociety," Economyand

History, 18 ( 1 9 7 5 ) , s s . 4 l - 6 0 , .

Erolu, Haza, Trk nklp Ta rh i, Yeniden Dzenlenmi, Geniletilmi Yen Bask (Ankara: Sava Kitap1 ve Yaynevi, 1 9 9 0 ) Fagen, Riehard R., "Stulyin Latin American Politics: Sone mplicatios ol a Depedencia Appoacl," Latin American Research Review, 12/2 ( 1 9 7 7 ) , ss.3-26. (Chicago: Aidine Publisling Fallers, Lloyd A.. "Turkey: Nation-State out of Polyglot Empire," Lloyd A. Fallers, Tle Sotial Anthvpology of tle Nation State Compay, 1 9 7 4 ) iinde, ss.71-115. Fcy, Frcderick W., "Somc Stages of Political Development," Tle Turkish Political Elite (Cambridge: MT Press, 1 9 6 5 ) iinde, ss.406-419. , The Turkish Political Bite (Cambridge: MIT Press, 1 9 6 5 ) l urtado, Celso, "The onccpt of Exernal Dependence in the Stdy of Uderdevelopmet," Charles K. Wilbur (Der.), The Political ment and Underdevelppnent ss. 118-123. . Trkiye, 3 Cilt [eviren Babiir KuEcoomy of De.velop* (New York: Rando House, 1 9 7 3 ) iinde,

Gcrasimos, Stephanos, Azgelimilik' Srecinde

zucu! (stanbul: Gzlem Yaynlar, 1 9 7 5 ) Gze, Ayfcri, Trk Kurtulu Sava ve D'evrimi Tariki, nc Bask (stanbul: Beta Basm Yaym Datm A. ,, 1989) Glalp, Haldun, "Frank and Wallersteii Revisited: A ontribution to Brenner's Critique,'"Journal of Contemporary , Gelime Stratejileri Asta, 11 ( 1 9 8 1 ) , ss. 169-188. ve Gelime deolojileri (Ankara: Yurt Yaynlar, 1 9 8 3 )

, "Pattcrns of,Capital Acmulatio and State-Society Relations in Turkey," (cmrtal of Contemporary Asia, 15 ( 1 9 8 5 ) , ss.329-348. , Yeni Emperyalizm Teorilerinin Publisling Co., 1976) , Tle i'olitical Hel, 1 9 8 1 ) , "The Traditioal ad le Modem in the Econoy of Kemalist Turkey: Tle Expericce of the 1920s," jacob M. Landau (Der.), Atatrk and tle ss. 153-170. Halpcri-Dongli, Tulio, "'Dependency Theory' ad Latin American Hisoiography," Latin American ResearchReviev, 17/1 ( 1 9 8 2 ) , ss.l 15-130. Political Science Reviev, ( Heper, Metin, "Center ad Pet'iphery i the Ottoan Epire witb Special Rcfcrece to tle Nietcettl Centlry," International ( 1 9 8 0 ) , ss.81-105. , Modernleme ve Brokrasi: karlatrmal Kamu Ynetimine Giri (Ankara: Trk Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, 1 9 7 3 ) , "Osanl-Trk Devletinde Brokrasinin Siyasal Rol: Kau Ynetimi KuModcrnizato of lUrfecy (Boukfcr. Westvicw Press/Leide: E. j . Brill, 1 9 8 4 ) iinde, and Economic Development of Modem Turkey (Londra: Croon Eletirisi (stanbul: Birikim Yaynlar, 1 9 7 9 )

Hale, Vv'illia M., (Der.), Aspects of Modern Turkey (Londra ve Ne\v York: Bovvker

ram Asndan Baz Gzlemler," Amme idaresi Dergisi, 6 / 2 (Haziran 1973), , ss.29-40. : , "Political Modernization as Reflected in Bureaucratic Change: The Turkish Breaucracy and a 'Historical Bureaucratic Empire' Tradition," joumal ofMidde Eat Studies, 7 ( 1 9 7 6 ) , ss.507-521. ' International '

"The Mode of Legitimizig a Mderniziug State: The Casc of Turkey;" Tebli, International Political Science World Congress, XIII, 15-20 Temmuz 1985, Paris. peetive," Comparative key," jomal '' . , "The State and Public Bueaucracies: A Comparative and Historical Persr Studies in Society and History, 27 ( 1 9 8 5 ) , ss.86-110. Institutefor ihe.Study of Middle Eastern Civiliand , "Trasformation ol Chaisna into a Political Paradigm: Atatkismin l o r - ' oj tle American zation, 1/3-4 (Sonbaha-K 1 9 8 1 ) , ss.65-82. l iersllag, Zvi Yehuda, "Atatiirk's Etatism," Jacob M. Landau (Der.), Atatrk tle Modernization oj Turkey 1984) iinde, ss'. 171-180. ' 7 ( 1 9 5 4 ) , ss.323(Bolder: Westview Press/Leicle: E. J. Brill,

, "Turkey: Achievements ac! Failures in the Policy of Econnic Development during the Inter-War Period, 1 9 1 9 - 1 9 3 9 , " Kyklos, .350. , "lurliey: An Economy in Transition (The Hague: Uitgeverij va Keulet N. V., 1958)
;

' . of Grtmth (Leidev. E, J. Brill, 1 9 6 8 ) [Turtey: An Eco-

Turkey: The Challenge s]''.

nomy in Transition adl kitabnn tamamiyle gzden geirilmi kinci BaskHopkins, Terence K., lmanuel Walkrstei ve dierleri, "Pattcrs of Developtnent of tle Modern World-System," Revievv, 1/2 (Sonbahar 1 9 7 7 ) , s s . l l l 45. Horovvitz, Irving Lotus (Der), The Rise and Fail of Project C.amclot: Studies in the Relationslp between Social Science and Practical Politics, Gzden geirilmi d'Analyse sur t yeni bask (Cambidge: MT Press, 1 9 7 4 ) lisel, Ahet, La Tunfuie Enire l'Ordre et le Developpemcnt: Role de l'Etat dans le Processus de Developpeinent [peki], Isail Cem, Trkiye'de 1970) , Trkiye'de Geri Kalmln Torili, Oikinci Basm (stanbul: Cem Yaynevi, 1995) Islamolu-nan, Huri ve alar 'Reyden "Agcda for Ottoman History," 1/1 (Yaz 1977), ss.31-5.5. lolnso, Chalmers, Kevolutionary Change (Boston: I.ittle, lrown and C.O..T-966) i. Underdeveloped Countrics Review. Geri Kalmln Element* (Paris: L'Harmatta. 1984)

Tarihi (stanbul: Cem Yaynevi,

Johnson, .johh J., (Der.), Tle Role of tle Military (Princeton: Princeton University Press, 1962)

Karal, Enver, Ziya, Trkiye mevi, 1 9 5 7 )

Cumhuriyeti

Tarihi, 1918-1953

(stanbul: Maarif Bas' :'

Karpat, Kemal H., "Structural Change, Historical Stages of Moclenizatiot, ad the Role of Social Grotps in Turkish Politics," Kemal H. Karpat (Der.), Soeial Change and Politics in Turkey: A Structural-Historical Analvsis (Leide: E . j . Brill, 1 9 7 3 ) iinde, ss. 11-92. nal ofMiddle East Studies, 3 ( 1 9 7 2 ) , ss.243-281. Dn'. ' Jour"The Transforatio of the Ottoa State, 1 7 8 9 - 1 9 0 8 , " Internationa! Kaynar, Reat ve Nccdet Sakaolu, Ulusal Egemenliin 75. Ylnda Atatrk cesi ve Genlerin Sorular (istanbul: A Yaynclk, 1995)

Kazacigil, Ali, "Paradigms of the Modern State Foraion in the Periphery," Tebli, International Political Science World Congress, XIII, 1 5 - 2 0 Teuz 1985, Paris. Kazacigil, Ali ve Ergu zbudu (Dc.), Atatrk; Founder of a Modern State (London: C. Hurst ad Co., 1 9 8 1 ) Keskin, Hakk, Die Trkei: tiner Unterentwick]ung Von Osmanischen Reich zum Natioalstaat: V/erdegang, (Berlin: Verlag Olle und Wolter, 1 9 7 8 )

Keydcr, alar, "Credit and Periphcral Structuration: Turkey in the 1920's," Reviev, .3 ( 1 9 7 9 - 1 9 8 0 ) , ss.579-597. , The Definition of a Pcripheral Econoy: Turkey, 1923-1929 (Cambridge:' Cambridge University .Press/Paris: Editions de la Maison des Sciences de lTlomme, 1 9 8 1 ) , Dnya Ekonomisi inde Trkiye, 1923-1929, kinci Basm (stanbul: Tarih

Vakf Yurt Yaynlar, 1 9 9 3 ) , Emperyalizm, Azgelimilik ve Trkiye (stanbul: Birikim Yaynlar, 1 9 7 6 ) Bilini,

, "Osmanl Ekonomisi ve Osmanl Maliyesi, 1 8 8 1 - 1 9 1 4 , " Toplum ve No.8 (K 1979), ss.35-43. sugent Sociologist, 1987) 10/3 (K 1981), ss.51-57. Development

, "Proto-lndustrialization and the Periphery: A Maraist Perspective," The In, State and Class i Turkey: A Study in Capitalist (Londra: Verso,

, Trkiye'de Devlet, ve Snflar (eviren Sabri Tekay] nc Bask (stanbul: letiim Yaynlar, 1 9 9 3 ) Klal, Ahmet Taer, Atatrk'e Saldrmann Dayanlmaz Hafiflii,'Sekizinci (Ankara: mge Kitabevi Yaynlar, 1 9 9 4 ) ., Kemalizm, lar, 1 9 9 4 ) Laiklik ve Demokrasi, . ' ikinci Bask (Ankara: lge Kitabevi Yayn ' Bask

Kili, Suna, Atatrk Devrimi (Ankara: Trkiye Bankas Yaym, 1 9 8 2 ) , Kemalisin (Istabul: Robert College, School of Business Adninistration ad Econoics, 1 9 6 9 ) , "The mpact of State Power Changes on the Structure of Political Educatio

i Turkey," Tebli, International Political Science VVorkl Congrcs,-Xtli, 1520 Temmuz 1985, Paris. , Turkey: A Case Study of Political lications, 1 9 6 8 ) , Trk Devrim Tarihi (istanbul: Tekin Yaynevi, -1982) ' Kongar, Emre, Atatrk Yaynlar, 1 9 8 1 ) ,-Atatrk ve Devrim Kuramlar (Ankara: Trkiye Bankas Kltr ' . Development (stanbul: Robert Collegc Pub-

zerine, ikinci Basm (istanbul: Remzi Kitabevi, 1.994) Asndan Atatrk Toplumsal (stanbul: Remzi Kitabevi, Yaps (stanbul: Ce Ya-

-, Devrim Tarihi ve Toplumbilim 1983) , imparatorluktan ynevi, 1 9 7 6 ) , Toplumsal Deime Kuramlar Gnmze

Trkiye'nin ve Trkiye

Gerei, Gelitirilmi ve Geniletil-

mi. Yeni Basm (stanbul: Remzi Kitabevi, 1 9 9 5 ) Krkiol, mer, Nami aan, Glnihl Bozkurt, Mustafa Ergun, hsan Gne, Nevin .Gen ve Esoy Tademirci, Atatrk ilkeleri trk inklplar Landan, Jacob M. (Der.), Atatrk and. tle Modernization view Press/Leicle: E. J. Brill, 19840 LaPalombara, Josepl, (Der.), Bureaucracy Princeton University Press, 1.963) LaPalombara, Joseph ve Myron Weiner (Der.), Political Paties atd Political Dcvelopnent (Princeton: Princeton University Press, 1 9 6 6 ) Lewis, Bernard, Modern Trkiye'nin . Tarih Kurumu Yayn, 1 9 7 0 ) , Tle Emergence , The Emergenee Press, 1 9 6 8 ) of Modern Turkey (Oxfbrd: xford University Press, 1 9 6 1 ) of Modem Turkey, kinci Bask (Oxford: Oxford University Tarihi: Atatrklk Temelleri (Ankara: Yksekreve Geliimi, Siyasi Oncf Gelimesi. Douu [eviren Metin Kratl] (Ankara: Tk and Political Development (Princeton: ve tnklp Tarihi, 1/2: Ata(Ankara: Yksekretim Kurulu Yaynlar, 1 9 8 9 ) of Turkey (Boulder: West-

Mumcu, Ahmet, Ergun zbudun, Turhan Feyziolu, Yksel lkc vc 1. Agh ubuku, Atatrk lkeleri ve inklp tim Kurulu Yaynlar, 1 9 9 2 ) Mumcu, Ahmet, Tarih Asndan Trk Devrimi'nin Bask (stanbul: nklp Kitabevi, 1 9 9 4 ) Okandan, Rccai G., Amme Hukukumuzun Cilt 1: Osmanl Devletinin Hukuk Fakltesi Yayn, 1 9 7 1 ) Okyar, Osna, "The Cocept of Etatisn," The EamomicJournal, 111. , "The Development Background of the Turkish Econoy, 1923-1973," International Journal of Middle Easi Studies, 10 (1979), ss. 75 ( 1 9 6 5 ) , ss.98Anahatlar, Trkiye'nin Kuruluundan Yklna Kadar (stanbul: 1. .

, "Tle Role of tle State i tle Eeonomic Life of.tle Nineteentl-Ccntury Utona Epire," Astan and A/rican Studies, 14 ( 1 9 8 0 ) , ss.143-164. Onuldura, Ersi, Political Development and Political . Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, 1 9 7 4 ) lopmenf Economy and Society in Latin America Paries i Trkev (Ankara: A. the Sociology o/ Deve-

Oxaal, var, Toy Barett, David Bootl ve dierleri, Beyond ge and Kegan Pal, 1 9 7 5 ) kit, Gndz, 1920-1930 Yabanc Sermaye

andAfrica

(Loda: Rouled-

Ylkn Arasnda Kurulan Trk Anonim irketlerinde

(Akaa: A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, 1 9 7 1 )

zbudu, Ergun, "Established Revolution versus Ufinisled Revolution: Cotasting Patters of Denocratization i Mexico and Turkey," Sauel P Hutigton ve Clemet 11. Moorc (Der.), Authoritarian ety: Tle Dynamics oj Establislcd 1 9 7 0 ) iinde, ss.380-405. , "Tle Natue of tle Kemalist Political Regime," Ali Kazacigil ve Ergu zbudu (Der.), Atatrk: Founder oj a Modern State (Londra: C. Hurst ad Co., 1 9 8 1 ) iinde, s.79-102. , Trk Anayasa Hukuku, nc Bask (Ankara: Yetkin Yaynlar, 1 9 9 3 ) zgr, zlem, 100 Soruda Trkiye'de ynevi, 1 9 7 2 ) Pamuk, evket, 100 Soruda , Osmanl Ekonomisi r, 1984) , Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme, Capitalism, 1820-1913, 1820-1913: Gzden geirilmi Trade, Investmet kinci Bask (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yayanlar, 1 9 9 4 ) , Tle Ottoman Empire and Eulvpean 1987) Pompemayer, Malori J. ve William C. Snitb, "The State i Depedem Sociclics: Prclimiary Nocs," Frank BohiIIa ve Robert Girling (Der.), Strclires of . Dependency (Stanford: nstitute of Political Studies, 1 9 7 3 ) iinde, ss.102128. Poes, Alejadro, "Moderity ad Development: A Critiqe," Studies in Conparative International Development, 9 ( 1 9 7 4 ) , s.247-279. Development (Boston: l.iltle, Bosvn ad Co., Pyc, Lucia W., Aspects of Political ad Prodcti (Canbride ve New York: Cambridge Universiy Press, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, 1500-1914, nc Bask (istanbul: Gerek Yaynevi, 1 9 9 3 ) ve Diinya Kapitalizmi, 1820-1913 (Ankara: Yun YaynlaKapitalizmin Gelimesi (stanbul: Gerek YaPolitics in Modern SociOne-Party Systems (New York: Basic Books,

Quataer, Doald, "Machine Breaking and the Changhg Carpet lclustry of Wester Anatolia, 1 8 6 0 - 1 9 0 8 , " Journal ofSocial History, 19 ( 1 9 8 6 ) , ss.473-489. East - - , "Tle 1908 Youg Turk Revolution: Old and Ne'w Approachcs," Middle Studies Associafion lilletin, 13/1 (Temmiz 1 9 7 9 ) , ss.22-29

:, "The Economic Climate of he 'Young Turk Revolution' in 1908," Jornal Modern History, 51 ( 1 9 7 9 ) , ss.D1147-D1161.

oj

Rlodes, Rbert 1., "The Disguised Conservatisra of Evolutioay Development ' Tleory," Science and Society, 32 ( 1 9 6 8 ) , ss.383-412. an (Ankara: A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, 1 9 6 9 ) iinde, ss.5.17.. 573. Development " ' Studies , "Politics and Development Policy," Frederic C. Shorter (Der.), Eor on tle Economic 1 9 6 7 ) iinde, ss.5-31. , "The Arny and the Founding of the Turkish Republic," VVorhl Politics, (1959),ss.513-552. 11 .Rustow, Dankwart A., "Atatrk as State Founder," Prof. Dr. Yavuz Abadan'a Arma-

oj Turkey (London: Frank Cass and Co., l.td.,

" T h e Development of Parties in Ttrkey," Joseph I-aPalombara ve Myron Wcier (Der.), Political Parties and Political Development (Princeton: Princeton University Press, 1 9 6 6 ) iinde, ss.107-133. , "The Military: Turkey," Robert E. Ward ve Dankvvart A. Rustovv (Der.), Political Modernization in japan and Turkey (Princeton: Princeton University
1

Press, 1 9 6 4 ) iinde, ss.352-388, Kemal H. Karpat (Der.), Social Change Historical Analysis

in Turkey: A Structral-

, "Tle Modernization ol Turkey i Histoical and Comparative Perspcctive," and Politics (Leiden: E. J. Brill, 1 9 7 3 ) iinde, ss.93-120.

