TRKE DLBLGS

KELME BLGS
KELME (SZCK) KELMEDE ANLAM A. ANLAM BAKIMINDAN KELMELER 1. GEREK ANLAM (TEMEL ANLAM) 2. YAN ANLAM 3. MECAZ ANLAM 4. DEYM ANLAM Deyimlerin zellikleri: 5. TERM ANLAM 6. ARGO ANLAM 7. SOYUT ANLAM 8. SOMUT ANLAM 9. GENEL ve ZEL ANLAM KELME (SZCK) Cmlenin anlaml en kk birimlerine ya da tek bana anlam olmad hlde cmle iinde anlam kazanan anlatm birimlerine kelime denir. Kelime, insanlar arasnda anlamay salayan dilin anlaml en kk parasdr. Kelimelerin belirli bir dzen ierisinde bir araya getirilmesiyle anlama salanr. KELMEDE ANLAM Kelimeler de dil gibi canl varlklardr. Sahip olduklar anlamlarn dnda zamanla yeni anlamlar kazanabildikleri gibi bir anlamda birka kelime de kullanlabilir. Bu zellikler hem kelimenin kendisine ait olabilir, hem de dier kelimelerle olan anlam ilikisini gsterebilir. Burada kelimelerin anlam zelliklerinin yan sra kelimeler arasndaki anlam ilikileri de karmza kmaktadr. Kelimeler tek balarna anlaml olabildikleri gibi cmlede veya sz iinde kullanllarna gre yeni anlamlar da kazanabilirler, aralarnda anlamdalk sestelik gibi ilikiler de barndrabilirler. Anlam bakmndan kelimeler ve kelimeler arasndaki anlam ilikileri unlardr: A. ANLAM BAKIMINDAN KELMELER Kelimelerin tadklar anlamlar maddeler hlinde sralayalm. 1. GEREK ANLAM (TEMEL ANLAM) Kelimelerin tadklar ilk ve genel anlama gerek anlam denir. Kelimelerin szlkteki ilk anlamdr. Kelimenin gerek anlam, herkese bilinen yaygn anlamdr. Buna "temel anlam" da denir. Mesel, az dendiinde akla ilk gelen, organ addr. gz kelimesi de yle. Souktan su borular patlam. Ayanda eski bir spor ayakkab var. Biraz sonra toprak bir yola girdik. Kanad krk bir mart grdm. Souk sudan boaz imiti. Yataktan kalkarken bam duvara arptm. Dn gece erken yattm.

Scak orbay iince rahatladm. Dolaptan temiz elbiselerini kard. Ahmetin burnu iyi koku alr. Aznda yaralar olumutu. Elini hrsla masaya vurdu. ri hantal gvdesini zorlukla srklyor gibiydi. Gln kylarn yapraksz, bodur aalar kuatmt. 2. YAN ANLAM Temel anlamyla balantl olarak zamanla ortaya kan deiik anlamlara yan anlam denir. Szcn gerek anlamnn dnda, ancak gerek anlamyla az ok yaknlk tayan yeni anlamlar kazanmas yan anlam oluturur. Bir szcn yan anlam kazanmasnda genellikle yaktrma ve benzerlik ilgisi etkili olmaktadr. Mesel gz dendiinde akla ilk gelen, kelimenin temel anlam olan organ addr. Ama inenin gz, antann gz, masann gz tamlamalarndaki anlamlar benzetme yoluyla kazandrlm yeni anlamlardr. Bunlara da yan anlam denir. Mesel, dmek kelimesi Meyveler tek tek yere dt cmlesinde temel anlamda; ocuun pantolonu dyordu, Bu yln ilk kar dt ve Kavaklarn glgesi yola dt cmlelerinde yan anlamdadr. Beikta srtlarna aa dikiyorlar. (arka taraf) Gln tomurcuklar sabahleyin patlam. Uan kanad havada paralanm. Ba krk bir iviyi skmeye urayor. Bu dalda baarl olabileceimi sanyorum. Kprnn ayana bomba koymular. ieyi boazna kadar doldurdu. Kapnn kolunu krnca babamdan azar iittim. Benim yetitirdiim renciler daha baarl. Yokuun bana kadar kotuk. Somutlama ve soyutlama: Dilimizde kelimeler sadece bir anlamda kullanlamaz. Yani bir kelime birden fazla yerde ve ok farkl anlamlarda kullanlabilir. Onun iin somutlama ve soyutlama, dilimizdeki kelimeler iin her zaman mmkndr. Somut anlamyla geilen yer demek olan yol kelimesi yntem, metot anlamna gelerek soyutlamtr. Yaktrmaca: Kendi ad olmayan ya da ad olduu hlde bilinmeyen varlklar eitli zellikleri nedeniyle uygun olan kelimelerle adlandrlr. Buna yaktrmaca denir. Uan kanad, masann gz, ayakkabnn burnu vb 3. MECAZ ANLAM Bir szcn gerek anlamndan btnyle uzaklaarak kazand yeni anlama mecaz anlam denir. Baka bir deyile bir kelimenin, gerek anlam dnda, baka bir kelimenin yerine kullanlmas sonucu ortaya kan anlamdr. Bu kullanmda anlatm renklendirmek ve kuvvetlendirmek esastr. Mecaz anlamda iki kelime bir ynyle benzerlik ilgisi kurularak birbirine benzetilmitir.

Bu konuyu bir daha amayacam. sizlik sorunu hkmeti terletecek. Derdim oktur, hangisine yanaym. Doktora bo gzlerle bakyordu. Bu arkya baylyorum.

Tatl szlerle babasnn gnln ald. Yaknda sava patlayacak. Hepimiz onun hafif biri olduunu biliyorduk. nce ilere aklm pek ermiyor. Kitaplar tarken kolum koptu. lk damlalardan sonra yamur birden cotu. Bu sze genlerden biri ince bir karlk verdi. Onun pikinliine bir anlam veremedik. Cesaretinin krlmasna sen sebep oldun. Mecaz anlamlar, benzetme ve ilgi yollaryla yaplr. Benzetme yoluyla yaplanlardan biri istiaredir. stiare ak ve kapal olmak zere ikiye ayrlr. Edebiyat dersinde sz sanatlar arasnda incelenir. Eretileme ve deyim aktarmas da denir. Kurban olam, kurban olam Beikte yatan kuzuya (ak istiare)

Tekerlekler yollara bir eyle anlatyor. (kapal istiare) lgi yoluyla yaplanlara ad aktarmas denir. Ad aktarmasnda benzetme amac olmaz. -d, parabtn, neden-sonu, sanat-yapt, yer-insan, yer-olay gibi ilgiler vardr. Aadaki cmleler ad aktarmasna rnektir. (ad aktarmas ayrca mecaz- mrsel adyla sz sanatlarnda da ilenir.) Dalgalan sen de afaklar gibi ey nazl hill San kestir demedim mi? Bereket yayor; iftinin yz glecek. Ayan karmadan girebilirsin. Bu olaylara Ankara sessiz kalyor. Orhan Veliyi okur musun? 4. DEYM ANLAM Deyim, en az iki kelimenin kalplaarak yeni bir anlam kazanmasyla oluan mecazl szlerdir. Kelimelerden biri veya her ikisi anlam kaybna urar. Bu szlerle gnlm alm m oldun? Kendi dncelerinde ayak diriyordu. Korktuu bana gelmi, arabas bozulmutu. Her grdne dudak bkyordu. Senin yaptn pire iin yorgan yakmak. ki gen adam boaz boaza geldi. Olur olmaz konularla ba artmay seversin. Bu ekilde anlatrsanz akl yatar. Sonunda korktuumuza uradk, ocuk kayboldu. Matematii aklm almyor. ocuk az ak beni dinliyordu. renciler, beni can kula ile dinliyordu. Hibir ite diki tutturamamt. Bizimkinin iyice enesi dt. Gze girmek iin her eyi yapyor. in arln gzmz korkutmutu. Bu soruya kafa yorman istemitim. ocuk eli uzun biri, czdanm alm. Buras ok ayak alt, urada duralm. Deyimlerin zellikleri: a) Deyimler kalplam szlerdir. Szcklerin yerleri deitirilemez, herhangi biri atlamaz, yerlerine baka kelimeler konulamaz.

Mesel "yzn ak olsun" yerine "yzn beyaz olsun" denilemez, "ocana incir aac dikmek" yerine "ocana am aac dikmek" denilemez, "aykla pirincin tan" yerine "aykla bulgurun tan" denilemez, "dilinin altndaki baklay kar" yerine "dilinin altndaki ekeri kar" denilemez, "tyleri diken diken ol-" yerine "kllar diken diken ol-" denemez. Ama istisnalar yok deildir: ba baa vermek ve kafa kafaya vermek gibi. Araya baka kelimeler girebilir: Ban derde sokmak Ban son gnlerde hep derde soktu. b) Deyimler ksa ve zl anlatmlardr. Az szle ok ey anlatrlar: am sakz oban armaan, dili zl-, dilinde ty bit-, dilini yut- c) Deyimler en az iki szckten oluurlar. Bu zellik deyimi mecazdan ayrr. 1. Ya kelime bei ve mastar eklinde olurlar: az ak, kula delik, eli uzun, kala gz arasnda, bulank suda balk avla-, diki tutturama-, can kula ile dinle-, kprleri at-, pire iin yorgan yak-, pimi aa su kat-, kafay ye-, akl alma-, akntya krek ek-, az kulaklarna var-, bel bala-, enesi d-, gze gir-, dara d-, 2. Ya da cmle eklinde olurlar ki bunlarn bir ksm gerek olaylara yada ykcklere dayanr. Yorgan gitti, kavga bitti. Dostlar alverite grsn, ou gitti az kald, Allah bana ben de sana, At alan skdar' geti, Tut kelin pereminden, Dam stnde saksaan, vur beline kazmay, Kzm sana sylyorum, gelinim sen aln. Ben diyorum hadmm, o soruyor ka ocuun var?, Ne i yansn ne kebap, Fol yok yumurta yok .. d) Deyimler zel anlaml szlerdir. Deyimler genel yarg bildirmezler. Deyimler bir kavram belirtmek iin bulunmu szlerdir. tte bulunmazlar. Ataszleri ise genel anlaml szlerdir. Ders vermek, tte bulunmak iin ortaya konulmulardr. Deyimle ataszn ayran en nemli nitelik budur. Mesel: "leyen demir ldar" ataszdr. almann nemini anlatmaktadr. Bu yarg dnyann her yerindeki insan iin geerlidir. e) Deyimlerin ounda kelimeler gerek anlamndan karak mecaz anlam kazanmlardr. antada keklik, az ak, kula delik, abay yakmak, devede kulak, hap yutmak, fol yok yumurta yok, hem nalna hem mhna, ne i yansn ne kebap, ben diyorum hadmm, o soruyor ka ocuun var? Baz deyimler ise anlamlarndan kmamlardr: ou gitti az kald, ismi var cismi yok, adet yerini bulsun, Allah bana ben de sana, ykte hafif pahada ar, zr kabahatinden byk, dosta dmana kar, iyi gn dostu, can sa olsun .. f) Deyimler cmlenin esi olabilir, cmlede baka grevler de alabilir:

zntsnden azn bak amyordu. (Yklem) Damarma basmadan konuamaz msn? (Zarf tmleci) Aslan pay ona dt. (zne, isim tamlamas) O, dik kafal biridir. (sfat tamlamas, sfat) g) Kafiyeli deyimler de vardr: Ele verir talkm, kendi yutar salkm 5. TERM ANLAM Bir bilim, sanat ya da meslek dalyla ilgili bir kavram karlayan kelimelere terim denir. Terimlerin anlamlar dar ve snrldr. rnek: "Ekvator" kelimesi tek bir anlama gelir ve tek bir nesneyi karlar. rnek: kk, msra, muson. yklem, zne, kk, zarf, dil bilgisi terimleri; gen, daire, ap, kelimeleri de geometri terimleridir. Terimler halkn sz varlnda yer almaz, ama halk aznda kullanlp da sonradan terim zellii kazanm kelimeler vardr. rnek: "Budala" kelimesi halkn sz varlnda aptal, anlaysz, sersem anlamlaryla kullanlr, fakat bu kelime psikolojide belli bir zeka seviyesine sahip anlamnda kullanldnda terimdir. Terimler, genellikle gerek anlamyla kullanlan szlerdir. Terimlerin, mecaz anlam, yan anlam, deyim anlam yoktur. Boaz geip Karadenize ulatk. Aya olmayan gllerde tuz oran yksek olur. Aacn kkleri ok derinde. genin i alar toplam 180dir. 6. ARGO ANLAM Sadece belli bir topluluk ya da meslek tarafndan kullanlan zel szcklerden oluan dile argo denir. Argo, dil iinde bir dil gibidir. Klhanbeylerinin anlama vastas da denebilir. Kfrle kartrlmamaldr. Argonun varlk sebebi kolay ve ekici anlatm yakalama isteidir. ekil ev anlamda lszlk ve mbala esastr. Bamsz ve sorumsuz yaayn dilidir de denebilir. Da dnklk, boalma, rahatlama argoda snrszdr. Her eye kfr kelimeleri kullanmadan kfredilir. Canna yandmn dnyas gibi. abdestini vermek: azarlamak aklna tkrmek: birinin dncesini beenmemek rntgenci: kadnlar gizlice gzetleme alkanl olan erkek pili gibi: gzel ve sevimli kz mektep ocuu: acemi, toy zokay yutmak: aldatlp zarara sokulmak yutmak: iyice eksiksiz olarak renmek arak: hrsz bal kaba: aptal, beyinsiz torpil, moruk, akmak (snfta kalmak), aslmak...

7. SOYUT ANLAM Be duyu organndan biriyle alglanamayan, maddesi olmayan, varlklar inanla ve his ile bilinen kavram ve varlklar karlayan kelimelere soyut kelimeler denir; bu kelimelerin gsterdii anlam zelliklerine de soyut anlam denir. Hayal, rya, dnce, menfaat, sevgi, korku, gzellik... 8. SOMUT ANLAM Be duyu organnda biriyle alglanabilen, maddesi olan kavram ve varlklar karlayan kelimelere somut kelimeler denir; bu kelimelerin gsterdii anlam zelliklerine de somut anlam denir. Aa, ta, ev, mavi, souk, su, masa, yol, yrmek, komak... Soyut anlaml kelimeler mecazl kullanlarak somuta aktarlabilir. Yaznzda kuru bir anlatm gryorum. Adam yldzlara basa basa yryordu. 9. GENEL ve ZEL ANLAM Genel anlaml kelimeler birden fazla kelimeyi bnyesinde bulunduran, birden ok tr kapsayan kelimelerdir. zel anlaml kelimeler ise daha dar bir anlam, kesin ve net olarak anlatr. Anlam zelletike kesinlik de artar. VarlkcanlinsanAhmet Metinparagrafcmlekelimeheceharf

KELME GRUPLARI Kelime Gruplarnn Grevleri ve zellikleri 1. SM TAMLAMALARI Tanm zellikleri a. Belirtili sim Tamlamas b. Belirtisiz sim Tamlamas Taksz isim tamlamas Zincirleme isim tamlamas Karma tamlama

KELME GRUPLARI Yan yana dizilen kelimeler, ya yarg bildirerek cmleyi, ya da varlk ve hareketleri karlayarak kelime gruplarn meydana getirirler. Bu dizili, Trkenin sz diziminin baz kurallarna baldr. Trke sz diziminin en belirgin zellii, ana unsurun genellikle sonda bulunmasdr. Kelimelerin, bir varl, kavram, nitelii, durumu, hareketi karlamak zere, belirli kurallar iinde yan yana gelerek oluturduklar kelime topluluklarna kelime grubu denir. Varlklar, kavramlar, nitelikler, durumlar, hareketler birer kelimeyle de karlanr. Ama bir kelime bunlardan birini karlamaya yetmiyorsa, yani bir varl, kavram, nitelii, durumu, hareketi ancak birden fazla kelimeyle karlayacaksak kelime gruplarn kullanrz. Kelime ile kelime grubu arasndaki fark, kelime grubunun belli kurallar dahilinde bir araya gelen kelimelerden oluuyor olmasdr. Yani kelime grubunun birden fazla kelimeden olumas.

Kelime Gruplarnn Grevleri ve zellikleri

]Tek kelime ile karlanmayan varlk, kavram, nitelik, durum ve hareketleri karlar. Kelime gruplar, kavramlar en verimli ekilde dile getirmede kullanlan kolaylklardr. Mesel, ipek ve bcek kelimeleri tek balarna birer varl karlarlar. Ama ipek bcei kelime grubunun karlad varl tek kelime ile karlayamayz. Bunun gibi telefon etmek, kr olmak, fotoraf makinesi kavramlarn da tek kelime ile karlamak mmkn deildir. ] Kelime gruplarnn en k iki kelimeden oluur. ]Varlk, kavram, nitelik, durum ve hareketleri, anlamlarn genileterek, belirterek, pekitirerek, niteleyerek karlar. Mesel, ocuk iei arkadana uzatt. cmlesini, Kk ocuk, elindeki kr ieklerini ok sevdii arkadana uzatt. eklinde, varlklarn nitelik ve niceliklerini de bildirerek ifade edebiliriz. ]Cmle ve dier kelime gruplar iinde, tek kelime gibi (isim, sfat, zarf ve fiil) grev yapar. Kk ocuk, / elindeki kr ieklerini / ok sevdii arkadana / uzatt. sim isim isim fiil Dallarda uzanan hrtlar, / aatan aaca srklenerek, / ormann kzl sim zarf isim derinliklerinde / kayboluyordu. fiil elindeki / kr ieklerini isim ok sevdii / arkadana sfat Dallarda uzanan / hrtlar, sfat aatan aaca / srklenerek, ikileme

ormann / kzl derinliklerinde isim ]Ana unsur grubun sonundadr. Yemyeil ovalar Ku sesleri ana unsur: ovalar ana unsur: sesler

Fiile dayal gruplarda hareketin olu sras gsterilir. Gl koparp koklaynca nce koparma, sonra koklama

Birleik fiille edat grubunda ana unsur bata bulunur. Gelebilmek Adam gibi ana unsur: gelmek ana unsur: adam

]Kelime gruplarnda unsurlarn sras, konuma ve iir dilinde deiebilir, araya gruba dahil olmayan kelimeler girebilir. Hakkdr Hakka tapan milletimin istikll. Gnlm, Maralnn yakt kara haberi. Alan bir glsn sen yaprak yaprak. Kandilli yzerken uykularda, Mehtab srkledik sularda. Srtna Sakaryann Trk tarihi vurulur. Hl dilimdedir tuzu engin denizlerin. ]Kelime gruplarnn dier kelimelerle ve kelime gruplaryla ilikisi, grubun sonundaki ekim ekleriyle salanr. Bu ekim ekleri sadece grubun son kelimesine deil, o gruba aittir. alkan insan, kendi varlnda hkm sren bir aheng-i btn kinat-a nakleder. ]kiden fazla kelimeden oluan gruplarda ie ie gemi, birbirini tamamlayan baka kelime gruplar da bulunur. Kk oda soluk k mumun soluk Kk odadaki mumun soluk ]Kelime gruplarnn vurgusu grubun yapsna gre deiir. Kk odadaki mumun soluk btn kinat

Trkedeki kelime gruplar unlardr:

1. SM TAMLAMALARI

Annem belediye doktoruydu. Penceresinden kavak aalar grnen bir salk ocanda alr, ou gnler beni de yannda gtrrd. Orada tek ocuk olmann kralln yaar, oyalanr; haarlklarmn, afacanlklarmn ho grleceini bilmenin kolaylklarndan fazlaca yararlanr, buna karlk beni mncklamalarna, yanaklarm pembeletiren makaslar almalarna ses karmazdm. Pencereden uzanr, uuan pamukuklar yakalamaya alrdm. Kavaklar silkeleyen rzgr oyun arkadam olurdu. Koca bahe, nmde mlkmm gibi uzanr bense onu tasasz gzlerle izlerdim. Annemin masasnda, gzel ereveler iinde benim ve babamn resmi dururdu. Gurur duyardm. Kocaman bir masas ve koltuu vard annemin. Annemi makamnda daha ok severdim sanki, ya da sevgim baka bir boyut kazanrd. (Murathan Mungan; Pamukuklar) Yukardaki parada en az iki kelimeden oluan ve koyu harflerle yazlm olan kelime gruplarnn ilk kelimelerinin yazlmadn dnelim: Annem doktordu. Penceresinden aalar grnen bir ocakta alr, ou gnler beni de yannda gtrrd. Orada krallk yaar, oyalanr; kolaylklardan fazlaca yararlanr, buna karlk beni mncklamalarna, yanaklarm pembeletiren makaslar almalarna ses karmazdm. Pencereden uzanr, uuan pamukuklar yakalamaya alrdm. Kavaklar silkeleyen rzgr arkadam olurdu. Koca bahe, nmde mlkmm gibi uzanr bense onu tasasz gzlerle izlerdim. Masada, ite, resim dururdu. Gurur duyardm. Kocaman bir masas ve koltuu vard. Annemi makamnda daha ok severdim sanki, ya da sevgim baka bir boyut kazanrd. ncesindeki kelimeler karldnda alt izili olanlarn anlamlar eksilmi oldu. Kelime anlam olarak deil de cmleye katt anlam bakmndan eksilme oldu. Annem doktordu. Penceresinden aalar grnen bir ocakta alr Orada krallk yaar kolaylklardan fazlaca yararlanr rzgr arkadam olurdu. Masada, ite, resim dururdu. Kocaman bir masas ve koltuu vard. Ne doktoru? Ne aalar? Ne oca? Neyin ya da nerenin krall? Neyin ya da nelerin kolaylklar? Ne arkada? Ne ya da kimin masas? Neyin iinde? Neyin ya da kimin resmi? Kimin?

te, dilimizde, kullandmz kelimelerin (asl unsur olan kelimelerin) tam olarak anlalmas ve tannmas iin onlardan nce baz kelimeler getirerek anlamlarn tamamlarz. Tanm Aralarnda anlamca ilgili bulunan ya da sonradan ilgi kurulan, birinin dierini iyelik ynnden btnledii iki isimden oluan kelime gruplarna isim tamlamas1[1] denir. zellikleri sim tamlamalarnda birinci kelimeye tamlayan; ikincisine de tamlanan denir. Tamlayan, tamlanann anlamn btnler. Tamlayan bata gelir, tamlanan sonda (iirde yer deitirebilir). Bu, Trkede yardmc unsur bata; asl unsur sonda bulunur kuralna gre aklanabilir. Asl unsur tamlanandr. Ama vurgu tamlayandadr. nk tamlayan sonradan eklenerek tamlanann anlamn btnlemektedir. kenar dendiinde ne kenar, neyin kenar olduu anlalmamaktadr. deniz kenar diyerek kenarn denize ait olduunu belirtmi oluruz. Bu durumda deniz vurgulu sylenir.
1[1]

Ad takm da denir. 9

nsanlar-n vefaszl- vefaszlk, insanlara ait Yalanc-n-n mum-u bu mum, yalancya ait Kpr st- bu st (ksm), kprye ait Masa rt-s- bu rt, hem masaya ait, hem de masa zerine sermek iin kullanlr Kuma boya-s- bu boya, kuma iin kullanlr Tahta fra-s- bu fra, tahta temizlemek iindir Sabrn ac meyvesi bu ac meyve sabra ait, sabrn eseri. Erik aalarnn pembe, beyaz iekleri Bu pembe ve beyaz iekler erik aalarna ait. ]sim tamlamasna zg iki tane ek vardr: Tamlayan eki ya da ilgi hl eki: -(n)n Tamlanan eki, daha dorusu iyelik ekleri: -(s/y) Tamlayan, ek alsa da almasa da ilgi hlindedir. Tamlayan zamir ise ilgi hl ekini alr; isimse alr veya almaz. Tamlanan ise daima iyelik eki alr. Tamlayan eki, isimleri isimlere balayarak tamlama kurmaya yarar. Kitab-n yapra yrtlm. Yalanc-n-n mumu... Gzl-n cam... yelik ekleri, isimlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onlarn sahiplerini, ait olduklar kiileri belirten eklerdir. Tamlayansz kullanldklar zaman bu eklere iyelik zamirleri de denir. kitab-m, kitab-n, kitab-, kitab-mz, kitab-nz, kitap-lar masa-m, masa-n, masa-s2[2]-, masa-mz, masa-nz masa-lar su-y3[3]-um, su-y-un, su-y-u, su-y-umuz, su-y-unuz, su-lar ne-y-im, ne-y-in, ne-y-i/ne-s-i, ne-y-imiz, ne-y-iniz, ne-leri yelik ekleri isim tamlamasnda tamlanana gelir: Kapnn kol-u, iin ba-, hayvan sevgi-s-i Zil, al ve gl. Bu bahede raksn btn hz... evk akamnda Endls defa krmz... Akn sihirli arks yzlerce dildedir. spanya neesiyle bu akam bu zildedir. ]sim tamlamalar cmlede isim gibi kullanlr, isme getirilen ekleri alabilir, ismin ald grevleri yklenebilirler: Cmle ve kelime gruplar iinde isim, sfat, zarf olarak kullanlrlar. sim, zne: sim, yklem: sim, d.l tml.:
2[2]

Grubun lideri, arkadalar adna bir konuma yapt. Beni zen unutulmak deil dostlarmn vefaszldr. Bu iekleri pencerenin nne gtr, ltfen.

masa-s- rneinde olduu gibi -s- kaynatrma harfi olarak da gsterilebilir, -si eklinde eke de dahil su ve ne kelimelerine iyelik eki getirildiinde araya s deil y kaynatrma harfi girer. 10

edilebilir.
3[3]

sim, nesne: Sfat Sfat Zarf

Bu mzik sesi ba arlarm bir anda dindirdi. Fatihin getii kap El yaymas eserler Btn aile pazar gnleri bir araya gelirdi.

]Tamlayan, tamlanan veya her ikisi birden kelime grubu olabilir. Akn / eref diyar Hsm akrabann / szleri Gurbet duygusunun / hem kayna hem de sembol Gn ve denizin / gzleri ve ruhu alabildiine eken mavilikleri ]Birden fazla tamlayan ve tamlanan bulunabilir. Evin / kaps, penceresi Gn, ovann / rengi Savan, kzl ve korkun faciann / nasl olduu Yirmi senenin / yazlar, klar, frtnalar, gneleri ]Tamlayan cmle hlinde de olabilir: Ben baaramam szn bir tarafa brak. Ortalk bir anda isteriz nidalaryla inledi. Not: Gnmzde bu tr tamlamalar, tamlanansz kullanlmaktadr ki bu, yanl bir tutumdur. Ben baaramam bir tarafa brak. Ortalk bir anda isterizlerle inledi. Herkes birbirine imdi ne yapacaz soruyordu. ]Belirtili isim tamlamasnda vurgu her iki unsurda da eittir, ama belirtisiz isim tamlamasnda tamlayan vurguludur. Vapurun dd Vapur dd yelik ekleri taksz isim tamlamas ve baz istisnalar hari btn isim tamlamalarnda tamlananda bulunur. Ama bir ksmnda tamlayan eki (ilgi eki) bulunmaz. te, tamlayann ilgi eki alp almamasna gre isim tamlamalar ikiye ayrlr: a. Belirtili sim Tamlamas Tamlayan ilgi eki; tamlanan da iyelik eki alm isim tamlamasdr. Tamlayan tamlanann kime ya da neye ait olduunu kesin olarak bildirir. Tamlayanda veya tamlananda belirsizlik yoktur. Yani belirli bir ey yine belirli bir eye aittir. Ama bu aitlik geicidir. Yani ayn tamlanan baka isimlerle de tamlanabilir. Snfn kaps dediimizde nerenin kaps, hangi kap olduu kesin olarak bilinmektedir. Ama snf kaps tamlamasnda nerenin, neyin kaps, hangi kap olduu kesin olarak bilinmemektedir. Sen bu avizenin altnda, brnm kanna, Uzanrken gece mehtab getirsem yanna, Baka kalrm giden geminin ardndan.