, "Turkey: The Modcrnity of Tradition," Lucia Pye ve Sidney Verba (Der.), Political Cultre.and Political Development (Priticeton: Princeton University ' Press, 1 9 6 5 ) iinde, ss. 171-198. Savran, Sungur, "Osmail'dan Cumhuriyete: Trkiye'de Burjuva Devrimi Soru- . nu," Onbirinci Tez, No.l (Kasm 1985), ss.172-214. Modem Sha\v, Staford ].. ve Ezel Kural Shaw, History of the Ol tornan Empire and Turkey, 2 Cilt (New York: Cambridge University Press, 1 9 7 7 ) , Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, 2 Cilt, kinci Basm [eviren lk Yzyl, 1876Mehmet Harmanc) (stanbul: E Yaynlar, 1 9 9 4 ) Siyas limler Trk Dernei, (Der.), Trk Parlamentoculugunun .1976 (Ankara: Ajas-Trk Gazetecilik ve Matbaaclk Sanayii, 11976]) Skocpol, Thcda,'"Walleriteinls Workl Capitalist System: A Theoretical ad'Histoical Critique," American Journal ofSoeiology, 82 ( 1 9 7 7 ) , ss. 1075-1090. Steinhaus, Kurt, Atatrk Devrimi lkelerde , Soziologie liclen Sosyolojisi: Gelimesi Sosyo-Ekonomik Sorunu zerine Ynden Az Gelimi [ehiigerLaedern Burjuva Toplumunun der Trkischen bir Aratrna der

viren M. Akka] (stanbul: Sancler Yaynlar, 1 9 7 3 ) Revolution: zum Problem der Entfaltung schwach entvickelten Gesellschaft in soziokonomisck

(Frankfurt am Main: Eropaeischc Verlagsanstalt, 1 9 6 9 ) Sugar, Peter E, "Economic and Political Modernization: Turkey," Robert E. Wad vc Dankvvart A. Rustovv (Der.), Political Modernization in Japan and lirkev

(Princetov. Princeth University Press, 1 9 6 4 ) iinde, ss.146-175. Sunar, lkay, Dn ve Toplum, kinci Bask (Ankara: Birey Ve Toplum Yaynlar, 1986) , State and Society i the Politics ofTurkey's Bilgiler Fakltesi Yayn, 1 9 7 4 ) Szyliowicz, Josepl S., "Elites ad Modernization in Turkey," Frank Tachau (Der.), Political Elites ad Political Development in the Middle Ecst (Cambridge: > Sclekman Publisli Co., lc,, 1 9 7 5 ) iinde, ss.23-66. (Der.), Atatrk and the Modernization of Ttrkey Develupneit (Ankara: A. . Siyasal.

Tachau, Fak, "The Political Culture of Kemalist Turkey," Jacob M. Ladau (Boulder: Westview. , Press/Leide: E. j . Brill, 1 9 8 4 ) iiide, ss.57-76. (Der.), Political Elites and Political Development in tle Middle East (Cambricl.' ge; Schenkma Publishing Co., Inc., 1 9 7 5 ) Tanv, Blent, "Anayasal Gelimelere Toplu bir Bak," Tanzimat'tan Trkiye Ansiklopedisi, ; Osmanh-Trk Anayasal Gelimeleri, (istanbul: Der Yaynlar, 1 9 9 5 ) Taylor, John G., From Modernization ologies of Development Press, Ltd., 1 9 7 9 ) Timur, Taner, Trk Devrimi ve Sonras (Ankara: mge Kitabevi Yaynlar, 1 9 9 3 ) , T k Devrimi: Tarih Anlam ve Felsefesi (Ankara: A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, 1 9 6 8 ) Tipps, Dean C , "Modernization Tlcoy ad the Comparative Study of Societies: A Critical Perspective," Comparative ( 1 9 7 3 ) , ss. 199-226. Trinberger, Ellen Kay, "A Tley of Elite Revolutions," Studies in Comparative fterational , Revolution Development, 7 ( 1 9 7 2 ) , ss.191-207. and Development in Japdn. TurFrorn Ahove: Military Bureaucrats Studies in Society and History, S 1789-1980, Cumhuriyet'e Cilt 1 (istanbul: letiim Yaynlar, (19851), ss.10-26. Geniletilmi kci Bask A C.ritique of the Soci-

to Modes of Production:

and Underdevelopment

(Loclra: The Macmilla

key, Egypt, and Peni (New Brunsvvick: Transactio Books, 1 9 7 8 ) Tuaya, Tak Zafer, " 1 8 7 6 Kanun- Esasisi ve Trkiye'de Anayasa Gelenei," Tanzimat'tan Cumhuriyet'e 119851), ss.27-39. , "kinci Merutiyet'ii Siyasal Hayatmzdaki Yeri," Siyas ilimler Trk Dernei, (Der.), Trk Parlamentocuhun ilk Yzyl, 1 8 7 6 - 1 9 7 6 (Ankara: AjansTrk Gazetecilik ve Matbaaclk Sanayii, [ 1 9 7 6 ] ) iinde, ss.75-121. , "Midhat Paa'nn Anayasa Tasals: Kaun- Cedid," Tanzimat'tan yet'e Trkiye Ansiklopedisi, Tunay, Mete, Trkiye Cumhriyeli'nde Tel:-Parti 1931 (Ankara: Yurt Yaynlar, 1 9 8 1 ) . Ynetiminin Kurulmas, Cumhuri1923llkc1 (stanbul: letiim Yaynlar, [ 1 9 8 5 ] ) , ss.30-31. Trkiye Ansiklopedisi, I (istanbul: letiim Yaynlar,,

Turan, Refik, Mustafa Safran, Muhamed ahin ve E. Semih Yaln, Atatrk

leri ve inklp

tarihi,

kinci Bask (Ankara: Siyasal Kitabevi, 1 9 9 4 )

Turan, Scraiettm, Trk Devrim Varilli, 2 Gilt (Ankara: Bilgi Yaynevi, 1 9 9 1 - 1 9 9 2 ) o k , Cokun, " 1 8 7 6 Anayasasnn Kaynaklar," Siyas ilimler T r k Dernei, (Der.), Trk Parlamentoculuunun ilk Yzyl, 1876-1976 (Ankara: AjansTrk Gazetecilik ve Matbaaclk Sanayii, [ 1 9 7 6 ] ) iinde, ss. 1 - 3 0 . Wallcrstein, Immanuel, " T h e O t t o m a n E m p i r e and the Capitalist W o r l d - E c o nomy: Some Questions for Research,'' Review, 2 ( 1 9 7 8 - 1 9 7 9 ) , s s . 3 8 9 - 3 9 8 . Wallerstein, Immanuel, Hale Decleli a n d Reat Kasaba, "Osmanl mpaatorluu'tiun Dnya Ekonomisi ile Btnleme Sreci," Toplum (Sonbahar 1 9 8 3 ) , s s . 4 1 - 5 4 . Wallerstein, Immanuel ve Reat Kasaba, "Incorporation Into the World-Econmy: Clange in the Struture of the Ottoman Epir.e, 1 7 5 0 - 1 8 3 9 , " Jea-Louis Bacque-Grammont ve Paul Dunont (Der.), Economic et Societes pire, Ottoman que, 1 9 8 3 ) iinde, 5.335-354. Ward, Robert E. ve Dakwart A. Rustovv (Der.), Political Warren, Bili, Imperialism: Pioneer of Capitalisn Modernization in Japan dans l'Em(Paris: Editions du Centre National de la Rechercle Scientifive Bilim, N o . 2 3

and Turkey (Princeton: Princeton University Press, 1 9 6 4 ) (Yayna hazrlayan Joh Seneleri. (Londra: Verso, 1 9 8 0 ) Wcker, Walter E , Political Tutelage and Democray in Turfeey: The Free Party t s Aftermath (Leiclen: E . J . Brill, 1 9 7 3 ) of Turkey: From Atatrk to the Presem Day ( N e w York ve and

, The Modernization

Londra: Holmes ad Meier Publishers, Inc., 1 9 8 1 ) . \Veuvr, M> ron, (Der.), Modernization: lVoks, i 9 6 6 ) Yeua.. Zafer Ve Deniz Yeal, "Alman Tarihinin zgnlkleri zerine," Toplum iilin, N o . 5 4 / 5 5 (Yaz/Gz 1 9 9 1 ) , s s . 1 0 3 - 1 1 5 . Zrcher, Erik Ja, Tle Unionist Fator: The Role of tle Committee of Union Progres's in the Turkish 1984) . National Movement, 1905-1926 and (Leiclen: E. J . Brill, vc The Dynamics of Growtl (New York: Basic

1908 Devrimi ile lgili Kaynaklar Resm Belgeler

Great Britain, "Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey, 1 9 0 8 , " Parliamentary tisl Documents Papers, 1 9 0 9 , 105. Cilt 5: The Near East , "The Young Turkish Revolution," G. P. G o o c h ve II. Temperley (Der.), Brion the Origins of the War, 1898-1914, (Londra: HMSO, 1 9 2 8 ) iinde, s s . 2 4 7 - 3 0 7 .

, Further Correspondence

Respectin Asiatic

Turkey, 1905, No. 8 6 6 4 (Londra:

.HMSO, n.d.) I E O . 4 2 4 / 2 0 8 ] , Further Correspondence Respectin Asiatic Turkey, N o . 8 9 8 4 (Londra: HMSO, n.d.) ( H 0 . 4 2 4 / 2 1 0 ) , Further Correspondence Respectin the Affairs (Londra: HMSO, n.cl.) [ E O / 1 2 4 / 2 1 2 ] S Further Correspondence Respectin the Affairs (Londra: HMSO, Eyll 1 9 0 8 ) [HO.424/213] , Further Correspondence Respectin he Affairs (Londra: HMSO, Ekini 1 9 0 8 ) [EO.424/2.1.4] , Further , Further , Further Correspondence Correspondence Correspondence Respectin the Affairs (Londra: HMSO, Aralk 1 9 0 8 ) 1 E 0 . 4 2 4 / 2 1 5 ] of Asiatic ' of Asiatic ' Turkey, Turkey, No.9432 No.9433 of Asiatic Turkey, No.9305 ' of Asiatic Turkey, No.9050

Respectin tle Affairs of Asiatic Turkey and Arabia; Respectin the Affairs of Asiatic Turkey and Arabia,

No.9480 (Londra: HMSO, Haziran 1 9 0 9 ) [ F . 0 . 4 2 4 / 2 1 6 ] No.9482 (Londra: HMSO, Haziran 1 9 0 9 ) EO.424/2.17] Uhiled States ol America, T-194, Despatches tinople, 1906) , T-238, Despatches , T-579, Despatches T-681, Despatches f ron United States Consuls in Smyrna, from United States Consuls in Harput, . Mikrofilm 1904-1906, Mik1802-1906, 1895-1906, MikroMikrofilm 15 [Cilt 151 (3 Ocak 1 9 0 6 - 8 Austos 1 9 0 6 ) film 1 [Cilt 1 ve 21 (27 Eyll 1895-2 Austos 1 9 0 6 ) 2 1 Cilt 2 ] ( 1 6 Mart 1895-7 Austos 1 9 0 6 ) , T-700, Despatches from United States Consuls in Trebizond, rofilm 1 [Cilt 1] ( 2 5 Mays 1 9 0 4 - 9 Austos 1 9 0 6 ) 1820-1906, fron United States Conuls in Conslan-' Mikrofilm 2 4 [Cilt 2 4 ] ( 2 0 Ocak 9 0 4 - 1 1 Austos

from United States Consuls in Sivas, 1886-1906,

Gazete ve Dergiler
Berliner Lokal-Anze(ger (Berlin) (Berlin) ..-.' Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung kdam (stanbul)

The Levant Herald and Eastern Expre\s (stanbul) Tle Levant Herald and Eastern Express, Weekly Commercial The New York Times (New York) The Nineteenth Century (Londra) Budet (stanbul) .

The Orient (stanbul) Pro Armenia (Paris)

Resimli Kitah (stanbul) '/tinin (stanbul) Le Temps (Paris) The Times (Londra) Vorwts (Berlin) . -

Vossische Zeitung (Berlin) The Washington Post (Washington, D.C.)

Dier Kaynaklar
Abbott, George Frederick, The Tale oj a Tor in Macedonia old, 1 9 0 3 ) , Turkey in Transition (Londra: Edward Arold, 1 9 0 9 ) (Londra: Edwarcl Ar-

Abu Manneh, Butrus, "Sultan Abdlhamid 11 and Shaikh Abulhuda Al-Sayyadi," Midde Eastern Studies, ( 1 9 7 9 ) , ss.131-153. Adanr, Fikret, "Makedonya Sorunu ve Dimitar Vlahof'un Anlarnda 11. McrutL yet," Birikim, 2 / 9 (Kasm 1 9 7 5 ) , ss.14,26. , Die Mffhedoniscle Frage: litre Enstehung und Entwicldung his 1908 (Wiesbaden: Franz Steiner Verlag G m b H , 1 9 7 9 ) Ahmad, Feroz, "Unionist Relations with the Greek, Armenian and Jevvish Communities of the Ottoman Enpire, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " Benjamin Br.udc vc Bcrnayd Lewis (Der.), Christians Lands iinde, ss.40.1-434. The Young Turks: Tle Committee , 1908-1914 oj Union and Progress in Turkish Politics, (Oxford: Oxforcl University Press, 1 9 6 9 ) and Jews in the Ottoman Empire, Cilt 1: Tle Central (New York ve Londra: Holes and Meier Publishers, Inc., 1 9 8 2 )

, - t t i h a t ve Temliki, 1908-1914 [eviren Nuran Yavuz] (Ankara: Kaynak Yaynlar, 1 9 8 4 ) Ahmad, Feroz ve Dankvvart A. Rustow, "kinci Merutiyet Dneminde Meclisler, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Gney-Dou ss,245-284. Akncan, Aziz, "kinci Merutiyet Nasl ln Edildi?" Tarih Dnyas, 1 9 5 2 - 2 6 ubat 1953), ss.1563-1565. Aksin, Sina, "ttihat ve Terakki zerine," A. . Siyasal 26/1 (Mart 1971), ss.153-182. "Fedek-an- Millet Cemiyeti," A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi (Mart-Haziran 1 9 7 4 ) , ss.125-136. , 31 Mart Olay, kinci Bask (stanbul: Sinan Yaynlar, 1.972) 100 Soruda Jn 1.980) Trkler ve Tttilat ve Terakki (stanbul: Gerek Yaynevi, Dergisi, 29/1-2 Bilgiler Fakltesi Dergisi, 4 (26 Eyll Avrupa Aratrmalar Dergisi, Say 4 - 5 ( > 9 7 6 ) ,

Jn

Trkler ve ittihat ve Terakki

(stanbul: Remzi Kitabevi, 1 9 8 7 ) Devrinde Ordu ve Siyaset (Ankara: Cedit (stanbul: leti

Alkan, Ahmet Turan,- Iklnil Neriyat, 1 9 9 2 )

Merutiyet

-, (Der.), Sradi bir Jn Trk: Ubeydullah im Yaynlar, 1 9 8 9 ) '

Efendi'nin Hatralar

A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi, Armaan.: Kanun-u Esasinin 100. Yl (Ankara: A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, 1 9 7 8 ) Aslan, Mustafa Rahmi, "Hatrat," lbnlemin Mahmud Kemal nal, Osntanh,Devrinde Sn Sadrazamlar (Ankara: T. C. Milli Eitim Bakanl Yayn, .d.), Ortaasya'ya Enver Paa, 3 Cilt, kinci ss.1074-1075; 1 3 9 6 - 1 3 9 7 ; 1 4 0 5 - 1 4 0 7 ; 1442-1443. Aydemir, evket Sreyya, Makedonya'dan Barto, Jaes Levi, Daybreak Monde Musulman, Bask (istanbul: Remzi Kitabevi, 1 9 7 2 - 1 9 7 8 ) in Turkey (Boston: The Pilgri Press, 1 9 0 8 )

Basadjian, K.-j., "Le niouvement revolutionnaire e Asie Minciurc," Revue du 4 ( 1 9 0 8 ) , ss.819-825. Bayur, Yusuf Hikmet, "ikinci Merutiyet. Devri zerinde Baz Dnceler," Belleten, 2 3 (1959), ss 2 6 7 - 2 8 5 . , Trk nklab T a r i h i , 3 Cilt, 9 Blm (Ankara; Trk Tarih Kurumu Yayn, 1940-1967) ment de la.Constituthm eil des Lois, Decrets, . Ottomane depuis le Retablisseete. de 2 24 Djcmati-ul-AhiV 1326-10 Juillet 1324-1908. ReciReglemets, Convention, Merutiyet Actes lnternationaux,
:

Biliotti, Adfie and Ahed Sedad (Der.), Legislation

l'Empire Ottoman, 1 (Paris: Jouve et Cie., 1 9 1 2 ) Birc, Mehmed Tevfik, II. Abdlhamid, Cilt (stanbul: Arma Yaynlar, 1 9 9 3 )

ve Mtareke

Devri Hatralar,

Bleda, Mithat kr, "Bir Canl Tarih Konuuyor," Resimli Tarih Mecmuas, (Nisan 1 9 5 3 ) , ss.2169-2174. , mparatorluun k (stanbul: Remzi Kitabevi, 1 9 7 9 )

No.40

Bouvat, L , "Epire Ottoman," Revue du Monde Musulman, ss.319-338. ss.167-175. '

6 ( 1 9 0 8 ) , ss.514-525. ' Musulman, 7 (1909),

, "La Nouvelle Presse Ottomane," Revue du Monde Musulman, 6 ( 1 9 0 8 ) , , " L a Nouvelle Presse Ottomane," Revue du Monde

, "La Revolution en Turque," Revue du Monde Musulman, 744.

5 ( 1 9 0 8 ) , ss.718Musulman,')

Bouvat, L. ve A, L. C , "Journaux Ottomans a Paris", Revue du Monde (1909), pp.505-5il.

Bozkrf, Glnihl, Alman-tngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelimelerin Altnda Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu, 1839-1914 (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1 9 8 9 )

Buxto, Charles Rode, Turkey in Revolution Charles Scribner's Sons, 1 9 0 9 )

(Londra: T. Fisher Uw<n/New'York

Bxton, Noel, "The Young Turks," Tle Nineteenth Ce'ntry, 65 (Ocak-Haziran 1909), ss.16-24. Bykturul, Ahi, "11. Merutiyet Sonrasnda Deniz Kuvvetlerimizin Dzenlenmesi abalar," Belgelerle hi Dergisi,No.6 (Mart Trk Tarihi Degisi, 1968),ss.62-71. Trk No.5 (ubat .1968), ss.57-66. , "kinci Merutiyet Donanmas ve Meclis Grmeleri," Belgelerle Trk Tari; "Osmanl Devletinin Yapmay Tasarlad So Donanma," Belgelerle Tarihi Dergisi, N o . l l (Austos 1968), ss.67-72. r^-, "Sultan Abdlhamit Donanmamz Neden Balamt?" Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, No.12 (Eyll 1968), ss.72-78. C , A. L "Turquie," Revue h Monde Musuhnan, Ccmaledclin, Mehmed, Siyasi Hatralar, Cevad, Ali, ikinci Merutiyetin 4 ( 1 9 0 8 ) , ss.585-586. ' (Yayma hazrlayan Ziyaeddin [Yayna hazrlayan 1908-1913

Engin] (stanbul: Tercman Yaynlar, 1 9 7 8 ) ln ve Otuzbir Mart Hdisesi Faik Reit Unat] (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yayn, 1 9 6 0 ) Coar, mer Sami, "akcal Mehmet Efe: 7," Milliyet, 2 Haziran 1 9 7 3 , s.5. ankaya, Ali, Yeni Mlkiye 1968-1971) baa, 1 9 5 3 ) avdar, Tevfik, "Mitelib-i Sani"den Secncne (Ankara: V Yaynlan, 1987) Trihi ve Mlkiyeliler, Ermeniler, 8 Cilt (Ankara: Mars Matbaas, " , 1453-1953 (stanbul: Yci Mat-

ark, Rh, Y. G., Trk Devleti Hizmetinde

Dakin, Douglas, "The Diplomacy of the Great Povvers and tle Balkan States, 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " Balkan Studies, 3 ( 1 9 6 2 ) , ss.327-374. Daniuend, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, ye; Yaynevi, 1 9 4 7 - 1 9 6 1 ) De Bilinski, lfred Rstem, "The. Turkish Army," The Contcmporcry Revievv, 92 . (Tenmuz-A-alk 1907), ss.403-409. , "Tle Turkil Revolution," Tle Nineteenth 1908), ss.353-372. Demirciolu, Aziz, Yz Yllk Kastamonu 1973) . Merutiyet Nasl iln Olundu (Kastamonu: Dog(Kastamonu: Dorusz matbaas, 1973) Demirciolu, Ziya, Kastamonu'da rusz Matbaas, .d.) , Kastamonu Valileri, 1881-1908 Basn (Kastamonu: Dogrusz Matbaas, Ccntry, 6 4 (Temmuz-Aralk 4 Cilt (stanbul: Trki-

Demiel, Muammer, kinci Mertiyet ncesi Erzurum'da Hallt Hart liftleri, 1906.1907 (Ankara: T. C. Kltr Bakanl Yaynlar, 1 9 9 0 ) Denais, Joseph, La Turquie Nouvelle et l'Ancien Rigime (Paris: Lbrairie des Sciences Politicjues et Sociales, Marcel Rivifere, 1 9 0 9 )

Dillon, E. J "Macedonia and tle Powers," The Contemporary nuz-Aralk .1907), ss.429-430. ."Macedonia's Friends and Eueies," The Contemporary uz-Aralk 1907), ss.700-705. D aganov, Petr Danilovicl, La Macedonie et Is Reformes nszyle) (Paris: Plo-Nourrit ct cie., 1 9 0 6 ) -,

fieviev,

92 (Te.

Revievv, 92 (Tet-

[Eugec Victor Berard'm

Macedonia and the Reforms [Eugenc Victor Berard'm nszyle| (Londra: Mazcll, Watson and Viney, Ltd., 1 9 0 8 ) Hayat ve lm Mdafaalar (stanbul: G-

Ege, Nezahet Nurettin, Prens Sabahattin: ne Neriyat, 1977)

Emil, Birol, Mizanc Murad Rey: Hayal ve Eserleri (stanbul: 1. . Edebiyat Fakl' tesi Yayn, 1979) Ertrk, Hsamettin, thi Devrin Perde Arkas [Yayma hazrlayan Samih Nafiz Tansu) (stanbul: Hilmi Kitabevi, 1 9 5 7 ) Esebel, Aziz, "Kardeinin Kalemiyle: Paris Sefiri Salih Mnir Paa," Taijh Dnyas, 2 (I Eyll 1950-.1 ubat 1951), ss.638-642. , "Abdlhamid ile Paris Sefiri Salih Mnir Paa Arasnda Gizli Muhabere," Tarih Dnyas, 2 (1 Eyll 1950-1 ubat 1951), ss.683-686; 7 1 5 - 7 1 7 ; 782784; ve 8 2 0 - 8 2 1 . ' Ezherli, Ilan, Trkiye Byk Millet Meclisi, 1920-1992 ve Osmanl Meclis-i Meln sam, 1877-1920 (Ankara: TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, 1992) . Fehmi, Yusuf, Histoire de la TucjKe (Paris: Perrin et cie., 1 9 0 9 ) , La Revolution Ottomane, 1908-1910 (Paris: V. Giad et E. Briere, 1 9 1 1 )

Eidcl, C., Les premiers jours de la lirc/uie libre (Paris: Societc Generale d'Ipr. ct d'Editions Leve, 1 9 0 9 ) Gcncosman, Kemal Zeki, "Birinci Merutiyet'ten Gnmze Yiri Secim ve Siyasi Partiler," Dnya, 10 Kasm-31 Aralk 1980. Gololu, Mahmut, Trabzon baas, 1975) Tarihi: Fetihten Kurtulua ' Kadar (Ankara: Kalite Mat-

Ggn, .nder, "II. Merutiyet'e nclk Eden bir Hareket: Erzurum htilli ve Oa Dair Baz Belgeler," Trk Kltr Aratrmalar, 2 3 / 1 - 2 ( 1 9 8 5 ) , ss.253279. Gvsa, brahim Alaettin, Turk Mehurlar yat, rul;) Metinleri: Tanzimatta BuAnsiklopedisi (istanbul: Ycdign. Neri-

Gzbyk, A. eref ve Suna Kili (Der.), Trk Anayasa

gne Kadar (Ankara: A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, 1 9 5 7 ) Gzel, Mehmet Selus,'."Prelude a la 'Reyolutio' Jeue-TUrque: La grogne des casernes," Edhe Eklem (Der ), Premiere Renconlre internationale pire Ottoman et la Turt{uie Moderne sur /'Em(stanbul: ISIS, 1 9 9 1 ) iinde, ss.247-285.

Halici, Halil, "The Origin of the Revolt in Turkey," 77te Ninetcentlr Octry, 6.5' (1909), ss.755-760. Aratrmalar, ' Osmanl Haiolu, M. .kr, "Genesis of the Youg Turk Revolution of 1 9 0 8 , " 3 (1982), ss.277-300. Rencontrc Internationale sur l'Enpire Ottoman et la Tyuie

, "The Young Turks o the Verge of the 1 9 0 8 Revolution," Edhc Eklem (Der.), Premiere Moderne (stanbul: ISIS, 1 9 9 1 ) iinde, s s . 2 8 7 - 3 0 3 .

Harran, Taj al-Sir Ahmad, "The Young Turks and the Arabs: The Role of Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Period 1 9 0 8 - 1 9 1 4 , " Hacettepe 'niversitesi Trkiye ve Orta Dou Aratrma Enstits (Der.), Tr)'.-Anp ilikileri: Gemite, Bugn ve Gelecekte in History: Birinci Uluslararas Kot/ercms Bildi(Londra: rileri (Ankara: Hacettepe niversitesi Yayn, 1 9 8 0 ) iinde, ss. 1 8 2 - 2 0 2 . Hittji, Philip K., Lchanon Eroin the Earliest A Political Times to the Preseni Macmillan/New York: St. Martin's Press, 1 9 6 7 ) Hourani, Albert H., Syria and Lchanon: sity Press, 1 9 4 6 ) -, Arabic Tlouglt in the Liberal Age, 1789-1939 Essay (Londra: Oxford Univer (Cabridgc: Cambridgc Uni-

versity Press, 1 9 8 3 ) Karabekir, Kazm, ittihat ve Terakki Tesisleri, 1 9 8 2 ) Karpat, Kemal E l , Otlaman rccteristics Kars, II. Zafer, Belgelerle lar, 1 9 8 4 ) Kayal, Hasan, Arabs and Young Turks: Turkisl-Arab Relations in tle Sccond Constitutional Peiod of the Ottoman Epire, 1 9 0 8 - 1 9 8 (Doktora Tezi, Havard University, 1 9 8 8 ) Kedourie, Elie, "The lmpact of the Youg Turk Revolution on the Arabic-speaking Provinces of the Ottoa Epire," Elie Kedourie, Arabic and Otler Studies Political Memoin (Londra: Erak Cass, 1 9 7 4 ) iinde, s s . 1 2 4 - 1 6 1 . Populalion, 1830-1914: ncesinde Demographic Anadolu and Social ClaCemiyeti, 1896-1909 (stanbul: TRUAV Ofset

(Madiso: University of Wisconsin Press, 1 9 8 5 ) 1908 Devrimi (Ankara: Kaynak Yayn-

Kesim, Firuz, "Yunanistan'dan Anadolu'ya Geerek Atatrk' ldrmek stemilerdi!," Yakn Tarihimiz, Khalidi, Rashid ismail, Britisl Stdy of the Ateccdents Picot Agreement 2 ( 3 1 May-23 Austos 1 9 6 2 ) , s s . 1 1 - 1 2 . Policy Tnvards Syria Declaration and Palestine, 1906-1914: the of A of the llusSein-McMalon Correspondence, (Londra, 1 9 8 0 ) The Politics Damasas, (Londra: and Arab Nationalism: Sykes-

and the Balfour

Khoury, Philip S., Urban Notables Kighl, E. E, The Atvakcning . J o h n Milne, 1 9 0 9 )

1 8 6 0 - 1 9 2 0 (Cambridgc: Cambridgc University Press, 1 9 8 3 ) of Turkey: A Histoy of tle Turkish Revolution

Kou, Read Ekrem, "Trkiye'de Secimin Tarihi, 1 8 7 7 - 1 9 5 0 , " Tarih Dnyas, 1 ( 1 5 Nisan-1.5 Austos 1 9 5 0 ) , s s . l 7 9 - 1 8 3 ; s s . 2 5 6 - 2 6 0 ; s s . 2 9 9 - 3 0 2 ; ve s.307.

Kodis, Basil, Greee and Albania, es, 1 9 7 6 ) Kuran, Ahmed Bedevi, Harbiye Matbaas, n.d.) , tnkilp Tarihimiz

1908-1914

(Selanik: Institte for Balkan StudiHrriyet Mcadelesi (stanbul: Celtt

Mektebinde

ve lltihad ve Terakki (stanbul: Tan Matbaas, 1 9 4 8 )

, tnkilp Tarihimiz ve Jn Trkler (stanbul: Ti Matbaas, 1 9 4 5 ) S Osmanl mparatorluunda tnkilp Hareketleri ve Milli Mcadele ttihad've (stanbul: Terakki (sBaha Matbaas, 1 9 5 6 ) Kutay, Cemal, Prens Sabahaddin Bey, Sultan II. Abdlhamit, tanbul: Tarih Yaynlar, 1 9 6 4 ) , Paalar Kavgas , 31 Mart htilalinde , Trkiye stikll (stanbul: Tarih Yaynlar, 1 9 6 4 ) Sultan Hamit (stanbul: Cemal Kutay Kitapl. 1 9 7 7 ) Mcadeleleri Tarihi, 2 0 Cilt (stanbul: stanbul

ve Hrriyet

Matbaas, 1 9 5 7 - 1 9 6 2 ) Kle, Sleyman, Firzbvifc Toplants ve Merutiyet (zmir: .p., 1 9 4 4 ) Kkolu, mer, Osmanl Devleti'ne Kar Arap Bamszlk (Ankara: A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, 1 9 8 2 ) Mardin, erif, Jn Trklerin Siyas Fikirleri, 1895-1908, Drdnc Bask (stanbul: . letisini Yaynlan, 1 9 9 2 ) Mentee, Halil, "Eski Meclis-i Mebusan Reisi Halil Mentee'nin Hatralar," Cumhuriyet, 13 Ekin-11 Aralk 1946. Midhat, Ali Haydar, Hatralarm, 1980) and (Nw York ve Londra: New York University Press, Revolutionary Movement: The Development oj 1872-1946 (stanbul: Mithat Akit Yaym, 1 9 4 6 ) (Selnik: M. Mollo Publicatiots, Hareketi, 1908-1918

Moutsopotlos, N. K., Tlessaloniki,

1900-1917

McCarthy, Justin, Muslims ad Minorities: The Population of Ottoman Anatolia the En d oj the Empie 1983) Nalbandian, Louise, The Armenian Armenian Political Partics Tlrough the Nineteentl

Century (Berkcley, Los AnMahru-

geles ve Londra: University of California Press, 1 9 6 3 ) Nasullah, Mehmed, Mehmed Riid ve Melned Eref (Der.), Memalik-i se-i ahane'ye Mahsus Mkemmel Ottoman: ye Matbaas, 1 3 2 5 [ 1 9 0 9 ) ) Nicolaides, Nicolas, EEmpire 1908-11/24Juillet Bey'in Anlar 1975) Nur, Rza, Hayat ve Hatratn, 4 Cilt (stanbul: Altnda Yaynlar, 1 9 6 7 - 1 9 6 8 ) Niyazi, Ahmed, Balkanlarda Une Annee Hrriyet de Constitution, Kahraman 11/24 Resneli Jillet Niyazi 1909 (Bruxelles: Inprierie Th. Dewarichet, 1 9 0 9 ) Bir Gerillac: [Yayna hazrlayan ihsan lgar] (stanbul: ada Yaynlar, ve Mufassal Atlas (stanbul: irket-i Hayli-

Nusret, Mehmed, Tarihe-i

Erzurum

Yahd Hemehrilere

Armaan

(stanbul: Ali

kr Matbaas, 1338 [ 1 9 2 2 ] ) ren, Nazn, "ki Hatipten Biri," Diinya, 5 Mays 1952. zkan, Cemal, "Tanzimat'tan Cumhuiyet'e Ordu," Trkiye Ansiklopedisi, Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri Tanzimat'tan.Cumhuriyete 3 Cilt (Anka 5 (stanbul: letiim Yaynlar, 1 9 8 5 ) , ss. 1259-.1268. ve Terimleri Szl,

ra: T. C. Milli Eitim Bakanl Yayn, 1 9 9 3 ) ung Turks," Balfean Studies, 21 ( 1 9 8 0 ) , ss.87-95. Pasinler, Galib, "Galip Paa'nn Hatralar," Hayat Tarih Mecmuas, 2 / 9 (Ekim 1966), ss.80-88.