11

Beyaz bir ay douyor fstklarn arkasndan Kalbinin vuruundan anlyorum; stanbul'u dinliyorum. Kendimi kaptrarak tekerlein sesine Uzanmm, kalmm yaylnn iltesine, Bir noktada birlemi vatann drt buca Gurbet eken gnller kuatmt oca ]Belirtili isim tamlamalarnda tamlayanla tamlanan arasna kelime(ler) girebilir. Bunlarn bir ksm karma tamlama olarak bilinir: olumun yllar nce alnan kaza.4[4] ocuun minik elleri ehrin gnlerdir akmayan sular htiyarn bir k gecesi lm skdarn dost klar Kocaman bir masas ve koltuu vard annemin. Arkadamn bitmek bilmeyen aile sorunlar beni zyor. Serinliini hissettin mi rzgrn? ]Belirtili isim tamlamasnda, tamlayanla tamlanan iir ve konuma dillerinde yer deitirebilir: Cevab yok gemiime ynelttiim sorularmn. Kocaman bir masas ve koltuu vard annemin. Serinliini hissettin mi rzgrn? Su mudur sadece derdi milletin? Srtna Sakaryann Trk tarihi vurulur. Karanlk sokaklarna dalarak ehirlerin Dante gibi ortasndayz mrn. Kimse duymaz ilesini ttmeyen ocaklarn. Braktm ardn yllarca kotuum hevesin. Tahsilin ticarette yeri yok. ]Tamlanan sfat-fiil veya sfat-fiil grubu da olabilir. Tabi bu isim tamlamalar ya isim olarak kullanlacaklardr ya da bir simin sfat olarak. Bingl obanlarnn / koyun otlatrken aldklar Tyn. Tnn. Asab bir arln / gsmden ykseldii (an) Tyn. Tnn. lgn frtnalarn / dve dve yosunlatt (kayalar) Tyn. Tnn. Paralarn / hzla kayarak etrafa yayld(n) Tyn. Tnn. Buradan u sonucu karabiliriz: lgi eki alm olan btn kelimeler ve kelime gruplar tamlayan, iyelik eki alm btn kelimeler ve kelime gruplar da tamlanandr. ]Tamlayan ya da tamlanan sylenmemi olabilir.

Aslnda bunlar sadece belirtili isim tamlamasdr. Aradaki aklayc kelimeler tamlanann sfatdr. Bazlarna gre -aradaki szler sfat-fiil olduu iin- karma tamlamadr. 12

4[4]

Genellikle tamlayan zamir olan tamlamalarn tamlayan der. Bu yzden iki isimden de zincirleme tamlama oluabilir: Konumas herkesi rahatsz edersi. Yrynde de bir asalet vard. Kalemimin ucu bitti. Benim kalemimin ucu: Karlkl konumalarda tamlayan da tamlanan da debilir: u gelen kimin kz? Hseyinin (kz) Bu bey Alinin nesi? (Alinin) Amcas. Tamlanan tekrardan kanmak iin sylenmeyebilir. Bu ev bir zamanlar bizim(evimiz)di. ]Bazen tamlayan bir eyin deil de bir niteliin kime ait olduunu bildiriyor olabilir: rencinin alkan, sporcunun zek, evik ve ahlkl olan... ]Senli benli konumalarda koca, kar, oul gibi kelimeler ve iyelik ekleri debilir: Eminenin olu DuranEminenin Duran. Asmoullarnn Ali(si) Bizim evimizbizim ev ]-den eki tamlayan ekinin yerini tutabilir: rencilerin bazlarrencilerden bazlar onlarn birionlardan biri ]Tamlayan ekinin ikiden fazla tekrar anlatm bozukluuna yol aar. Masann ikinci ekmecesinin kulpunun koptuunu biliyorum. Pencerenin kenarnn tamirinin yaplmas gerekli.

b. Belirtisiz sim Tamlamas Tamlayann ek almad, tamlanann da belirtili isim tamlamasnda olduu gibi iyelik eki ald isim tamlamasdr. Tamlayan ek (ilgi eki) almad iin, yani tamlanann kime ya da neye ait olduu tam olarak bilinmedii iin belirtisiz denmitir. Ama tamlanan ile tamlayan arasndaki iliki daimidir. Snfn kaps dediimizde nerenin kaps, hangi kap olduu kesin olarak bilinmektedir. Ama snf kaps tamlamasnda nerenin, neyin kaps, hangi kap olduu kesin olarak bilinmemektedir. Herhangi bir kap var elimizde; bu kapnn hangi snfa ait olduunu bilemiyoruz; bilinen tek ey bu kapnn genel anlamda snfla ilgili olduudur. Kap herhangi bir kapdr; snf da herhangi bir snf... Yani bir genelleme sz konusudur. 13

oban emesi, hayal iklimleri, ahududu erbeti... ]Belirtisiz isim tamlamasnda tamlayan ile tamlanan arasna kelime girmez. Aadaki gibi kurulan tamlamalar yanltr. Konya eski milletvekili, Mill Eitim eski Bakan... ]Tamlayan ile tamlanan yer deitirmez. ]Belirtisiz isim tamlamasnda tamlayann eitli grevleri vardr: Tamlanann trn, kime ya da neye zg olduunu bildirir: misafir odas, kmr sobas, ev terlii, iek sakss, masa rts... otobs bileti, corafya kitab, kadn orab... Tamlanann neden yapldn belirtir: kk boyas, biber dolmas, gl kurusu, pirin pilv, peynir tatls... Tamlanann kt, yetitii, ait olduu yeri belirtir: Bursa eftalisi, Amasya elmas, zmir zm, Badat hurmas, yer elmas, aa mantar, su ylan, da keisi... Sokak ocuu... Tamlanann neye benzediini belirtir: dil peyniri, parmak zm, dil bal... Tamlanann mesleini ve grevini belirtir: kayt memuru, temizlik iisi, fizik retmeni, ev kadn, okul mdr, daire bakan... Tamlanann nedenini belirtir: sel felketi, deprem yknts, kaza kurban... Tamlanann zamann bildirir: yaz yamuru, sabah kahvalts... Tamlanann yapld arac bildirir: telefon grmesi, p kebab... ]Belirtisiz isim tamlamas eklinde zel yer adlar vardr: Konya Ovas, Topkap Garaj, Taksim Meydan, Boazii Kprs, anakkale Kprs, Ankara Kalesi... Birinci unsuru zel isim olan tamlamalar, ekil bakmndan belirtisiz olduklar hlde, anlam bakmndan belirtili isim tamlamas zellii tar. stanbul ehri, Trk Dili, Tuz Gl Birinci unsuru cmle olan tamlamalar da anlam bakmndan belirtili saylrlar. Ben baaramam szn bir tarafa brak. Ortalk bir anda isteriz nidalaryla inledi. Kiralktr levhas Birleme akn mezardr iftiras

14

Not: Gnmzde bu tr tamlamalar, tamlanansz kullanlmaktadr ki bu, yanl bir tutumdur. Ben baaramam bir tarafa brak. Ortalk bir anda isterizlerle inledi. Herkes birbirine imdi ne yapacaz soruyordu. ]Kimi belirtisiz isim tamlamalar bitiik yazlr: hanmeli, yzba, aslanaz, yavruaz... ]Bazlarnda da tamlayan oul eki alabilir: retmenler odas, erkekler hamam, kadnlar hamam, karlar kouu... ]Baz belirtisiz isim tamlamalar belirtili yaplabilirken bazlar yaplamaz. Kap kolu Telefon grmesi Yaz yamuru p kebab Misafir odas kapnn kolu olur telefonun grmesi olmaz yazn yamuru olabilir pn kebab olmaz misafirin odas olmaz

]Belirtisiz bir isim tamlamas, belirtili isim tamlamasnda tamlanan olarak grev yaptnda, kendi iyelik ekini deil, ana tamlamann iyelik ekini tar. amar makinesi iir dnyas benim amar makinem onun iir dnyas

]Baz belirtisiz isim tamlamalar, iyelik eki olmadan kullanlr. Bu durum Trkeye aykrdr.: i kebap(] kebab), Gnl Sokak(] Soka), kestane kebap(] kebab), iek Otel(] Oteli)... sim tamlamalarn, tamlayann ilgi eki alp almamasna gre belirtili ve belirtisiz olmak zere ikiye ayrmtk. Bunlarn dnda isim tamlamas eidinden daha bahsedilebilir: Taksz isim tamlamas Zincirleme isim tamlamas Karma tamlama5[5] Taksz isim tamlamas6[6]
5[5] Bunlardan taksz isim tamlamas, ilgi ve iyelik eklerini almamasna, yani eksiz oluuna; zincirleme ve karma tamlamalar da kelime saylarna ve kelime trlerine baklarak belirlenmi eitlerdir. Ama isim tamlamas iin tamlanann belirlenmi olup olmamas yeterli bir tasnif ltdr. Yani belirtili ve belirtisiz isim tamlamalar yeterli iki eittir. Aksi hlde isim tamlamalarnn; kelime saysna, kelimelerin trne ve ek durumuna gre olmak zere balk altnda yeniden eitlere ayrlmas gerekir. 6[6] Bu konu tartmal bir konudur. Bu tamlama eidinin sfat tamlamas olduu da sylenmektedir. Zaten yap ve anlam bakmndan sfat tamlamasndan pek fark yoktur. Tek fark iki isimden olumasdr. Taksz isim tamlamasnn belirtili veya belirtisiz isim tamlamasyla da -uzaktan da olsa- ilgisi yoktur. Hlbuki belirtili, belirtisiz ve zincirleme isim tamlamalar arasnda bu ilgi olduka kuvvetlidir. nk isim tamlamalarnda aitlik ve tr nemlidir; sfat tamlamalarnda nitelik ve nicelik. yleyse taksz isim tamlamalarnda da nitelik n plnda olduu iin bunlar da sfat tamlamas saylmal. Ama bunun SYM iin imdilik nemi yok. nk sorular teoriyle deil pratikle ilgilidir.

15

Tamlanann da tamlayann da ek almad isim tamlamalardr. Taksz isim tamlamasnda tamlayann grevi, tamlanann neden yapldn (asln, ham maddesini) belirtmektir: elik kasa, cam kavanoz, kt mendil, ta duvar, bakr tepsi, naylon torba, tahta kpr, altn bilezik... Not: Tamlayan tamlanann neye benzediini belirtiyorsa sfat tamlamasdr. Badem gz, srma sa, aslan ocuk, kurt adam, l deniz, altn baaklar... ! ipek gmlek: taksz isim tamlamas7[7] ipek salar: sfat tamlamas altn yzk: taksz isim tamlamas altn kalp: sfat tamlamas l deniz: sfat tamlamas l hayvan: sfat tamlamas Zincirleme isim tamlamas Bal bana bir isim tamlamas eidi deildir. Bu tr isim tamlamalarnn tek zellii, bazen tamlayann, bazen tamlanann, bazen de her ikisinin birden herhangi bir isim tamlamas olmasdr. Yani ikiden fazla isimden olumasdr. Bu durum bu kelime grubunun belirtili veya belirtisiz bir isim tamlamas olma zelliini deitirmez. Zincirleme denmesinin sebebi de, nceden oluturulmu olan bir isim tamlamasna yeni bir unsur (tamlayan ya da tamlanan) daha ekleniyor olmas veya iki isim tamlamasnn birletirilmesidir: [ocuk + (srt + anta)] = ocuun srt antas [(su + ses) + name] = su sesinin namesi [(ehir + hava) + kirlilik] = ehrin havasnn kirlilii [(hava + tahmin) + rapor] = hava tahmin raporu [dnya + (kadnlar + gn)] = Dnya kadnlar gn [(elik + tencere) + marka] = elik tencere markas [(ocuk + edebiyat) + dizi] = ocuk edebiyat dizisi [(Ali + kardei) + (gnlk + harlk)] = Alinin kardeinin gnlk harl8[8] Karma tamlama9[9] zellii udur: Bir isim tamlamasnn tamlayannn, tamlanannn veya her ikisinin birden bir sfat tarafndan nitelenmesi ya da belirtilmesi10[10]. Baka bir deyile, tamlayan, tamlanan ya da her ikisi birden sfat tamlamasdr: Issz sokaklarn hzn Buralarn eski hli Gerekten de ipek gmlek ile ipek salar tamlamalar arsnda anlam bakmndan olduka byk bir fark vardr. Biri neden yapldn bildirirken, dieri neye benzediini bildiriyor. Ama ipek gmlek tamlamas ipekten gmlek olarak; ipek salar da ipek gibi salar olarak sylenebilirdi. Bu durumda ikisi de sfat tamlamas olarak kabul edilirdi. 8[8] Aslnda bu 8 tamlamann her biri ya belirtili ya da belirtisiz isim tamlamasdr. 9[9] Zincirleme isim tamlamas gibi, hatta ondan daha tutarszdr. 10[10] Bu tamlamalarda sfat kullanlmas bunlarn belirtili ya da belirtisiz olma zelliini deitirmez 16
7[7]

Yorgun kyllerin nasrl elleri

B. KELMELER ARASINDAK ANLAM LKLER 1. E ANLAMLI KELMELER 2. YAKIN ANLAMLI KELMELER 3. ZIT ANLAMLI KELMELER 4. E SESL KELMELER 5. KLEMELER 6. YANSIMALAR 7. ATASZLER 8. DOLAYLAMA 9. ANLAM GENLEMES 10. ANLAM DARALMASI 11. ANLAM YLEMES 12. ANLAM KTLENMES 13. GZEL ADLANDIRMA

B. KELMELER ARASINDAK ANLAM LKLER 1. E ANLAMLI KELMELER Yazl ve okunu bakmndan farkl fakat anlamca ayn olan kelimelerdir. Bu tr kelimeler birbirlerinin yerini tutabilir. Anlamda kelimelerin birisi genelde yabanc kkenlidir. kymet-deer, cevap-yant, sene-yl, medeniyet-uygarlk, imkn-olanak, acele-ivedi, zelzele-deprem, yoksul-fakir, misafir-konuk, snav-imtihan, yntem-metot, mesele-sorun, fiil-eylem, kelime-szck, vastaara... Fakat baz durumlarda anlamda kelimeler birbirinin yerini tutamaz: kara bahtl kelime grubunda kara kelimesinin yerine siyah kelimesini kullanamazsnz. nk iki kelimenin (kkeni ne olursa olsun) anlamda veya yakn anlaml olabilmesi iin ayn anlam zelliini tamalar gerekir. Trke kelimeler arasnda da e anlamllk olabilir: deprem-yer sarsnts-zelzele, kimi zaman-ara sra-zaman zaman-arada bir-bazen 2. YAKIN ANLAMLI KELMELER Yazl ve okunuu farkl olan, anlamda gibi grnd hlde birbirinin yerini tamamen tutamayan, yani aralarnda anlam ayrnts bulunan kelimelerdir. Bunlar ounlukla Trke kelimelerdir.

17

gndermek-yollamak, bezmek-bkmak-usanmak, dilemek-istemek, evirmek-dndrmek, sylemek-demek-konumak, e-dost, hsm-akraba, bakmak-seyretmek, Kardeim sana ksm. Kardeim sana krlm. Kardeim sana gcenmi. Kardeim sana darlm. Birinci cmlede bir "kesinlik ve arlk" anlam, ikinci cmlede bir "esneklik, hatta hogr" anlam, nc cmlede "zlmek" anlam, drdnc cmlede "gcenip grmez olmak" anlam vardr. Ben her sorunla baa karm. (ba etmek) Bu kadar yrekten arma beni. (candan) Davranlar hibir zaman itenlikli deildi. (yrekten, candan) Yapt ii nemsemiyordu. (zen gstermiyordu.) 3. ZIT ANLAMLI KELMELER Anlamca birbirinin kart olan kelimelerdir. Siyah-beyaz, uzun-ksa, aa-yukar, ileri-geri, var-yok, gelmek-gitmek, Tm kelimelerin zt anlamls yoktur. Eylemlerde de durum ayndr. Bir eylemin olumsuzu o eylemin kart satlmaz. sevinmek kart sevinmemek deil zlmektir. Kelimeler arasndaki kartlk cmledeki kullanma gre deiir. doru kelimesinin zt anlamls bir cmlede eri olurken, dierinde yanl olabilir. ki kelimenin (kkeni ne olursa olsun) anlamda, yakn anlaml veya zt anlaml olabilmesi iin ayn anlam zelliini tamalar gerekir. Mesel, siyah ile beyaz, ancak ikisi de gerek (temel) anlamda olduklar zaman zt anlaml olurlar. Hafif olmayan anlamndaki ar kelimesinin ar olmayan anlamndaki hafifle zt anlaml olabilmesi iin ikisinin de gerek (temel) anlamda kullanlmas gerekir. 4. E SESL KELMELER Yazl ve okunuu ayn olduu hlde anlamlar farkl olan kelimelerdir. Bunlar yaln hlde olabildikleri gibi ek alm hlde de olabilirler. iirde cinas olarak kullanlr ve cinasl kafiye yaplr. Gl: 1. iek, 2. glmekten emir Kr: 1. krsal alan, 2. krmaktan emir, 3. beyaz Yazma: 1. ba rts, 2. yazmaktan olumsuz emir, 3. yazma ii Ek alm kelimelerle, ek alm ve almam kelimeler arasnda da e seslilik sz konusudur. Bu ekler grevce farkl ekler de olabilir: Siyah anlamndaki kara ile kar-a (-a: ynelme hl eki) gibi Oyuncaklar olmu ocuklarn kurunlar Zalimler her saat taze fidanlar kurunlar Neden kondun a blbl kapmdaki asmaya Ben yarimden vazgemem gtrseler asmaya hala ve hl, kar ve kr, adet ve det kelimeleri e sesli deildir. Okunular ve anlamlar farkldr.

18

5. KLEMELER Anlam pekitirip glendirmek ve ekici klmak iin ayn kelimenin, yakn anlaml kelimelerin veya zt anlaml kelimelerin tekraryla oluan kelime grubudur. ev bark, oluk ocuk, ufak tefek, doya doya ... Yap Ynyle kilemeler: a) Yakn Anlaml: doru drst, delik deik, e dost b) Ayn Anlaml: klk kyafet, ses seda, ke bucak... c) Kart Anlaml: Aa yukar, ileri geri, az ok, er ge .... d) Ayn Kelimenin Tekrar: duya duya, ar ar, yava yava ... e) Yansmalarn Tekrar: at pat, ks ks, fsl fsl ... f) Sadece Biri Anlaml: eri bur, eski psk g) Yar Anlaml: eci bc, vr zvr, abur cubur ... kilemelerin arasna hibir noktalama iareti konulamaz. 6. YANSIMALAR Tabiata, insana, insan dndaki canllara ve eyaya ait seslerin taklit edilmesi sonucu ortaya kan kelime veya kelime gruplardr. tk, tak, pat, at, hr hr, miyav, hrr, hav, me, mee, ml ml, fkr fkr, kr kr... Yansmalardan isim ve fiil tretilebilir. miyavlamak, atrdamak, krt, melemek, rlt 7. ATASZLER ]Atalarmzdan gnmze kadar ulaan, belirli bir yarg ieren, syleyeni belli olmayan dz konuma iinde kullanlan szlerdir. ]Kalplam szlerdir, eanlamllaryla dahi deitirilemez. ]Ksa ve zl szlerdir. Az szle ok anlam ifade ederler ]Tecrbelere ve gzlemlere dayanrlar, bazen det ve gelenekleri ifade ederler ]ou mecazldr. ]Anonimdir ve edeb tr zellii gsterir. ]Genel bir yarg bildirir. ]t verme amac tar. ZAt lr meydan kalr, yiit lr an kalr. ZA koyma hrsz olur, ok syleme yzsz olur, ok deme arsz olur. ZByle gelmi, byle gider Zocua i buyuran, ardnca kendi gider. ZDamlaya damlaya gl olur. ZDost kazan dost; dman anadan da doar. ZEden bulur. ZGeni gnnde dar gezen, dar gnnde geni gezer. ZGz grmeyince gnl katlanr. ZHerkes kak yapar ama sapn yapamaz.

19

ZHer ey incelikten insan kabalktan krlr. ZMart kapdan baktrr, kazma krek yaktrr. Zzerine laf dmedike konuma. ZVakitsiz alan gl abuk solar. 8. DOLAYLAMA Bir kelimeyle anlatlabilecek bir durumu birden fazla kelimeyle anlatmaya denir. yavru vatan: Kbrs, byk kurtarc: Atatrk, derya kuzular: balk, insanln iftihar kayna: Hz. Muhammet, Trkiyenin kalbi: Anakara 9. ANLAM GENLEMES (yan anlam) 10. ANLAM DARALMASI ] oul kelimesinin nceleri kz ve erkek ocuklar iin kullanlrken imdi artk sadece erkek ocuklar iin kullanlmas gibi. 11. ANLAM YLEMES ] kt anlamndaki yavuz kelimesinin artk yiit anlamnda kullanlmas gibi. 12. ANLAM KTLENMES ] canl anlamndaki canavar kelimesinin artk yrtc yaratk anlamnda kullanlmas gibi. 13. GZEL ADLANDIRMA ] verem kelimesinin dildeki korkunluunu azaltmak iin ince hastalk ile karlanmas gibi. ]Yaban hayvan ad olan brnn atlp yerine kurt kelimesinin kullanlmas gibi.

ML KURALLARI
1. Byk ve Kk Harflerin Kullanm 2. Ksaltmalarn Yazm 3. Ek-Fiilin Yazm 4. ile Edatnn (Hem edat, hem bala)Yazm 5. mi Soru Ekinin Yazm 6. de Balacnn ve -dE Hl Ekinin Yazm a. de Balac b. -de Hl Eki 7. ki Balacnn, -ki lgi Zamirinin ve -ki Yapm Ekinin Yazm a. ki Balac b. -ki lgi Zamiri

20

c. -ki Yapm Eki 8. Birleik Kelimelerin Yazm a. Bitiik Yazlan Birleik Kelimeler b. Ayr Yazlan Birleik Kelimeler 9. kilemelerin Yazm 10. Saylarn Yazm 11. Tarihlerin Yazm 12. Pekitirmeli Kelimelerin Yazm 13. Dzeltme aretinin Kullanm a. nceltme grevi b. Uzatma grevi 14. ki ekilde Yazlabilen Kelimeler 15. Yabanc Kelimelerde Byk inin Yazm 16. Ses Deiiklii Grlen Baz Kelimelerin Yazm 17. Hem Ayr Hem Bitiik Yazlabilen Ekler 18. nl Uyumlarna Aykr Olan Eklerin Yazm 19. Alnt Kelimelerde Kesme aretinin Kullanlmas-Kullanlmamas 20. Satr Sonunda Kelimelerin Blnmesi 21. Alnt Kelimelerin Yazmnn Dilimize Uyarlanmas-Uyarlanmamas 22. Yabanc zel Adlarn Yazm a. Arapa ve Farsa zel adlarn yazm b. Ltin alfabesini kullanan milletlere ait zel isimlerin yazl c. Yunanca adlarn yazm d. Rusa adlarn yazm e. ince ve Japonca adlarn yazl 23. Dier Trklere Ait simlerin Yazm ML KURALLARI Yazda doabilecek karklklarn nne gemek, yanl okumay nlemek, okumay ve anlamay kolaylatrmak, herkesin ayn ekilde yazp okumasn salamak iin belirlenmi olan kurallara iml kurallar denir. Bu kurallardan birou aslnda anlama ve telffuza baldr. Anlam ve telffuz; akla, manta, gelenee, ounlua vb.ne uyduu takdirde -zaten yazld gibi okunan ve okunduu gibi yazlan bir dil olanTrkenin imls kolayca halledilecektir. 1. Byk ve Kk Harflerin Kullanm Alfabemizde (Ltin alfabesi) her harfin bir byk, bir de kk ekli vardr. Yazda yaygn olarak kk harf kullanlr. Ancak belirli yerlerde byk harf kullanlmaldr. Byk harfle kk harf arasnda okunu olarak fark olmasa da yazl olarak byk farklar vardr. Byk ve kk harflerin kullanm ile ilgili kurallar unlardr: ] Her cmlenin ilk kelimesi byk harfle balar. Byk harfle balamayan bir kelime dizisi, ncesi yazlmam ya da silinmi bir cmle zannedilebilir. Bir gn, istikll ve cumhuriyeti mdafaa mecburiyetine dersen, vazifeye atlmak iin, iinde bulunacan vaziyetin imkn ve eraitini dnmeyeceksin! mr, yarnlara balanan mitlerle geip gitmekte, gafilcesine kavgalarla, grltlerle, didinmelerle tkenip durmadadr. Sen akln bana al da, mrn, u iinde bulunduun bugn say. (Mevlna)

21

 Noktayla, iki noktayla, noktayla, soru ve nlem iaretleriyle biten cmlelerden sonra gelen cmleler byk harfle balar. Ah, bilsen biz senin strabn ne iyi anlyoruz! Biz ki her eyi grr ve anlarz. Dn, bir elbiseyle bir vcut arasndaki esrarl rabtay dn. O elbise ki terzinin elinden vcudun basit hendesesine gre yaplm mnasz bir kalp hlinde kar ve sonra bir vcuda yapp onun btn hareketleriyle yaamaya balaynca ne hle gelir, dn! Balangta hibir ey ifade etmeyen elbiseler atlaca gne kadar vcudun her hareketini saniyesi saniyesine kaydeden korkun bir hfzadr. Birok oturu ekillerinin kabartt diz kapaklarmz dn! Her duygunun hususi bir biim verdii omuzlarmz dn! Kambur vaziyetlerinde nasl arkaya toplandmz, btn mafsal yerlerinde nasl halkalatmz dn! Vcudun sonsuz hareketleri iinde bize dmeyen pay hangisidir? Bunlarn iinde sefaletlerin, alklarn, ihtiraslarn, cinayetlerin, cokunluklarn, kahkahalarn alnmza izdii hep husus bir izgi vardr. nsanlar sanrlar ki, bizim stmzdeki her izgi, her intiba, bir dier izgi veya intiba ile silinir, hepsi birbirine karr, manasz bir halita olur ve sonunda biz eskimi bulunuruz. Eskiriz, fakat insanlardan evvel eskidiimiz iin onlardan daha ince ve hassas olan biz, btn izgiler ve intibalarmz hep birbirinin iinde saklarz. Bu byle bir halitadr ki, bunun dmn ele geirebilen gz onu zdke, doumumuzdan lmmze kadar btn hayatmz, zamann atomlar iinde sktrr ve bu korkun, ah, bu korkun hafza kp iinde, mazinin, birbirinin stnden akan kk ylanlar hlinde nasl kaynatn grr. Fakat o gz kimde vardr? Kimsede... Yalnz bizde... Biz, ki her eyi grr ve anlarz, seni gryor ve anlyoruz... Bize artk hikyeni anlatma!... Ne lzum var? Biz onu biliyoruz. Ben sana kendi hikyemi ne diye anlataym? Sen de onu bilirsin. Beni bir lnn stnden kardlar. Burada satn alacak adam bekliyorum. br tpk benim gibi, bugn bir lnn stnden kmadysa yarn ikinci gn veya nc gn kacak. Dn, dn, biz insanlardan evvel eskidiimiz hlde ka insan eskitiyoruz? Bizim strabmz dn! Biz vcutsuz kalan bir elbise miyiz, yoksa elbisesiz kalm bir strabn vcudu mu? (Necip Fazl, Eski Elbiselerin Hafzas) Orhun Kitabesinde Trk hakan yle diyor: Trk Tanrs, Trk milleti yok olmasn diye atalarm gnderdi ve beni gnderdi. Ben hakan olunca gndz oturmadm, gece uyumadm. (Ziya Gkalp, Trkln Esaslar) Bu iaretler asl cmlenin iinde, yani i cmlede ise sonraki kelime byk harfle balamaz: "Durun!" diye bard annem. Bu kez ocuk, "Bu peri midir, melek mi?" diye dnerek, retmene hayranlkla bakt. ki noktadan sonra cmle gelmiyorsa, rnekler sralanyorsa bunlar byk harfle balamaz: Baz mastarlar kalc nesne ad olmulardr: yemek, akmak, dolma, dondurma, kavurma, bulu... rneklerle balayan cmleler de byk harfle balar: Bilgisayar, sinema, tiyatro, internet, fotoraf gibi hobiler, pahallk yznden lks gibi grlmektedir. Cmle ierisinde bakasndan aktarlan ve trnak iinde verilen cmleler de byk harfle balar: Atatrk genlie seslenirken ilk nce Ey Trk genlii! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve mdafaa etmektir. demektedir. Trnak iinde verilen sz tam bir cmle deilse veya cmlenin ba ksm verilmemise byk harfle balamaz. Nabinin ......... var iinde redifli gazeli aklanacak.