Panayatopoulos, Alkiviades J., "Early Relations Between the Geeks and the Yo2 / 6 (Tehuz

1966), ss.4-11; 2 / 7 (Austos 1 9 6 6 ) , ss.20-26; 2 / 8 (Eyll 1 9 6 6 ) , ss.77-84; vc Pears, Edwin, "Macedonia and the, Neutralisation o f Constantinople," The temporary Revievv, 9.1 (Ocak-IIazian 1907), ss.153-172. Revievv, 94 (Temmz-Aralk [evirenler Mazlum Beyhan ' ' , "The Turkish Revolution," The Contemporary 1 9 0 8 ) , ss.286-300. l'etrosian, lurii Ashotovich, Sovyet Gzyle Jntrkler Con-

ve Aye Hachasaolu] (Ankara: Bilgi Yaynevi, 1 9 7 4 )

"On the Motive Forces of the Reformist and Constitutionalist Movement in tle Ottoman Epire," Jea-Louis Bacque-Grammot ve Paul Duont (Der), Economie et Sociites dans l'Empire Ottoman (Paris: Editions du Cetof 1908 (Princeton: Pin29 re National de la Recherche Scientifiqe, 1 9 8 3 ) iinde, ss.13-24. Ramsaur, E. E., The Young Turks: Prelude to the Revolution ceton University Press, 1 9 5 7 ) Reid, Mehmed, "Erzurum syan bir Merutiyet nklb Olabilirdi," Hrriyet, Kasm 1950. Rey, Almed Reid, Grdklerim-Yaptklarm, vi, 1 9 4 5 ) : ve Ayan Reisi Ahmed Rza Bey'in Anlar IDcrleyen Rza, Ahmed, Meclis-i Mebusan 1890-1922 (stanbul: Trkiye Yayne-

Blent Demirba] (stanbul: Arba Yaynlar, 1 9 8 8 ) Said, Mehmed, Anlar [Yayia hazrlayan emsettin Kutlu] (stanbul: Hr Yayn ve Ticaret A. 1 9 7 7 ) Salaheddin, Mehmed, Madur ve Mazlum ntibahna: BildiklerimIttihad Osmanl Milleti'nin Sebeb-i Nazar- Mtalaa ve ve Terakki Cemiyeti'nin Maksada Felket Tesis ve 5u(Ka-

ret-i Tekili ve Devlet-i Aliye-i Osmaniye'nin hire: Emin Hindiye Matbaas, 1 3 3 4 [ 1 9 1 8 ] ) Salibi, Kaal S., The Modern History of Lebanon son,1965) Sarrou, Auguste, LaJeune-Tpnfuie Sciaky, Leon, Farevell Inc., 1 9 4 6 ) to Salonica: et la Revolution Portrait

ve nksam

(Londra: Weidenfcld atl Nicol(Paris: Berger-Levrault, 1.912)

of an Era (New York: Curret Books,

Skencli, Stavro,The Albanian National Avakening, 1878-1912 ton University Press, 1 9 6 7 )

(Priceto: Princcb

Slousch, N., "Le nouveau regiine turc et Tripoli," Revue da monde Musulman, (Eyll-Aralk 9 0 8 ) , ss.52-57. ' , "LEseigemert de la langue turque, Tripoli," Revue du monde 6 (Hyll-Arahk 1908), s.153. Sugurolu, lshak, Harput Yollarnda, Cilt 4 (stanbul: zaychn Matbaas, 1 9 6 8 )

Musulman,

[akir, Bahaeddin!, "Bahaeddin 1 akir Bey'i Brakt Vesikalara Gre ttihat ve Terakki," Milliyet, 3 Nisan-31 Knun-u Evvel [Aralk] 1934. Tansel, Fcvziye Abdullah, "Mizanc Mehmed Murad Bey," /. 0. Edebiyat Tarih Dergisi, 2 ( 1 9 5 0 - 1 9 5 1 ) , ss.67-88. Tarcan, Selii Srr, Hatralarm dan Umumi Muharebeye Liited irketi, 1 9 3 1 ) Topuzlu, Cemil, stibdat, Merutiyet, (stanbul: Trkiye Yaynevi, 1 9 4 6 ) 1888-1923, Cilt 2: Merutiyet llauKadar, 1908-1914 9 Cumhuriyet (istanbul: Ahmet hsan Matbaas Devirlerinde 80 Yllk Hatralarm, Fakltesi

Tokgz, Ahmed hsan, Matbuat Hatralarm,

Ikici Bask (stanbul: 1. . Cerrahpaa Tp Fakltesi Yayn, 1 9 8 2 ) Tsovikyan, H. M., " 1 9 0 5 Rus Devrii'ni Trkiye'deki Devrini Hareketine Etki-, , si," H. Zafer Kars, Belgelerle 126, Tunaya, Tark Zafer, Hrriyetin ln: ikinci Merutiyetin Siyas Hayatna Baklar (stanbul: Baha Matbaas, 1 9 5 9 ) , "Jn Trk ve Sosyal nklp Lideri Pres Sabahaddin," Sosyal Hikuk ve ktisat Mecmuas-, 1/3 (Kasm 1948), ss.l 19-126. , Trkiye'de Siyasi Pa tile; 1859-1952 (stanbul: Doan Karde Yaynlan A.. Basmevi, 1 9 5 2 ) . - t - . Trkiye'de Siyasal Partiler, 1: kinci Merutiyet -, Trkiye'de Siyasal Partiler, 3: ttihat ve Terakki: Dnemi, 1908-1918, Geniletilmi kinci Bask (stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlan, 1 9 8 4 ) Bir an, bir Kuan, bir Kltr, Fa tinin Tarihi (stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlan, 1 9 8 9 ) Trkdoa, Orhan, " 1 9 0 6 - 1 9 0 7 Erzurum'Hrriyet Ayaklanmas: 1," Trk No.255 (Temmuz 1984), ss.453-466. -, " 1 9 0 6 - 1 9 0 7 Erzurum Hrriyet Ayaklanmas: it," Trk Kltr, N o . 2 5 6 (Austos 1984), ss.497-509. ; -, " 1 9 0 6 - 1 9 0 7 Erzurum Hrriyet Ayaklanmas: 111," Trk Kltr, (Eyll 1984), ss.575-581. , " 1 9 0 6 - 1 9 0 7 Erzurum Hrriyet Ayaklanmas ile lgili Yeni Belgeler," Trk Dnyas Aratrmalar, No.47 (Nisan 1 9 8 7 ) , ss.23-72. No.46 "Hseyin Tosun: Bir htillcinin Profili," Trk Dnyas Aratrmalar, (ubat 1987), ss.69-83. No.257 1908 Devrimi ncesinde Anadolu iinde, ss.96-

, Trkgeldi, Ali Fuad, Grp 1.949)

ittiklerim

(Ankara: Trk Tarih Kuruinu Yayn,

Ulusalkul, Nedim, Jstibdad Aleyhinde Tiirk Ulusunun lk Hareketi: Erzurum lllilali (Ankara: n.p 1 9 3 7 ) Uras, E,sat, The Armenians in History and the Armenian Question [tngilizceye eviren Sheyla Artemel]. (stanbul: Belge Yaynlan, 1 9 8 8 ) Uzunarl, smail Hakk, " 1 9 0 8 Ylnda kinci Merutiyetin Nc Suretle Uu Edildiine Dair Vesikalar," Belleten, 2 0 ( 1 9 5 6 ) , ss-. 1 0 3 - 1 7 4 . Valuyskiy, A, M., " 1 9 0 5 - 1 9 0 7 Rus Devrimi Srasnda Kk Asya'da Halk Ayaklanmalar ile lgili Yeni Ariv Belgeleri," H. Zafer Kars, Belgelerle rimi ncesinde Anadolu iinde, ss. 127-130. , "Moskova Arivi Belgelerine Gre Jn Trk Hareketi ncesinde Dou Anadolu'da Ayaklanmalar," H. Zafer Kars, Belgelerle 1908 Devrimi ncesinde Anadolu iinde, ss.131-151. Vamhey, A., "Euope and tle Turkish Constitution: A Independeit View," The Nineteenth Century, 64 (Temmuz-Aralk 1 9 0 8 ) , ss.724-729. inde Dnenler [Yayna hazrlayan Sanil Nafiz , "Tle Future of Constitutional Turkey," Tle Nineteenth Century, 6 5 (Ocak Haziran 1 9 0 9 ) , ss.361-374 Valflar, Galip, Ittihad ve Terakki Tansu] (stanbul: nklp Kitabevi, 1 9 6 0 ) Yaln, Hseyin Cahid, "Hseyin Cahid Yaln'n Elli Yllk Siyas Hatralar, Birinci Ksm: Merutiyet Devri ve Sonras," Halk, , "Merutiyet Hatralar, 1 9 0 8 - 1 9 1 8 , " Fikir 1,935) ve devam .' 13 Kasm-31 Aralk 1954. No.71 ( 2 8 ubat Hareketleri, 1908 Dev-

Yntem, Ali Canip, "Selnik'te 10 [23] Temmuz Sabah," Yakn Kerihimi;, 2 (31 May-23 Austos 1962), ss.257-259.

DZN

'Abd al-Rahman, Seyyid [Nakib lEraf] 3 4 6 Abdullah Bey (Kosova Temyiz Mahkemesi Reisi, Trabzon Mebusu] 314 Abdullah Paa [Maiyet-i Seniyye Erkn- Harbiye Miri, Drdnc Ordu Kumandan] 2 0 9 Abdullah Paa [Medine Mutasarrf] 200 Abdullah, erif 2 0 0 Abdurrahman Bey 110 Abdurrahman Paa [Adliye Nazr] 164 Abdlaziz [Sultan] 2 1 2 Abdlfazl, Mehmed 9 3 Abdlgani [Erzurum'da Polis] 57 Abdlhamid II [Sultan] 2, 3, 8, 30, 33, 36, 42, 43, 60, 62, 64, 74, 89, 101, 1 0 2 , 1 0 3 , 1 0 4 , 1 0 7 , 108, 109, 112, 117,125,127,128,130,131,133, ,136,137,139,140,145,151,157, 158, 1 6 1 , 1 6 3 , 166', 167, 168, 169, , 171, 172, 176, 177, 178, 182, 191, 195,212,213,214,215,233,234, 250, 2 5 2 , 253, 2 5 4 , 255, 256, 267, 282, 287, 327, 342, 343, 344, 346, 347,349,350 Abdiilvehab Paa [Erzurum Valisi] 83, 84 1 9 7 , 1 9 8 Abu-1 Hda, eyh 8 2 , 183, 205; 3 4 2 Acarbay, Sleyman Sudi [Bayezid Mebusu [ 3 0 5 Adana 144 Adem-i Merkeziyetilik 241 Agh Bey [Selnik Mebusu) 3 2 5 Ahali Frkas 305, 310, 315, 316, 3 5 2 Ahmed. Paa 185 Ahmed, Hac, Efendi [Ulema, Trabzon Mebusu] 3 1 4

Ahmed, eyh, Efendi [Erzurum'da Celep] 85 [am Mebusu] 3 4 3 Akif, Hac, Aa [Kuyumcu, Erzurum'da isyann nderlerinden ] 47,57,88 Akif, Hac, Efendi [Erzurum Mfts) 85,149 Akif, Hac, Paa [Techizat- Askeriye Nazr, Dahiliye Nazr] 166, 169, 170 Akif, Reid, Paa [Dahiliye Nazr) 172 Akka 3 3 8 Akka Sanca 341 Ali Bey [Erzurum Vali Vekili) 83*'* Ali Bey [Van Valisi] 7 1 , 8 0 Ali Paa (Mekke erifi] 2 0 0 Ali, Hac, Efendi [Badad Mebusu] 347 Ali, Mehmed, Bey [Beyrut Valisi] 1 9 7 , 200 Ali, Mehmed, Bey [Samsun Ceza Mahkemesi Reisi, Trabzon Mebusu] .314 Ali, Mehmed, Bey [Washington. Bykelisi] 181, 194, 195, 2 5 3 Ali, Mehmed, Paa [Aychn Valisil 199200 Ali, Mehmed, Paa [Sadaret Mstear, Evkaf- Hniayn Nazr] 164 Ali, Mehmed, Prens 2 6 0 Alkend, Nureddin Ferruh 266, 294, 299,300 Almanya 2 3 Amerika Birleik Devletleri 10, 13, 108,195,253,254 Anadolu 4 0 , 52, 6 7 , 72, 84, 90, 91, 93, 98,99,105,112,114,117,239, 2 7 6 , 2 7 8 , 2 9 0 , 293, 2 9 8 , 301, 323, 328 Y . ' : al-'Ajani, Mohammad, Efendi, eyh

Ankara 9, 54, 90, 3 1 2 Ankara istikll Mahkemesi ( 1 9 2 6 ) 143, 3 0 8 Ankara Vilyeti 3 1 1 , 3 1 2 Antalya 309, 310, 311 Anteb 9 0 Arab zzet Paa (bkz. zzet, 'Arab,' Paa [Mabeyi kinci Ktibi)) Arab Kulpleri 2 5 7 , 2 5 8 Arab Vilyetleri 1 5 1 , 1 5 2 , 2 2 1 , 290, 338,344,354. Arabistan 221 Arablar 2 5 3 , 2 5 4 , 2 5 5 , 2 5 6 , 2 5 7 , 2 5 8 , 265,269.338,345,351,354,356 Arif Paa [Commodore, Bahriye Nazr] 167,171,196 Arif Paa [Edirne Valisi] 187 Arif, Celalettin, Bey 2 6 6 , 2 6 8 , 2 9 4 , 299,300 Arif, Hac, Paa 5 3 Arif, Malmud, Paa (Erzincan Valisi] 92 Aristodolo Efendi [zmir lebus aday] 302 Arnavut Bakim Kulb 2 5 1 , 2 5 2 , 3 2 9 Arnavut Kulpleri 2 5 1 , 2 5 2 , 2 5 3 Arnavutlar 118, 126, 150, 151, 2 2 3 , 248,249,250,251,252,253, 336,351,354,356 Arnavutluk 124, 125, 134, 150, 152,, 221, 248. 249, 250, 277, 279, .329 Arnavutluk Ayaklanmas.(1911) 3 3 5 Arsla, Mohaumad Efendi, Emir [Lazkiye Mebusu] 3 4 0 Arslan, Mustafa, Emir [Drzi Lider] 340 Artas, Gheorghi (Selnik Mcb\\sv\l 325,326 As'ad Bey [am Serkomiseri] 3 4 2 Asn Bey [Edirne Mebusu] 3 2 7 Asm, Mustafa, Bey [istanbul Mebusu] 298Asitaeli Kevork 2 8 6 Askeri Tefti Komisyonu 2 0 9 . 2 1 0 Askeri Tekad ve stifa Kanunu 211 257, ' 269, 290, 321, 329, 3 3 0 , 3 3 2 , 3 3 3 , ,

Aslan, Mustafa Rahmi [zmir Valisi] 115,116,169,322,325 Ata Bey [Rumeli Vilayeti Maliyesi Komisyonu yesi, Telgraf ve Posta Nazr] 1 6 4 Ata, Mehned, Bey [Diyarbakr v e sonraErzurum Valisi] 49, 50, 51, 55,56,59,68,86 Atatrk Dnemi 13 Atatrk, Mustafa Kemal 5, 9 , 1 2 , 1 3 , 16, 17, 18. 2 1 , 2 2 " , Ataullah, eyh, Efendi i Kastamonu Belediye Meclisi yesi] 4 2 Atf Bey [bkz, Kaml, Atf] Atina 1 3 0 , 1 4 7 , 3 3 0 Avlonya 150, 3 3 0 , 3 3 2 , 3 3 5 Avlonyal Ferid Paa i Satir-1 zam] 101,130,178,332 Avrupa 108, 2 5 0 Avrupa Uyumu 121 Avusturya-Macaristan 125, 2 1 7 Aya Sofya Camii 139 Ayanck 3 0 6 Aydn 90, 188, 3 2 9 Aydnlanma a 1 4 Azarian Efencli [Kalas Bakonsolosu, Belgrad Bykelisi] 1 9 6 Azerbaycan 6 7 Aziz Paa 1 0 5 al-'Azm, Slafiq al-Mu'ayyad [Uluvvcti Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti Lideri] 2 5 7 al-'Azm, Shafq Mu'ayyad 34.3, 344, 350 Bab- li 3 8 , 1 3 7 , 160, 161, 1 6 3 , 1 6 6 , 174,289,295 Babanzade smail Hakk Bey [Badad Mebusu] 3 4 6 , 3 4 7 Bagdad 8 9 , 1 1 1 , '255, 3 4 6 , 3 4 7 Bagmlhk Kuram 5, 19, 20, 21, 23, 24,25,26,28,29,30,31,35 Bahri Paa [Adana Valisi] 1 4 4 , 1 9 7 , 289 Bahriye'deki Yenileme 211, 2 1 2 , 2 1 3 Balkanlar 2 6 6