22

ki ksa izgi veya iki virgl arasnda verilen ara szler, ara cmleler, aklama cmleleri byk harfle balamaz. Bu konuda kararl olduktan sonra ge karar vermi olsan da- baarya ularsn. Bamn ars yazlar scaklardan olmal- daha da artar. Kalc konutlar bu yl sonuna kadar geen seneki lf- yetitireceklermi. kmamz gereken uygar milletler seviyesini ki bu seviyeye hl ok uzaz- Mustafa Kemal hedef olarak gstermiti bize. Bu ii 2000 sununa kadar bitireceklerini inanlacak gibi deil- sylyorlar. Bu adam, seni temin ederim, sahtekrn biridir. Cihan yklsa, emin ol, bu cephe sarslmaz. Rakamla balayan cmlelerde rakamdan sonra gelen kelime byk harfle balamaz. 1998 ylnda ortaokulu bitirdim. ] iirde her msra (birka msra bir cmle olutursa da) byk harfle balar. Kk harfle balatlm bir msran ilk kelimesi veya kelimeleri silinmi veya yazlmam zannedilebilir. Gnmz iir kitaplarnda bu kurala ounlukla uyulmamaktadr: ... Bir de baharlar bilirim, Apartman odalarnda byyen ocuklarn bilmedii bilemeyecei. Anadolu bozkrlarnda stanbul'dan kp, Diyarbekir'e doru, tekerleri Yamal asfaltlar bir austos susuzluuyla ien Cesur otobs pencerelerinden Bilinsiz bas kaymasyla grlen Evrensen kadnlarn iki bklm apa yaptklar tarla kenarlarnda plak ayaklar yumuak topraklara batm rgat ocuklarnn Bir ellerinde bayat bir ekmei kemirirken Dier ellerinde sarkan yemyeil bir soanla gelen. ] Btn zel isimler (zel ismi oluturan her kelime ve onlar niteleyen, tantan unvanlar) byk harfle balar. Byk harfle balamazsa cins ismi zannedilebilirler: Kii adlar ve soyadlar, takma adlar, kii adlarndan nce ve sonra gelen sayg szleri, unvanlar ve meslek adlar, tarih kiilerin adlarndan nce gelen unvan ve lkaplar byk harfle balar: Ali, Meltem, Mehmet, Meral, Yasemin, Uur, Barkn... Binba mer, Doktor Kenan, Mtercim Asm, Ankaral k mer... Mustafa Kemal Atatrk, Mehmet Akif Ersoy, Nazm Hikmet Ran, Yavuz Blent Bakiler, Kmuran nan, Victor Hugo, Halil Cibran... Nedim, Fuzul, Bak, Muhibb (Kanuni), Demirta (Ziya Gkalp), Tarhan (mer Seyfettin), Aka Gndz (Hseyin Avni, Eniz Avni), Kirpi (Refik Halit), Deli Ozan (Faruk Nafiz), Halide Salih (Halide Edip), Server Bedi (Peyami Safa), rfan Kudret (Cahit Stk), Mehmet Ali Sel (Orhan Veli)... Sayn Kenan Evren, Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer, Hamdi Bey, Mustafa Efendi, Zeynep Hanm, Bay Ali ieki, Prof. Dr. Mehmet Kaplan, Doktor Behet Uz, Mareal Fevzi akmak, Yzba Cengiz Topel... Fatih Sultam Mehmet, Mimar Sinan, Yavuz Sultan Selim, Gen Osman, Deli brahim, Avc Mehmet, Nianc Mehmet Paa, Aslan Yrekli Richard, Deli Petro... Akrabalk adlar bildiren kelimeler byk harfle balamaz. Ancak akrabalk kelimeleri bata gelirse byk harfle balar.

23

Fahriye abla, Aye teyze, Numan amca... Nene Hatun, Baba Gndz, Day Kemal... Resm yazlarda sayg bildiren szlerden sonra gelen makam mevki, unvan bildiren kelimeler byk harfle balar: Sayn Bakan, Sayn Bakan, Sayn Profesr, Sayn Vali... Kurum, kurulu, kurul, messese, makam, niversite isimleri: Trkiye Byk Millet Meclisi, Mamak Anadolu Lisesi, Yeilay Dernei, Trk Dil Kurumu, Ege niversitesi, Kars Valilii, Mamak le Mill Eitim Mdrl, Bakanlar Kurulu, Emek naat, Mill Ktphane, Trk Oca... Kurum, merkez, bakanlk, niversite, faklte, blm vb. ifade eden kelimelerden herhangi biriyle belli ve zel bir kurum, kurulu vb. kastedildii zaman bu kelime byk harfle balatlabilir: Bu yl Meclis yine bo, faydasz ve sadece milletvekillerinin iine gelecek eylerle uraacak gibi. Son yllarda Bakanlk, kendi elemanlar aleyhine almaya balad. Millet, kavim, boy, oymak, din, mezhep isimleri ve bunlara mensup olanlara verilen isimler: Trk, Trkler, Yunan, ngiliz, een, Ruslar, Alman, Arap... Ouz, Kazak, Tatar, zbek, Tacik... Mslman, Musev, Hristiyan... Mslmanlk, slm, Musevlik, Hristiyanlk... iilik, Budizm, Maliklik, Haneflik... Hanef, afi, Alev, Budist, Katolik... Din ve mitoloji kavramlarn karlayan zel adlar byk harfle balar. Baz din kavramlar kk harfle balar. Tanr kelimesi zel isim olarak kullanlmyorsa kk harfle balar: Allah, Tanr, Cebrail, Zeus, Kibele... cennet, cehennem, umak, tamu, srat kprs... Eski Yunan tanrlar... Dil ve lehe isimleri: Trke, Farsa, Franszca, Macarca, Fince, Tibete, Krgzca, zbeke, Tatarca, Ouzca... l, le, Semt, mahalle, cadde, bulvar, sokak, pasaj, ar, park isimleri (bunlarda geen tm kelimeler) byk harfle balar: Sivas, Ankara, stanbul, Mamak, Yeniehir, irinevler, Dikimevi, Atatrk Bulvar, vedik Caddesi, Gnl Sokak, aziyem Pasaj, Kuyumcular ars, Gvenpark, Altnpark, Kuulu Park... Saray, kk, han, kale, kpr, ant vb yap adlarna ait btn kelimeler byk harfle balar: Topkap Saray, ankaya Kk, Ankara Kalesi, Galata Kprs, Atakule... Devlet, lke ve blge isimleri: Trkiye, Trkiye Cumhuriyeti, Amerika Birleik Devletleri, Afganistan, ran, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti...

24

Bat Almanya, Bat Trakya, Gney Yemen, Dou Avrupa, Dou Anadolu Blgesi, Anadolu (Blgesi), Ege, Marmara... Not: Yn bildiren kelimeler bir blge veya lke adndan nce gelirse byk, sonra gelirse kk yazlr. Kuzey Kbrsa tatile gittik. Kbrsn kuzeyine tatile gittik. Dou Anadolunun corafyas... Anadolunun dousundaki dalar... Kta isimleri: Avrasya, Asya, Avrupa, Afrika, Amerika, Antarktika, Arktika, Avustralya. Deniz, okyanus, gl, akar su, boaz, geit isimleri: Akdeniz, Karadeniz, Man Denizi, Byk Okyanus, Atlas Okyanusu Van Gl, Hazar Denizi, Beyehir Gl, Kzlrmak, Yeilrmak, Sakarya, Seyhan, Frat, Nil, stanbul Boaz,Panama Geidi, Svey Kanal ... Da, tepe, ova, yayla isimleri: Elmada, Uluda, Ar Da, Erciyes (da), Everest Tepesi, ukurova, Konya Ovas... ! anakkale Boaz, Glek Geidi, Haymana Ovas, Konya Ovas, Van Gl, Ar Da gibi her iki harfi de byk yazlan zel isimlere dikkat edilirse, birinci kelimenin zaten il olarak mevcut olduu; ikinci kelime eklenince oluan ismin o ile ait ama yeni ve zel bir varl karlad grlr. Yani iki kelime birden kastedilen varla aittir. Mesel anakkale Boaz sadece anakkale kelimesiyle ifade edilemez. Hlbuki Hrriyet gazetesi, Marmara denizi, Altay dalar, Nil nehri, Ankara ehri, Frat nehri, Erciyes da gibi rneklerde birinci kelime byk, ikinci kelime de kk harfle balamaktadr. Bunun sebebi bu kelimelere eklenen ikinci kelimelerle yeni bir zel isim oluturulmu olmamasdr. Hrriyet zaten bir gazete ad; Nil zaten bir nehir ad; Ankara zaten bir ehir ad; Erciyes zaten bir da addr. Erciyes da, Erciyes kelimesi ile de ifade edilir. Gezegen ve yldz adlar byk harfle balar. Ancak dnya, gne ve ay kelimeleri terim olarak (astronomi ve corafya terimi) kullanlyorsa zel isim olduu iin byk; dier anlamlarnda (gerek, mecaz, yan, e, deyim vb.) kullanlyorsa cins ismi olduu iin kk harfle balar: Merih, Mars, Jpiter, Vens, Kkay, Halley... Ayn yakndan ekilmi fotoraflar insanl pek artmt. Yazn Gne nlar Dnyaya dik olarak gelir. Trkiyenin birok yerinde insanlar Gne tutulmasn seyretti. Sabahtan beri dnya kadar yer dolatk. air sevgilisinin yzn aya benzetir. (ayn kendisine deil, grnne) Kitap, gazete, mecmua, eser, kanun, tzk, ynetmelik, ynerge, genelge isimleri byk harfle balar. Bunlara dahil olmayan kelimeler kk harfle balar: Tercman (gazetesi), Zaman (gazetesi); Nokta (dergisi), Aktel (dergisi); Trk Dili (dergisi), Virgl; Yaprak Dkm, Semerkant; Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Trk Ansiklopedisi; Hal Dokuyan Kzlar (tablosu), Dnen Adam (heykeli), Meden Kanun, Borlar Hukuku...

25

 Hayvanlara taklan zel isimler: Dldl, Sarkz, Fino, Tekir, Karaba, Yumo, Minno... Yer ve millet adlaryla kurulan birleik kelimelerdeki zel adlar byk harfle balar. Antep fst, Brksel lhanas, Hindistan cevizi, ngiliz anahtar, Mara dondurmas, Van kedisi... ] Yaz balklar, konu adlar byk harfle balar: ml Kurallar, Dil Bilgisinin Blmleri, 19. Yzylda Trk Edebiyatnn Seyri... ] Gazete ve dergiler konu balklarnda sadece ilk kelimeyi byk harfle balatrlar: Kamyon eve girdi, Byk seim yarn... ] Kitap, gazete, dergi isimleriyle konu balklarndaki ile, ve, de, ya da, ki balalaryla soru ekinin kk yazlmas gerekir: Baarmak ve Kazanmak, Trk Dili ve Edebiyat, Karga ile Tilki, Ya Devlet Baa ya Kuzgun Lee, Ben de Yazdm... ] Kitap, gazete, dergi isimleri ve konu balklar -dikkat ekmek iin- btnyle byk harfle yazlabilir. Bu durumda aralardaki ile, ve, de, ya da, ki balalaryla soru ekinin kk yazlmas gerekir: BAARMAK ve KAZANMAK, TRK DL ve EDEBYATI, KARGA ile TLK... (Baka bir bilgi: Yaz balklar tamamen byk harfle yazlmsa, balalar da tamamen byk harfle yazlr. Balklarn sadece ba harfleri byk yazlmsa, balalar kk harfle balar.) ] Mektuplarda ve resm yazlarda hitaplarn ilk kelimeleri byk harfle balar: Aziz kardeim, Cann anneciim, Sevgili kardeim Hakan... ] Ay ve gn adlar, belirli bir tarih belirttiinde byk; bunun dnda kk harfle balar: Bu yl 2 Eyllde dneceiz. 15 Kasm 1999 Pazartesi gn konferans yaplacak. Bu yl temmuz scaklarnda kavrulduk. Bu sokakta sal gnleri pazar kurulur. ]Levhalar ve aklama yazlar byk harfle balar. Yaz birka kelimeden oluuyorsa ilk kelime byk harfle balar. Yaz rakamla balamsa ondan sonraki kelime kk harfle balar. Giri, k, Mdr, Mdriyet, Vezne, Bakan, Doktor Otobs dura, ehirler ars telefon... III. kat, IV. snf, I. blok... ]Kurultay, sempozyum, panel vb toplantlar bildiren zel adlar byk harfle balar: Manas Bilgi leni, Uluslar Aras Trk Dili Kurultay...

26

]Mill ve din bayramlarla bayram nitelii kazanm gnler byk harfle balar. Ancak genel nitelik arz edenler kk harfle balar: Cumhuriyet Bayram, Ramazan Bayram, Kurban Bayram, 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve ocuk Bayram, Nevruz Bayram, Anneler Gn, retmenler Gn, Tp Bayram, tiyatro gn, kitap haftas, film haftas, salk haftas, dil kurultay. ] a, dnem ve tarih olay adlar byk harfle balar: Cill Ta Devri, lk a, Mill Mcadele, Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat... ] zel isimlerden tretilen isim, sfat ve fiiller byk harfle balar ve ekleri de kesme iareti ile ayrlmaz. Bu zel isimler tretilen kelimenin iinde kalyorsa byk harfle balamaz: Trklemek, slmlamak, Trkolog, Darvinci, Sivasl, Ankaral, Trkecilik, Avrupal... Panislmizm, Panturanizm, Pantrkizm... zel isim kendi anlam dnda yeni bir anlam kazanmsa kk harfle balar. Mzik terimleri iin de bu geerlidir: acem, acemi, hicaz, nihavent, amper, jul, allahlk, donkiotluk... acembuselik, acemairan, bayat, hicazkr, trk, varsa... 2. Ksaltmalarn Yazm Ksaltma; bir kelime, terim veya zel adn ierdii harflerden biri veya birka ile daha ksa olarak ifade edilmesi ve sembolletirilmesidir. Yaplan ksaltmalarn benimsenmesi, yaygnlamas ve herkes tarafndan anlalmas gerekir. AA, AB, ABD, age., AGK, AIDS, aids, AKM, Alb., Alm., anat., AO, AP, APS, Apt., Ar., Ar. Gr., ark., Asb., ASELSAN, Asist., ASK, AT, AT, Atm., ATO, A, A, A, Av., B (bat), B. (bay), ba., BA-KUR, BBC, BCG, BDT, bk. (baknz), BM, Bn. (bayan), BOTA, Bk., C. (cilt), DGM, dm, EKG, ed. (edebiyat), FIFA, Fr., g, GAP, gr, HABITAT, Hz., ETT, KBB, km, l, m, Mah., MKE, No. veya Nu., l., sn (saniye), TIR, TL, yy., zool. Kurum, kurulu, messese, makam, niversite adlarnn ksaltmalarnda btn harfler byktr. Harfler arasna nokta koymaya gerek yoktur. TRT, TBMM, T, DS, TDK, TTK, MEB, A DTCF, DA, D, B, K, G, KB, GB, KD, GD (son sekizi yn ad) Bu ksaltmalardan sonra gelen ekim ekleri kesme ile ayrlr. Ekler son harfin okunuuna gre belirlenir; kelimenin uzun eklinin okunuuna gre deil: MEBe, TBMMnin, DTCDne deil DTCFye, Tnden deil Tden ]Baz ksaltmalar da kelime gibi oluturulmutur. ASELSAN, BOTA, LESAM, SEKA, TMER, TEDA Bunlara getirilen ekler de dz okunua gre belirlenir: ASELSANda, BOTAa, LESAMn, SEKAnn, TMERden, TEDAta ]Nokta kullanlan ksaltmalar da vardr. Bunlardan sonra getirilen ekler kesmeyle ayrlmaz:

27

K.K.K., M.., M.S., P.K., T.C. zel isim veya unvan olan bir kelime birka harfle ksaltlyorsa yalnz ilk harf byk yazlr. Prof., st., Do., Dr., Av., Alb., Gen. Alm. (Almanca), ng., Kocatepe Mah., Gniz Sok. Bu ksaltmalara ek getirilirken kelimenin uzun eklinin okunuu esas alnr; ekler kesmeyle ayrlmaz: st.da, Alm.y, ng.ye zel isim olmayan kelimelerin ksaltmas kk harfle balar. C. (cilt), s. (sayfa), bkz.(baknz), vb. (ve benzeri), vs. (ve saire), is. (isim), sf. (sfat), hz. (hazrlayan), ev. (eviren), ed. (edebiyat), fiz. (fizik), kim. (kimya) Bu ksaltmalara ek getirilirken kelimenin uzun eklinin okunuu esas alnr; ekler kesmeyle ayrlmaz: vb.leri, vs.den, is.ler, sf.lar, hz.da, ev.e, ed., fiz.le, kim.da Elementlerin ve llerin ksaltmalarnda nokta kullanlmaz: C, Ca, Fe, m, mm, cm, km, g, kg, l, mg... Bu ksaltmalara ek getirilirken kelimenin uzun eklinin okunuu esas alnr; ekler nokta kullanlmad iin kesmeyle ayrlr: mye, mmde, cmyi, kmye, gdan, kgdan, lde, mg Sert sessizle biten ksaltmalara nlyle balayan ek getirildiinde okunuta sondaki sert nsz yumuamaz: AGKin (agiin deil agikin), TBTAKa (tbitaa deil tbitaka) Ancak birlik kelimesiyle kurulan ksaltmalarda yumuama grlr: UKOBRLKe (ukobirlie) 3. Ek-Fiilin Yazm Ek-fiil isimlerin yklem olmasn salayan ektir.. a. Ek-fiil (imek fiili) eklendii kelimeye bitiik de yazlabilir ondan ayr da... Ama genellikle bititirilir. Ayr yazld zaman nl uyumlarna uyup uymadna baklmaz. Bitiik yazlan ek-fiil byk ve kk nl uyumu kurallarna uyar. 1. Sessiz harfle biten kelimeye bititiriliyorsa, bandaki i der: rahatsz idim rahatszdm, ocuk ise ocuksa, Serkan imi Serkanm, koar iken koarken 28

Sulanan ben imiim benmiim Biz imiiz bizmiiz Meer sen ne alkan imisin alkanmsn alkan imisiniz alkanmsnz Adam yirmi yldr evine hasret imi hasretmi 2. Sesli harfle biten kelimeye bititiriliyorsa, bandaki i der ve yerine y kaynatrma harfi gelir:11[1] Bir gzelin hayran i-di-m hayranydm, hayran idik hayranydk Zeki idi zekiydi Ali imi Aliymi, Hasta ise hastaysa, Nbeti iken nbetiyken, Merhametli imiler merhametliymiler Merhametliler imi merhametlilermi b. Fiillere getirildiinde onlarn birleik zamanl ekimlerini yapmay salayan ek-fiil bitiik de ayr da yazlabilir: alm i-di-k almtk okuyor i-se okuyorsa okuyor i-mi-ler/okuyorlar imi okuyorlarm 4. ile Edatnn (Hem edat, hem bala)Yazm Edat ve bala olarak kullanlr. Yazllar bakmndan aralarnda fark yoktur. Bu kelime kendinden nceki kelimeye bitiik de yazlabilir, ondan ayr da... Bitiik yazlan ile kelimesi byk ve kk nl uyumu kurallarna uyar. Ayr yazldnda nl uyum kurallar aranmaz: arabas ile arabasyla, konu ile konuyla, annem ile babam annemle babam nlyle biten kelimelere bititirildiinde, bataki i nls der ve yerine y kaynatrma harfi gelir: Bora ile Borayla, sopa ile sopayla, dava ile davayla, arkada ile arkadayla, dolays ile dolaysyla... nszle biten kelimelere bititirildiinde, sadece bataki i nls der, byk nl uyumuna gre la veya le eklinde kullanlr. Murat ile Muratla, cam ile camla, deve ile deveyle... 5. mi Soru Ekinin Yazm Hem isimlere hem de fiillere getirilen bir ekim ekidir. -mi, kendinden nceki kelimden her zaman ayr (bir kelime gibi) yazlr: Gelecek miydin? (fiile) Sen misin? (isme)
11

29

Geldi mi?, okuyor mu?, onlar m?, zgn m?... Sen burada msn? Bizi duyuyor musunuz? zmir mi yoksa stanbul mu daha gzel? Alasam sesimi duyar msnz msralarmda? Eklendii kelimenin son sesine, dolaysyla byk ve kk sesli uyumu kurallarna uyar: Sal m?Sen mi? O mu? l m?

Soru ekinden sonra gelen ekler kendisine bitiik yazlr. Seni aran bu ocuk muydu? Soru anlam vermedii zamanlarda da ayr yazlr. Yamur yad m dar kmak isterim. Gzel mi gzel bir evi var. 6. de Balacnn ve -de Hl Ekinin Yazm12[2] de balac ve de eki birbirinden kolayca ayrt edilebilir. Aada, dikkat edilmesi gereken noktalar da verilmitir. a. de Balac Her zaman kendinden nceki ve sonraki kelimelerden ayr ve de, da eklinde yazlr; bititirilmez, te, ta eklinde yazlmaz. ya ile birlikte kullanldnda da ayr yazlr: ya da simlerden sonra da kullanlabilir, fiillerden sonra da. Kelimenin son hecesine kalnlk-incelik bakmndan uyar. Ama nsz uyumuna bal deildir, yani te, -ta ekilleri yoktur. Glgende ban da bana da yer ver. Ateten kzaran bir gl arar da Gezer badan baa oban emesi. Bu soruyu Ali de mi bildi? Sorsan da sylemem. al da al... Byyecek de bana bakacak. alp da kazanacaksn. Alacak ya da13[3] almayacak. b. -de Hl Eki sim ekim eklerindendir. smin bulunma hlini yapan hl ekidir. Yer ve zaman bildirir. Sesli uyumlarna uyar. de balacnn yalnz de, da biimleri varken; -de hl ekinin -de, -da, -te, -ta biimleri vardr. Bunun sebebi ekin bitiik yazlyor olmasdr. Yapm eki olarak da kullanlabilir:
12 13

30

Eski stanbul'da ne gzel gnler yaanm. Saat yedide mi gelecekmi? Her ey yerli yerinde. Suyu bir yudumda iti. Siz ayakta kaldnz. amarlar elde ykyormu. Ylda yirmi gn izni var. Yzde yetmi baar vard. Ayda ylda bir urar oldu. Elde avuta ne varsa bitti. Parmak kalnlnda yapraklar var. Peyami Safa'nn "Szde Kzlar"n okudun mu? 7. ki Balacnn, -ki lgi Zamirinin ve -ki Yapm Ekinin Yazm Aada bu balacn ve iki ekin birbirinden ayrt edilmesi iin dikkat edilmesi gereken noktalar da verilmitir. a. ki Balac Sadece ki biimi vardr. Kendinden nceki ve sonraki kelimelerden ayr yazlr. Trke deil, Farsa bir balatr ve Trke cmle yapsna aykr olarak kullanlr. ki ile balayan bir ara cmle asl cmlenin iinde ksa izgiler arasnda verilebilir: Bu ezanlar -ki ahadetleri dinin temeliYamur yamad ki mantarlar ortaya ksn. Atatrk diyor ki: ... Bir ey biliyor ki konuuyor. Ben ki hep sizin iin altm. Snav kazanabilir miyim ki... Baktm ki gitmi. Ancak bu bala birka rnekte kalplaarak bitiik yazlmaktadr. belki, nk (nl uyumuna girmi), hlbuki, mademki, meerki, oysaki, sanki. b. -ki lgi Zamiri Ek hlindeki tek zamirdir. Eklendii kelimeye -ki sadece isim tamlamasnda tamlayana eklenir- bitiik yazlr ve bir ismin (tamlanann) yerini tutar. Byk ve kk nl kurallarna uymaz; sadece ki ekli vardr: senin kalemin seninki, Alinin eli Alininki, onun dncesi onunki... c. -ki Yapm Eki simlere eklenerek yer ve zaman bildiren sfatlar treten ektir. Zaman bildiren kelimelerin sonuna dorudan eklenirken, yer bildiren sfatlar tretirken -dE hl ekiyle birlikte kullanlr. Sadece ki ve az da olsa k ekilleri vardr: bu ylki snav, yarnki ma, dnk film, bugnk aklm... masadaki kitaplar, duvardaki saat, evdeki hesap...

31

8. Birleik Kelimelerin Yazm a. Bitiik Yazlan Birleik Kelimeler b. Ayr Yazlan Birleik Kelimeler 9. kilemelerin Yazm kilemeler genellikle ayr yazlr. Araya hibir noktalama iareti de konmaz. Anlata anlata, ev bark, oluk ocuk, ufak tefek, E dost yzmze glmez mi? O adam hatr gnl dinlemez. Bu zamanda ev bark edinmek zor. Delikanlda boy pos yerinde. Marangoz eri br tahtalar rendeledi. Bu adamn neyin nesi olduunu bilen yok. O kadar zlme, beterin beteri var. Yllar yl dost bildiin insanlar hani? Bou bouna herkesi tellandrdn. Meydandaki kalabal grnce cotu da cotu. Bitiik yazlan ikilemeler de vardr: crcr (bcei), czbz, civciv, tt, drdr, frfr, fsfs, hmhm, hobe, pp (terlik), yzgz (olmak)... darmadank, darmaduman, karmakark. 10. Saylarn Yazm Saylar rakamla yazlabildikleri gibi harfle de yazlabilir. ]Kk saylar, yz ile bin saylar ve daha ok edeb karakter tayan metinlerde geen saylar harfle gsterilir. ki hafta sonra, haftann beinci gn, ayda bir, drt karde, nc snf, yz yllk tarih, bin yldan beri... Ya otuz be, yolun yars eder. ]Buna karlk saat, para tutar, l, istatistik verilere ilikin saylar ile byk saylarda rakam kullanlr. leden sonra saat 17.30da, 1.500.000 lira, 25 kilometre, 150 kg, 15 metre kuma, 60.000.000.000 insan... Saat ve dakikalarn metin iinde harfle yazlmas da mmkndr. Saat dokuzda, dokuzu be gee, yediye eyrek kala, sekizi on dakika saniye gee, mesel saat onda... ]Saylar daha ok Arap rakamlaryla gsterilir: 25, 150, 15.000...

32

Romen rakamlar, yzyllarda, hkmdar adlarnda, kitap ve dergi ciltlerinde ve kitaplarn asl blmlerinden nceki sayfalarn numaralandrlmasnda kullanlr. Bu tr rneklerde Arap rakamlarnn (harflerinin deil) kullanlmas da mmkndr. Hkmdar adlarnda kullanlan rakamlar hkmdarn adndan nce gelir. XX. yzyl, III. Selim, XIV. Louis, V. Karl, I. Cilt... ]Rakamlardan sonra getirilen ekler kesme iareti () ile ayrlr: Saat 10.30da, 1972de, 2000den, 12nci... ]Sra saylar harfle de gsterilebilir, rakamla da: beinci, yirmi ikinci... Rakamlardan sonra, sra belirtmek zere nokta da kullanlabilir, -nc eki de: 16., 20., XXI., 16nc, 121inci, 110uncu... ]letirme saylar harfle gsterilir: ikier, yedier, dokuzar, er er, onar onar, ellier bin lira, yz yirmi yedier milyon... ]Be ve beten ok rakaml saylar sondan saylmak zere l gruplara ayrlarak yazlr. Gruplar arasna nokta da konabilir: 22 605, 111 548 600, 22.605, 111.548.600 ]Saylarda kesirler virglle ayrlr: 15,2 5,26

]Harflerle yazlan birden fazla saynn her biri ayr yazlr. Yz yirmi be milyon, on alt, yedi yz iki, Ancak para ile ilgili ilem ve belgelerde (senet, ek vb.) harflerle yazlan saylarn tamam, aralarna sonradan baka harfler konmasn diye birbirine bitiik yazlr: onbirmilyonyediyzaltmikibindokuzyzkrkalt 11. Tarihlerin Yazm a. Tarihler zaman birimi olarak en ksadan en uzuna doru sralanr: gg.aa.yyyy: 30 Haziran 1998 30.06.1998 30/06/1998 b. Gn, ay, yl rakamlarnn arasna nokta ya da eik izgi konur: 11.12.1999=11/12/1999 c. Tarihlerde aylar harfle de rakamla da yazlabilir. Aylarn ad harfle yazlrsa gn, ay ve yl arasna iaret konmaz:

33

2 Eyll 2000=02.09.2000 12. Pekitirmeli Kelimelerin Yazm Pekitirme sfatlar ve zarflar bitiik yazlr: dmdz, sapsar, mosmor, kapkara, apak, tertemiz, epeevre, sapasalam, darmadank, yapayalnz, rlplak, epeevre 13. Dzeltme aretinin Kullanm Dzeltme iareti Trke olmayan kelimelerde kullanlan bir iarettir. Bu iaret hem uzatma hem de inceltme grevinde kullanlr. nceltme grevi sadece g, k, l nszleri iin; uzatma grevi de a, i ve u nszleri iin sz konusudur. a. nceltme grevi Baz yabanc kelimelerde -Trkede kaln nllerle birlikte kullanlmayan- ince nszler (g, k, l) vardr. Bu nszlerin ince olduunu, yani ince okunmalar gerektiini kendilerinden hemen sonra gelen kaln nllerin (a, u) zerine dzeltme ireti koyarak anlarz. Bu nszlerin ince okunmasnn gerei asllarnn yle oluu; amac da yanl anlam karlmasn engellemektir: dergh, gvur, ordugh, tezgh, yadigr, rzgr, yegne bekr, dkkn, hikye, kfir, kt, kr, ktip, mekn mahkm, mezkr, skn, skt, ahlk, evlt, felket, hl, hill, il, iln, ilve, ifls, ihtill, istikll, kelm, lkin, lle, lzm14[4], mahls, selm, slle, tel, vill, vilyet billr, slp, velt Bat dillerinden alnan kelimelerde de durum byledir. plj, pln, plk, klsik, lhana, lik (a ksa okunur) , lmba, Ltin, melnkoli, reklm... Ses yansmal kelimeler iin de ayn kural geerlidir. lklk, lpa lpa, lp lp, lkrd, lppadak... Eer bu kelimelerden bazlarnda dzeltme iareti kullanlmazsa ayn harflerle yazlan baka kelimelerle kartrlabilir ve yanl anlamalara yol alabilir ki bu kelimelerin anlamlar ok farkldr: Hl il hala Kr ile kar b. Uzatma grevi Trkede uzun nl yoktur. Arapa ve farsadan alnan ve uzun nl barndran kelimelerde uzun nlnn stne gerektiinde dzeltme iareti konur. Dzeltme iaretinin trl uzatma grevi vardr: Birincisi: Dzeltme iaretinin bu grevi uzun nlleri gstererek yine ayn harflerle yazlan kelimelerin birbirinden ayrt edilmelerini salamaktr. Eer bu kelimelerde dzeltme iareti kullanlmazsa ayn harflerle yazlan baka kelimelerle kartrlabilir ve yanl anlamalara yol alabilir ki bu kelimelerin
14

34

anlamlar ok farkldr. Zaten bu kelimelerin hepsinin ayn harflerle, hem ksa hem de uzun nllerle yazlan ekilleri vardr: det Yr lem ra Hl : gelenek, alkanlk : sevgili : dnya, evren : danma kurulu : imdi yar adet : say : uurum alem : bayrak ura : u yer hala : babann kz kardesi

Bu kelimelerin tm (sadece uzun nl ile yazlanlar veriyorum): ciz, dem, det, kit, l, lem, li, lim, m, min, k, yan, btn, dhi, dhil, dr, fni, hdis, hk, hkim, hl, hl, hsl, h, hay, mni, nkil, nr, nzm, rahm, sdr, sri, hs, sra, tbi, vkf, vris, vsi, yd, yr Not: katil (ldrme) ve katil (ldren) kelimeleri ayn ekilde yazldklar ve birbirine kartrlma ihtimali olduu hlde, ldren anlamndaki katil kelimesindeki uzun a, dzeltme iareti olmadan kullanlr. Bunun sebebi, dzeltme iareti kullanldnda knin ince (ke) telffuz edilebilecei endiesidir. Ayn endie gasp, kaide, kail, kadir, kelimeleri iin de geerlidir. Bu kelimelerin hangi anlamda kullanld, telffuzdan ve cmlenin anlamndan karlabilir. kincisi: Arapa kelimeleri sfat yapan ve yine Arapa bir ek olan nispet isini belirtme hl ekinden ve iyelik ekinden ayrt etmek iin bu inin zerine konur. Bu harfin zerinde kullanlmasnn gerei aslnn yle oluu; amac da yanl anlam karlmasn engellemektir: Abbas, adl, an, ad, ailev, ananev, asker, beden, dnyev, cevab, edeb, ebed, fizik, garb, hakik, rk, ilm, irs, kalb, mahall, nebat, rf, ruh, sun, ark, tarih, ulv, mm, vasat, yaban, zihn... Syleyite ksa olan nispet ilerine dzeltme iareti konmaz. nk bunlardaki iler ekim ekiyle kartrlmaz. engi, ini, tiryaki, zenci, Kutsi, Necmi, Ruhi... Baz Trke kelimelerde de nispet isi bulunabilir. Bu kelimelerde ikinci heceler de uzun okunur. altun, bayat, gm, kurun... Trk, varsa, Hsn, Ltf, krmz gibi kelimelerde nispet isi nl uyumlarna uymutur. Nispet isi alan kelimelere ek getirildiinde dzeltme iareti olduu gibi kalr. ciddlemek, resmlik, milllik, mahallleme... Eer bu kelimelerdeki nispet ilerinin zerine dzeltme iareti konmazsa belirtme hl ekiyle veya iyelik ekiyle kartrlabilir: (Trk) askeri, (Trk) tarihi, (onun) zihni askeri grdm, asker elbise tarihi bilirim, tarih eserler zihni gelitirir zihn meseleler

ncs: Ayn harflerle yazlan, fakat hem farkl dillerden olan hem de ilevleri ve okunular farkl olan bileri ayrt etmek iin kullanlr. Farsa olan ve yokluk anlam veren b n ekinde kullanlr; bu n ekin ile anlam veren Arapa bi n ekinden ayrt edilmesi salanr: bare, bvefa, btaraf; bihakkn, bizatihi, bilumum...

35

14. ki ekilde Yazlabilen Kelimeler Baz kelimelerin syleniinde nin vye dnt grlr. Bunlar iki ekilde yazlmas ve okunmas dorudur. Dmek dvmek; germek gvermek; omak ovmak; me vmek; smek svmek, n vn... Syleyite v deiimi grlen bu kelimeleri vli yazmak daha uygundur. 15. Yabanc Kelimelerde Byk inin Yazm Ltin harflerini kullanan yabanc milletlerin yaz sistemlerinde byk i harfi noktasz yazlr. Ibsen, Indiana... Trke metinlerde de bu isimler bu ekilde yazlr. Ancak bu isimler szlklerde i srasnda yer alr. 16. Ses Deiiklii Grlen Baz Kelimelerin Yazm nl daralmas grlen Trke kelimeler: syle-yor sylyor, anla-yor anlyor, yaa-yor yayor, de-yor diyor de-e diye de-en diyen, de-e-lim diyelim, ye-en yiyen, ye-ince yiyince, ye-ecek yiyecek, kork-ma-yor korkmuyor, gel-me-yor gelmiyor... Birden ok heceli olan kelimelerde de sadece syleyite daralma vardr, atlayarak (atlyarak), balayan ( balyan), yaayacak ( yayacak), atlamayalm (atlamyalm), gelmeyen (gelmiyen), gizleyeli (gizliyeli)... nl dmesi olan kelimeler: az az, burun burnu, koyun (bar, d) koynuna, aln aln, oul olu, gnl gnlm, beniz, benzi, mr mrm, crm crm, hkm hkm, fikir fikri... ileri-le-mek ilerlemek, koku-la-mak koklamak, kavu-ak kavak, uyu uyku, devir- devril-... nerede nerde, burada burda, urada urda... kayp kaybolmak, emir emretmek, keif kefetmek, sabr sabretmek... gnlden gnle, aza, buruna, babadan oula rneklerindeki gibi ekte geni nl varsa hece dmesi olmayabilir. oyunu, koyunu vb. hece dmesi olmayan kelimelerdir.

36

zel isimlerde hliyle- hece dmesi olmaz: Gnle, mr... nsz tremesi grlen kelimeler: aff af affetmek, aff hiss his hissetmek, hissi zann zan zannetmek ,zann redd ret reddetmek, reddi kk k kk, zemm zem zemmetmek, hall hal halli, halletmek... fiat fiyat, faide fayda, zaif zayf, repertuar repertuvar, lboratuar lboratuvar, konservatuar konservatuvar, tual tuval, tualet tuvalet... Bu kelimelere benzeyip de nsz tremesi grlmeyen kelimeler: Duayen, fail, faiz, fuar, fuaye, kuafr, lik, puan, suare... nsz dmesi grlen kelimeler: Trkede ikiz nsz bulunmaz. Bu yzden Arapadan dilimize gemi olan ve sonunda ikiz nsz bulunduran kelimeler yaln durumunda kullanldnda nszlerden biri der. Hakk hak, redd ret, hiss his, zann zan, zemm zem, hal hal, kk k, afv af... Alnt kelimelerden ft, st nsz iftleriyle bitenlerin bir ksmnda t sesi syleyite dme eilimi gsterse de yazda korunur. ift, rast, serbest... Farsa hane kelimesiyle yaplan birleik kelimelerde ha hecesi korunmaldr. Hastahane, pastahane, postahane, muayenehane, yazhane, sarphane, dkmhane, yatakhane, yemekhane, dershane, eczahane... Franszcadan dilimize girmi olan srpriz kelimesindeki r, yazda da konumada da korunur. nm deiimi grlen kelimeler: Trke veya yabanc kelimelerde bden nce gelen n sesi mye dnebilmektedir. Saklanba saklamba, dolanba dolamba, anbar ambar, canbaz cambaz, anber amber, eharenbe aramba, pencenbe perembe, enber ember, snbl smbl, penbe pembe, tenbel tembel, menba memba... stanbul, Safranbolu, Zeytinburnu, dzenbaz, sonbahar, bin bir, binba, onba gibi kelimelerde syleyite mye doru bir kayma olmasna ramen yazda yine n olarak korunur. i dnm grlen baz Arapa kelimeler. Bunlarda k sesi daima kaln okunur. inklp, inkyat...

37

 bp deimesine uratlan Arapa kelimeler: sden sonra gelen b, pye dnr. nispet, ispat, kispet, mspet, naspetmek, tespit, tespih... sden sonra gelmeyen bler ise olduu gibi kalr. Makbul, ikbal, tatbik, tebih... c deimesi grlen ve grlmeyen Arapa kelimeler: ehel, itihat, itima, mehul... mescit, tescil, teci... dt deimesi grlen yabanc kelimeler Farsa -dar soneki bulunduran kelimelerde d, tye dnr. emektar, minnettar, silhtar, taraftar... Baz Arapa kelimeler: metfun, methal, methiye, tetkik... Baz Arapa kelimelerde d korunmutur: takdim, takdir (taktir farkl anlamdadr), takdis, tasdik, tekdir... din kelimesiyle kurulmu Arapa isimler: Seyfettin, Necmettin, Hayrettin... abd kelimesiyle kurulmu olan ve ulu veya l kullanlan Arapa isimler: Abdullah, Abdurrahman... Abdlkadir, Abdlkerim, Abdlaziz, Abdlhamit, Abdsselm... 17. Hem Ayr Hem Bitiik Yazlabilen Ekler Ek-fiilin ekimleri olan iken, ile, ise kelimeleri kendinden nceki kelimeden ayr yazlr. Ama bunlarn bitiik yazl ekilleri de vardr: -ken, -le, -se. Bitiik yazlrken araya kaynatrma harfi de girebilir. Ama bu eklerden sadece ken, hibir zaman nl uyumlarna uymaz; her kelimeden sonra iken ya da ken olarak yazlr. Alr iken alrken, okulda iken okuldayken, gelenler ile gelenlerle, Ali ile Aliyle, anta ile antayla olacak ise olacaksa, okumal ise okumalysa... 18. nl Uyumlarna Aykr Olan Eklerin Yazm -yor (imdiki zaman eki): Sadece yor eklinde yazlr, nl uyumlarna aykrdr. geliyor, biliyor, istiyor, gizliyor...

38

-ken (zarf-fiil eki): nl uyumlarna aykrdr. Sadece ken eklinde yazlr. alrken, koarken, bakarken...15[5] -leyin (isimden zarf yapan ek): nl uyumlarna aykrdr. sabahleyin, akamleyin -()mtrak (sfattan sfat yapan ek): yeilimtrak16[6], mavimtrak, ekimtrak... -ki (Aitlik eki, ilgi zamiri ve sfat yapan ek): bugnk, dnk, brk kelimeleri hari ki eki nl uyumlarna aykrdr; -ki eklinde yazlr ve okunur. onunki, yukardaki, akamki... -Ta (isimden isim yapan ek): meslekta, lkda... -gil (aile bildirir):17[7] halamgil, daymgil, baklagiller... 19. Alnt Kelimelerde Kesme aretinin Kullanlmas-Kullanlmamas18[8] Baz Arapa kelimeler grtlak nsz tadklar, Trkede de bu zellii anlalacak ekilde telffuz edildii iin kesme ireti barndrrlar: anane, ananev, bidat, cret, cretkr, cz, izan, kat, katiyen, katiyet, kta, kura, Kuran, melun, mesul, mesuliyet, mesut, meale, sun, srat, er, vaka. Alnt olup da kesmesiz kullanlan bu yapda kelimeler de vardr. defa, defetmek, heyet, menetmek, mesele, nee, neet, sanat... Aadaki kelimelere iyelik ekinin getirilmesi, aslnda kelimenin sonunda bulunup da dilimizde eriyen grtlak nszn ortaya karr ve kesme iaretini gerektirir. (Bu kelimelerdeki ekler iyelik ekidir.) Cem cemi, cz cz, kat kat, men meni, nev nevi, tab tab... Sonunda grtlak nsz bulunan kelimeler iyelik ekini , -i biiminde alrlar. Bunlardan cami ve mni kelimeleri camisi ve mnisi eklinde de olabilir. Bunlar yaln hlde kullanldklarnda sonlarnda tek nl vardr. Bayi bayii, cami camii veya camisi, mni mnii veya mnisi, Memba memba, msra msra, sanayi sanayii... Bu kelimelere ynelme hl eki getirildiinde araya y sesi girebilir de girmeyebilir de. Her iki kullan da dorudur: bayiye, bayie; camiye; camie; membaya, membaa; mevzuya, mevzua, msraya, msraa... bayiyi, bayii; camiyi; camii; membay, memba; mevzuyu, mevzuu, msray, msra...
15[5] 16[6]

Bu ek Anadolunun kimi yerlerinde kan eklinde telffuz edilerek kurala uydurulmutur. mavi kelimesine getirilen (i)mtrak eki en azndan kelimenin son hecesine uymad iin kurala Artk bu ek yerine oul eki kullanlmaktadr. Bu kesme iaretinin grevi noktalama iaretleri konusundaki kesme iaretinden farkldr. 39

aykrdr.
17[7] 18[8]

Baz Arapa kelimelerde ksa nlden sonra gelen grtlak nsz dilimizde kaybedilerek ondan nceki nl uzun okunur. dava, mamur, mana, memur, resen, tamim, tecil, tediye, tehir, telif, tesir... 20. Satr Sonunda Kelimelerin Blnmesi Satr sonunda, yer kalmad iin yarm kalan kelimelerin blnm olduunu, yani devamnn altta olduunu gstermek iin satr sonunda ksa izgi kullanlr: ... O zaman grd ki, kk ocuk, memleketlisi, minimini yavru alyor. Sessizce, titreye titreye alyor. Birleik kelimeler de tek kelime gibi telffuz edilerek heceleme buna gre yaplr. ................................................................................................. baretmen Atatrk ................................................................... ilkokuldayken ...............................................................Karaosmanolunun.............................................................. Kelimeler satr sonunda ve banda bir tek harf kalacak ekilde blnmez. Aadaki gibi kullanmlar yanltr: ...............................................................................................arabayla .................................................................................uurtmamzn ...................................................................camii ........................................................................................niha...................................... Dorular yle olacaktr: .........................................................................................arabayla ..............................................................................uurtmamzn ..............................................................................camii .....................................................................................niha.................................... zel isimlerde ve rakamlarda kesme iareti satr sonuna geliyorsa ve kesme iaretinden sonraki ksmn alt satra gemesi gerekiyorsa bu durumda ksa izgi kullanlmaz: ............................................................... Geen yl Ankara daki akrabalarmza ......................................................1996 da ................................................. Grtlak nsz iin kesme kullanlan kelimelerde kesmeli heceler satr sonuna getirilmez. .....................................................................................mealeyi deil .........................mealeyi olacak ......................... kurdan deil .........................kuradan. olacak de ve ki balac ile mi soru ekinden nceki kelime satr sonunda kalyor da bu ek ve balalar alt satra iniyorlarsa araya (satr sonuna) ksa izgi konmaz:

40

....................................................................... nnde kitap da yoktu ................................................................ grdm ki sylyorum ........................................................................................ geen yl m kazanm? zgn imlsyla yazlan yabanc kelimeler satr sonunda kendi dillerinin kurallarna gre blnr. 21. Alnt Kelimelerin Yazmnn Dilimize Uyarlanmas-Uyarlanmamas Dilimize mal olmu yabanc kelimeler Trkede sylendii gibi yazlr. kulp, kent, kamu, duvar, merdiven, amar, pencere, kitap, iskele, banka, sigorta, sandalye... Dilimize mal olan ya da olmayan baz kelimeler sylendii gibi yazlmamaktadr: beysbol, blender, funya, ikolata, entelektel, firkateyn, fosseptik, kampus, master, mn... ki nszle biten baz Arapa ve Farsa kelimelerin son iki nsz arasna nl girer: emr emir, kef keif, azl azil, nakl nakil, hkm hkm, bahs bahis, fikr fikir, nutk nutuk, sabr sabr, ahs ahs, ehr ehir, ilm ilim, zehr zehir. Bu kelimelere nlyle balayan bir ek veya yardmc fiil eklendiinde, sonradan konan nl, yazlta da okunuta da der. Emir emretmek Keif kefi Azil azli Nakil nakledilmek Hkm hkm Bahis bahsimiz Fikir fikrin Nutuk nutku Sabr sabretmek ahs ahs ehir ehrim lim ilminiz Zehir zehri Zikir zikreylemek inde iki veya daha fazla nszn yan yana bulunduu yabanc kelimeler olduu gibi yazlr: alafranga, apartman, biyografi, elektrik, gangster, orkestra, telgraf... ki nszle balayan ve iki nszle biten bat kkenli kelimeler olduu gibi yazlr. gram, gramer, grup, kral, kredi, kritik, pln, pratik, problem, program, proje, prova, psikoloji, slogan, spor, stil, stdyo, trafik, tren... film, aks, form, lks, modern, natrmort, risk, slayt, teyp...

Baz yabanc kelimelerde kelime banda veya iki nsz arasnda nl tremitir. Bunlar da bu yeni ekilleriyle kullanlrlar:
iskarpin, iskele, istasyon, iskelet, istatistik, kulp...

41

n ek, son ek veya edat bulunduran yabanc kelimelerle iki kelimeden oluan yabanc kelimeler:
alelhusus, alelcele, bare, bilistisna, bilvesile, bvefa, ilelebet, ldin, lkayt, naar, namalp, namevsut, namsait, namtenahi, Panislmizm, Panturanizm, Pantrkizm, reorganizasyon, srrealizm, realizm, romantizm... otobiyografi, telekart, telekonferans, bankamatik... Bat kkenli kelimelerin iindeki ve sonundaki g sesi korunur: lig, org, morg, biyografi, dogma, magma, monografi, paragraf, program, arkeolog, demagog, diyalog, jeolog, katalog, monolog, psikolog, Trkolog, rolog... Ancak corafya, fotoraf, toporaf kelimelerinde gler ye dnmtr. dnlemeler (dilimize mal olmam kelimeler) zgn imllar ile yazlr: by-pass, center, centrum, check-up, fuel-oil, pipeline, pizza, spaghetti... Bilim, sanat ve uzmanlk dallarnda kullanlan terimler de zgn imllar ile yazlr. Yabanc dillerden alnt yaplan deyim ve szler zgn imllar ile yazlr. Mesele falan deildi yle, To be or not to be kendisi iin; (OV) 22. Yabanc zel Adlarn Yazm a. Arapa ve Farsa zel adlarn yazm Trkler tarafndan kullanlan kii adlar Trkedeki syleniine gre yazlr: Ahmet, Bedrettin, Fuat, Mehmet, Necmettin, mer, Rza, Saadettin Ayn isimlerin Araplar ve Farslar tarafndan kullanld belirtilecekse yumuak nszler korunur. Bu iml, bilimsel almalarda da kullanlabilir: Ahmed, Bedreddin, Fuad, Muhammed, Necmeddin, Saadeddin, Arapa ve Farsa yer adlar Trke syleyie gre yazlr: Cezayir, Fas, Filistin, Msr, Suudi Arabistan, Badat, Cidde, Halep, sfahan, skenderiye, Medine, Mekke, am, iraz

b. Ltin alfabesini kullanan milletlere ait zel isimlerin yazl

Yabanc zel adlardan tremi akm adlaryla dilimizde eskiden beri Trke biimiyle kullanlan kii ve yer adlar Trke syleyie gre yazlr. Bunlarn dndaki yabanc zel adlar zgn imllaryla yazlr. Bu kelimelerdeki zel karakterler ve iaretler de mmkn olduunca (bask srasnda bulunabiliyorsa) korunur: Napolyon, arlken, Atina, Brksel, Cenevre, Londra, Marsilya, Mnih, Paris, Roma, Selnik, Venedik, Viyana, Hollnda... Alain, Beethoven, Byron, Shakespeare, Nice, New York, Rio de Janerio, Molire... Marksist, Dekartlk, Kartezyenizm... realist, realizm, romantizm, dadaizm, ftrizm vb. c. Yunanca adlarn yazm Yunanca isimler, Yunan harflerinin Ltin alfabesindeki karlklar kullanlarak yazlr: Homeros, Herodotos, Sokrates, Aristoteles, Platon, Papandreu... Bazlar dilimiz syleyiine uyarlanarak kullanlmaktadr: Herodot, Sokrat, Aristo, Efltun, Pisagor, klid d. Rusa adlarn yazm Rusa isimler, Rus harflerinin Ltin alfabesindeki karlklar kullanlarak yazlr: aykovski, Gogol, Pukin, Tolstoy, Petersburg

Ancak Moskva kelimesi dilimizde Moskova olarak kullanlmaktadr.

42

Rusadan alnan baz kelimelerin yazm: Enisei Yenisey Dostoevskiy Dostoyevski exov ehov e. ince ve Japonca adlarn yazl ince ve Japonca adlar, Trkede yerlemi biimlerine gre yazlr. Kii isimlerinde tire kullanlr19[9]: Pekin, anghay, Tokyo, Hiroima, Osaka, Sun Yat-sen, Lin Yu-tang... 23. Dier Trklere Ait simlerin Yazm Trk devlet ve topluluklarna ait isimler, nller bakmndan Trkiye Trkesine, nszler bakmndan ilgili Trk toplumundaki kullanma gre yazlr: Azerbaycan, zbekistan, Takent, Semerkant, Bak, slm Kerimov, Nebi Hazri... Saparmurad Niyazov, Gasm Gasmzade...

teden beri tannan ahslarn isimleri Trkedeki yaygn imllar ile yazlr:
Cengiz Aytmatov... Ltin alfabesinde bulunmayan harfler kullanlmaz: Baxtiyar Bahtiyar, Baykour Baykonur...

NOKTALAMA ARETLER
1. NOKTA ( . ) 2. VRGL ( , ) 3. NOKTALI VRGL ( ; ) 4. K NOKTA ( : ) 5. NOKTA ( ... ) 6. SORU ARET ( ? ) 7. NLEM ARET ( ! ) NOKTALAMA ARETLER Yazda karklklarn nne gemek, yanl okumay nlemek, okumay ve anlamay kolaylatrmak, cmlenin yapsn ve duraklama yerlerini belirlemek, szn vurgu ve ton gibi zelliklerini belirtmek iin kullanlan iaretlere noktalana iaretleri20[1] denir. Yazdaki trafik iaretleri olarak da tanmlayabileceimiz noktalama iaretleri unlardr: 1. NOKTA ( . )

19[9] 20

Konfyste tire kullanmamaktayz.

43

Hkm, yarg bildiren, tamamlanm cmlelerin sonuna konur: Trkm. Okul ald. Artk ana dili bsbtn iitilmez olmutu. Hasan, keye bzld; bir eyler soran olsa da susuyordu, yanaklar pene pene, al al olarak susuyordu. Portakal bahelerine dalm, gsnde bir katlk, grtlanda lokmasn yutamam gibi bir sert dm, daima susuyordu. (Eskici; Refik Halit Karay) Baz ksaltmalarn sonuna konur: Prof., Do., Dr., st., s., vb., Cad., Sok., Alm., Ar., Far., Fr., ng. Nokta kullanlmayan ksaltmalar: TBMM, TDK, D, B, K, G, KB, GB, KD, GD (sekizi de yn), m, cm, g, kg, l, C, Fe Saylardan sonra sra belirtmek iin nc ekinin yerine kullanlr: 50. yl kutlamalar, Cumhuriyetin 75. yl, yln 365. gn IV., II. Mehmet, XV. yzyl l gruplara ayrlan saylar arasna konur21[2]: 12.584.000, 325.355.254 Tarihlerde gn, ay ve yl rakamlarnn arasna konur. 05.02.1972, 119.12.1996, 29.X.1923 Ay adlar harfle yazlrsa nokta kullanlmaz: 29 Ekim 1923 Saat bildiren saylarda saat ile dakika arasna konur: 08.30, 14.40, 23.58, 00.2022[3] Bir yaznn maddelerini gsteren rakam ve harflerden sonra konur: I. II. A. B. 1. 2. a. b. i. ii.