Baltazzis [Yunan Dileri Bakam] 116, 245 Basra 38, 339 Basra Sanca 3 4 5 Bayburt 50, 52 Bebek Bahesi (stanbul) 2 6 5 Bedel-i Askeriye Vergisi 5 0 Bedelt- Nakdiye 72 Belika 191, 193 Belger, Nilad Read [Doktor] 2 6 7 Belgrad 1 3 0 Kenliaazade Ali Rza Efendi [Ankara Mebusu, Selnik Temyiz Mahkemesi yesi] 3 1 2 Berat 329, 3 3 0 Bercketolu Mehmed Rfat Bey (Haleb Mebuu j 344, 3 4 5 Bergama 301 Berlin 1.01 Berliner Lokal Anzeiger Berliner Tageblatt und (Berlin) 197, 3 5 5 Beynan! Hac Mtstafa (Ankara Mebusu] 3 1 2 Beyolu (stanbul) 100, 102, 103, 113, 139, 1 7 5 , 2 6 5 , 2 9 4 , 2 9 5 Beyolu Protokol ( 1 8 6 1 ) 3 3 8 Beyrut 9 0 , 1 1 3 , 1 4 7 , 1 5 2 , 1 9 3 , 2 0 0 , 256, 338, 339, 3 4 0 Beyrut Vilyeti 338, 341 Bieberstein, Maschall von, Baron [Almanya'nn stanbul Bykelisi) 101 1908 Devrimi 1, 4, 6, 17, 20, 22, 23, 2 7 , 3 0 , 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, * 9 7 , 9 8 , 9 9 , 1 5 3 , 1 5 5 , 1 5 6 , 1 5 7 , 179, 182, 1 8 3 , 1 8 5 , 187, 192, 193, 196, 197, 207, 2 1 3 , 217, 2 1 8 , 219, 222, 228, 229. 2 4 8 , 249. 251, 254, 259, 263, 272, 2 7 3 , 2 8 0 , 3 0 8 1908 Genel Seimleri 2 7 1 , 272, 2 7 3 , 290, 2 9 1 , 292, 2 9 3 , 298, 301 Bingazi 3 4 8 , 3 4 9 , 3 5 0 Bire, Mehmed Tevfik IBursa Valisi) 143, 144 (Berlin) 196 Handels-Zeitung
:

Birinci Dnya Sava 4 , 7 , 8, 13, 16, 17,21,23,271 Birinci Merutiyet ( 1 8 7 6 ) 3 Bitlis 53, 67, 76, 77, 91, 113, 146 Bleda, Midhat kr 133, 2 4 2 , 3 2 2 , 325 Boletinatz, Issa 2 5 1 Bolu Seimleri ( 1 9 0 8 ) 3 0 5 Bosna 6 3 Boston 195 Bogezenyan, Artin [Haleb Mebusu] 344 Boussios, Yorgs (Ergiri MebusuJ 331 Boyabat 3 0 6 Blkba, Rza Tevfik [Edirne Mebusu] 3 2 7 Brksel 192 Bulgar Ekzarh 2 3 0 Bulgar Kilisesi (stanbul) 186, 2 3 0 Bulgar kongresi ( 9 0 8 ) 2 3 4 Bulgar Merutiyet Kulbleri ttihad 234,235 Bulgar Merutiyet Kulb. (Selnik) 232,336 337 Bulgar Patrii (skb) 2 3 2 Bulgaristan 63, 186, 1 8 7 , ' 2 1 4 , 2 3 0 , 231,232,337 Bulgarlar 138, 2 2 3 , 2 2 4 , 2 2 5 , 229, 2 3 3 , 2 3 5 , 2 4 4 , 2 6 9 , 2 7 7 , 321, 324, 326, 328, 335, 336, 3 3 7 Burdur 3 0 5 Bursa 1 0 1 , 1 0 2 , 1 4 3 , 1 4 4 , 1 8 8 , 277, 302 Bursa Seimleri ( 1 9 0 8 ) 3 0 3 al-Bustani, Boutros 3 3 9 al-Butai, Suleiman iBcyru Mebusu] 339 Bkre 3 3 4 Byk Buhran [bkz. Byk kntl Byk knt 24, 2 5 Cabrizade Abd al-Nafi Paa (Mutedil Hrriyetpervern Frkas Kurucusu, Haleb Mebusu] 3 4 4 , 3 4 5 , . Bulgar Merutiyet Kulpleri 234, 336,

Banque de Credit Lyonais 187

CaVid, Hseyin, Bey ibkz., Yaln, Hseyin Cahicl). Calvoulos, T. (Doktor, Edirne mebus aday] 3 2 7 Can Veren [Can Verir] (Erzurum) 45, 48, 56, 78? Canik [Samsun] Sanca 314 Carsso, Emmanuel [Selnik. Mebusu] 322,323,325 Carlidis, Pavlis [zmir Mebusu] 3 0 2 Cavid, Mehmed, Bey 1 1 5 , 1 6 9 , 3 2 2 , 325 . Celaleddiij, Damat Mahmud, Paa 26:1 Celaieddin, Mahmud, Paa [Ticaret ve Nafia Nazr] 191 Cell Bey [Tokad Mutasarrf] 3 1 6 , 317 Cell Paa [Bitlis Garnizon Kumandan] 76 Cemal Bey [Bahriye Zabiti] 2 8 6 Cemal, hmed, Bey [sonra, Paa] 169 Cemal, Hoca, Efendi [Rese Belediye Reisi] 123 Cemaleddin, Mehmed, Efendi [eyhl slm] 138, 158, 1 6 0 , 1 6 1 , 1 6 3 , 164,170,171,172,176,282 Cemil Bey bkz. Topuzlu,-Cemil] Cemilpaazade Mustafa Bey [Diyarbakr] 92 Cenan, Ali, Bey lllaleb Mebusu] 3 4 4 Cenevre 100 Cenova 181 Ccvad Bey [Kaymakam] 144 Cevad Paa [Sadr- zam] 3 4 3 Cevad, Ahmed, Paa ] eski Sadr- zam] 257 Cevad, Ali, Bey [Mabeyin Baktibi 1 167 Cevdet Efendi 3 0 1 , Cevdet, Ahmed, Bey \tkiam gazetesi sahibi] 241 Cezireliolu Aziz 93 Chicago 339 Chicago Dnya Sergisi ( 1 8 9 3 ) 3 3 9 al-Cinan (Beyrut) 3 3 9 Circisoglu [?] Gani, Hac 9 3

Cofidis, Matheos [Trabzon Mebusu] 313 Constantinidis, Constantine [Avukat, stanbul Mebusu] 2 9 9 Cosmidis, Pantoleon [stanbul Mebusu] 2 6 8 , 2 9 9 Cumhuriyet Rejimi 4, 2 0 Cumhuriyetin ln ( 1 9 2 3 ) 6, 17, 21, 23 al-Cundina (Beyrut) 3 3 9 ' Cumhuriyet Halk Frkas [Partisi] 9 -

anakkale 2 1 2 , 261 elik, Hoca Mehmed Vehbi [Konya Mebusu] 3 0 9 erke Emir Paa 3 1 4 uhaclarzade Sleyman Efencli, Seyl [am Mebusu] 3 4 3 Daghavarian, Nazareth [Doktor, Sivas Mebusu] 3 1 5 Dahili Tekilt [Vitena Makedonska i Odrinska Revolutsionna OvgMiizatsiyaS 2 3 0 , 2 3 1 , 2 3 2 , 2 3 3 , 234, 325 Dairet al-Maari/ 3 3 9 Dalthceff, Haisto [Avukat, Sosyalist] 325 Damat Salih Paa [bkz., Salih, Damat, Paa] . Dardaganyan, Arak 2 8 6 Dashnaktsuthiun ibkz., Ermeni Devrimci Federasyonu] Debre 124, 134, 329, 3 3 3 Deliradeff 2 3 2 Demircili, Fuad Hulusi [Trablus an Mebusu] 3 4 0 Demirolu Tevfik 3 2 0 Dersaadet Cinayet Mahkemesi 3 3 5 D'ilver Bey [Edirne Belediye Reisi] 326 Dimitrijevich.Jariaki [Manastr Mebusu] 3 3 6 Dinkas, Dimitri [Selnik Mebusu] 325, 3 2 6 Ditfurth Paa [General, Bahriye

Nezareti Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi] 2 1 1 Diyarbakr 4 9 , 6 7 , 9 1 , 1 1 3 , 1 5 0 , 329 Dou Anadolu 235, 3 1 8 Doktor Bahaeddin akir Bey [bkz., akir, Doktor Bahaeddin, Bey] Doktor Nzm Bey [bkz., Nzm, Doktor, Bey] Doreff, Pantche [Manastr Mebusu] 336,337 Dra 329 Draga, Mehmed Necib [Kosova Mebusu[ 6 4 , 1 2 6 , 3 3 6 , 3 3 7 Drama 133, 142, 3 2 1 , 3 2 2 , 323, 3 2 4 Drizis, Kocho [Ergiri Mebusu] 3 3 1 Dukaczade Mustafa Basri Bey [Debre Mebusu] 3 3 4 Durak Bey [Can Veren rgt Lideri] 56,67,85,88 Duyun-u Umumiye daresi 25, 134 Drziler 341 Ebuzziya Tevfik Bey [Antalya Mebusu] 311 Edheni Paa 2 1 0 Edhem, Doktor, Bey 302 Edirne 114, 129, 135, 141, 169, 185, 234, 320, 326, 3 2 8 Edirne Askeri Rtiyesi 327 Echvard VII [ngiltere Kral] 122 Ege 323 Ekksiastili Alitheia (stanbul) 2 4 4 Elassoa 1.1.6 Elz (bkz., Mauret-l-Aziz] Emin, Mehmed, Efendi [Kastamonu Mfts] 4 2 Emi, Mehmed, Efendi [Konya Mebusu) 3 0 9 Emi, Mehmed, Efendi [Trabzon Mebusu] 3 1 3 Enrizade Mehmed Bahaeddin Bey [Haleb Mebusu] 3 4 4 Emrullah Efendi [Edirne Mebusu] 328, 3 2 9 Enis Paa [Kastamonu Valisi) 40, 4 1 , 42, 43

Enver Bey [Yzba] 144 122,134,223,231,242 Ergiri 3 2 9 , 331

"

Enver, smail, Bey [sonra, Paal 6 5 , '

Ermeni Devrimci Federasyonu Dashnaktsuthiun] 79, 8 0 , 1 0 5 , 1 0 6 , 1 0 7 , 140, 146, 2 3 5 , 236, 237, 238,239,260,318,3.19 Ermeni Devrimcileri 54, 71, 94, 100 Ermeni Katlimlar ( 1 8 9 5 / 1 8 9 6 ) 177, 182,235,253,316,318 Ermeni Metropolithanesi (Erzurum) 148 Ermeni Patrikhanesi 2 1 8 , 236, 2 4 2 , 247, 318 Ermeniler 4 1 , 47, 50, 53, 65, 67, 71, 72, 76, 77, 79, 89, 1 0 5 , 1 0 6 , 1 1 6 , 1 3 7 , 1 3 8 , 1 4 0 , 235, 2 3 6 , 265, 269, 2 7 7 , 2 9 0 , 2 9 1 , 2 9 4 , 2 9 5 , 296, 297, 2 9 8 , 3 0 1 , 3 0 9 , 3 1 1 , 3 1 2 , 314, 315, 3 1 6 , 3 1 7 , 3 2 0 , 321, 3 5 1 , 3'53, 3 5 5 Ertrk, Hsamettin 6 7 Erzincan 4 8 , 56, 61, 6 4 , 67, 76, 77, 113,319 Erzurum 4 4 , 4 5 , 4 6 , 4 7 , 4 8 , 49, 50, 51, 52, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 61, 65, 6 6 , 67, 68, 6 9 , 70, 73, 77, 78, 8 1 , 8 3 , 8 4 , 8 5 , 86, 87, 88, 91, 113, 148,149,198,278,318 Esad Efendi [Kastamonu'da Hakim | 42 Esad, Mahmud, Efendi [Maliye Nezareti Mstear] 2 0 4 Esebel, Aziz 193 Esenbei, Salih Mnir, Paa [Paris Bykelisi] 130, 186, 191, 192, 193,205,267. Eskiehir 3 0 4 Eski, Sasun, Efendi [Badad Mebusu] 347 Eref Paa 211 Eybzade zzet Bey [Dava vekili, Trabzon Mebusu] 3 1 3 Faik Bey 9 2 Faik Bey [Mabeyinci] 184, 185

Pa uk Bey [Erzurum'da Mteahhidi 85, 8 8 Fatih Camii [stanbul] 3 1 6 Fazl) Fazl, Mohamad Ali, Efendi (Musul Mebusu] 3 4 8 Fedakran- Millet Cemiyeti 286, 2 8 7 FelinvPaa [Serhafiye] 101, 102, 144 Fehmi, Hasan, Efendi [Bey] gazetesi yazar] 267, 2 8 6 Fehmi, Hasan, Paa Iura-y Devlet Reisi, Adliye Nazr] 164, 170, 171, 173,174 Fener Rum Patrikhanesi 117, 218, 22.3, 242, 243, 245., 246, 247, 262, 294,296,297 Ferhad Elendi [Trablus Gab Mebusu] 305 Ferid Bey (sonra, Paa] [Bitlis v e sonraTrabzon Valisi] 54,.72, 76, 77, 146, 197 Ferid Paa [Birinci Avc Taburu Kumandam] 209 Fevzi, mer, Hoca [Bursa Mebusu] 303 . ' Feyzi, Ahmed, Paa |Yemen Valisi, Sahra Kuvvetleri Kumandan] 200 Frka-i Alrar 64, 2 4 7 , 248, 252, 259,266, 267, 268, 269, 2 7 0 , 278, 279, 286, 2 9 4 , 297, 2 9 8 , 300, 304, 3 0 5 , 306, 3 0 9 , 3 1 2 , 3 1 3 . 325, 326, 331, 336,339,341,343,345.352 Frka-i tbad [bkz., Osmanl Demokrat Frkas] Firzovik 1 2 6 , 1 2 7 , 2 5 0 Flrina 114 Fraggi, Albert Vitali (stanbul MebusuJ 2 9 9 Fransa 1 9 1 , 1 9 3 , 205, 212, 261 Fransz Postahanesi (Trabzon) 74 Frasheri, Midhat [Shoqeri c Shiqiptarevet adh Arnavut Kulb Bakan] 252, 3 3 0 Fuad Pasa [Kastamonu Valisi| 197 Scrbesti ' Fazl, Ahed, Bey (bkz. lng, Ahmed

Galata 175, 2 9 5 ' Galata Kprs 261 Galib Bey bkz. Pasinler, Galib] Gay-i Mslimler 65, 2 1 9 , 220, 2 2 1 , 222, 223, 24, 226 Gediz 3 0 4 Gelibolu 3 4 0 Gelir Vergisi 3 7 Gen Trkler [bkz., j n Trkler] Gerze 3 0 6 Giresun 52 Girit 63 Gjakore 126 Goltz, Golmar von der, Paa [Gcne'al] 209 ' Grice 124, 3 2 9 Grice Sanca 3.34 Grciyat, Milkon 2 8 6 Habib Bey [Merkez Komitesi yesi, Bolu Mebusu] 242, 305, 3 2 7 Hadika-i Maarif Hususi Ticaret Mektebi (zmir) 110 . Haki, Mustafa, eyl Hac, Efendi [Tokad Mebusu] 3 1 6 Flakk Bey (Erkn- Harb Binba] 2 3 9 ' Hakk, Hafz; Bey 169 Hakk, brahim, Bey [sonra, Paa] [Maaif-i Umumiye v e s o n r a Dahiliye Nazr] 164. 166, 171, ' 246,247,295 Hakk, smail [Kar Devrimci I 2 8 5 Hakk, smail, Bey [Gmllcine Mebusu! 3 0 5 Haleb 90, 9 1 , 2 5 6 , 3 2 9 , 3 4 4 Hali (stanbul) 2 1 2 Halil Paa [Amiral, Bahriye Nezareti Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi] 211 Halim Paa [Antalya Mtuasanf] 3 1 0 Halis Efendi l Bamsz mebus aday] 300 Hallayan, Bedros [stanbul Mebusu] 299 Hamburg 101 HamdiBey [Beyolu Mutasarrf, ' \