Bibliyografyada her knyenin sonuna konur: Agh Srr Levent, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, Ankara 1960. Matematikte arp iareti yerine konur: 4.5=20

21 22

44

2. VRGL ( , ) Cmlede birbiri ardnca sralanan, e grevdeki kelime ve kelime gruplar arasna konur: Uzun boylu, sarn, gzlkl ve23[4] sevimli bir ocuktu. (sfatlar arasna) Kalemini, defterini, antasn ve hrkasn alp gitti. (nesneler arasna) Ali, Veli, Selmi! Kivi getirin!24[5] (hitap kelimeleri arasna) Babas, annesi, days ve halas onu srekli martyorlard. (zneler arasna) Eve gelirken insanlara, arabalara, evlere, atlara, aalara onlar bir daha gremeyecekmi gibi bakyordu. (dolayl tmleler arasna) Sessiz dereler, solgun aalar, sar gller Dillenmi azlarda tutuk dilli gnller (FN) Aralarnda biimce ve anlamca ilgi bulunan (sral) cmlelerin arasna konur: Umduk, bekledik, dndk. Cemal Bey antasn kapatt, yerinden kalkt, mahcup bir ekilde oradan ayrld. Tozlu ve soluk krmz perdelerden yakc bir gne tayor, btn oday dolduruyordu. Cmlede zel olarak vurgulanmas gereken elerden sonra konur: Binaenaleyh, biz her vastadan, yalnz ve ancak, bir noktainazardan istifade ederiz. (Atatrk) Uzun cmlelerde yklemden uzak dm olan zneyi belirtmek iin (zne ile yklen arasna baka eler girmise) zneden sonra kullanlr: ocuk, souk bir k gn ayrld ve uzun zaman haberini dahi alamad kyn artk unutmutu. Cmlede isim olarak kullanlan adlam sfatlar, kendinden sonra gelen kelimenin sfat eklinde anlalacaksa bu kelimelerden sonra virgl konur. Yani bir kelimenin kendinden sonraki kelimeyle ilgisi olmadn gstermek iin kullanlr. Bu, tek gzl, gen fakat ihtiyar grnen bir adamcazdr. htiyar, bekiye mdr beyin ieride olup olmadn sordu. Bu cmlede ihtiyar kelimesinden sonra virgl olmasayd bekinin ihtiyar olduu ve baka birinin bu ihtiyar bekiye soru sorduu anlalacakt. Anlama g kazandrmak iin tekrarlanan kelimeler arasna konur25[6]: Akam, yine akam, yine akam, Gllerde bu den bir kam olsam. (AH) Kendisinden sonraki cmleye bal olan hayr, yok, yoo, evet, peki pekl, tamam, olur, hayhay, ba stne, yle, haydi, elbette gibi kelimelerden sonra konur: Evet, krk seneden beri Trke merhale merhale Trkeleiyor. Yoo, gvercinlerime dokunmayn, dedi. Hitaplardan sonra kullanlr:
23 24 25

45

Muhterem Hocam, Arkadalar, bu sorular yarna kadar zlmeli! Efendiler, bilirsiniz ki, hayat demek, mcadele, msademe demektir. Araszlerin ve ara cmlelerin (ie ie birleik cmlelerde i cmlenin) banda ve sonunda kullanlr: Cihan yklsa, emin ol, bu cephe sarslmaz. Bu sz, ister inann ister inanmayn, dorudur. Arka sradakilerden biri, gzlkl olan, bir soru sordu. Dn Ali amcalara, eski komumuza, gittik. Doup, byd yerleri, memleketini, ok zlemiti. Onu dn akama doru, saat be gibi, Kzlayda grdm. Bakalarnn szlerinden yaplan veya yazann kendine ait baka szlerinden yapt alntlar26[7] trnak iine alnmamsa iki virgl arasnda verilir, cmle alnt bir szle balyorsa bu alnt cmlesinden sonra virgl konur: Hepinizi ok iyi tanyorum, dedi. Onlar da, eitimi en yksek seviyeye karacaz, demilerdi. Ben, buna ihtiyacm yok, dediysem de o dinlemedi. Yazmalarda, bavurulan makamn adndan sonra konur: Trk Tarih Kurumu Bakanlna, Yazlarn sonuna dlen notlarda yer adyla tarih arasna konur: Kuadas, 7 ubat Saylarn yazmnda ondalk blmleri ayrmak iin kullanlr. Nokta kullanlmaz: 22,4 2,5 125,255

Bibliyografik knyelerde yazar ad, eser ad, basm evi vb. maddelerin arasna konur. Basm yeri ile tarihi arasna virgl konmaz: Falih Rfk Atay, Tuna Kylar, Remzi Kitap Evi, stanbul 1938 Cmle iinde ve, veya, yahut balalarndan nce ve sonra virgl kullanlmaz; baka noktalama iaretleri de kullanlmaz. 3. NOKTALI VRGL ( ; ) Aralarnda ekil ve anlamca iliki bulunan, birbirine balasz balanan ve aralarndaki duraklama ksa olan cmlelerin arasna konur: At lr, meydan kalr; yiit lr an kalr. (Bu cmlelerin arasna nokta konabilirdi, ama duraklama ksa olduu iin noktal virgl konmu.) Gitmemiz gerekiyor; bekleyenler var. (nk) Okumu bir kadn deil, ama anlayl; ok gen deil, ama gzel... (bununla birlikte)
26

46

Karsnda, bir ezlonga uzanm esmer, gzel bir kz, siyah maroken kapl bir kitap okuyor; pencereden, iek, kr kokular; deniz, dalga fsltlar getiren tatl bir nisan rzgr giriyordu. (Bahar ve Kelebekler; mer Seyfettin) (bu esnada; ve) ki cmleyi birbirine balayan ama, fakat, lkin, yalnz, ancak, ne var ki, ne yazk ki, nk, yoksa, bundan dolay, binaenaleyh, sonu olarak, bununla birlikte, bununla birlikte gibi balalardan nce konur: Halis bir iir fena okunabilir; lkin sahte bir iir iyi okunamaz. (YKB) Olanlar anladm; ama i iten gemiti. ok sylyorum, fakat sz dinlemiyor. Bir aralk evden savumak da aklna geldi; ama, faydasz buldu. nsan yalan bilmeyerek okur; ama, yalan olduunu bildikten sonra gene okumak ister mi? Sral cmleler arasna giren bu balalardan nce nokta, virgl ya da noktal virgl koyup koymamak yazara gre deiebilen bir slp meselesidir. Virgllerle ayrlm tr veya takmlar, fark blmleri ve rnekleri birbirinden ayrmada kullanlr: Murat, Yavuz ve Kzm bir grup; Ahmet, Metin ve Mehmet de bir grup olsunlar. Erkek ocuklarna Doan, Turul, Aslan; kz ocuklarna ise nci, iek, Gnl adlarn verirler. Virglle ayrlm rnekleri farkl rneklerden ayrmak i.in kullanlr: kavun, karpuz, kelek; lhana, prasa, spanak; biskvi, kraker, ikolata...

eleri arasnda virgl bulunan sral cmleleri birbirinden ayrmak iin bu sral cmleler konur.
Sevinten, heyecandan iim iime smyor; barmak, kahkahalar atmak, alamak istiyorum. Sabahtan beri bekliyorum; ne gelen var ne giden. ster inan, ister inanma; aynen dediim gibi oldu. iten geti; artk gelsen de olur, gelmesen de... erisinde birden fazla virgl kullanlm cmlelerde znenin kendinden hemen sonra gelen elere karmamasn salamak iin kullanlr: Faruk; Kenan, Hulusi ve Mustafa ile yat saylr. Cmle ierisindeki aklamalardan nce kullanlr: Akama dek hi durmakszn almt; ok yorgundu. 4. K NOKTA ( : ) Aklama yaplacak yerlerde kullanlr: bestesiz:bestesi olmayan. sfat: simlerden nce gelerek onlarn nitelik ve niceliklerini bildiren kelimeler. Kelimeler genel olarak ikiye ayrlr: simler ve fiiller. Bu iin en salam yolu udur: Bildiinden amamak. Yeni harfler alndktan sonra eski yaz ile bir tek kelime bile yazmayan iki kii grmmdr: Atatrk ve nn. Kendimi takdim edeyim: Meclis ktiplerinden Hayrullah. Bir cmleden sonra alnt bir cmle geliyorsa veya bir sz naklediliyorsa iki nokta kullanlr: ocuk merakla sordu: Bana ne getirdin?

47

O, baarnn srrn tek kelimeyle aklar: Azim Kendisinden sonra rnek verilecek cmlelerin sonuna konur. Mill Edebiyat akmnn temsilcilerinden bazlar unlardr: mer Seyfettin, Halide Edip Advar, Ziya Gkalp, Mehmet Emin Yurdakul, Ali Canip Yntem... Karlkl konumalarda kimin konuaca belirtildikten sonra iki nokta konur: Budayla arpadan baka ne biter bu topraklarda? Ziraati sayar: Yulaf, pancar, nohut, mercimek... Bilge Kaan: Trklerim iitin! stten gk kmedike alttan yer delinmedike lkenizi, trenizi kim bozabilir sizin? Ge erer bamz banla senin!

Koro:

Ktphanecilikte yazar ve eser ad arasna konur: Yahya Kemal Beyatl: Kendi Gk Kubbemiz

Ses biliminde uzun okunmas gereken nlden sonra kullanlr:

a:ile, ceva:hir, di:nen, ka:til, i:cat... Matematikte blme iareti yerine kullanlr: 45:3=15 ki noktadan sonra bamsz bir cmle geliyorsa bu cmle byk harfle balar; art arda rnekler sralanyorsa ilk rnek kk harfle balar: Tam kapdan kmak zereyken sordu: Akam erken gelecek misin? nceleyeceiniz kelimeler unlar: gelmek, nakletmek, gidedurmak. nsan eye benzer: aaca, suya ve rzgra ki nokta kullanlm cmleler bazen ayn kelimeler kullanlarak ama iki nokta kullanlmadan da kurulabilir: ocuk merakla sordu: Bana ne getirdin? ocuk merakla, bana ne getirdin, diye sordu vb. 5. NOKTA ( ... ) Art arda rneklerin sraland cmlelerde benzer rneklerin srdrlebileceini ifade etmek iin cmle sonunda kullanlr. Bu amala cmle sonunda kullanlabilecei gibi cmle iinde de kullanlabilir: Fiillerin bazlar isimlerden tremitir: balamak, sulamak, incelmek, oalmak... Gneli frtnalar, renk renk iekler... ve baka insanlarla birlikte yeni bir hayata hazrlanyordu. Bitmemi veya bitirilmemi cmlelerin sonun konur. Bazlarnda okuyucunun cmleyi zihninde tamamlamas beklenir: Gk sar, toprak sar, plak aalar sar...

48

Sana uurlar olsun... Ayrlyor yolumuz! Onu bir defack grebilmek iin nelere katlanmazdm ki... Kar, yln ilk kar... Belliydi yaaca. Ka gndr neydi o souklar yle! El elin eeini elbette trk syleyerek arar. Hele eek zorla aranyorsa. stelik Subannsa.... Trenin pencerelerinde glmseyen kadnlar, el sallayan ocuklar... Keskin bir tren dd... Trenin birdenbire salverdii youn bir buhar... her ey bir su katmannn altnda yok oluverdi birden. Sonra genzi yakan o bildik kmr kokusu... Sylenmek, belirtilmek istenmeyen ve kaba saylan, sylenmesi ahlken irkin grlen kelimelerin yerine konur: Olaya ... Beyin olunun da ad karm. Haberi ...dan dinledim. Toplantya gelenler arasnda ... var myd? Klavuzu karga olann burnu b....tan kmaz. Yerden toplad ...lar onun arkasndan frlatt. ... adam, yine her yeri datm. B....., 7 Nisan (burada yer ad gizlenmi)

Herhangi bir metinden alnan cmlenin ncesi ve sonras olduunu, aralarda da alnmayan ksmlar olduunu belirtmek iin kullanlr: ...Annelerinin esvaplarn kzlar giyer, bykannelerinin mcevherlerini torunlar takard. Srmal edik pabular, krmz feraceler... Ah hele krmz feraceler... Baharn yeil imenleri zerinde, seyir yerlerinde kadnlar tpk birer gelincik iei gibi parlarlard... (Bahar ve Kelebekler; mer Seyfettin) Bu grevdeki nokta yay ayra ierisinde de konabilir. nlem ve seslenmelerde anlatm pekitirmek iin konur: Glgeler yaklatlar. Bir adm kalnca onu kyafetinden tandlar: Koca Ali... Koca Ali, be (Diyet) Karlkl konumalarda yeterli olmayan, eksik braklan cevaplarda kullanlr: Yabanc yok! Kimsin! Ali... Hangi Ali? ... Sen misin, Ali usta? Benim. Ne aryorsun bu vakit buralarda? Hi... Nasl hi? Suya ekicini mi drdn yoksa? !... (Diyet) 6. SORU ARET ( ? ) Soru anlam tayan cmle ve kelimelerden sonra kullanlr:

49

Hangi elbiseyi beendiniz? Benimle al verie kim gelecek? Sorular cevapladnz m? Nasl bir kitap aramtnz? Evimizi, eyalarmz nasl buldunuz? Nerede ? Kim? Nasl? Sular m yand? Neden tunca benziyor mermer? Cevab zaten iinde olan soru cmlelerinde de soru iareti kullanlr: Haksz mym? Liderler iinde Atatrk gibisi var m? Yoksa bu szmde yalan var m? inde soru kelimeleri veya soru eki bulunan ama anlamca soru cmlesi olmayan cmlelerde soru iareti kullanlmaz: Kaa aldm, imdi hatrlamyorum. (soru kelimesi nesneye dahil) Yapar m yapmaz m bilmem. (soru kelimesi nesneye dahil) Bu olay bize ne zaman anlatmt, hatrlamyorum. (soru kelimesi nesneye dahil) Baz cmleler de soru kelimesi barndrmad hlde soru cmlesidir. Bunlar soru iareti ile biter. Bu cmlelerin soru anlam vurgu ve tonlama ile belirtilir: Yanz? Sen alacaktn? Grdn?

Bir bilginin pheyle karland veya kesin olmad durumlarda yay ayra iinde kullanlr:
Ankaradan Konyaya 1,5 (?) saatte gitmi. 1496 (?) ylnda doan Fuzuli...

Bilinmeyen yer, tarih vb. durumlar iin kullanlr:

Yunus Emre (1240?-1320), (Doum yeri: ?), ( ?-1120) Soru eki soru anlam katmyorsa, zaman anlam katyorsa soru iareti de kullanlmaz? Akam oldu mu sla zlemi depreir gurbetilerde. Hele bir de karlarn eriyip sularnn akmas yok mu...

7. NLEM ARET ( ! )
inde nlem ifadesi (haykr, sevin, kvan, znt, ac, korku, hayret, rperti, heyecan, nefret vb ani cokunluklar) bulunan ve seslenme, hitap ve uyar bildiren cmlelerden ve kelimelerden sonra gelir: Komular! Babacm! Hemehrilerim! Tanrm! Yazk sana! Akolsun! Hey baksana!

50

Ey Trk genlii! Hey! Biraz bakar msn? Hit! Buraya gel! t! Sus bakaym! Ee, yeter artk! Aa! Bu da ne? Ah, ne yaptm! Eh! Fena deil. Ay, elim! Gitme ha! Hah, imdi oldu! Hay Allah! Vah zavall! Vay sersem! Aman dikkat! mdat! Bouluyorum! Simiti! ok ilgin! Ne kadar gzel! abuk eve git! Ne olur yardm et! k dar! Gm! Miyav!

51

Ordular! lk hedefiniz Akdenizdir, ileri! Ak tolgal beylerbeyi haykrd: lerle! Ne mutlu Trkm diyene! Dur, yolcu! Bilmeden gelip bastn Bu toprak bir devrin batt yerdir. Kar, yln ilk kar... Belliydi yaaca. Ka gndr neydi o souklar yle! Bir hill uruna ya Rab, ne gneler batyor! Ey, bu topraklar iin topraa dumu, asker! Ya otuz be! Yolun yars eder. Zamanla nasl deiiyor insan! Gkyznn baka rengi de varm! nlem iareti, nlem ifadesinden hemen sonra kullanlabilecei gibi cmlenin sonunda da kullanlabilir: Eyvah, ge kaldm! Eyvah! Ge kaldm!

Parantez iinde kullanlan nlem iareti alay etme, hafife alma, kmseme, inanmama, kinaye anlamlar katar: steseymi bu kitab bir gnde bitirirmi (!) ama ne yazk ki vakti yokmu. Adam, akll (!) olduunu sylyor. Enflasyonun nasl deceini bilmeyen ekonomi bilginlerimiz (!) var. Genliinde 100 metreyi 10 saniyede koarm (!).

NOKTALAMA ARETLER
KESME ARET ( ) TIRNAK ARET ( ) TEK TIRNAK ARET ( ) YAY AYRA ( ( ) ) KEL AYRA ( [ ] ) KISA ZG ( - ) UZUN ZG ( ) EK ZG ( / ) DENDEN ARET ( " ) NOKTALAMA ARETLER Yazda karklklarn nne gemek, yanl okumay nlemek, okumay ve anlamay kolaylatrmak, cmlenin yapsn ve duraklama yerlerini belirlemek, szn vurgu ve ton gibi zelliklerini belirtmek iin kullanlan iaretlere noktalana iaretleri27[1] denir. Yazdaki trafik iaretleri olarak da tanmlayabileceimiz noktalama iaretleri unlardr: 8. KESME ARET ( )28[2] zel isimlere eklenen ekim eklerini ayrmak iin kullanlr. Mustafa Kemale, Ankaray, Trkiyede, Kzlrmak, Mamak Caddesinde...
27[1] 28[2]

Bu iaretler Trkede ilk defa Tanzimat Devri edebiyatlarndan inasi tarafndan kullanlmtr. Baz alnt kelimelerde de kesme iareti kullanlr ki bu, noktalama ile deil iml ile ilgilidir. bak. ml 52

Ancak kurum ve kurulu adlarndan sonra kesme iareti kullanlmaz: Trkiye Byk Millet Meclisine, Mamak Anadolu Lisesi Mdrlne, Bakanlna, ................ Dekanlna, ............... Rektrlne, ................... Kurumundan ...............

]Yabanc isimlere getirilen yapm ve ekim ekleri okunua gre belirlenir ve kesme iaretiyle ayrlr: Shakespearein, Molieree, Honolululu ]Kii adlarna sonradan eklenen unvanlara eklenen ekler de kesme iareti ile ayrlmaz. Zeynep Hanma, Ayhan Beyden, .......... Efendinin, ............... Paay... ]Sert sessizle biten zel isimlere nlyle balayan ek getirildiinde ismin son sesi korunur, ama syleyite yumuama olur. Zonguldak (Zongulda), Sinopa (Sinoba), Ahmetin (Ahmetin) ]zel ismin yerine kullanlan o zamiri cmle iinde byk harfle yazlmaz ve eki de kesme iaretiyle ayrlmaz. ]Yabanc isimler hari dier zel isimlere yapm ve okluk ekleri getirilerek yaplan kelimeler byk harfle balar ve ekleri de kesme iareti ile ayrlmaz. Bu eklerden sonra gelen ekler de kesme iareti ile ayrlmaz. Trklk, Trk, Trklemek, Trkln, slmlamak, Trkolog, Darvinci, Sivasl, Ankaral, Ankaraldan, Trkecilik, Avrupal, Avrupallamak, Ahmetler, Mehmetler, Yakup Kadriler, Mustafa Kemallerden, Ereliler... Bu zel isimler, tretilen kelimenin iinde kalyorsa byk harfle balamaz: Panislmizm, Panturanizm, Pantrkizm... zel isimlere eklenen l, -siz, -ci yapm ekleri kesme iareti ile ayrlmaz: Ankaral, Atatrk, stanbulsuz... Byk harflerle yaplan ksaltmalara getirilen ekler okunua gre belirlenir ve kesme iaretiyle ayrlr: DSye, SSde, TCDDye, TBMMnin... Kk harflerle yaplan ksaltmalarda kelimenin okunuu esas alnr: kgdan, cmyi, mmden Ancak byk harfle yaplp da okunuu esas alnan ksaltmalar da vardr ki bunlar bir kelime gibi telffuz edilebilmektedirler: ASELSANa, BOTAn, NATOdan, UNESCOya... Sonunda nokta bulunan ksaltmalardan sonra kesme iareti kullanlmaz. Ek kelimenin okunuuna gre belirlenir: vb.leri, mad.si, Alm.dan, ng.yi, Nu.dan Saylardan sonra gelen ekler de kesme iaretiyle ayrlr. Sra saylarnda hem nokta hem kesme kullanlmaz: 1972de, 1881de, 2000den, 12nci... 53

letirme saylar rakamla deil yazyla gsterilir: Onar, beer, yz yirmier, yz ellier milyon... ki kelime sonradan birletirildiinde ve (zellikle iirde vezin gerei) bu kelimelerden ikincisinin ilk nls drldnde den nlnn yerine kullanlr: ne oldu noldu, ne etsin netsin, ne eylesin neylesin, Karacaolan Karacolan (iir dnda Karacaolandr.), dt m ola dt mola... zellikle belirtilmek istenen ek, harf ve kelimelerden sonra kullanlr: Adan Zye, -dala tremi kelimeler... Baz kelimelerde bnn mya dnt grlr. Nenin belirtisiz nesne olarak kullanmna rnek verin. (Ald ekle bir baka kelime ile kartrlabilecek olan kelime kklerinden sonra kullanlr: Tavann rengi neden byle olmu? Bilginin efendisi olmak iin almann ua olmak gerekir.) zel adlar iin yay ayra iinde bir aklama yapld zaman kesme iareti yay ayratan sonra konur: Yunus Emre (1240?-1320)nin, Yakup Kadri (Karaosmanolu)nin Ancak cins isimlerinden sonra yay ayra geliyorsa yay ayratan sonraki ek kesmeyle ayrlmaz: mek fiili (ek fiil)nin 9. TIRNAK ARET ( ) Baka birinin yazsndan veya sznden, hi deitirilmeden yaplan aktarmalar29[3] trnak iinde gsterilir. Alnt cmle(ler), byk harfle balar, noktayla biter. Alnt cmleye ait olan noktalama iaretleri trnan iinde kalr. Asl cmle de daha bitmedii iin kk harfle devam eder: Yal kadn, Yetiin! diye bard. inasi, Halil Bey'e biraz rahatlk vermi gibiydi. Yatsam, acaba uyuyabilir miyim? diye dnd, yatp da uyuyamamaktan korktu; ama korktuu bana gelmedi. Sabaha kadar yatt, hem de uyudu. (Memduh evket Esendal, Saide) Gen, esmer kz, yeni neslin son Trk kadnlarnn o asla tatmin edilemeyecek olan ebed kederiyle bulutlanan siyah gzlerini kitabndan ayrmayarak, "Okuyorum bykanneciim." dedi. (mer Seyfettin; Bahar ve Kelebekler) Aadaki cmlelerin hangisi lkbahar en gzel mevsimdir. cmlesiyle yklemin tr bakmndan benzerlik gsterir? Uzun alntlarda her paragraf ayr ayr trnak iine alnr: Kk salonun fes renginde, kaln, ar perdeli penceresinden dar, muhteem, parlak bir suluboya levhas gibi grnyordu. Saf mavi bir sema... iekli aalar... Uyur gibi sessiz duran deniz... Kar sahilde mor, fark olunmaz sisler altnda dalar, korular, beyaz yallar... Birden, dii kalan buruuk azn at. Esnedi. Bir mumya uzvu kadar sararm, katlam elini bana gtrd. Kahve rengindeki yemenisinin altnda daha beyaz grnen salarna dokundu. Bir an dnd. (mer Seyfettin; Bahar ve Kelebekler)
29[3]

Aynen alnmayan szler trnak iinde gsterilmez. 54

Cmle iinde zellikle belirtilmek istenen kelimelerden ve szler trnak iine alnr. Bazen trnak iareti kullanmak yerine bu kelimeler koyu harflerle veya alt izilerek de yazlabilir. Bunlar cmle deillerse kk harfle balarlar: Birou edebiyat kavramn yeni reniyordu. Uzaklk ifade etmek iin ta kullanlr. Birou edebiyat kavramn yeni reniyordu. Uzaklk ifade etmek iin ta kullanlr. Kitap isimleri ve yaz balklar yazda trnak iinde gsterilir. Bunlardan sonra kesme iareti kullanlmaz; nk trnak iareti ayn zamanda kesme iaretinin grevini de stlenir: Tanpnarn tek denemesi,Be ehirdir. Faruk Nafiz, Han Duvarlarnda, Anadolu corafyasn ve insann en gzel ekilde anlatmtr. Kitabnzdaki ml Kurallar konusuna bir gz atn. 10. TEK TIRNAK ARET ( ) Dorudan yaplan ve trnak iareti ( ) iinde gsterilen szlerin iinde baka bir alnt sz daha varsa bu da tek trnak iareti ( ) iinde verilir: Hasan: Yolda Yceli grdm, Yarn sizin snfla ma yapalm. dedi Annesi kza, Kardeini parka gtr. Baban niin geciktiinizi sorarsa Annem gndermedi dersin. diye seslendi. Edebiyat retmeni, iirler iinde Han Duvarlar gibisi var m? dedi ve Faruk Nafizin bu gzel iirini okudu. Tek trnak bir de dil yazlarnda rnek olarak verilen kelimelerin anlamlarn gstermek iin kullanlr: Gktrk Antlarnda geen bodun millet, kavim, sab sz, tketi tamamen gibi kelimeler artk kullanlmamaktadr. 11. YAY AYRA ( ( ) ) Cmlenin yapsyla dorudan doruya ilgisi olmayan, yaznn ve szn aslnda olmayp, sonradan eklenmi olan aklayc kelimeleri ve sz gruplarn gstermek iin kullanlr: O tarihte (1980) henz sen yoktun. Trk edebiyatnn kolu da (halk edebiyat, divan edebiyat, yeni Trk edebiyat) byk farkllklar gsterir. Sanatnn bu eseri hatra (An demek daha doru olur.) trnn en iyi rneklerindendir. Trkede baz ekler (-yor, -ken, -leyin, -mtrak, -ki) byk nl uyumu kuralna aykrdr. Hakknda aklama yaplan sze ait ek, ayra kapatldklarn sonra yazlr: Yunus Emre (1240?-1320)nin yani ile yaplan aklamalar yay ayra iine alnmaz. 55

Babasndan, yani okumasnda byk emei geen insandan daha ne isteyebilirdi ki? Szn sylendii anda olup biteni, konuann hareketlerini ve durumunu belirtmek iin kullanlr. zellikle tiyatro eserlerinde oka kullanlr: htiyar (Yerinden dorulur.) imdi ne olacak? Kaymakam (hiddetle) Ne olacak baba...Olunun katili ecnebi tebaasym... Alntlarn yapld eser ve yazar ad yay ayra iinde verilir: Asl konuan Hasan'd, alt aydan beri susan Hasan... Durmadan, dinlenmeden, nefes almadan, yanaklar sevincinden pembe pembe, dudaklar titreyerek taze, gevrek, billr sesiyle biteviye konuuyordu. Aklna ne gelirse sylyordu. Eskici hem alyor, hem de, ara sra "Ha! Ya? yle mi?" gibi dinlediini bildiren szlerle onu syletiyordu; artk eriemeyecei yurdunun bir deresini, bir rzgrn, bir trksn dinliyormu gibi hem zevkli, hem yasl dinliyordu; gemi gnleri, kaybettii yerleri dnerek benlii sarsla sarsla dinliyordu. (Refik Halit Kara, Eskici) Herhangi bir metinden alnan cmlenin ncesi ve sonras olduunu, aralarda da alnmayan ksmlar olduunu belirtmek iin noktayla birlikte kullanlabilir (...) Annelerinin esvaplarn kzlar giyer, bykannelerinin mcevherlerini torunlar takard. Srmal edik pabular, krmz feraceler... Ah hele krmz feraceler... Baharn yeil imenleri zerinde, seyir yerlerinde kadnlar tpk birer gelincik iei gibi parlarlard. (...) (Bahar ve Kelebekler; mer Seyfettin) Bir bilginin pheyle karland veya kesin olmad durumlarda soru iaretiyle birlikte yay ayra kullanlr: Ankaradan Konyaya 1,5 (?) saatte gitmi. 1496 (?) ylnda doan Fuzuli... Sze alay etme, hafife alma, kmseme, inanmama, kinaye anlamlar katmak iin nlem iaretiyle birlikte kullanlr: steseymi bu kitab bir gnde bitirirmi (!) ama ne yazk ki vakti yokmu. Adam, akll (!) olduunu sylyor. Enflasyonun nasl deceini bilmeyen ekonomi bilginlerimiz (!) var. Genliinde 100 metreyi 10 saniyede koarm (!). Yabanc kelimelerin okunular parantez iinde verilir: Rousseau (Ruso) Fransz edebiyatnda romantizmin nemli temsilcilerinden biridir. ngiltere'de Lord Byron (Lord Bayron), Shelley (elli) ve Shakespeare (ekspir) romantizmin kayna saylrlar. 12. KEL AYRA ( [ ] ) Ayra iinde ayra kullanlmas gereken durumlarda dta keli, ite yay ayra kullanlr: Ktphanemize Trk edebiyat tarihi kitaplar [En bata Resimli Trk Edebiyat Tarihi (Nihat Sami Banarl)] alnmal. Bibliyografik knyelere ilikin baz ayrntlar gstermek iin kullanlr: Yekta Bahir [mer Seyfettin], Yeni Lisan, Gen Kalemler. 56

Bilimsel almalarda, metinde bulunmad hlde aratrmac tarafndan tamamlanan ksmlar keli ayra iinde verilir: Babam kaan ldnde kk kardeim K-tegin ye[di yandakald...] 13. KISA ZG ( - ) Satr sonunda, yer kalmad iin yarm kalan kelimelerin blnm olduunu, yani devamnn altta olduunu gstermek iin satr sonunda kullanlr. Bu grevde kullanlnca birletirme izgisi denir.: O zaman grd ki, kk ocuk, memleketlisi, minimini yavru alyor. Sessizce, titreye titreye alyor. Birleik kelimeler de tek kelime gibi telffuz edilerek heceleme buna gre yaplr. ......................................................................................................................... baretmen Atatrk ............................................................................................ ilkokuldayken ........................................................................................Karaosmanolunun...................................................................................... Kelimeler satr sonunda ve banda bir tek harf kalacak ekilde blnmez. Aadaki gibi kullanmlar yanltr: ............................................................................................................................arabayla ..............................................................................................................uurtmamzn .................................................................................................camii .....................................................................................................................niha................................................ Dorular yle olacaktr: ........................................................................................................................arabayla ...........................................................................................................uurtmamzn ...........................................................................................................camii .....................................................................................................................niha................................................ zel isimlerde ve rakamlarda kesme iareti satr sonuna geliyorsa ve kesme iaretinden sonraki ksmn alt satra gemesi gerekiyorsa bu durumda ksa izgi kullanlmaz: ................................................................................................ Geen yl Ankara daki akrabalarmza ....................................................................................1996 da ................................................. Grtlak nsz iin kesme kullanlan kelimelerde kesmeli heceler satr sonuna getirilmez. ......................................................................................................................mealeyi deil .........................................................mealeyi olacak ........................................................... kuradan deil ..........................................................kuradan. olacak de ve ki balac ile mi soru ekinden nceki kelime satr sonunda kalyor da bu ek ve balalar alt satra iniyorlarsa araya (satr sonuna) ksa izgi konmaz: ......................................................................................................... nnde kitap da yoktu ................................................................................................... grdm ki sylyorum ........................................................................................ geen yl m kazanm? 57

zgn imlsyla yazlan yabanc kelimeler satr sonunda kendi dillerinin kurallarna gre blnr. Cmle iindeki arasz ve ara cmlelerin bana ve sonuna konur: Btn bebekler Zeynep hari- oktan uykuya dalmlard. Sizinle ilgili her eyi grdm ve bildiim her eyi- mutlaka yazacam. Bu ocuk sizi temin ederim ki- ilerde byk adam olacak. Bir olayn balang ve biti tarihleri arasna konur: kinci dnya sava (1939-1945) tam alt yl srmtr. 09.30-10.30 Baz terimlerle kurulu adlarnda kullanlr: isim-fiil, zarf-fiil, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Fen-Edebiyat Fakltesi... Birbiriyle ilgi kurulan iki isim arasnda kullanlr: Trk-Yunan ilikileri. Sivas-Ankara aras trenle yz yldr 12 saatte gidiliyor. Trke-Franszca szlk Ural-Altay dil grubu Beikta-Fenerbahe karlamas Soy-dil-din geni... 2000-2001 retim yl... Rakamlar arasnda kullanlarak ila anlam verir: 3-4 kii 19-20 yalarnda 1-7 Aralk 2000 tarihleri arasnda Matematikte kartma iareti olarak kullanlr: 458-54=404 Adreslerde semt ile ehir ismi arasna konur: Demirlibahe-ANKARA Dil bilgisinde fiil kk ve gvdelerini ifade etmede, kelimeleri eklerine ayrmada, ekleri tek bana gstermede ve kelimeleri hecelemede kullanlr: oku-, yaz-, gnder-, sevindir-; yaz-d-k, yol-cu-luk, -de, -i, -ki, ge-le-bi-li-rim Baz yabanc kelimelerde kullanlr: Sainte-Beuve, by-pass, check-up... g. Bilimsel yazlarda, Arapa ve Farsa tamlamalarda ve baz ibarelerde kullanlr: Servet-i Fnun, Divan, Lgatit-trk, Ak- Memnu, blbl-i eyd, te-perest, vatan-perver, bil-cret, b-re, hokka-bz, n-mab...

58

14. UZUN ZG ( ) Karlkl konumalarda konumann ve konumacnn deitiini belirtmek iin cmlelerin banda (satr banda) kullanlr. Konuma izgisi de denir. inasi Halil Bey'e bakt ve: Bu mektup sana, dedi. Bana m, kimden? Evden olacak! Evden? Ne mnasebet? inasi Bey mektubu ald. Saide'nin yazs ile u satrlar okudu: ... Byk nine sordu: Okuduun ne, kzm? Bir roman. Neden bahsediyor? Hi. Byk nine tekrar dald. Oyunlarda uzun izgi, konuann adndan sonra da konabilir: Byk nine Okuduun ne, kzm? Kz Bir roman. Byk nine Neden bahsediyor? Kz Hi. Byk nine tekrar dald. Konumalar trnak iinde verildii zaman konuma izgisi kullanlmaz. 15. EK ZG ( / ) iirlerden alnt yapldnda, yan yana yazlan msralar ayrmak iin kullanlr: Yzkoyun yatma diyor annem / Yatar mym hi, / ster miyim / Yzmn / Koyun olduunu? (FHD) Adreslerde apartman ve daire numaralaryla semt ve ehir isimleri arasna konur: Altay Soka, Nu: 21/6 Kurtulu/ANKARA Dil bilgisinde eklerin nl ve nsz uyumlarna gre aldklar farkl ekillerini gstermek iin kullanlr: -a / -e, -an / -en, -madan / -meden, -d / -di / -du / -d / -t / -ti / -tu / -t Matematikte blme iareti olarak kullanlr: 125/5=25 Bilgisayar ve internet dilinde eik izgi olarak //, / ve \ iaretleri kullanlmaktadr. 16. DENDEN ARET ( " ) Bir yazdaki maddelerin srlanmasnda veya bir izelgede alt alta gelen ayn szlerin veya sz gruplarnn tekrar yazlmasn nlemek iin kullanlr. a. Etken b. Edilgen c. te fiil " " 59

d. Dnl

"

NLEMLER
1. ASIL NLEMLER Seslenme nlemleri Duygu nlemleri 2. NLEM DEER KAZANMI KELME ve SZLER NLEMLER Aniden ortay kan duygularn etkisiyle azdan bir rpda kan, bu duygular daha etkili anlatmaya yarayan kelimelerdir veya szlerdir. Bu kelimelerin yannda dilek, emir, tehdit gibi anlamlar tayan kelimeler, cmleler ve yansmalar da nlem deeri kazanabilir. Bu bakmdan nlemler ikiye ayrlabilir: 1. ASIL NLEMLER Asl grevi nlem olan kelimelerdir. Baka grevlerde kullanlamazlar. Seslenme veya duygu anlatrlar. Seslenme nlemleri Ey Trk Genlii! Bre meln! Ne yaptn? t! Sus bakaym! Hey! Biraz bakar msn? Hit! Buraya gel!

Bunlarn yannda adlar ve zel adlar da seslenme nlemi olarak kullanlabilir. Anne! Hemehrilerim! Tanrm! Mehmet! Duygu nlemleri Ee, yeter artk! Eh! Fena deil. Hah, imdi oldu! Vay sersem! mdat! Bouluyorum! Aa! Bu da ne? Ay, elim! Hay Allah! Aman dikkat! Ah, ne yaptm! itme ha! Vah zavall! Eyvah! Ge kaldm!

2. NLEM DEER KAZANMI KELME ve SZLER Anlaml kelimelerin bazlarna vurgu ve tonlama yoluyla nlem deeri kazandrlabilir. Bunlar da duygu ya da seslenme anlatr. Komular! Ne kadar gzel! Babacm! abuk eve git! Simiti! ok ilgin! Ne olur yardm et! k dar!

Yansma kelimelerin hemen hemen tm nlem olarak kullanlabilir. r! at! Gm! Hav! Miyav! Ts!

60

BALALAR
Tanm zellikleri BALA ETLER A. SIRALAMA BALALARI B. EDEERLK BALALARI C. KARILATIRMA BALALARI D. KARITLIK BALALARI E. GEREKE BALALARI F. ZETLEME BALALARI G. PEKTRME BALALARI H. DE, K, SE BALALARI YAPI BAKIMINDAN BALALAR 1. BAST BALALAR 2. TREM BALALAR 3. BRLEK BALALAR 4. BEKLEM BALALAR

BALALAR Tanm Tek bana anlam olmayan, anlamca birbiriyle ilgili cmleleri veya cmlede grevde szck ve sz beklerini balamaya yarayan kelimelere bala denir.. akas ama ancak bile nk dahi de de.....de demek ki fakat gene gerek...gerek(se yleyse stelik ve veya veyahut ya da ya....ya (da) yahut yalnz yeter ki yine yoksa zira ha........ha hlbuki hatta hele hem hem de hem.....hem (de) ile ise ister.....ister(se) kh..........kh ksacas ki lkin madem(ki) nasl ki ne var ki ne yazk ki ne......ne (de) nitekim oysa oysaki yle ki

61

zellikleri Edatlardan fark, zaten var olan anlam ilgilerine dayanarak ba kurmasdr. Edatlar ise yeni anlam ilgileri kurarlar. Balalarn yerine noktalama iaretleri kullanlabilir. Balalar cmleden karlnca anlam bozulmaz, ama daralabilir. Balalar (ile hari) nceki ve sonraki kelimeden ayr yazlr. Bitiik yazlanlar bala deil, ektir. Eve gittim, fakat onu bulamadm. (bala) Konumak zere ayaa kalkt. (edat) Szlden yine zayf alm. (zarf) Ben de seninle geleceim. (bala) Evde rahat alamad. (ekim eki) Szde Ermeni soy krm (yapm eki) Sen ki hep almam isterdin... (bala) Seninki de lf ite... (ekim eki) Evdeki hesap (yapm eki) BALA ETLER A. SIRALAMA BALALARI ve Cmleleri, anlam ve grev bakmndan benzer veya ayn olan kelimeleri, szleri ve eleri birbirine balar. Duygu ve dnce bir olmaldr. zneleri Kyn, yal dedesini ve ninesini zlemiti. nesneleri iir ve roman okuma alkanl edinin. nesneleri Bana bakt ve gld. cmleleri Anlatlanlar dinliyor ve ocua hak veriyordu. cmleleri Aylarca ve yllarca sustu. benzer kelimeleri Binlerce yerli ve yabanc turist geldi. sfatlar ve balac yerine virgl veya -p, -ErEk zarf-fiil ekleri de kullanlabilir: Masaya yaklat ve kitab ald. Masaya yaklat, kitab ald. Masaya yaklap kitab ald. Masaya yaklaarak kitab ald. Not: ve balacndan nce noktalama iareti kullanlmaz, bu balala cmle balamaz. ada iirde sze etki ve ekicilik katmak iin kullanlmaktadr, ama doru deildir. ve balac yerine & iaretini kullanmak son derece yozlatrcdr. ile, -lE ve ile grevleri ayn olmasna ramen her zaman birbirinin yerine kullanlamazlar. ilenin kullanm alan daha dardr. ile cmleleri birbirine balamaz; sadece ayn grevdeki kelimeleri balar. Duygu ile dnce bir olmaldr. Yal dedesi ile ninesini zlemiti. Edebiyatmzda en ok eser verilen trler iir ile romandr 62

Not: Edat olarak kullanlan ve zarf yapan ileden farkldr. Mehmet ile Ali sinemaya gittiler. Mehmet, Aliyle sinemaya gitti. Mehmet heyecanla yerinden kalkt. B. EDEERLK BALALARI ya da, veya, yahut, veyahut Ayn deerde olup da birinin tercih edilmesi gereken iki seenek arasnda kullanlrlar. Biriniz gideceksiniz: Sen ya da kardein. Bisiklet veya motosiklet alacam. Sen, ben veya bakas... Sen olmasan yahut (veyahut) seni grmesem dayanamam. C. KARILATIRMA BALALARI ya....ya ki seenek sunulduunda kullanlr. Bunlar birbirinin ztt olabilir Biri yaplmadnda dierinin yaplmas gerekebilir. Ya beni de gtr ya sen de gitme. Ya gel ya gelme. Ya bu deveyi gdeceksin, ya bu diyardan gideceksin30[1] hem.....hem (de) Her ikisi de geerli olan iki durumu anlatr. Bunlar zt da olabilir, edeer da. Hem almyor hem (de) yaknyorsun. Hem kitap okuyor hem de mzik dinliyor. ne......ne (de) ]Ayn grevdeki kelimeleri, kelime gruplarn ve eleri birbirine balar. Ne i yansn ne kebap. zneleri Gnl ne kahve ister ne kahvehane. nesneleri Ne zmire gitmi ve Bursaya. dolayl tmleleri ]Cmleleri de birbirine balar: yldr ne bir telefon at, ne de bir mektup yazd. Onu ne grdm ne de tandm. Ne arad ne (de) sordu. Ne kz verir, ne de dnr kstrr. Ne doan gne hkmm geer, Ne halden anlayan bulunur. ]Cmleleri -yap bakmndan olumlu olduklar hlde- olumsuz yapar. Yklem olumlu durumdadr.
30

(bala) (edat) (edat)

Ayn anda

63

Ne kendi rahatsz oldu ne de halk huzursuz etti. (kendisi rahatsz olmad, halk da huzursuz etmedi) Yklem olumsuz ekimlenirse anlatm bozukluu meydana gelir. Ne ay ne kahve imedi. Ne ay iti ne kahve olmalyd. ] Zt anlaml iki sfatla birlikte kullanlarak onlarn arasnda bir durum ifade eder. Dardaki hava ne souk ne scak. Yapt ie ne kolay ne de zor denebilir. Not: Ne zor, ne ac gnler yaadk rneinde ne zor ve ne ac szleri ayr ayr da (biri olmadan) kullanlabilecei iin buradaki neler bala oluturmaz. de....de, gerek......gerek, olsun.....olsun, kh......kh, ha......ha eleri ya da cmleleri birbirine balarlar. retmeni de arkadalar da onu ok merak ettiler. zneleri balam. Annesini de babasna da zlemiti. nesneleri balam. Tatil boyunca dinlenmi de gezmi de. yklemleri balam. zmire de Aydna da urayacaz. dolayl tmleleri Fizikten de anlamam kimyadan da. Gerek sen gerek(se) o, gzel altnz. Gerek baba gerek anne tarafndan bir akrabalklar yok. Ali olsun, Ahmet olsun, ikisi de alkan ve zekdirler. Kh yklyor, kh kalkyor, ama ylmyor. Ha Ali ha Veli, ne fark eder? D. KARITLIK BALALARI ama, fakat, lkin, yalnz, ancak, ne var ki, ne yazk ki ama, fakat, lkin ayn anlaml balalardr. yalnz, ancak, ne var ki, ne yazk ki de bunlara yakn balalardr. ] ama, fakat, lkin, yalnz, ancak, ne var ki, ne yazk ki balalar, aralarnda ztlk bulunan iki ayr ifadeyi, cmleyi birbirine balar. ok tembeldi, ama baarl oldu. Yemek az, ama doyurucu. Yerinde ve zamannda konumaya dikkat ediyorum, ama bazen yanl anlalyorum. Hzl yrd, ancak yetiemedi. Bu ie balyorum, ancak bugn bitiremem. Hava nemliydi, fakat yamur yamyordu. Altm yanda, kr sal; fakat din bir adam bard. Bunlar gtr, yalnz dierlerini getirmeyi unutma. Not: Bir cmle bu balalardan biriyle balayabilir. Bu durumda bu balalar iki bamsz cmleyi birbirine balam olur.. ... Ne var ki sanaty bu yzden eletirmek doru olmaz. ] ne yazk ki balac ok kt ve ac sonlar bildirir. nsanlara hep vefa gsterdi; ne yazk ki kendisi onlardan vefa grmedi. ] ne var ki balac aresizlik ifade eder. 64

En yce duygularn tohumlar ekildi; ne var ki dnya, insanlar kendisine benzetmiti. ] ama, fakat, lkin, yalnz, ancak, neden, art, uyarma bildirir Arkadann kalbini krd, ama ok piman oldu. Bizimle gelmene izin veririz, ama yolda fazla soru sormayacaksn. ] Sadece ama balac pekitirme anlam katar. Gzel, ama ok gzel eserler brakm atalarmz. ] Yine sadece ama, cmle sonunda, dikkat ekmek iin kullanlr. Bak kzarm ama! Byle sylersen darlrm ama! hi olmazsa ve hi deilse ardan elimiz bo dndk. Hi olmazsa iki kaset alsaydk. oysa, oysaki, hlbuki Aralarnda ztlk, aykrlk bulunan iki cmleyi tersine olarak, -d hlde anlamlaryla birbirine balar. Onu zledim, oysa gideli ok olmad. Gelemeyeceini syledi, hlbuki vakti vard. Not: Bu balalar anlam bakmndan zt olmayan cmleler arasnda kullanlrsa anlatm bozukluuna yol aar. Her zaman birinciydi, oysa ok alrd. (anlatm bozuk) E. GEREKE BALALARI nk undan dolay, u sebeple anlamlarna gelir. Neden bildirir. Eve gittim, nk babam armt. Otobse yetiemedik; nk evden ge kmtk. madem(ki) Madem gelecektin, haber verseydin. zira nk anlamnda kullanlr. Allah'a sn ahs- halmin gazabndan Zira yumuak huylu atn iftesi pektir yoksa Ver diyorum, yoksa yersin daya. nasl ki Acele etmez, ardan alr; nasl ki bu akam ardan alyor. deil mi ki

65

F. ZETLEME BALALARI ksacas, demek ki, akas, yleyse, yani, zetle, o hlde, anlalyor ki ... Ksacas kendimizi toparlamalyz. ... Demek ki lkemiz bunlardan dolay gelimiyor. ... Akas bu ii istemiyorum. ... yleyse gidelim arkadalar. G. PEKTRME BALALARI bile, de, hem de, dahi, stelik, hatta, ayrca, bundan baka Bu balalardan bazlar baz durumlarda birbirlerinin yerine kullanlabilirler. ] bile kullanlan bir cmle daha nce kullanlm bir cmlenin ya devamdr ya da devam gibi grnr. Bunu sen bile baarabilirsin. Barsan bile duymaz. Tembel adam, olur, demi. Demi ama yerinden bile kalkmam. Hatta parasn bile demiti. / Hatta parasn demiti bile. lde suyun bir damlas bile deerlidir. ] bile yerine de veya dahi de kullanlabilir. Bunu sen de baarabilirsin. Barsan da duymaz. Tembel adam, olur, demi. Demi ama yerinden dahi kalkmam. Hatta parasn dahi demiti. / Hatta parasn demiti dahi. lde suyun bir damlas dahi deerlidir. ] hatta, hem de, ayrca, stelik Belle, kazmayla, hatta elleriyle kazdlar. Grdm, hatta konutum da. Konumuyor; stelik glmyor da. alyor, hem de sabahtan akama kadar. H. DE, K, SE BALALARI de ] Her zaman kendinden nceki kelimeden ayr ve de, da eklinde yazlr; bititirilmez, te, ta eklinde yazlmaz. ya ile birlikte kullanldnda da ayr yazlr: ya da Kelimenin son hecesine kalnlk-incelik bakmndan uyar. ] Genellikle dahi, bile, stelik, hatta balalaryla zdetir. Bu soruyu Ali de bildi Artk gnlm alsa da nemi yok. dahi, bile dahi, bile

] Cmleleri, ayn grevdeki kelimeleri ve szleri birbirine balar ve deiik anlamlar katar: Sorsan da sylemem asla

Erzakn hazrla da piknie gidelim. Cmleleri balam, burada piknie gitmek iin erzak hazrlama art var. 66

Biraz msaade etsen de iime baksam Byyecek de bana bakacak. alp da kazanacaksn. Dn bizi bekletti de gelmedi. alaym da gr neler yapacam. Dzenli alt da baarl oldu. Kosan da yetiemezsin.

rica, istek, yalvarma Kmseme, alay art yaknma vnme iin, neden-sonu deimezlik

Btn yl okumam da imdi kitap kurdu oluverdi. Zt anlaml cmleler arasna girmi. ] Tekrarlanan kelimelerin arasna girerek anlam glendirir: Ev de ev olsa bari al da al... kmseme abartma

] ama balacnn yerine kullanlabilir; cmleleri ve eleri birbirine balayabilir: Hzl hzl kotu da yetiemedi. cmleleri balam

] Edattan ve zarftan sonra gelerek anlam pekitirebilir: O kadar da souk deil. Byle davranmanz hi de iyi olmad. ki Sadece ki biimi vardr. Kendinden nceki ve sonraki kelimelerden ayr yazlr. Trke deil, Farsa bir balatr ve Trke cmle yapsna aykr olarak kullanlr. ]Anlam bakmndan birbiriyle ilgili cmleleri birbirine balar. Bir ey biliyor ki konuuyor. Baktm ki gitmi. Ancak ne yazk ki byle olmad. (sebep-sonu) (aknlk)

]Birisinden alnt yaplaca zaman kullanlr. Atatrk diyor ki: ... (aklama)

]zneyle veya tmlelerle ilgili aklama yaplaca zaman kullanlr. Bazen ki ile balayan bu aklama iki ksa izgi arasnda verilir. Ben ki hep sizin iin altm. (pekitirme) Siz ki beni tanrsnz, neden byle dnyorsunuz? O yerden -ki herkes kaar- sen de ka. ] ki kullanlan baz cmlelerin kiden sonraki ksm sylenmez. Snav kazanabilir miyim ki... (kuku) Bu adama gvenilmez ki! (yaknma) Acaba ocua kzarlar m ki? (endie) ]Tekrar edilen kelimeler arasnda kullanlr. Adam bel ki ne bel...

]Abartma anlam katar.

Bugn yle yorgunum ki... 67

] Bu bala birka rnekte kalplaarak bitiik yazlmaktadr. Belki, nk (burada nl uyumuna girmi), hlbuki, mademki, meerki, oysaki, sanki. ise Karlatrma ilgisi kurar, kartl glendirir. Yamur yayor, evim ise ok uzakta. (bala) Adam konuuyor, ocuksa hep susuyordu. (bala) Ek-fiilin art ekimiyle kartrlabilir. ocuk baarlysa snfn geer. (ek-fiilin art) YAPI BAKIMINDAN BALALAR 1. BAST BALALAR Ek almam (kk hlindeki) zarflardr. ve, ile, de, fakat, eer... 2. TREM BALALAR Yapm eki alm zarflardr. ksaca, yalnz, stelik... 3. BRLEK BALALAR Birden fazla kelimeden oluurlar ve bitiik yazlrlar. yoksa, hlbuki... 4. BEKLEM BALALAR Birden fazla kelimeden oluur ve ayr yazlrlar. ya da, ne var ki, hem de...

NLLER
SES BLGS SES ve DL SES Genel anlamda kulan duyabildii titreimlere ses denir. Cierlerden gelen havann ses yolunda meydana getirdii titreime dil sesi denir. Dil sesleri, konuma organlarnn (az, burun, boaz boluu ve soluk borusu) uyumlu almasyla, anlaml kelimeler oluturacak biimde meydana gelir. Ses, dilin en kk birimidir. Kelimelerin sylenip yazlmas ses deerlerine baldr. Sesler, anlam ayrt edici zellie de sahiptir: ad/at, od/ot, sac/sa, hac/ha, hala/hl, dahi/dhi HARF ve HARF SSTEM (ALFABE)

68

Dildeki sesleri gsteren ve alfabeyi oluturan iaretlere harf denir. Yani harf, sesin yazdaki karldr. Bir dildeki harflerin belirli bir sraya dizilmi btnne alfabe denir. Alfabede bulunan harflerin dilin her sesini temsil edebilmesi nemlidir. Trk alfabesi, Ltin harfleri esas alnarak, 01.11.1928 gn ve 1353 sayl kanunla tespit ve kabul edilmitir. Bu kanuna gre, Trk alfabesinde 29 harf bulunmaktadr. Bunlarn 21 tanesi nszleri, 8 tanesi de nlleri karlar. Ltin alfabesindeki q, x ve w harfleri alnmam; bu alfabeye , i, sesleri eklenmitir. Trk alfabesi, her ses iin ayr bir harf ve her harf iin ayr bir ses ilkesine gre dzenlenmitir. Buna gre dilimiz, yazld gibi okunan, okunduu gibi yazlan bir dildir. SES-HARF LKS Harf ile ses terimlerini birbirinden ayrmak gerekir. Ses kulaa, harf ise gze hitap eder. nce ses vard. Sonra yaznn icat edilmesiyle sesler yazda harflerle temsil edilmeye balad. Bir dilin sesleri farkl alfabelerle de yazya aktarlabilir. Nitekim Trk dili srayla Gktrk, Uygur, Arap, Ltin ve Kiril alfabeleriyle yazlmtr. SESLERN SINIFLANDIRILMASI Bir dilde bulunan sesler, o dilin ses daarcn oluturur. Trkenin ses daarcn da 29 ses oluturur. Bu sesler, nller ve nszler olmak zere ikiye ayrlr.31[1] I. NLLER Azn ak durumunda (yani ses yolu akken), hibir engelle karlamadan kan seslerdir. Tek balarna ve uzun nl gibi (iki nl deerinde) telffuz edilirler. Trkede 8 tane nl vardr: a e i o u A. NLLERN ZELLKLER nller u ekilde snflandrlr: k yerine ve dilin durumuna gre: kaln ve ince nller Azn aklna gre: geni ve dar nller Dudaklarn durumuna gre: dz ve yuvarlak nller Kaln nller, dilin geriye ekilmesiyle; ince nller, dilin ileri doru itilmesiyle oluur. Dudaklar dz durumdayken kan nller dz; bzlp yuvarlaklam durumdayken kan nller de yuvarlak nldr. Alt enenin ak ve az boluunun geni durumunda kan nller geni; alt ene az ak ve az boluu darken kan nller de dar nldr. Bu snflandrmaya gre her nlnn zellii vardr. Dudaklarn durumuna gre Azn aklna gre Kalnlar Dzler Geniler Darlar a Yuvarlaklar Geniler Darlar o u

31[1]

n ses demektir; nllere sesli de denir. 69

Dilin durumuna gre

nceler

Buna gre hangi nlnn hangi zellie sahip olduuna tek tek bakalm: a e i dz, geni, kaln dz, geni, ince dz, dar, kaln dz, dar, ince o u yuvarlak, geni, kaln yuvarlak, geni, ince yuvarlak, dar, kaln yuvarlak, dar, ince

nllerin bu zellikleri nl uyumlarnda ve baz ses olaylarnda karmza kacaktr. nllerin kullanmyla ilgili baz kurallar: Trkede iki nl yan yana bulunmaz. ki nlnn yan yana olduu kelimeler kesinlikle Trke deildir: Saat, kanaat, ecaat, maarif, aile, kaide, mail, miat, dair, Siirt, buut (boyut), fiil...

Kkeni Trke olan kelimelerde uzun nl yoktur. Uzun nl, Arapa ve Farsadan dilimize giren kelimelerde vardr. air, numune, iman (a:ir, numu:ne, i:man) Ancak Trkede uzun nl bulunmad iin birok yabanc kelimedeki uzun nller Trkede ksa telffuz edilir. beyaz, hi, rahat... Bazen bu kelimelere nlyle balayan bir ek getirildiinde uzunluk tekrar ortaya kar. esasesas, hayathayat, kanunkanunen... (esa:s, haya:t, kanu:nen) Baz rneklerde uzunluk ek getirildiinde de ortaya kmaz. beyazbeyaz, cancanm... Uzun nller belli durumlar dnda gsterilmez. Gsterilmeyenlere rn.: Gsterilenlere rn.: adalet, badem, beraber, ive, ube; det, yr, lem, ra, hl...