Zaptiye Nazn] 160 I ladi Paa [Trabzon'da Asker Kumandan] 61, 72, 73 Hamdi, Hafz Ahmed, Efendi IBursa Mebusu] 3 0 3 , 3 0 4 Haidiye Kird Birlikleri 5 0 Harbiye Nezareti 1 3 8 Harput 146 Hasan Bey 73 Hasan Bey 2 4 6 Hasankale 52 Hassa Ordusu 2.10 Hatipzade Ahmed Cemal Bey. [Ktahya Mebusu] 3 0 4 Hatt- Hmyn [Kmil Paa Kabinesi] .171, 176, 177 1 6 1 , 1 6 2 , 163 Hattatzade smail Paa [Tkad Mebusu] 3 1 6 Hayfa 256 Hayreddin Paa 105 Hayreddin, Tahir, Bey 2 6 7 Hayret,.Hoca, Efendi [Bamsz ebUs aday] 3 0 0 Hayri Paa 174 Hayvaat- Ehliye Rsumu 38, 3 9 , 4 4 , 45,47,50,52,69,70,86 Hazine-i mire 2 0 1 ; 202 l lazedarzade Mahmud Mazlar Bey [Trabzon Mebusu | 3 1 3 lleatlcotc, W. J. [ngiltere'nin Manastr Konsolosu] 1 2 7 Hns 5 4 Hristiyanlar 55, 82, 108, 127, 132, 1 4 3 , 1 4 6 , 149, 150, 151, 152, 2 2 0 , 223, 2 2 4 , 2 2 5 , 2 2 6 , 2 2 8 , 2 2 9 , 2 5 0 , 262, 291,.292, 293, 3 0 9 , 317, 3 4 1 , 348, 355 Hicaz Demiryolu 4 5 , 181 Hilmi, Hseyin, Paa [Umum. Mfetti) 1 3 5 , 1 6 8 , 3 0 0 , 3 2 4 , 3 2 8 Ilizb-i Terakki 3 2 7 Hoca Mehmed Efendi [Doktor Nzn Bey'in takna ad] [bkz. Doktor ' ' Hayri Bey 2 4 2 . ' , Hatt- Hmyn [Said Paa Kabinesi]

Nzm Bey] Hocazade Rasih Efendi [Ktahya . Mebusu] 3 0 4 al-Hoda (New York) 2 5 4 Hrizostoros [Drama Metropoliti] 3 2 4 Hdeyde 2 0 0 Hukuk Mektebi (stanbul) 3 2 3 , 3 4 0 , 347Hukuk-u Umumiye 287,288 Hulsi, Osman, Bey 1.09,110 Hurid Paa [Harbiye Nezareti Topu Birlikleri Daire Bakan] 2 0 8 al-Husayni, Shakir [Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti yesi] 257 Hclavendigar Vilayeti 3 0 4 Hr Osmanl [Siyasa! rgt] 341 Hrriyet vc tilf Frkas 3 1 3 , 315, 3 1 6 , 327, 33.1, 3 3 4 , 3 3 7 , .347, 348, 352 Hrriyet [Siyasal rgt] 341 Hsamettin Bey Ibkz., Ertrk, Hsamettin] Hseyin Bey 1 6 9 Hsn Bey [Mu Mutasarrli] 50 Hsn Bey [Sivas Mebusu] 3 1 5 Hsn, Hseyin, Paa |St. Petersbrg Bykelisi] 196 lbn-al-Mahmud As [Gazeteci | 2 8 6 tbrad [bugnk Aydnkent/Antalya] 284 brahim Paa 92, 9 3 brahim Paa Camii (Erzurum) 57 brahim Paa [Diyarbakr'da Haidiye Alay Kumandan | 91 tbrahim, Hac 9 3 bret (stanbul) 311 hsan, Ahmed, Bey (bkz. Iokgz, Ahmed hsan) kdam (stanbul) 3 1 3 , 2 4 1 , 2 6 3 , 266, 267, 268, 284, 298, 299, 347 kinci Dnya Sava 13 llbasan 124, 3 2 9 llinden Ayaklanmas ( 1 9 0 3 ) 230, 3 2 5 (tembul) 286,

mameddin, Mahmud, Efendi [eski Mft, Trabzon Mebusu] 3 1 3 ngilizler 120 ngiltere 121, 144, 182, 212, 2 5 3 , 263, 319 ntihab- Meb'usan Kanun-u Muvakkati 273, 2 9 4 lntihab- Meb'usan Kanunamesi'nin Suve-i Icrayesine dair Talimat 2 7 3 pek 151, 250, 3 2 9 pekli Hafz Ibrahip Efencli [Merkez Komitesi yesi] 242 l-ak 221 ran 3, 6 6 , 7 4 , 7 7 , 8 2 , 104, 339 shale Bey 61 iskenderun 112 Islahat (istanbul) 3 3 9 Islahat l-ermam ( 1 8 5 6 ) 2 9 2 ismail Bey fDebre Mebusu] 3 3 4 ismail Paga [Harbiye Nezareti Svari Birlikleri Daire Bakan] 2 0 8 smail Pasa [Mektib-i Askeriye Mfettii! 187 ismail, 'Kiird,' Bey 314, 3 1 5 Ispartalyan, Stephan [zmir Mebusu] 302 tstanbul 38, 41, 43, 4 4 , 4 5 , 4 7 , 4 8 , 50, 51, 53, 55, 56, 6 0 , 6 1 , 64, 68, 73, 76, 82, 83, 91, 93, 97, 99, 100, 101, 102, 1 0 3 , 1 0 4 , 1 0 5 , 1 1 2 , 114, 120, 1 2 8 , 1 2 9 , 1 3 1 , 1 3 6 , 1 3 7 , 1 3 8 , 140, 144, 1 5 1 , 1 6 9 , 1 7 1 , 1 7 8 , 179, 182, 1 8 4 , 1 8 5 , 1 8 7 , 1 9 3 , 1 9 4 , 235, 2 3 9 , 250, 251, 2 5 3 , 2 5 7 , 2 5 8 , 2 6 1 , 2 6 2 , 2 7 7 , 279, 281, 285, 2 9 0 , 294, 296, 2 9 7 , 2 9 9 , 3 0 6 , 3 1 1 , 3 1 2 , 3 1 6 , 319, 3 2 0 , 3 2 1 , 3 2 7 , 3 2 9 , 3 3 0 , 333, 339, 340,341,342,354 istanbul Seimleri (1908) 247, 248, 271, 294, 295, 296, 297, 298, 299, 300 tsvire 191, 1 9 3 , 3 2 9 Ikodra 38, 150, 249, 250, 284, 3 2 9 Ikodra Sanca 3 3 3 talya 125 tilf Devletleri 7, 8, 17. 21 htihad ve Terakki (Selanik) 281 '

lttihad ve Terakki Cemiyeti 4 , 8 , 31, 32, 33, 34, 37, 4 5 , 51, 56, 59, 60, 61, 6 2 , 6 3 , 64, 65, 6 6 , 67, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 8 0 , 8 1 , 83, 84, 8 5 , 8 8 , 89, 9 1 , 9 3 , 94, 97, 98, 99, 1 0 0 , 1 0 3 , 1 0 4 , 1 0 5 , 106, 107, 1 1 0 , 1 1 1 , 1 1 5 , 1 1 6 , 1 1 7 , 118, 120, 1 2 1 , 1 2 2 , 1 2 3 , 1 2 4 , 125, 1 2 6 , 1 2 7 , 1 2 8 , 1 2 9 , 131, 132, 133, 134, 135, 136, 140, 141, 142, 143, 144, .145, 1 4 6 , 1 4 7 , 150', 151, 152, 156, 160, 161,165,168,169,170,171,172, 1 7 4 , 1 7 5 , 176, 177, 179, 189, 191, 195, 199, 203, 205, 209, 2 1 1 , 213, 214, 215, 2 2 2 , 2 2 3 , 2 2 5 , 226, 2 2 8 , " 2 3 0 , 2 3 1 , 2 3 2 , 233, 2 4 0 , 2 4 1 , 2 4 3 , 2 4 4 , 246, 249, 250, 251, 252, 259, 2 6 0 , 2 6 1 , 2 6 2 , 264, 2 6 5 , 266, 269, 2 7 2 , 275, 2 7 6 , 277, 278, 279, 280, 281, 2 8 2 , 2 8 5 , 288, 289, 290, 294, 2 9 7 , 2 9 8 , 3 0 1 , 302, 303, 304, 305, 306, 3 0 7 , 3 0 8 , 310, 3 1 2 , .313, 314, 315, 316, 317, 318, 319, 320, 321, 3 2 2 , 3 2 3 , 3 2 4 , 3 2 6 , 3 2 7 , 3 2 8 , 329, 330, 3 3 2 , 3 3 7 , 338, 3 3 9 , 3 4 0 , 3 4 1 , 3 4 2 , 3 4 3 , 344, 346, 347, 348, 349, 350,351,352,353,355 lttihad ve Terakki Cemiyeti Kongresi (1908)239 lttihad- Osmai Cemiyeti 3 2 2 Ittihadclar 31, 9 4 , 9 8 . 9 9 . 110, 115, 1 1 6 , 1 1 8 , 1 2 1 , 125, 127, 131, 133, 1 3 5 , 156, 159, 165, 167, 168, 172, 191, 2 1 4 , 2 1 5 , 2 1 8 , 2 1 9 , 2 2 0 , 2 2 3 , 2 2 4 , 225, 2 2 6 , 2 2 9 , 2 3 1 , 232, 2 3 3 , 235, 236, 237, 239, 240, 241, 242, 244, 246, 248, 249, 250, 253, 256, 2 5 7 , 2 5 8 , 2 6 0 , 262, 2 6 3 , 264, 265, 2 6 6 , 268, 2 6 9 , 2 7 5 , 2 7 7 , 278, 2 7 9 ; 280, 2 8 1 , 288, 293, 2 9 4 , 297, 3 0 6 , 3 1 7 f 3 1 : 8 , 3 2 1 , 322, 323, 3 2 7 , 3 2 9 , 330, 3 3 7 , 3 3 8 , 3 4 2 , 3 4 4 , 3 4 5 , 346, 3 4 7 , 3 4 8 , 349, 351, 3 5 2 , 353, .354 zmir 38, 54, 64, 89, 110,11.3, 129, 132, 142, 146, 147, 148, 178, 199, 2 7 7 , 2 9 0 , 3 0 1 , 3 1 4 , 323

zmir Seimleri ( 1 9 0 8 ) 3 0 1 , 3 0 2 zmir Suikasti ( 1 9 2 6 ) 1 4 3 zzet Efendi [Erzurum'da tacir] 8 5 zzet Paa [Ferik, Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi] 2 0 8 , 2 1 0 zzet, 'Arab,' Paa [Mabeyt kinci Katibi] 8 2 , 1 3 9 , 340 al-Jamil, sa 3 4 6 140,151,167,179, SO, 1 8 1 , 1 8 2 , 1 8 7 , 2 4 4 , 2 5 3 , 2 5 4 ,

Kavaky RVurm (stanbul) 2 6 1 Karayovoff (Bulgar, mebus aday\ 3 3 7 Kar Devrimci Hareketler 4 , 2 4 9 , 2 8 2 , 283,284,285,286,287,289,305, 308,312,331,359,345,347 Kartet, Abdullah Sabri IBursa M e b u s u V 303 K a s m , H a c , E f e n d i lAnkara.-Mebusu\ 313 Kastamonu 3 8 , 4 0 , 4 1 , 4 2 , 4 3 , 4 4 , 5 2 , 277 K a s t a m o n u Seimleri ( 1 9 0 8 ) 3 0 7 Kayseri 5 2 , 1 4 4 , 2 9 2 , 3 1 2 K z m P a a \Mit, H i c a z e m T y o l l a n Genel M d r ] 1 9 9 K z m , H s e y i n , B e y VBkve Bykelisi] 1 9 5

Jam'iyat al Ikha'al-Arabi al-'UtVmani [bkz., Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti] Japonya 104 Joachim Efendi [Fener Rum Patrii] 242, 243, 245, 246,247,248,262, 264,294,297,324 Jn Trkler 3 1 , 3 3 , 1 8 6 , 1 9 1 , 2 5 4 Le Journal (Paris) 205 Kadri, Hseyin (Ittihad ve Terakki Cemiyeti Merkez Komitesi yesi] 242 ' Kafkasya 63, 66 Kahire 63 Kanl, Atf 124

el-Kaz\mi, Mnharrmad AvmlYaVv Ibla., Selim, Mehmed] Kemal Efendi ] Avukat] 137 Kemal, Ali, Bey lkdam Bayazar] 267, ' 298,299,300 Kemal, smail, Bey ]Bevat Mebusu]

245,259,267,330,331 Kemal, Namk 311 Kemal, "Vusul, Bey \bkz., Tengrenk, Yusuf Kemal]
171,172,176,.

Kmil Paa Kabinesi

Kemalist Devrim 6,19 Kemalist deoloji 5 , 6 , 7 , 8 , 9 , 1 1 , 1 1 , 17,20,23 Kemalist Rejim 143 Kemalistler 9 , 1 8 , 3 0 8
Kemalaaade Said Bey m e b u s adaytl 3 0 0 \Saiay \Ba|vms

177,195,201,202,203,204

Kmil, Mehmed, Paa lAydn Valisi,

Sadr-Azam] 1 3 0 , 1 5 7
;

158,164,

169,170,171,172,173,174,176, ' 177,178,179,201,202,205,245, 246,267,282,284,286,298,299, 300

Kcutchesglou, A m o n B e y M i y e s i \ 1 0 2

Kanellopoulos [Yunanistan'n Selnik

Konsolosul 116 1 , 2 , 3 , 4 , 3 0 , Kanun-u Esasi ( 1 8 7 6 ) .

Khammasl, Ahmad, eyh Mebusu] 3 4 1

VHabhs

8 1 , 8 2 , 1 0 3 , ' 1 2 7 , 1 3 7 , 1 4 1 , 1 4 3 , 1 4 4 , 1 4 5 , 1 4 8 , 1 4 9 , 1 5 9 , 1 6 1 , 1 6 2 , 1 6 3 , 1 6 6 , 1 7 2 , 1 7 6 , 1 7 7 , 2 2 7 , 2 2 8 , 2 3 4 , 2 4 9
t

Khoeos, G t a o r g h \Selmk Me\msu\ 3 2 5 , 3 2 6 . Krm 6 3 , 3 2 $

2 5 0 , 2 5 4 ,
y

5 5 , 2 6 3 , 2 7 6 ,

K r k "Kilise ( b u g n k K r k l a r d ) Krehir Kzanlk 3 1 2 , 3 1 3 6 3

2 8 1 , 2 8 2

2 8 7 , 2 8 9 , 2 9 1 , 3 0 6 , 3 1 1 ,

3 1 6 , 3 1 9 , 3 4 9

Kirlizade Yusuf Efendi 56 Kitabhane-yi Ebuzziya 311 Kocaba, Mustafa Arif |Edirne Mebusu 1 3 2 8 Konya 9 0 , 1 4 2 , 147, 278, 3 0 8 , 309, 311 Koiya Hukuk Mektebi 3 2 9 Kosova 1 1 9 , 1 2 5 , 1 2 6 , 321 Kosova Vilyeti 3 3 6 Kozan 116 Kprl Efendi [Bab- li Hukuk Mstear, Ticaret ve Nafia Nazr] 172 282,283,284,285 Kuds 2 5 6 Kurueme (stanbul) 261 Kuubaolu Eref Sencer 110 Kuubaolu Hac Selim Sami 110 Krdistan 2 9 8 Krdler 351 Krdzade Hac Mustafa Efendi [Konya Mebusu] 309 Ktahya Seimleri ( 1 9 0 8 ) 3 0 4 Kyrias. George [Arnavut Bakim Kulb nderi] 2 5 2 Lazista 75 Lazkiye 3 3 8 , 3 4 0 Liberal Demokrasi 4, 251, 254, 2 5 5 Liberal Rejim 2 5 6 Libya 3 5 4 Lirija [Arnavuta Gazete] 3 3 0 Londra 1 0 0 , 1 8 1 , 3 3 0 ' Ltfullah, Hac, Efendi [Erzurum Mfts] 56 Lbnan 233, 340, 3 5 4 Ltf, Hseyin, Beyllzmir] 110 Ltf, mer, Efendi [Antalya Belediye Reisi] 3 0 9 Ltf, mer, Efendi [Burdur Mebusu] 305 Macedoia Risorta 3 2 3 Mahir, Hac Ahmed, Efendi (Kastamonu Mebusu] 3 0 7 , Kr Ali [Halclar Camii Mezzini)

Mahir, smail, Efendi [Kastamonu Mebusu] 3 0 7 Mahir, smail, Paa [Saray Yaveri) 187 Mahir, Mahmud, Efendi [Dava vekili, Ankara Mebusu] 3 1 2 Mhir, Abdullah Efendi [Edirne Mebusu] 3 2 9 Makedonya 50, 52, 91, 93, 9 8 , 99, 1 0 5 , 1 1 5 , 1 1 6 , 117, 118, 119, 120, 1 2 1 , 1 2 2 , 125, 129, 130, 131, 134, 1 3 7 , 1 5 7 , 159, 178, 2 2 2 , 2 2 3 , 2 2 4 , 225, 230, 234, 239, 248, 250, 269, 2 7 6 , 2 7 9 , 283, 289, 296, 323, 327, 331 Makedonya Sorunu 2 3 2 Makedonya ve Edirne htillci Dahili Tekilt [bkz,, Dahili Tekilt] Mammapoulos, Yanakis [Ergiri Mebusu] 3 3 1 Mamuret-i-Aziz [bugnk Elz] 113 Manastr 6 5 , 1 1 4 , 1 1 6 , 1 1 9 , 1 2 2 , 123, 1 2 5 , 1 2 9 , 130, 131, 132, 133, 134, 2 3 2 , 2 5 1 , 2 5 2 , 278, 2 7 9 , 3 2 0 , 3 2 1 , 323, 3 3 5 , 3 4 0 Manastr Bakim Kulb 3 3 3 Manastr Kongresi ( 1 9 0 8 ) 2 5 2 Manastr Sanca 3 3 5 Manastr Vilyeti 3 3 3 , 3 3 4 Manisa 55 350 Manysizade Refik Bey [stanbul Mebusu, Zabtiye Nazr] 1 3 1 , 1 7 4 , 298 Marac Abdullah 8 5 Maranc Tevfik 8 5 Maruniler 291, 3 3 9 Masliah, Nesim [zmir Mebusu] 3 0 2 I.e Matin (Paris) 192 Mavrocordato, Dimitraki, Prens (uray Devlet yesi, Ziraat, Madin ve Orman Nazn] 172, 2 9 5 Mazhar Bey 6 4 Mazhar- Umumi 4 4 Mazlum Bey [Gazeteci] 2 8 6 , Mansur, mer, Paa [Bingazi Mebusu]

Mazlum Efencli [Erzurum Gmrk Nazr] 70 Mechvcvt (Paris) 63, 6 6 Mecid, Mehmed, Bey [Aydn Vilyeti Siyasi Bro efi] 110 Meclis-i Ayan 2, 2 2 5 , 2 2 7 , 2 3 7 Meclis-i Liva 2 2 4 Meclis-i Maarif 329 . Meclis-i Mebusa 1, 2, 3, 4, 33, 82, 1 2 7 , 1 3 6 , 137, 173, 210, 211, 2 1 2 , 215, 222, 225, 227, 241, 245, 246, 247, 2 5 5 , 2 6 8 , 2 7 1 , 272, 273, 2 7 8 , 2 8 9 , 290, 2 9 6 , 305, 307, 315, 3 3 1 , 333, 334, 3 3 5 , 336, 337, 338, 341, - 3 4 3 , 344, 3 4 5 , 3 4 8 , 350, 352, 3 5 5 Meclis-i Mehamm- Harbiye 2 1 0 Meclis-i Tbbiye-i Osmaniye 3 4 3 Mecmua- Ebuzziya (stanbul) 311 Medese-i Sleymaniye (stanbul) 311 Mehmed Paa [ura-y Bahriye Reisi]

87,88 Msr 63, 3 3 9 Midim! Paa 104, 184 Midhat, Ahmed, Efendi 3 1 1 Midhat, Ali Haydar, Bey 104, 279, 280, 300 1 Midhat, Cemil, Bey [zmir] 110 Midilli 3 8 Midilli Bankas 187 Milliyetilik 2 0 , 21 Mishi, Philip [Grice Mebusu] 3 3 4 Miirovie 123 Mitrovie-Uzice Demiryolu. 251 Mi zan (stanbul) 2 8 0 , 2 8 3 , 2 8 4 , 2 8 5 Mizanc Murad Bey 2 8 0 , 2 8 1 , 283, 284,285,286,300 Modernleme Kuram 5, 10, 1 1 , 1 2 , 1 3 , 1 4 , 1 5 , 16, 1 7 , 1 8 , 19, 20, 25, 27, 2 8 , 29, 3 0 , 3 5 Modernletirici Sekinler 31 Mokarzel, Salim [al-Hoda 254 Bayazar] :

160
Mehmed, Hoca, Efendi 3 1 7 Mekteb-i Feyziye (Selanik) 3 2 2 334, 3 4 7 Mekteb-i Sultani [Galatasaray Lisesi] (stanbul) 329 Mekteb-i Tbbiye-yi ahane (tstanbul) 322 Melhame, Necib 1 0 4 , 1 8 5 , 186, 244 Melhame, Selim, Paa [Ziraat, Orman ve Maadin Nazn] 139, 179, 180, 185,186,187 Memdul, Mehmed, Paa [Dahiliye Nazr] 161, 179, 182 Merdane Efendi [Kastamonu Belediye Meclisi yesi] 42 Mersin 144 Mesud Efendi [Haleb Mebusu] 3 4 4 Merutiyet'in ln (1908). 3, 4, 6, 30, 35,36,133,134.144,145,149, 150,156,159,198,199,200,215, 248,249,251 Mevlnzade Rfat Bey [Serbesti gazetesi. sahibi] 267, 286 Mezararkal Mevld Aa [Erzurum] , Mekteb-i Mlkiye (tstanbul) 64, 329,

MonaristBasm313 Monarist Rejim 4, 6, 7, 8, 11, 23, 152, 153,321 Monaristler 4 , 1 1 8 , 164, 241, 243, 258, 2 8 0 , 3 4 4 , 3 5 3 Muammer Bey, [Aziziye Kaymakam] 314 Mula 9 0 , , Muhtar Bey 2 4 6 Muhtar, Gazi Ahmed, Paa [Mir] 210 Muhtar, Mahmud, Paa [Birinci Ferik, Birinci Qrdu Kumandam] 208, 210 Mumcu, smail Hakk, Paa [Amasya Mebusu] 2 6 8 Museviler 54, 137, 138, 143, 220, 228, 269, 2 7 7 , 2 9 5 , 296, 3 0 1 , 311, 3 1 2 , 321, 32.3, 3 3 5 , 346, 3 4 7 , 351, 353, 355 Mustafa Bey [Musul ve Diyarbakr Valisi] 92 Mustafa Bey [ura-y Devlet yesi] 50 Musul 43, 5 2 , 5 9 , 151, 2 5 5 , 347 Mu 67, 71

Mutedil Hrriyetpervern Frkas 331, 339,345,348,352, Mutlakiyeti Rejim 1, 6, 3 2 , 4 0 , 4 3 , 49, 53, 60, 65, 82, 94, 95, 97, 99, 100, 105, 106, 108, 109, 119, 122, 124, 1 2 5 , 1 3 0 , 1 4 5 , 146, 151, 152, 153,, 156, 157, 162, 184, 191, 192, 211, 212, 215, 2.18, 220, 221, 228, 232, 235, 241, 2 5 3 , 2 5 4 , 265, 270, 285, 2 9 2 , 293, 3 0 4 , 3 0 8 , 311, 316, 318,320,321,324,325,327,329, 344, 345, 3 5 0 Mutran, Nadr [Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti yesi] 257 Mutran, Nakle, Paa 254 Mutran, Nedre [Nahle?] 3 4 3 Muzaffer Paa [Asker Komisyon Bakam] 2 5 ! Mfid Bey [Ergiri Mebusu] 331 Mftzade Hoca Salim Efendi [Konya Mebusu] 3 0 9 Mmtaz, mer, Bey [Ankara Mebusu] 313 Minci Bey [New York Konsolosu] 194, 195, 2 5 3 Mnir, Salih, Paa [Paris Bykelisi] [bkz., Esenbel, Salih Mnir] Mslmanlar 4 1 , 4 7 , 55, 56, 5 7 , 6 0 , 6 1 , 6 5 , 6 7 , 69, 76, 150, 151, 152, 2 3 4 , 2 5 0 , 255, 3 1 6 , 3 2 0 , 3 2 1 , 323, 3 2 5 , 3 2 6 , 3 2 8 , 335, 3 4 1 , 3 4 8 Nablus 3 3 8 Nablus Sanca 341 Naci Bey [Trabzon'da ttihat ve Terkakki Cemiyeti yesi] 72, 73, 74 Nil, Mustafa, Bey [Maarif uras Reisi, Trabzon Mebusu] 3 1 4 , Nallis, Traianos [Manastr Mebusu] 3 3 6 Namk Efendi [Kastamonu Belediye Meclisi yesi] 42 Narrnan 52 Naid, Yusuf, Bey [Selnik Mebusu] 325 Nau Paa [Hariciye Nezareti

Mstear, Nafia Nazr] 1 6 4 ; 193, 194 Nzm Bey 2 6 6 Nzm Bey [Doktor] 98, 110, 111, 115,314,315,322,323 Nzm Paa 3 0 0 Nzm Paa [Beyrut Valisi] 90, 2 0 0 Nzm Paa [Erzurum Valisi],44, 45, 46,48,49,50 Nzm Paa [Ferik, Beindi Ordu Kumandan] 2 0 9 Nazmi, Osman, Paa [Harbiye Nezareti Piyade Birlikleri Daire Bakan] 2 0 8 Necib Bey 1 6 9 Necid 3 8 Nemlizade Cemal Bey [Trabzon Belediye Reisi] 7 3 Nemlizade Hac Osman Efendi [Trabzon Mebusu] 3 1 3 Nemlizade Salim Bey 74 Neologos (stanbul) 2 4 1 Nesimi, Ahmed, Bey [stanbul Mebusu] 2 9 9 Nessi [Nesih?] Efendi 9 2 New York 2 5 4 The New York Times (New York) 195, 213 Nikolai [Rus ar] 122 Nikolaides [Rum rgt lideri] 2 9 6 Nizami, Osman, Paa [Berlin Bykelisil 197 Nouradunghian, Gabriel [Ticaret ve Nafia Nazr] 172 Nur, Rza [Doktor] 2 6 7 , 2 6 8 , 3 0 6 , 3 0 7 Nuri Paa [kinci Mabeyinci] 163 Nuri, Kasm, Efendi [Ankara Mebusu, Mektubi Kalemi Mmeyyizi] 3 1 2 Nuri, Mustafa, Bey [Harput ve - s o n r a Erzurum Valisi] 59, 68, 82, 8 3 Nfus Saym ( 1 0 9 6 / 1 9 0 7 ) 3 2 1 , 3 2 6 , 328, 335, 336 Ohrida [Ohri] 122, 124, 125 Ordu'daki Yenileme 2 0 7 , 208, 2 0 9 , /

210,211

Orphanides 246 Ortaky (stanbul) 100 Osman Paa (Mareal, Altnc Ordu Kumandan] 209 Osman Paa [Medine Mutasarrf] 2 0 0 Osman Paa (Mir, Manastr Garnizon Kumandam I 131 Osmanl Bankas 113, 114, 134, 187, 189,319 Osmanl Demokrat Frkas | Frka-i bad] 3 3 5 Osmanl mparatorluu 4, 7, 24, 31, 35 Osmanl Umum Sigorta irketi 173 31 Mart Olay [1909] 258, 331, 3 3 9 , 345 '.'':'

' Princeton Projesi 15 Pritine 126, 3 2 9 Prizren 126, 3 2 9 Pmodos (stanbul) 241, 2 4 4 . 2 8 8 Protestan Vekletnamesi 311 Prusya 2 0 4 Pzantion (stanbul) 3 2 0

Ragb Bey [Maliye Nezaret i Mstear, Maliye Nazr] ] 64, ! 65, 1 6 6 , 1 6 8 Ragb, Melmed,' Paa [Mabeyinci! 179,184,185,190 Rahmi, Mustafa, Bey [izmir Valisi | (bkz., Asla, Mustafa Rahmi] Rami, Hasan, Paa [Bahriye-Nazn! 160, 161, 164, 165, 166', 1 6 7 , 1 7 0 . 179, 182, 183, 187, 188; 190 Rasim, Ahmed, Bey lYazai 3 0 0 . Ratib, Ahmed, Paa [Amiral, Hicaz Valisi! 1.97, 198, Recazadc Mahmud Ekrem Bey [Evkaf- Hmayun Nazn] 172 Receb Paa [Harbiye Nazn] 169. 171. 172,174,175. Remzi, Hseyin, Paa (IJski'b Askeri Blgesi Koural 1 2 8 Resne 1 2 2 , 1 2 3 , 133 . Resneli Ahed Niyazi Bey 122. 123, 132,134 Reat! Bey (Trabzon Valisi] 52, 5.3, 61 "Reacl, Mehmed [Vciiald] 64, 213 ReidPaa [Siroz Kaymakam]. 1.33 Reid Paa [ehremini| .179, 182, 189 Reval 117, 122 Reval'Pln ( 1 9 0 8 ) .1.17, 119, 125, 127, 250 Rey, Ahed Reid [Malcy Ktibivc Haleb Valisi] 267, 344 Rfat, Mehmed, Paa lUrkn- Harfliye Reisi] 160 Rza Bey [DraaMcbusut 3 2 2 , >2'i Rza Bey Miralay] 144 Rza Paa [Birinci Ferik, Tophane-i Amire Miri | ,210 Rza Paa [Harbiye Nazn] 131, 207 Rza, Ahmed, JJey 106, 1 93, 239, 242.

mer Paa {Berat mebus aday] 3 3 0 mer, Hac Abdillvehab, Efendi [Bolu Mfts ve Mebusu]'305 Pafi-T'kizt 244, 2 4 5 Paayoti 327 Pangal (stanbul) 1 0 0 Ranitza 232 PapazisHi, Vahan 3 2 0 Paris 51, 60, 61, 62, 63, 74, 75, 77, 81, 83, 91, 94, 99, 100, 102, 103, 106, 1 0 7 , 1 2 0 , 181, 186, 192, 193, 2 5 4 , 255, 259, 260, 2 6 1 , 3 2 2 , 3 3 4 Parlamenter Rejim 159 Pasinler, Galib 64, 126 Pastrmac ilan (Erzurum) 57 Pasturmadjian, Kaeki (Erzurum Mebusu I 318, 319 Pavloll, Thedore (skb Mebusu] 337 Pertev Paa [Ferik, Harbiye Nezareti Mstear | 2 0 8 Pliladelphia 195 Philike Hetaireta 331 Philippe Efendi lAvukat, Edirne mebus aday] 3 2 6 Pirinizade A.rif Efendi [Diyarbakr Mebusu] 92, 93 Presba 123 Prcveze 329

260; 299, 322 Rza, Ali, Paa (Kastamonu Askeri Kumandan | 42, 4 3 Rza, Ali, Paa [Mareal, kinci Ordu Kumandam] 208, 2 0 9 Rza, Ali, Paa [Mir, Harbiye Nazr) i 75 Hza, Mehmed,'Paa [eski Harbiye Nazn] 158, 165, 185, 189, 190 Rida, Rashid, eyh 341, 3 4 5 Rodos 311 Ru Basm 244, 264, 2 9 6 Rumeli 320, 3 2 4 Rumlar 41, 54, 138, 223, 233, 24.1, " 242, 243, 244, 245, 246, 2'62, 265, .269, 276, 277, 279, 2 8 5 , 2 9 0 , 291, 294, 2 9 5 , 296, 298, 301, ^02, 309, 311, 312, 3 1 4 , 315, 3 2 2 , 3 2 3 , 324, 326,328,332,334,355,356 Russo, Nesini [DOyun-u Umumiye idaresi Selnik Memuru) 1.35 Rusya 3, 50, 66, 67, 74, 75, 77, 82, 104,121,214' Rtl, mer, Paa |Hrkn- Harb Reisi, 1 larbye Nazr] 1.31, 137, 158, 164. Saadeddin Paa I Merkez Kumandan | i 89 Saaclc yan fErzurum Ermeni Metropoliti] 148 Sclbah-Ttlayr (Erzurum) 78, 81 Sabahaddin, Prens 1 0 2 , 06, 1.07, 243, 2 4 7 , 2 5 2 , 2 5 9 , 2 6 0 , 261, 2 6 2 , 263, 264, 265, 266, 267, 268, 269, 278, 279, 286, 297, 298, 341, 3 5 5 Sabri Elcdi |Erzurum Serkouiseril 55 Sabri. Ilasa, Elendi [Behre Mcbusul 333 Sabri. Hoca Mutala, Efendi | Ahali Frkas kurucusu, Tokad Mebusu] .316 Saib, Ali, Bey [Doktor, 286 Hukuku Umumiye gazetesi yayn mdr |

Said Hemdei Dede [Kastamonu Belediye Meclisi yesi] 42 167, 168, 169, 170, 178, 179, 193 Said, Hoca, Efendi [Kosova Mebusu] 336,3,37 Said, Mahir, Bey ] Ankara Mebusu, ' Frka-i Ahrar yesi] 267, 268, 3.12 Said, Mehmed, Elendi [zmir Mfts ve zmir Mebusu] 302 Said, Mehmed, Paa [Sadr- Azan] 131, 137, 157, 1.58, 159, .160, 1.63, 167, 1.68, 1 6 9 , 1 7 0 , 177, 179 Salih Bey [skb eski Belediye Reisi]
128

Said Paa Kabinesi 161, 164, 165, 166,

Salih Pa [Mirliva, Krkm Harhiyc-i Umumiye kinci Reisi | 2 0 8 Salih, Damat, Paa 267 Salim Bey | Erzurum'da Hakimi 8 6 Sami Bey [Bahriye Zabiti) 286 Sami, Selini, Bey 110 Sanm, Ahmed, Bey 266, 267 Samsun 53, 7 3 , 1 4 5 . 3 1 4 Saaa 2 0 9 Sancakbeyizade Mehmed Bey 73 Sandansky, Yae [Dahil Tekilt Lideri] 136, 230, 23.1, 232,-233, 234,337 Sarahaeba Yangn ( 1 9 0 8 ) 2 8 1 , 282 Sarazade Ali Nki Efendi | Trabzon Mebusu] 3 1 3 Seim Kampanyalar 276, 277, 278, 2 7 9 , 288, 2 8 9 , 290, 291, 292, 298, 306,308 Seim Sistemi 274, 2 7 5 Selnik 63, 6.5, 106, 115, 116, 118, 119, 120, 1 2 1 , 1 2 6 , 128, 129, 1.31, . 1 3 3 , 1 3 4 , 1 3 5 , 1 3 6 , 141, 142, 1.47, 168,171., 174, 223, 230, 232, 234: 2 3 9 , 2 5 1 , 2 5 2 , 276, 278, 2 7 9 , 2 8 0 , 281, 303, 3 2 0 , 321, 3 2 2 , 32.3. 325. 3 2 7 , 3 2 8 , 3 2 9 , .336, 337. 340, 351 Selim, Mehmed [Fedakran- Millet Cemiyeti Bakan] 2 8 6 Senegal Vapuru 261 .