Eski yazdan eviri yaplan bilimsel metinlerde uzun nller zel iaretlerle gsterilebilir. , Trkede ngilizce by, gibi nl bulundurmayan kelime (ksaltmalar hari) yoktur. Trke kelimelerde birinci heceden sonraki hecelerde o ve nlleri bulunmaz. B. NLLERLE LGL SES UYUMLARI nllerin dzlk-yuvarlaklk, kalnlk-incelik ve darlk-genilik zellikleri iki ses uyumunda karmza kar: 1. 2. Byk nl uyumu Kk nl uyumu. 70

imdi bu kurallar inceleyelim: 1. BYK NL UYUMU Kalnlk-incelik uyumu da denir. Bu kurala gre Trke bir kelimenin nllerinin tamam ya kaln ya da ince olmaldr. sevilmek, ince, denizden, kelebekler, gstermelik...; satlk, kaln, oyun, uurtma, aa, sorular... Byk nl uyumunda (kk nl uyumunu hesaba katmazsak) hangi nlden sonra hangisinin gelebilecei u ekilde gsterilebilir: a a, , o, u e e, i, , a, , o, u i e, i, , o a, , o, u e, i, , u a, , o, u e, i, ,

Kk nl uyumunu hesaba katarsak hangi nlden sonra hangisinin gelebilecei u ekilde gsterilebilir: a a, e e, i a, i e, i o a, u e, u a, u e,

Kaln ve ince nllerin bir arada olduu kelimeler ya deiiklie uram Trke kelimelerdir ya da yabanc kelimelerdir. Deiiklie uram Trke kelimeler: maniman, nanmakinanmak, dakdahi, kanhani, almaelma, anaanne, karndakardakarde, kanghangi... Yabanc kelimeler: kalem, cihan, insan, merhamet, afiyet, asayi, meteoroloji,semantik... Baz yabanc kelimeler bu kurala uydurulmutur. divarduvar, kalibkalp, brillanteprlanta, suretsurat... Byk nl uyumu kuralna uymayan (Trke ve yabanc) kelimelere getirilen ekler kelimenin son hecesine uyar: annemiz, kardee, veriyordu, elmalk, dnyann, merhametli... Ancak baz yabanc kelimelerde, nls kaln olan son heceden sonra ince nl gelir. Bunun sebebi, kelime sonundaki nszn ince oluudur. alkol, emlkilik, hakikati, helkimiz, kabulm, saatte, sadakatten... Kelime kkleri bu kurala uyduu gibi, kelimelere (Trke ve yabanc) getirilen ekler de kkn nlsne gre belirlenerek ekimli ve tremi btn kelimeler bu kurala uydurulur. yryrdm, yrmek, yryen, yrsn, yrme... okuokusun, okuyalm, okuyucu, okuduk... Ancak bu kurala uymayan ekler vardr: 71

-yor (imdiki zaman eki) : geliyor, biliyor, istiyor, gizliyor... -ken (zarf-fiil eki) : alrken, koarken, bakarken...32[2] -leyin (isimden zarf yapan ek): sabahleyin, akamleyin -()mtrak (sfattan sfat yapan ek): yeilimtrak33[3], mavimtrak, ekimtrak... -ki (ilgi zamiri ve sfat yapan ek): onunki, yukardaki, akamki... -Ta (isimden isim yapan ek) : meslekta, lkda... -gil (aile bildirir) : halamgil, daymgil, baklagiller... Ancak, bu eklerle yaplan btn kelimeler byk nl uyumuna aykrdr denemez. yleyse bu eklerin nllerinin her zaman ayn zellikte (kaln veya ince) olduunu, bu yzden baz kelimelerde uyuma girmediklerini syleyebiliriz: leyin, gelirken, sarmtrak, seninki, arkada, enitemgil... 2. KK NL UYUMU Dzlk-yuvarlaklk uyumu da denir. Bu kurala gre bir kelime dz nl (a, e, , i) ile balyorsa sonraki nller dz; yuvarlak nl (o, , u, ) ile balyorsa sonraki nller ya dar yuvarlak (u, )34[4] ya da dz geni (a, e) olmaldr: arkada, karanlk, kelime, merdiven, serilmek, slk, lk, rak, scaklk, incelik, iyi kova, orak, olak, olan, gzlem, nem, urak, uygar, uramak, zer, er okul, kuru, uygun, olumlu, bozulmu, ocuk, oul, okul, lml, kz, uur, ululuk, z, zm, szgn... Kk nl uyumunun byk nl uyumundan bir fark vardr: Byk nl uyumunda kelimedeki btn nllerin kalnlk ve incelik bakmlarndan uyumalar gerekli iken, kk nl uyumunda her nl kendinden nceki nlye uymak zorundadr. Mesel, kolaylk rneinde olduu gibi nls kendinden nceki a nlsne uyarken adan nceki o nlsne uymayabilir. Bu zellik, yuvarlak nlden sonra dz-geni nl geldii zaman karmza kmaktadr: ufaklk, uzaklk, olas, nemli, zerinde... Byk nl uyumunu hesaba katmazsak kk nl uyumu kuralna gre hangi nlden sonra hangisinin gelebilecei u ekilde gsterilebilir: a a, e, , i e a, e, , i a, e, , i i a, e, , i o a, e, u, a, e, u, u a, e, u, a, e, u,

Byk nl uyumunu hesaba katarsak kk nl uyumu kuralna gre hangi nlden sonra hangisinin gelebilecei u ekilde gsterilebilir: a a, e e, i a, i e, i Bu kurala uymayan yabanc kelimeler:
32[2] 33[3]

o a, u e, u a, u e,

Bu ek Anadolunun kimi yerlerinde kan eklinde telffuz edilerek kurala uydurulmutur. mavi kelimesine getirilen (i)mtrak eki en azndan kelimenin son hecesine uymad iin kurala Trkede o ve nlleri birinci heceden sonraki hecelerde asla bulunmaz. 72

aykrdr.
34[4]

alkol, daktilo, mn, akordeon, rtar, radyo, tiyatro, otobs, televizyon, horoz, kamyon, siroz... Ancak baz alnt kelimeler bu kurala uydurulmutur: mdirmdr, mmkinmmkn, mkilmkl... Bu kurala uymayan Trke kelimeler: Avu, avurt, kavurmak, kavumak, savurmak, kavun, karpuz, yamur, amur, tavuk, kabuk...35[5] -yor ve -ki ekleri de ou zaman bu kurala uymaz: geliyor, onunki... Kk nl uyumuna aykr kelimelere (Trke ve yabanc) getirilen ekler, kelimenin son nlsne uyar: Kavunu, yamurluk, mminlik, mziki... Sonu Bu uyumlar Trkenin ayrt edici zellikleridir. Yani bu kurallara uymayan kelimeler ounlukla Trke deildir. Ama bu kurallar uyan kelimelerin tm Trkedir de diyemeyiz. O hlde bu kurallar sadece Trke kelimelerde aranmaldr. Ayrca bu kurallar en az iki heceli kelimelerde aranmaldr. Tek heceli kelimelerle bitiik kelimelerde aranmaz. Bitiik kelimeyi oluturan kelimeler ayr ayr incelenebilir; birbirleriyle uyumlu olup olmadklarna baklmaz. anaerkil, ataerkil, babayiit, pisboaz, bykba, kkba (hayvan), camgz, cingz, paragz, hobe, yzgz (olmak), dztaban, Karagz, karagz (bal), nayak (olmak), kafakol, tepegz, tknefes, gnaydn, hanmeli, aslanpenesi, keiboynuzu, yeilba (rdek), dilberduda, tavukgs, batankara (ku), deyazdm, gidedurun, kageldi, alabilirsin, alabildiine (kalplam), bakver, dmeyegr, lmeyegr, patan, gnebakan, ordubozan, oyunbozan, yelkovan, yolkesen, akmtoplar, amperler, barsever, basnler, bilgisayar, sanatsever, yurtsever, vatansever karncaezmez, kukonmaz, klyutmaz, varyemez Yabanc kelimeler bu kurallara uyabilir de uymayabilir de... kalem, mzik, merasim; serbest, delil, fakat... Kelimelerin bu kurallara uyup uymadklarna baklrken kelimeler deerlendirilir. Ancak de balac ve soru eki kendinden nceki kelimeye uyarlar: mi soru eki: geleyim mi, okudun mu de balac: sen de, o da, ald da, zledim de... Ek-fiilin ekimi olan ise kelimesiyle ile edat (hem edat hem bala), bitiik yazldklar zaman nl uyumlarna girerler: alr isealrsa, konu ilekonuyla... tek balarna

Bu kelimeler Anadolu azlarnda kavn, karpz, yamr, amr, kabk eklinde telffuz edilerek kurala uydurulmulardr. Belki de bu kelimelerin asllar byledir. 73

35[5]

Trke kelimeler bu kurallarn her ikisine birden uyarlar (deiiklie uram olanlar hari). Ama Trke olsun olmasn, bir kelime bu kurallarn her ikisine de uymak zorunda deildir; birine uyup dierine aykr debilir. Bu yzden bu nl uyum kurallar ayr ayr ele alnmaldr. kavun, mn: BU var, KU yok mezar, nazik: BU yok, KU var Byk ve kk nl uyumlarnn ikisini de kapsayacak ekilde verilen aadaki tabloda hangi nlden sonra hangisinin gelebilecei verilmitir:

74

a a, e e, i , a i i, e o u, a , e u u, a , e

C. NLLERLE LGL SES OLAYLARI 1. NL DMES ki heceli olup birinci hecesinde geni (a, e, o, ), ikinci hecesinde dar nl (, i, u, ) bulunduran baz Trke ve yabanc kelimelere nl ile balayan veya tek nlden oluan bir ek getirildiinde kelimenin vurgusuz hle gelen ikinci hecesindeki dar nlnn dmesine hece dmesi denir. Buna orta hece dmesi de denir: azaz, burunburnu, koyun(bar, d)koynuna, alnaln, oulolu, gnlgnlm, beniz,benzi, mrmrm, crmcrm, hkmhkm, fikirfikri... ileri-le-mekilerlemek, koku-la-makkoklamak, kavu-akkavak, uyuuyku, devir-devril-... Baz durumlarda geni nller de debilir: neredenerde, buradaburda, uradaurda... Baz Arapa kelimelere (isim) yardmc fiil getirildiinde de hece dmesi grlr:36[6] kaypkaybolmak, emiremretmek, keifkefetmek, sabrsabretmek... gnlden gnle, aza, buruna, babadan oula rneklerindeki gibi ekte geni nl varsa hece dmesi olmayabilir. oyunu, koyunu vb. hece dmesi olmayan kelimelerdir. zel isimlerde hliyle hece dmesi olmaz: Gnle, mr... 2. NL TREMES nl tremesinin grld yerler: Sonunda, srayla bir srekli veya sreksiz nszle bir srekli nsz bulunan Arapa ve Farsa kelimelerde, son iki nsz arasnda telffuzu kolaylatrmak iin bir nl tretilir. Bu kelimelere nlyle balayan ekler veya bitiik yazlacak ekilde yardmc fiiller getirildiinde tremi olan nller tekrar der. Her ikisi de ayr ayr ama birbirinden kaynaklanan ses olaydr: nl tremesi, nl dmesi. emir azil hkm fikir sabr ehir
36[6]

emr azl hkm fikr sabr ehr

keif nakil bahis nutuk ahs ilim

kef nakl bahs nutk ahs ilm

Bunlar birleik fiiller konusunda da anlatlmtr. 75

zehir

zehr

zikir

zikr

cik kltme ekinden nce: dardar-a-ck, azaz--ck, birbir-i-cik, gengenc-e-cik Baz yabanc kelimelerin banda: ilimon, raf, Iramazan, recep, radyo... 3. NL DARALMASI Son sesi a veya e olan fiil kk ve gvdelerine, imdiki zaman eki getirildiinde kelime sonundaki sesli daralr. Bunun sebebi ynin daraltc etkisidir: syle-yorsylyor anla-yoranlyor yaa-yoryayor de- ve ye- fiil kklerine gelecek zaman, istek kipi, sfat-fiil ve zarf-fiil eki getirildiinde veya baka bir ek getirilip de araya y kaynatrma harfi girdiinde, bu sesler (a, e) daralarak , i, u, olur. de-yordiyor de-ediye de-endiyen de-e-limdiyelim ye-enyiyen ye-inceyiyince ye-ecekyiyecek Not: deyince, deyip rneklerindeki e, yazda korunur. Not: ne-yeniye kelimesinde de daralma vardr. Daralma olumsuzluk ekinin nls iin de geerlidir. kork-ma-yorkorkmuyor,gel-me-yorgelmiyor... ok heceli kelimelerde sadece syleyite daralma vardr. atlayarak (atlyarak), balayan (balyan), yaayacak (yayacak), atlamayalm (atlamyalm), gelmeyen (gelmiyen), gizleyeli (gizliyeli)... II. NSZLER k srasnda bir engele (ses yolunun kapanmas veya almas) taklan ve bu engel sayesinde ekil alan seslerdir. Tek balarna telffuz edilemezler (zellikle sreksiz olanlar); kendilerinden sonra gelen e nls yardmyla dile getirilirler: bbe cce kke hhe

k ve h nszleri ka ve ha eklinde telffuz edilirler ki bu yanltr. Btn nszler e nlsnn yardmyla telffuz edilmelidir. Trkede 21 tane nsz vardr: b c d f g h j k l m n p r s t v y z Bunlardan g, k, l ve t seslerinin ince ve kaln olmak zere ikier ekilleri vardr, ama birer harfle karlanrlar.

76

organ / yegne, gani / ordugh kolum / alkol, kurulumuz / kabulm, otlak / emlkilik, kat / hakikati, yatta / saatte, surattan / sadakatten... A. ZELLKLER nszler birka balk altnda snflandrlrlar. Bu snflandrmada verilen zellikler ve daha sonra bahsedilecek kurallar, ses uyumlarnda ve olaylarnda karmza kacaktr: A. Ses tellerinin durumuna gre: Trkede nszler, ses tellerinin titreime urayp uramamsna gre sert (tonsuz) ve yumuak (tonlu) nller olmak zere ikiye ayrlr: 1. Sert nszler, ses telleri titremeden oluurlar: , f, h, k, p, s, , t 2. Yumuak nszler, ses tellerinin titremesiyle oluurlar: b, c, d, g, , j, l, m, n, r, v, y, z Sert nszlerden bazlarnn yumuak karllar vardr ki bunlarla ilgili ses olaylar daha sonra grlecektir: b-p, c-, d-t, g-k B. kaklarna gre: Bir nszn boumlanma noktasna o nszn ka denir. kak bakmndan nszler drde ayrlr: 1. 2. 3. 4. Dudak nszleri Di nszleri Damak nszleri Grtlak nszleri b, f, m, p, v c, , d, j, n, s, , t, z g, , k, l, r, y h

C. Ses yolunun durumuna gre: nszlerin oluumu srasnda ses yolu ya kapaldr ya da dardr. Buna gre nszler ikiye ayrl: 1. Srekli nszler: Ses yolunun daralma durumunda oluan nszlerdir: f, , h, j, l, m, n, r, s, , v, y, z 2. Sreksiz nszler: Ses yolunun kapal durumunda oluan nszlerdir: b, c, , d, g, k, p, t nszlerle ilgili baz kurallar: 1. Trkede kelime banda iki nsz yan yana bulunmaz. Ancak bre nlemi hari. tren, fren, pln, grup, trafik, klan, kral gibi kelimeler Trke deildir. 2. Trkede m(o)(o)l c(a)f(e)r v(e) j(i)p (e)hn(a)z nszleriyle kelime balamaz. Bu nszlerle balayan kelimeler ya Trke deildir, ya da Trke ise deiime uramtr. Hatta l ve r ile balayan baz yabanc kelimeler halk aznda nl tretme yoluyla yerliletirilmi; j ile balayan kelimeler de c ile telffuz edilmitir: ilimon, raf, Iramazan, recep, radyo... candarma, capon, cartiyer...

77

3. Trkede b, c, d, g nszleriyle kelime bitmez. Ancak anlam farkn belirtmek iin at / ad, ot / od, sa / sac, ilce / ile gibi kelimeler bu nszlerle bitebilir. Burada c ve d sesleri anlam ayrt edici grev yklenmilerdir. Hac, ad, yad gibi baz kelimeler hari yabanc kelimelerin son nszleri de bu kurala uyularak sertletirilmitir. sebebsebep, kitapkitap, cildcilt... Bu gibi kelimeler nlyle balayan ek aldklarnda sertleen nszler tekrar yumuar. sebepsebebi, kitapkitab, ettetd, renkrengi... 4. Trkede her nsz tek harfle gsterilir. Baz yabanc dillerde ch, sch, sh gibi birden fazla harfle karlanan nszler vardr. 5. g, k, l ve t seslerinin ince ve kaln olmak zere ikier ekilleri vardr, ama birer harfle karlanrlar. alkol, emlkilik,hakikati, helkimiz, kabulm, saatte, sadakatten... B. NSZLERLE LGL SES OLAYLARI ve UYUMLARI 1. NSZ UYUMU (BENZEMES) nszlerin sertlik ve yumuaklk zellikleri burada karmza kmaktadr. Kelimede yan yana gelen nszlerin sertlik-yumuaklk bakmndan uygun olmalarna nsz uyumu (benzemesi) denir. Sert nszlerin bazlarnn yumuak (karlk)lar (benzerleri) vardr. p, , t, k nszlerinin yumuak hlleri b, c, d, g () nszleridir. nsz uyumunda sadece bu nszlere bal olarak kurallar ortaya konacaktr. Dilimizde baz nszler yan yana getirilemez, bu ekilde telffuz edilemezler. Yabanc dillerden alnan kelimeler de telffuza aykr ise deitirilir. Yani nsz uyumu Trke kelimelerde zaten var olduu gibi yabanc kelimeler de bu uyuma sokulmaktadr. Aada verilen kelimelerde yan yana gelmeyecek nszler yan yana verilmitir. Dorularn bulalm: kitapdan, bede, apdal, Apdullah... Yumuak nszlerin yan yana gelmesinde bu bakmdan bir problem yoktur. Bu durum kelime kknde/gvdesinde de kke getirilen eklerde de byledir: kalemler, defterde, adlar, ordu, uygun... Ama sert nszlerle yumuak nszler yan yana gelirken, yumuak ve sert hli bulunan (b/p, c/, d/t, g,/k) nszlerden hangisinin kullanlaca, telffuza bal olarak belirlenir. Bu, hem nsz uyumu, hem de ses olay (nsz sertlemesi) olarak deerlendirilir. Bu uyum, kelime kknde ya vardr ya yoktur, ama getirilen ekler kke uydurulur: Kkte: aptal, eksik, nispet, ispat, kispet, mspet, naspetmek, tespit, tespih gvde, ide, dalga, kuzgun, abdal Ekte: 1. nsz uyumu olarak: Yumuak nszle biten kelimelere b, c, d, g nszlerinden biriyle balayan bir ek getirildiinde ekin bu ilk nsz yumuak olarak kalr: karde, srgn, yayg, kuralc, okulda, bilgin...

78

2. Hem nsz uyumu hem de ses olay olarak: Sert nszle biten kelimelere b, c, d, g nszlerinden biriyle balayan bir ek getirildiinde ekin bu ilk nsz sertleerek p, , t, k nszlerinden birine dnr: meslekta, at, a, baktm, iekten kitap, dii, ocakta, bitkin kinci durum zel isimlere, saylara/rakamlara ve ksaltmalara getirilen ekler iin de geerlidir. Saylarda/rakamlarda ve ksaltmalarda okunu esas alnr. Ksaltmalarn uzun ekli dikkate alnmaz: Karabkten, stanbulda... Saat 23:00te, 1934ten beri, 15te, 12lik, 121den ... BOTAtan (Boru Hatlar ile Petrol Tama irketi), BCGde (a) Not: gen, drtgen, begen, dikgen, okgen kelimelerinde bu kurala uyulmaz. Kelimeler arasnda nsz uyumu aranmaz. Hi de yle deil yerine hi te yle deil yazlamaz. Yukarda anlatlan nsz benzemelerinin bir ksm zaten var olan uyumluluklardr. Bunlara sadece nsz uyumu diyeceiz. Bir ksm da ses olaydr. Bu ses olaylar temelde nsz uyumudur, ancak ou kez ses olay diye anlr. nszlerle ilgili ses olaylar unlardr: a. NSZ SERTLEMES Trke veya yabanc bir kelimenin sonunda f, h, s, , , p, t, k nszleri bulunuyor ve bu kelimelere, sert ekli de olan yumuak bir nszle (b, c, d, g) balayan ek getiriliyorsa, ekin bandaki yumuak nsz, kelime sonundaki sert nszn etkisiyle sertleir. Aadaki eklerin hepsi aslnda yumuak nlyle balayan eklerdir. lf-, silh-, heves-ten, dolap-ta, aa-tan, kitap-, kuru yemi-i, ift-i, cilti, yurt-ta, kat-k, co-ku, co-kun, yayldk-a, bi-ki, bi-ti, yat-t, kanat-t... Demek ki nsz sertlemesi kkte veya gvdede var olan bir nsz uyumu deil, sonradan meydana gelen bir ses olaydr. b. NSZ YUMUAMASI p, , t, k seslerinden biri ile biten Trke veya yabanc kelimelere nl ile balayan ekler (yapm veya ekim eki) getirilince, kelime sonundaki sert nsz yumuar ve b, c, d, g, ye dnr. Hatta gnin ye dnt de grlr: aaaaca, ocukocuu, senetsenedin dolapdolabn, ekmekekmei, kitapkitabm tfektfei, diyalogdiyalou... almakalmaa37[7]... Bu daha ok sert nszn iki nl arasnda kalmasnn sonucudur, ama kelime sonunda iki nsz bulunduunda da yumuama grlmektedir. yleyse bu yumuama tamamen sert nszden sonra gelen nlyle ilgilidir. borborcum, kepenkkepengi
37[7]

kalpkalbi,

kurtkurdun,

denkdengim,

renkrengi,

Mastarn bu ekilde deil de almaya eklinde, yani yli ekli tercih edilmelidir. 79

Sanat, millet, devlet, ahlk, cumhuriyet, evrak, hukuk, sepet gibi baz yabanc kelimelerde yumuama olmaz: ahlkm, merakm, anketin, sanat, millete, devletin, srati, hakikatin, tazyiki, hukukun... Sert nszle biten zel isimlerde meydana gelen yumuama yazda gsterilmez, telffuzdan anlalr: Gemlike (okunuu: gemlie), Ahmeti (okunuu: ahmedi)... Yumuama, tek heceli kelimelerde bazen grlse de genellikle yoktur: ip-e, su-u, et-e, ak-, at-a, ok-u, a-, tok-a, alt-nda, birik-en, ack-an, lig-in, orgum... cepceb-i, kapkab-, oko-u, tatac-, yurtyurd-u... Sonu Sonu olarak unu syleyebiliriz ki nsz sertlemesi de yumuamas da dorudan doruya Trkenin telffuzuyla ilgilidir. bunlar sonradan kurallara balanmtr. Eer bir nsz yumuatldnda veya sertletirildiinde kulaa ho geliyorsa olacak, ho gelmiyorsa olmayacak demektir. 2. NSZ TREMES nsz tremesinin grld yerler: 1. Trke kelimelerde, kkte ayn nsz yan yana bulunmaz. Ama af, his, zan, ret, hal, k, gibi Arapa asllar ift nsz barndran (afv, redd, hiss, zann, hall, kk) ve Trkede tek nszle kullanlan kelimelere nlyle balayan ek veya yardmc fiil getirildiinde asllarndaki ikinci sessiz ortaya kar. Buna nsz tremesi denir.38[8] hisshishissetmek, hissi zannzanzannetmek ,zann reddretreddetmek, reddi kkkkk, zemmzemzemmetmek, hallhalhalli, halletmek... afvafaffetmek, aff 2. Trkede iki nl yan yana bulunmaz kuralna uymayan baz Arapa kelimelerde: fiatfiyat, faidefayda, zaifzayf, repertuarrepertuvar, lboratuarlboratuvar, konservatuarkonservatuvar, tualtuval, tualettuvalet... Bu kelimelere benzeyip de nsz tremesi grlmeyen kelimeler: dua, duayen, fail, faiz, fuar, fuaye, kuafr, lik, puan, suare... 3. NSZ DMES nsz dmesinin grld yerler: Bu kelimeler nce tek balarna kullanlrken nsz dmesine uratlmakta, sonra ek aldklarnda veya birleik kelimelerde kullanldklarnda nsz tremesine uramaktadrlar. yleyse bu iki ses olayndan sadece biri bu kelimeler iin geerli olmalyd. 80
38[8]

1. Trkede ikiz nsz bulunmaz. Bu yzden Arapadan dilimize gemi olan ve sonunda ikiz nsz bulunduran kelimeler yaln durumunda kullanldnda nszlerden biri der. hakkhak, reddret, hisshis, zannzan, zemmzem, hallhal, kkk, afvaf... 2. k sesi ile biten kelimelerde cik eki getirildiinde kelime sonundaki klerin dt grlr: ufakufack, bykbycek... alakalack, minikminicik, kkkck,

Not: Bu ekin somut isim trettii durumlarda kelime sonundaki k dmez: kulakkulakk, karnkarnck, kapakkapakk... Alnt kelimelerden ft, st nsz iftleriyle bitenlerin bir ksmnda t sesi syleyite dme eilimi gsterse de yazda korunur. ift, rast, serbest... Farsa hane kelimesiyle yaplan birleik kelimelerde ha hecesi korunmaldr. Hastahane, pastahane, postahane, muayenehane, dkmhane, yatakhane, yemekhane, dershane, eczahane... korunur. C. NSZ DEMELER 1. bm DEMES Bir dudak nsz olan b sesinin, kendinden nceki hecedeki n sesini mye dntrmesidir. Daha ok yabanc kelimelerde (zellikle Farsa) grlr. Buna gerileyici ses benzemesi denir. saklanbasaklamba, dolanbadolamba, anbarambar, canbazcambaz, anberamber, eharenbearamba, pencenbeperembe, enberember, snblsmbl, penbepembe, tenbeltembel, menbamemba... stanbul, Safranbolu, Zeytinburnu, dzenbaz, sonbahar, bin bir, binba, onba gibi kelimelerde syleyite mye doru bir kayma olmasna ramen yazda yine n olarak korunur. 2. v DEMES Baz kelimelerin syleniinde nin vye dnt grlr. Bunlar iki ekilde yazlmas ve okunmas dorudur. dmekdvmek; germekgvermek; omakovmak; mekvmek; smeksvmek, nvn... Syleyite v deiimi grlen bu kelimeleri vli yazmak daha uygundur. 3. bp DEMES bp deimesine uratlan Arapa kelimeler. sden sonra gelen b, pye dnr. yazhane, sarphane,

Franszcadan dilimize girmi olan srpriz kelimesindeki r, yazda da konumada da

81

nispet, ispat, kispet, mspet, naspetmek, tespit, tespih... sden sonra gelmeyen bler ise olduu gibi kalr. makbul, ikbal, tatbik, tebih... 4. c DEMES c deimesi grlen ve grlmeyen Arapa kelimeler: ehel, itihat, itima, mehul... mescit, tescil, teci... 5. dt DEMES dt deimesi grlen yabanc kelimeler. Farsa -dar son eki bulunduran kelimelerde d, tye dnr. emektar, minnettar, silhtar, taraftar... Baz Arapa kelimeler: miktar, metfun, methal, methiye, tetkik, Hayrettin, Seyfettin... Baz Arapa kelimelerde d korunmutur: takdim, takdir (taktir farkl anlamdadr), takdis, tasdik, tekdir... III. NL NSZ UYUMLARI ve ETKLEMLER 1. 1. NL-NSZ UYUMU (BENZEMES) Yegne, dergh vb. 2. ULAMA nszle biten kelimelerden sonra nl ile balayan kelimeler gelirse, nceki kelimenin son nsz, sonraki kelimenin ilk nlsne balanarak okunabilir. Bu durum konuma dilinde kendiliinden olurken iir dilinde zellikle -bazen vezin gerei- yaplr. Buna ulama denir. Korkma, snmez / bu afaklar / da yzen al / sancak; Snmeden yur / dumun stn / de tten en / son ocak. Ben ezelden / beridir hr / yaadm, hr / yaarm. Kendi gk kub / bemiz altn / da bu bayram / saati, Dokuz asrn / da btn hal / k, btn mem / leketi Ulama yaplacak kelimeler arasnda hibir noktalama iareti olmamaldr. Aadaki cmlede ulama yoktur: Ben, onu aradm sylemedim ki... IV. YARDIMCI NL ve NSZLER KAYNATIRMA HARFLER

82

Trkede iki nl yan yana bulunmaz. nl ile biten bir kelimeye yine nl ile balayan bir ek getirildiinde iki nlnn arasna girerek telffuzu kolaylatran nszlere kaynatrma harfi denir. Asl kaynatrma harflerimiz, y ve ndir. Ali-y-e, liste-y-i, masa-y-a, kardei-n-i, defteri-n-e, su-y-u-n-un su-y-u, yolcu-nun, gelme-y-e39[9]... s ve nszleri de kaynatrma harfi olarak kabul edilir: s nsz nc tekil ahs iyelik ekinde kullanlr: baba-s-, para-s-, bitme-s-i... nsz ise sadece letirme say sfatlarnda kullanlr: alt--ar, iki--er, yedi--er...