Seuice 329 Serbesti (stanbul) 2 4 i , 267, 2 8 6 Serdarzade Stk Bey 67, 6 8 Serenglyan, Vartkes 3 i 9 Serfle 331, 329 Servet-i Fnun (stanbul) 160, 167, 190,193 Seyfettin, Hoca, Efencli |ttihat ve Terakki Erzurum ubesi yesi | 67 '. Seyfullal Efendi [Erzurum'da Dava Vekili) 84, 85, 88, 149, 3 1 8 cyyid, Mehmed, Bey [zmir Mebusu) 302 al-Sham'a, Rtshdi, Bey [Sam Mebusu) 343 Slatwan, Yusuf |Uhuvvet-i Arabiyc-i Osmaniye Cemiyeti Kurucusu, Bingazi Mebusu] 3 5 0 Shihabi Sllesi 6 4 0 Shoqeri e Shiqiptaevet '[Arnavut Kulb] 2 5 2 Sbuqair, eyh As'ad Efendi [Akka Mebusu] 341 Srblar 335; 336, 321 Srr, Selim, Bey [bkz., Tarcan, Selim Srr] Ssah Mehmed Efendi 316 Simav 3 0 4 Sinop 43, 88, 149, 3 1 8 Sinop Kalesi 2 8 6 Sinop Seimleri ( 1 9 0 8 ) 306 Siroz 1 1 6 , 1 2 9 , 133, 3 2 1 , 322, 3 2 3 Sisam Adas 2 3 3 Sivas 52, 286, 314, 315 Siyasal Modernleme 26 Sofya 186, 335, 3 3 7 Souias, Constantine [Yarya Mebusu] 247, 333 Snmez, Mehmed Talt [Ankara . Mebusu, arkla Kaymakam] 3 1 2 . St. Petersburg 196 . Subhi Bey [Erzurum Posta ve Telgraf Mdr] 4 8 al-S.ulh, Rida [Beyrut mebusu] 339 Sultan Mahmud Han Trbesi. (stanbul) 175, 251

Suriye 2 2 1 , 2 5 8 , 3 5 4 Striye-Osmanl ttihad Cemiyeti 2 5 5 Suriyeliler 253, 2 5 4 , 2 5 5 , 2 5 6 , 257,' 258,291 Sunu i, Nazif, Bey 2 8 3 , 2 8 4 ahsi Vergi 3 8 , 3 9 , 4 0 , 4 4 , 4 5 , - 4 6 , 4 7 , 50,52,62,69,70,72,81,86 akir, Bahaeddin, Bey [Doktor) 103 am 77, 90, 140, 152, 3 4 0 , 3 4 1 , 342 arkla 3 1 2 efik Paa [Zaptiye Nazr 1 3 4 5 ehrenanet 1 0 4 ekib Bey [Sofya Yksek Komiseri| 196 emsi Paa [Kosova Vilyet Komutam | 124, 129 eralettin, Ahed, Bey [Bolu Mebusu] 305 eref Soka (stanbul) 2 8 8 , 2 8 9 erif Paa [Madrid Bykelisi 1 196 erif Paa [Stockholm Bykelisi | 267 evket Bey 2 6 6 evket Paa [Ferik, Drdnc Ordu Topu Mfettii 1 50 evket, Hac, Efendi [Erzurum Mebusu] 56,'85, 88, 149, 305, 319 evket, Mahmud, Paa [Kosova Valisi| i eyhzade Zeynelabidi Efendi [Konya mebusu] 309 inasi311 irket-i Hayriye 173 ua-y Devlet 203, 204, 311 ra-y mmet (stanbul) 63, 6 6 kr Bey [Bursa dadisi kinci Mdr] 143 kr Paa [Birinci Fcvik] 128 kr Paa [am Valisi | 2 0 0 kr, Ahmed, Boy [Kastamonu Mebusu] 307, 3 0 8 kr, Ahmed, Efencli [Sivas MebusuI 315 kr, Midhat, Bey bkz., Bleda, Midhat kr i

Tahdid-i Sit Kanunu 2 1 0 Tahir Efendi [Erzurum stinaf Mahkemesi Reisi] 5 5 Tahir Efendi [Erzurum'da Komiser] 57 Talir Efendi [Resne Serkoliseril. 123 Tahir Paa [Van ve Bitlis Valisi] 77 Tahir, Mehmed, Bey [Bursa Mebusu] 303,308 Talisin Bey 56, 8 8 Tahsin Efendi [Resne Defterdar] 123 Tahsin Paa [Mabeyin Baktibi] 61, 82, 139, 1 6 3 , 1 6 7 , 1 6 8 , 1 7 9 , 180, 182, 1 S 3 , 1 8 6 , 1 8 7 , 1 8 8 Taksim (stanbul) 141 Takvim-i Vekayi (stanbul) 131 Talt Paa [General] 9 3 Mehmet, Talt] Talt, Mehmed, Bey [sonra, Paa, Edirne Mebusu] 115, 137, 169, 239, 2 4 2 , 3 2 7 Mebusu) 3 4 5 Tanin (stanbul) 161, 165, 166, 167, 168, 176, 1 8 2 , 1 8 6 , 1 8 7 , 188, 189, 241, 2 4 2 , 264, 266, 280, 294, 3 2 7 Tanzimat (stanbul) 3 4 8 Tanzimat 7 Tarca, Selim Srr 137 Tannda Reform nerileri 2 2 9 Tasfiye-i Rteb- Askeriye Kanunu 2 1 0 Talca 3 2 9 Tayyar Bey [Binba] 3 2 0 Tchemopeeff [Dahili Tekilt yesi] 232 : Tchorbadji, Grocho 3 2 7 Tebriz Kaps (Erzurum) 4 7 Temett 3 8 Tengienk, Ysuf Kemal [Kastamonu Mebusu] 306, 3 0 7 Teisik-i Maaat Kararnamesi 167 Tepeba (stanbul) 139 , Tepeden Devrim 22, 23, 32, 155, 156 Terakkiperver Cumhuriyet Frkas 3 0 8 Teebbs ahsi ve Ade-i Merkeziyet Talib ibn Receb Bey, Seyyid [Basra ' ' Talt, Mehmed, Bey [bkz.. Snmez, ' 'Taki,'-ahin IGrice Mebusu] 3 3 4 , 3 3 5

Cemiyeti 1 0 2 , 1 0 6 , 1 0 7 , 2 5 2 , 2 4 3 , 244, 2 5 2 , 2 5 9 , 2 6 0 , 2 6 2 , 264, 2 6 6 Tevfik Bey [Erzurum'da Serkomiser] 57 Tevfik Bey, Kbrsl 2 6 6 Tevfik Paa [zmir kumandam! 199 Tevfik Paa [Memurin-i Mlkiye Komisyonu Reisi, Ziraat, Maadi ve Orman Nazr, ura-y Devlet Reisil 164, 165, 171 Tevlik, Ahmed, Paa [Berlin Bykelisi, Hariciye Nazr] 101, 137, 164, 170, 171, 172, 173, 196, 197 . Tevfik, Mehcd, Bey [Bursa Valisi] [bkz., Biren, Mehmed Tevllkl Tiflis 284 Tle Times (Londra) 2 2 2 , 351 Tokad 3 1 6 Tokad Sanca 3 1 5 Iokgz, Ahmed hsan 193 Tonus [bugnk aklal 3 1 2 Topu, Osman FeVzi [Erzincan Mfts] 3 2 0 Tophane Rhtm (stanbul) 261 Topuzlu, Cemil 160 Torun, Abdullah Azmi [Ktahya Mebusu] 3 0 4 Tosun, Hasan, Bey 6 5 Tosun, Hseyin, Bey [Erzurum'da Devrimci] 67, 8 5 , 8 8 Touria [Gatoigos, Ermeni Patrikhanesi Vekili] 1 4 0 Trablus 1 1 3 Trablus Garb 38, 93, 174, 175, 3 4 8 , 349 Trablus an 3 3 8 Trablus Sa Sanca 3 4 0 Trabzon 52, 53, 55, 61, 62, 72, 73, 74, 75, 77, 8 9 , 1 1 3 , 1 4 5 , 146, 2 7 8 ; 3 1 3 , 340 Trabzoi Vilyeti 3 1 4 Tung, Ahmed Fazl 2 4 3 , 266, 2 6 8 , 294, 2 9 9 , 3 0 0 Tunus 186 al-Tuusi, Salih Slarif 3 4 2 '

Turhan Paa [Evkaf- Hmayun Nazr, l ura-y Devlet Reisi] 164, 1 6 5 , 1 7 0 "lurlan Paa [St. Petersburg Bykelisi] 1 9 6 Tmerkan, Hasan Fehmi ISinop Mfts ve Mebusu] 3 0 6 , 3 0 7 Trk Tarihilii 7, 26, 9 8 . 1 5 3 , 1 5 5 , 157, 2 7 1 , 2 7 2 , 2 7 3 Trk Tarihi, Modern 17, 28, 29, 3 0 , 33,36,271 Trkiye 3, 4 , 7, 8 , 9 , 10, 11, 1 2 , 1 3 , 14, 15, 16, 17, 18, 1 9 , 2 0 , 2 1 , 2 2 , 2 3 , 2 4 , 25, 2 6 , 2 7 , 3 1 , 3 2 , 35, 3 6 , . 3 7 , 6 2 , 6 3 , 6 6 , 75, 77, 9 4 , 95, 101, 103,105, 1 1 7 , 1 2 7 , 191, 2 0 5 , 2 0 6 , 231, 255, 262, 2 8 9 , 2 9 6 , 320, 337,340 Trkiye Byk Millet Meclisi 3 0 8 Trkler 3 2 8 , 3 5 1 , 3 5 4 , 3 5 6 Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti [Jam'iyat al lkha'al-'Arabi al-'Utlmani] 2 5 7 , 2 5 8 , 3 4 2 , 3 4 9 , 350, 354 Ulahlar 2 2 3 , 2 2 4 , 3 2 1 , 3 3 4 Uryanizade Cemil Molla 2 8 3 , 2 8 4 Uak 3 0 4 Uzun Osman Efendi [Erzurum Ziraat Bankas eski Mdr] 8 5 Horan Ermeni Kilisesi 1 4 0 nc Dnya lkeleri 2 6 meyye Camii (am) 3 4 2 mitli Mehmed Bey 3 1 7 skb 6 4 , 6 5 , 1 0 3 , 1 1 2 , 1 1 3 , 1 2 6 , 1 2 7 , 128,129,232,336,337 Van 53, 6 0 , 6 7 , 7 0 , 7 1 , 7 7 , 7 8 , 7 9 , 8 0 , 8 1 , 91, 3 1 9 , 3 2 0 Varyete Tiyatrosu [Theatre de Varietes) (stanbul) 2 6 5 Vasfi, brahim, Efendi [Karesi Mebusu] 3 0 5 . Vasf, Mehmed, Bey [Manastr Mebusu] 3 3 6 Vatan yahut Silisi re 311 335,

VehibBey, [Binba] 3 1 8 Vergi Ayaklanmalar ( 1 9 0 6 - 1 9 0 7 ) 33, 3 9 , 4 5 , 5 2 , 53, 9 0 1 4 8 , 1 4 9 , 3 1 8 Vegi-i ahsi [bkz., ahsi Vergi] Vilyat Kanunu ( 1 8 6 9 ) 2 3 4 Vilyet Meclisi 2 2 4 Vitena Makedoska i Odrinska Revolutsionna Oganizatsiya [bkz. Dahili Tekiltl .Vlachoff, Dimit i (Selnik Mebusu] 325 Vloa, Sreyya [Rsumat Emini] 3 3 2 , 333 Voletri 1 2 6 Vassiscle Zeitung 330,331 Washington 2 5 3 Yac efik Bey [Bamsz mebus aday] 3 0 0 Yakova 1 5 1 , 2 5 0 Yakub Aa [Doktor Nzm Bey'i takma ad] [bkz. , Nzm Bey] 1 1 0 Yaln, Hseyin Cahid (stanbul Mebusul 1 6 0 , 1 6 5 , 1 6 6 , 1 7 6 , 2 6 6 , 297, 297, 343 Yanya 3 2 1 , 3 2 9 , 3 3 2 Yanya Vilyeti 3 3 2 Yazczade Hakk Bey 161 Yazr, Mehmed Hamdi [Antalya Mebusu] 3 1 0 , 3 1 1 Yemen 1 1 2 , 1 1 3 , 2 2 1 , 3 5 4 Yeni Gazete (stanbul) 2 9 8 Yerel Ynetimde Deiiklikler 2 2 4 , (Berlin) 1 7 7 Vrione, Aziz Paa [Berat m e b u s aday]

226
Yldz Saray 3, 1 3 8 , 1 3 9 , 2 0 9 , 2 8 2 , 283,285 Yorganjioglu, Aristidis, Paa [zmir Mebusu] 3 0 2 Yunan Makedonya Komitesi 1 1 5 Yunan Sava ( 1 8 9 7 ) 1 2 2 Yunanistan 7, 2 1 , 1 1 5 , 2 4 2 , 2 9 6 , 3 3 3 , 331,324 Yunanllar 2 3 1 , 3 3 0

Yusfan, Davud iMusul Mebusu] "348 al-Yusuf, 'Abd al-Rahma ibn Muhammad Bey (Sam Mebusu] 3 4 3 Zannas, A. D. [Doktor, Yunanl Devrimci) i I i Zeki Paa [Ferik, Musul Valisi) 201 Zeki Paa [Tophae-i mire Miri] 18 i. 188, 180 . Zeki, 'erke' Mehmed, Paa [Mir, Drdnc Ordu Kumandan] 48, 49,60,88,89 Zeki,Flalil, Bey 103 Zeki, Mustafa, Efendi [Bolu Mebusu]. 305 Zeynel, Kasm ] Cidde Mebusu] 2 6 8 Zeytu 52 Zihni Paa [Ticaret vc Nafia Nazr] 161

Ziver Bey [Adliye Nezareti Dinileri Mdr] 6 2 Ziver Bey [ehremini 1 2 8 1 , 2 9 5 Ziya Bey [Sadaret Mstear] 164 Ziya Paa [Serlafiye) .182 Ziya Paa | Ticaret ve Sanayi Nezareti Defter-i Hakani Nazr, Ticaret Nazr, Maliye Nazr] 164, 172, 205 Ziya, Hafz Ahmed, Efendi 3 1 9 Ziya, Mustafa,; Efendi [Sivas Mebusu] 315 Ziyaeddin, eyh, Efendi [Kastamonu Belediye Meclisi yesi] 4 2 Zohrab, Krikor [Avukat, stanbul Mebusu] 2 6 7 , 2 9 7 , 2 9 8 , 2 9 9 Zuhayrzade Ahmad Paa (Basra Mebusu] 3 4 6 /