SMLER
KELME KELME ETLER Tanm SMLER Tanm A. Varlklara Verililerine Gre 1. zel sim Balca zel simler 2. Cins smi Balca Cins simleri B. Maddelerine Gre simler 1. Somut sim 2. Soyut sim C. Varlklarn Saylarna Gre simler 1. Tekil isim 2. oul isim 3. Topluluk smi D. Yaplarna Gre simler 1. Basit sim 2. Tremi isim 3. Birleik sim a. Bitiik Yazlan Birleik simler b. Ayr Yazlan Birleik simler simlerde Kltme smin Hlleri 1. Yaln Hl (Nominatif) 2. Belirtme (Ykleme) Hli 3. Ynelme Hli 4. Bulunma Hli 5. Ayrlma (Uzaklama, kma) Hli 6. Eitlik Hli
39[9]

Mastarlara ynelme hl eki getirildiinde mekli deil meli ekline getirilmelidir. 83

7. Vasta Hli 8. lgi Hli (Tamlayan Hli)

KELME Cmlenin anlaml en kk birimlerine ya da bazen tek bana anlam olmad hlde (edatlar) cmle iinde anlam kazanan anlatm birimlerine kelime (szck) denir. Kelime, belirli bir dzen ierisinde bir araya getirilmesi sonucu insanlar arasnda anlamay salayan, dilin anlaml en kk parasdr. KELME ETLER Seyredilecek bir ey ve dinlenilecek bir hikye yoksa, hayat ou zaman bir skntdr. ocukluumda bu skntya kar ya radyo dinlenirdi ya da pencereden darya, sokaa, gelip geenlere, kar apartman dairelerinin iine baklrd. O zamanlar, 1958'de, Trkiye'de daha televizyon yoktu. Ama "yok" denmez, tpk stanbul sinemalarnda gsterilmesi be yl alan, Hollywood'un efsane filmlerinden sz ederken yapld gibi "daha gelmedi" denirdi iyimserlikle.(Orhan Pamuk; Pencereden Bakmak) Yukardaki parada birbirinden anlam ve grev bakmndan olduka farkl kelimeler vardr: Kimisi yaln hlde, kimisi yapm ya da ekim eki alm. Kimisi tek bana da anlam ifade edebilmekte, kimisi de cmleden karlnca anlamn kaybedecek. Kimisi bir baka kelimenin nitelik ve niceliklerini; kimisi bir i, olu, hareket, kl, durum; kimisi de btn bunlarn naslln bildirmekte. Kimisi bir varl veya kavram karlamakta, kimisi de bir varl veya kavram karlayan bir kelimenin yerini tutmakta. Tanm Kelimelerin anlam ilgilerine, aldklar ekim eklerine ve cmledeki grevlerine gre ayrldklar snflara kelime trleri (eitleri) denir. Kk ynyle Trkede iki eit kelime vardr40[1]: sim ve fiil. simler, cmlede stlendikleri greve gre alt balklara (trlere) ayrlrlar: isim, sfat, zamir, zarf, edat, bala, nlem sim kkleri, varlk ve kavramlar karlarken, fiil kkleri, kllar, durumlar ve olular karlar. Kk asndan iki eit olan kelimeler, cmle iinde bulunduklar yere gre grev yklenirler ve cmledeki grevlerine gre kelime eitleri (szck trleri) adn alrlar. Bunlardan isimler ve fiiller anlaml kelimelerdir. sim soylu olan edatlar, tek balarna anlam ifade etmezler; ancak cmlede anlam kazanr veya sadece dier kelimelere anlam katarlar. Bundan dolay edatlara yardmc kelimeler de denir. Trkede kelimeler, cmle ierisinde anlam ve grev kazanr. Kelime eitleri konusunda kelimelerin nce tek balarna, sonra ve daha nemlisi cmlede stlendikleri grevleri zerinde durulacaktr. Her kelimenin tek bana bir tr ad varsa da onlarn asl kullanm yerleri cmleler olduu iin cmle ierisinde kazandklar grevler nemlidir. Kimi kelimeler tek balarna herhangi bir grev ifade etmeyebilirler:
40

84

iin, ancak, kadar, gibi, dahi, bile, de... Bazlar tek balarna kullanldklarnda bir tre dahil olduklar gibi cmle ierisinde veya baka kelimelerle oluturduklar kelime gruplarnda daha farkl bir tre dahil olabilirler: Yani, baz kelimeler, sfat, isim, zamir, zarf trlerinin birkana birden rnek tekil edebilir. Bunlarn trn tespit etmek iin bu trlerin tanmlarn ve zelliklerini rneklerden hareketle ksaca bilmek gerekir. yi bir tarz: yi grnyorsun: yiyi ktden ayrmak lzm: yi! Yaz yleyse: sfat; zarf; isim; isim, nlem...

Grld gibi ya baz kelimelerin tek balarna bir anlam ve grevi yoktur ya da farkl anlam ve grevlerde kullanlabilmektedir. Kelimelerin bu ekilde deiik grevlerde kullanlmasna adlarda grev deiimi de denebilir. O hlde btn kelimeleri nce bir tasnife tabi tutmak, sonra alabildikleri grevleri ayr ayr belirtmek gerekecektir. SMLER Tanm Canl cansz btn varlklar, kavramlar, hatta fiilleri de karlayan, onlar anmaya, tanmaya, birbirinden ayrmaya yarayan kelimelere isim (ad) denir: aa, su, deniz, Hasan, Anadolu, gidi, dn vb. simler eitli ynlerden snflara ayrlr. A. Varlklara Verililerine Gre simler ait olduklar varln veya kavramn ei benzeri olup olmamasna gre ikiye ayrlr: Varlk veya kavram zelse (esiz, benzersiz) onun ismi de zel isim; cins ise (aynsndan birden fazla) onun ismi de cins ismidir. 1. zel sim Kinatta tek olan, tam bir benzeri bulunmayan varlklar karlayan kelimelere denir. Bu varlklar zaten zel olduklar iin adlarna da zel denir. Mehmet kelimesi milyonlarca insana ait olabilir, ama btn Mehmetler tek tek zel olduklar iin adlar da zeldir. zel isim adndan da anlalaca gibi zeldir, yani bir eyin kendisine aittir. zel isimler, etiket isimlerdir; varlklara sonradan taklm husus adlardr. Cins isimlerdeki gibi nesne ile kelime arasnda tam bir iliki yoktur. zel isimlerin sahipleri tannmazsa zihinde bir varlk, kavram olumaz. Btn zel isimler (zel ismi oluturan her kelime ve onlar niteleyen, tantan unvanlar) byk harfle balar. Byk harfle balamazsa cins ismi zannedilebilirler. Yavuz, Hasan, Kayseri, Acpayam, Akdeniz, Alanya, Ulu Cami, Sultan Selim, Hatice, Kk Aa, Trke, Trk Dil Kurumu... Balca zel simler 1. nsan isimleri: Ali, Meltem, Mehmet, Meral, Yasemin, Uur, Barkn...

85

Binba mer, Doktor Kenan, Mtercim Asm, Ankaral k mer... Fatih Sultam Mehmet, Mimar Sinan, Nedim, Mustafa Kemal, Mehmet Akif, Nazm Hikmet, Yavuz Blent Bakiler, Kmuran nan... 2. Kurum, kurulu, messese, makam, niversite isimleri: Mamak Anadolu Lisesi, Yeilay Dernei, Trk Dil Kurumu, Ege niversitesi, Kars Valilii, Mamak le Mill Eitim Mdrl... 3. Millet, kavim, din, mezhep isimleri: Trk, Trkler, Yunan, ngiliz, een, Ruslar... Mslman, Musev, Hristiyan... slm, slmiyet, Musevlik, Hristiyanlk... Hanef, Haneflik, afi, Alev... 4. Dil isimleri: Trke, Farsa, Franszca, Macarca, Fince, Tibete... 5. l, le, Semt, mahalle, cadde, bulvar, sokak isimleri: Sivas, Ankara, stanbul, Mamak, Yeniehir, irinevler, Dikimevi, Atatrk Bulvar, vedik Caddesi, Gnl Sokak... 6. lke ve blge isimleri: Trkiye, Afganistan, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti... Bat Almanya, Bat Trakya, Gney Yemen, Dou Avrupa, Dou Anadolu Blgesi, Anadolu (Blgesi), Ege, Marmara... 7. Kta isimleri: Avrasya, Asya, Avrupa, Afrika, Amerika, Antarktika, Arktika, Avustralya. 8. Deniz, okyanus, gl, akar su, boaz, geit isimleri: Akdeniz, Karadeniz, Man Denizi, Byk Okyanus, Atlas Okyanusu Van Gl, Hazar Denizi, Beyehir Gl, Kzlrmak, Yeilrmak, Sakarya, Seyhan, Frat, Nil, stanbul Boaz,Panama Geidi, Svey Kanal ... 9. Da, tepe, ova, yayla isimleri: Elmada, Uluda, Ar Da, Erciyes (da), Everest Tepesi, ukurova, Konya Ovas... ! Konya Ovas, Van Gl, Ar Da gibi her iki harfi de byk yazlan zel isimlere dikkat edilirse, birinci kelimenin zaten il olarak mevcut olduu; ikinci kelime eklenince oluan ismin o ile ait ama yeni ve zel bir varl karlad grlr. Hlbuki Hrriyet gazetesi, Nil nehri, Ankara ehri, Frat nehri, Erciyes da gibi rneklerde birinci kelime byk, ikinci kelime de kk harfle balamaktadr. Bunun sebebi bu kelimelere eklenen ikinci kelimelerle yeni bir zel isim oluturulmu olmamasdr. Hrriyet zaten bir gazete ad; Nil zaten bir nehir ad; Ankara zaten bir ehir ad; Erciyes zaten bir da addr. 10. Gezegen ve yldz adlar: Merih, Mars, Jpiter, Vens, Kkay... 11. Dnya, gne ve ay kelimeleri terim olarak (astronomi ve corafya terimi) kullanlyorsa zel isim olduu iin byk; dier anlamlarnda (gerek, mecaz, yan, e, deyim vb.) kullanlyorsa cins ismi olduu iin kk harfle balar: Ayn yakndan ekilmi fotoraflar insanl pek artmt. Yazn Gne nlar Dnyaya dik olarak gelir. Trkiyenin birok yerinde insanlar Gne tutulmasn seyretti. Sabahtan beri dnya kadar yer dolatk. air sevgilisinin yzn aya benzetir. (ayn kendisine deil, grnne) 12. Kitap, gazete, mecmua, eser isimleri: Tercman (gazetesi), Zaman (gazetesi); Nokta (dergisi), Aktel (dergisi); Trk Dili (dergisi), Virgl; Yaprak Dkm, Semerkant; Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Trk Ansiklopedisi...

86

13. Hayvanlara taklan zel isimler: Tekir, Karaba, Yumo, Minno, Pamuk... 2. Cins smi Ayn cinsten olan varlklarn ortak isimleridir. Dilin temel kavramlar cins (tr) isimleridir. ta, yol, aa, rmak, kitap, dergi, yaprak, ev, ocuk, su, sra, hayal, dnce, sla, zlem, taraf, ceza... Cins isimlerinde kelime ile ifade edilen anlam arasnda sk bir iliki vardr: sim, tantt varl veya kavram artrr. Cins isimleri herkes tarafndan tannr ve bilinir. Tr ad olan her kelime, o trden tek varl anlatt gibi; biimce oullanmad hlde o trn tmn ya da bir blmn de anlatabilir: nsan, dnen, konuan bir varlktr. (btn insanlar) iek, susuzluktan kurumu. (herhangi bir iek) Balca Cins simleri 1. Vcudun blmleri ve organ isimleri: ba, kol, el, ayak... 2. Akrabalk isimleri: ana, baba, karde, day, hala, teyze... 3. Ara, eya isimleri: kak, makas, bardak, iplik, ine... 4. Hayvan ve bitki isimleri: kedi, kartal, fndk, ceviz, kiraz... 5. Kavramlar: dnce, hedef, zek, temenni... 6. , meslek; meslek sahibi simleri: retmenlik, retmen, avukat, ii, memur, profesyonel, futbolcu... 7. Giyecek isimleri: ceket, ayakkab, gmlek, eldiven... 8. Yiyecek isimleri elma, yemek, ekmek, biber... 9. ecek isimleri: su, merubat, gazoz... 10. Say isimleri: on, be yz, bir... 11. Renk isimleri: sar, kpkrmz, mor... 12. Nitelik isimleri: byk, kocaman, dairesel... 13. Zaman isimleri: ay, saat, dakika, yl... 14. Soru. Kelimeleri: ne, kim, hangi...

Baz cins isimlerin zel isim olarak kullanld grlr: trmk: bir ziraat aleti. Trmk: bir kedinin zel ad ozan: air

87

Ozan: erkek ismi hrriyet: bamszlk Hrriyet: gazete ad Dnya, gne ve ay kelimeleri terim olarak (astronomi ve corafya terimi) kullanlyorsa zel isim; dier anlamlarnda (gerek, mecaz, yan, e, deyim vb.) kullanlyorsa cins ismi olur: Ayn yakndan ekilmi fotoraflar insanl pek artmt. Yazn Gne nlar Dnyaya dik olarak gelir. Trkiyenin birok yerinde insanlar Gne tutulmasn seyretti. Sabahtan beri dnya kadar yer dolatk. air sevgilisinin yzn aya benzetir. (ayn kendisine deil, grnne) B. Maddelerine Gre simler simler, karladklar varlklarn be duyu organndan herhangi biriyle alglanp alglanamamasna gre ikiye ayrlrlar. 1. Somut sim Be duyudan herhangi biriyle alglayabildiimiz, kavrayabildiimiz varlk ve kavramlarn isimleridir. Yani somut varlklar karlayan isimlere somut isimler denir. Bu isimler, herkes tarafndan grlen, bilinen, hissedilen, cismi olan, varl kiiden kiiye deimeyen varlklar karlarlar. su, toprak, aa, ses, televizyon, rzgr, sar, mavi, duman, koku... 2. Soyut sim Be duyudan herhangi biriyle alglanamayan, madde hlinde bulunmayan ve zihnimizle kavradmz veya var olduuna (akla, ruha, sezgiye, inanca bal olarak) inandmz varlklarn isimleridir. sevin, phe, tezat, Allah, cesaret, keder, korku, ak, melek, ruh, eytan... C. Varlklarn Saylarna Gre simler 1. Tekil isim Tek varl belirten ve karlayan, yapca tekil olan (topluluk isimleri hari) kelimelerdir. kendi, ben, ocuk, kalem, defter... Not: Tr ad olan her kelime, o trden tek varl anlatt gibi; biimce oullanmad hlde o trn tmn ya da bir blmn de anlatabilir. Bu durumda da tekil saylrlar. nsan, dnen, konuan bir varlktr. (btn insanlar) iek, susuzluktan kurumu. (herhangi bir iek) 2. oul isim Yapsnda, anlamnda birden ok varl barndran, okluk eki alm isimlerdir. Cins isimlerinin oulu yaplr. Biz, siz41[2], onlar, evler, fikirler, merkezler, dnyalar, kular, bcekler, kelebekler, arlar...
41

88

Not: ekil ynyle oul olmad, okluk eki almad hlde anlamca oul olan kelimeler vardr. Semen, tercihini yarn ortaya koyacak. Asker, snrlar bekliyor. Gen yata sa dklm. Bu cmlelerde semen, asker ve sa kelimeleri tekil olduklar hlde anlamca okluk bildirmektedirler. Bunlar, topluluk isimleri deildir. Not: Baz durumlarda zel isimlere de oul eki getirilir: 1. Aile anlam katar; -gil ekinin yerine kullanlr, yapm eki grevinde olduu iin ayrlmadan yazlr Yarn Ahmetlere gideceiz. zmire, amcamlara/dedemlere/teyzemlere gideceiz. (burada zel isme getirilmemi.) Aliler bize gelecekler. 2. Benzerleri anlam katar, kesme iaretiyle ayrarak yazlr: Bu millet nice Fatih'ler, Kemal'ler yetitirecektir. Bu topraklarda ne aldranlar, ne Ridaniyeler yaand. 3. Ayn ismi tayanlar belirtir: Snftaki Aliler ayaa kalksn. Hseyinlerin hepsi buraya gelsin. 4. Abartma anlam katar: almak iin ta Almanyalara gitti. 5. Topluluk, soy kavram bildirir: Osmanllar, Trkler, Yunanlar, Adanallar, Konyallar... 3. Topluluk smi Yapca tekil, ancak anlam bakmndan oul olan; ayn tre dahil birden ok varl anlatan isimlerdir. Teklerden oluan topluluu, okluu bildiren kelimelere denir. ordu, sr, orman, snf, okul, millet... Not: Topluluk isimleri de okluk eki alabilir. Bu durumda ayn topluluktan birden fazla olduu ifade edilmi olur. Ordular, ormanlar, srler. D. Yaplarna Gre simler simler ka kelimeden olutuklarna ve yapm eki alp almadklarna gre de snflandrlrlar. 1. Basit sim Herhangi bir yapm eki almam, kk hlindeki isimlere denir. ekim eki alm hlde kullanlabilirler. Tremi ve birleik kelimeler yaparken bunlara yapm ekleri getirilir. nsan, kelebek, glge, yaprak(lar), kat(ta), ku(u), iek(ler), da(dan), bir(de), ... Basit isimlerimizin ou tek hecelidir, ama btn basit isimler tek heceli zannedilmemeli.

89

Basit isimler, daha kk ve anlaml paralara ayrlamazlar. Mesel kelebek kelimesini kelebek eklinde ikiye ayrp kel diye anlaml bir kelime bulabiliriz gibi bir dnce yanltr. nk para ile btn arasnda her zaman -az ya da ok-bir anlam ilgisi bulunmaldr. 2. Tremi isim sim veya fiil kk ve gvdeleriyle yansma kelimelere bir yapm ekinin getirilmesiyle oluturulmu, ekil ve anlam olarak yeni isimlere denir. simden treyenler: kmrlk, kitaplk, tuzluk, balk, kulaklk, gecelik, genlik, insanlk, Trklk, ocukluk, hanmlk, kardelik, Mslmanlk, kulluk, erkeklik, bilgelik, bayramlk, klk, akamlk, gmleklik, iyilik, gzellik, kklk, retmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczaclk, arclk, demircilik, klavuzluk, rehberlik... Trke, Almanca, Arapa, Farsa, atalca, Yenice, amlca, Talca, Ilca, delice, karaca, kokarca, yumuaka... sanat, kirac, inaat, yolcu, ayc, akac, duac, milliyeti, Trk, halk, szc, tiyatrocu, kemanc... Ankaral, Konyal, kyl, kentli, Osmanl, Karahanl, Seluklu, Szl, evli, nianl... etil, otul, insancl, evcil, bencil, lmcl... vatanda, yurtta, gnlda, anlamda, meslekta... Aligil, Yaargil, ancamgil... geceleyin, akamleyin, sabahleyin, gndzleyin... birinci, nc, sonuncu, er, beer, yedier, drder, altar... gelincik, kzlck, elmack, kulakk, karnck... Yansmalardan treyenler: tr-t, czr-t, akr-t, kr-t, homur-tu, gcr-t, patr-t Fiilden treyenler: gel-mek, oku-mak, ye-mek, i-mek, al-mak... yemek, akmak, ekmek, ilmek, kaymak, balama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danma, sevme, inanma... Asma (yapra), blme (ilemi), danma (memuru), dondurma (klh), kavurma, iletme, balama (:saz)... Gln al-n seyret. Kapnn kapan- ok ses karyor. Adam oturu-undan bellidir. sezi, bili, al, veri, anlay... Bu gr benimsemedim. Bir bulu yapm ki sorma Al verie kacaz. Sende hi anlay yok mu?... k ne taraftayd? Okur yazar, yazar kasa, bilir kii, gelir gider, keser, gler yz, tandklar, alacak(l), yakacak, yiyecek, giyecek, iecek(lerimiz)... Gemi, ok bilmi... Alm, satm, atm, yatrm, seim, lm, ykm, verim, biim, giyim, kuam, takm, kavram, retim, blm, zm, uyum, ekim... Sevgi, sayg, grg, bilgi, duygu, rg, sergi, vergi, vg, alg, tutku, uyku, biki, bask, iki, atk, keski... Yaz, sk, yap, l, korku, bat, gezi, bl, kou, dou, art, tart, sr, rt, eki, duru, say... Korkunun ecele faydas yok. Douyu, baty kartrdk.

90

l balklar suyun yzndeydi. Yurdun bat taraf souyacak. kurucu, yzc, gidici, ren(i)ci, dilen(i)ci... Eskiden iyi yzc imi. Okuyucu says gnden gne artyor. kzart, karart, bart... konak, durak, yatak, dnek, rkek, korkak, bak... inan, sevin, usan... alnt, aknt, sylenti, toplant, yaant, sarsnt 3. Birleik sim Birleik isimler, birden fazla kelimenin bir araya gelip yeni bir varl veya kavram karlayacak ekilde kalplaarak oluturduklar, anlam ve ekil bakmndan yeni isimlerdir. Birleik ismi oluturan kelimeler arasna herhangi bir ek veya kelime giremez; girerse bu kelime grubu birleik isim olmaktan kar, belirtili isim tamlamas veya baka bir kelime grubu olur. Bu isimler anlam bakmndan tam bir kalplamaya uradklar iin tek bir kelime olarak kabul edilir ve bu ekilde kullanlrlar. Trkede yolla birleik isim yaplr: Anlam kaymas yoluyla Ses kaynamas yoluyla Kelime snf kaymas yoluyla a. Anlam kaymas yoluyla Birincisi: Birleik ismi oluturan kelimelerin tamam (genellikle iki kelimeden oluurlar) anlam kaybna urar. Hanmeli, aslanaz, katrtrna, devetaban, suiei, demirba, denizalt, kupalaz... kincisi: Kelimelerden sadece birincisi anlam kaybna urar: Adamotu, yaynbal, incehastalk... Akaaa, akakavak, akcier, karabiber, alageyik... Babakan, bayazar, bahekim... ? ncs: kinci kelime anlamn kaybeder: Karatavuk, yerelmas, karafatma... b. Ses kaynamas yoluyla cumartesi, pazartesi, kahvalt, rotu, peki... c. Kelime snf kaymas yoluyla kaptkat, klbast, mirasyedi, dedikodu, hnkrbeendi, albast, gecekondu... rtbas, skboaz, alaa, atekes, kapka... giderayak, bilirkii, vatansever, hacyatmaz, cankurtaran... elverili, rasgele, albeni, alene... Birleik isimlerin bir ksm ayr, bir ksm da bitiik yazlr42[3]. Bu sebeple birleik isimler ayr yazlanlar ve bitiik yazlanlar olmak zere ikiye ayrlr.

42

91

Birleik kelimelerin ayr veya bitiik yazlmalarnda birleik kelimeyi oluturan kelimelerin uradklar anlam kayb ve ses olaylar gz nnde tutulur. a. Bitiik Yazlan Birleik simler Aralarna ek giremeyecek kadar kalplam olanlarda kelimelerden en az biri anlam deiikliine urad iin bunlar bitiik yazlr. Kelimelerden biri veya her ikisi birden anlam deiikliine veya kaybna uradklar iin bitiik yazlrlar: Sivrihisar, Krehir, dedikodu, hanmeli, aslanaz, keditrna, cumartesi, Ulucami... Yapllarna Gre Birleik simler sim + isim: sim tamlamas igd, aslanaz, hanmeli, anakkale, Pamukkale, tahtakurusu, ataleme, cumartesi, pazartesi, Topkap(s)... Sfat + isim: Sfat tamlamas Acpayam, Ulukla, anayasa, Sivrihisar, Karagz, Altparmak, stla, basavc... Fiilimsi + isim: bilirkii, yazarkasa... sim + ekimli fiil / fiilimsi: hnkrbeendi, imambayld, mirasyedi, kukonmaz, kediboan, gecekondu, tanksavar, dalgakran, tozkoparan, cankurtaran... ekimli fiil /Fiilimsi + ekimli fiil / fiilimsi: dedikodu, uyurgezer, kaptkat, vurdumduymaz, oldubitti... Yansmalarla: tt, akak, patpat... ]Birleik isimler oluturulurken ses deimeleri meydana gelebilir: Cuma +erte = cumartesi Pazar + erte = pazartesi Stl+ a = stla Top + kap = Topkap(s) ]Birleik isim olarak kullanlan bir kelime grubuyla, ayn kelimelerden oluup da birleik isim olmayan bir kelime grubu (mesel bir isim tamlamas), bir eki ayn ekilde almazlar. Birleik isimle dier kelime gruplarn bu ekilde de birbirinden ayrabiliriz. hanmeli-y-i hanm eli-n-i denizalt-y- b. Ayr Yazlan Birleik simler TDK klavuzundan birleik isim, bitki ad isim tamlamas deniz alt-n-

92

Buraya kadar yaplan tasnife gre her kelimenin birden fazla zellii vardr: Varlklara veriliine gre Maddelerine gre Varlklarn saylarna gre Yaplarna gre el dnce kitaplklar ayakkab ordu Ankara anakkale simlerde Kltme Bir varln, bir ismin kkl genel olarak, bana getirilen kk, mini, ufak gibi sfatlarla ifade edilir: Kk ky, ufak el, mini kasa... Bazen bu sfatlarn yerini Ck, -Cez ekleri tutar. Bu ekler isimlere kltme anlam katar. Kk tepe tepecik kk ocuk ocukcaz Not: Bu ekler her zaman kltme anlam katmayabilir; acma ve sevgi; zavalllk ve kmseme anlamlar da katabilir: Serecik daldan dala atlyor. Adamcaz korka korka ayaa kalkar. Bebeciimi ok zledim, diyordu. kk insan insanck zavall kelimeler zavall kelimecikler -Ck eki sfata da getirilebilir: gen adam gencecik yata k sesi ile biten sfatlara cik eki getirildiinde sfatn sonundaki k der: kk kck ufak ufack alak alack minik minicik -Ck eki somut isimler de tretir: karn karnck, badem bademcik -Ck ekinin k ile biten isimlere getirilerek somut isim trettii durumlarda kelime sonundaki k dmez: kulak kulakk, kapak kapakk... -cE, -ms, -mtrak ekleri de kltme anlam katar: kk kke (acma) (acma) (sevgi) (zavalllk) (kmseme) : zel isim, cins ismi : soyut, somut : tekil isim, oul isim, topluluk ismi : basit, tremi, birleik

: cins ismi; somut, tekil, basit isim : cins ismi; soyut, tekil, tremi isim : cins ismi; somut, oul, tremi isim : cins ismi; somut, tekil, birleik isim : cins ismi; somut, topluluk ismi, basit isim : zel isim; somut, tekil, basit isim : zel isim; somut, tekil, birleik isim.

93

byk byke iri irice yeil yeilimsi sar sarmtrak smin Hlleri simleri isimlere, fiillere, edatlara balayan, dier kelimelerle iliki kurarak isimlerin cmlede grev kazanmasn salayan eklere isim hl ekleri denir. simlerin bu ekleri alarak yklendikleri grevlere ismin hlleri denir. 1. Yaln Hl (Nominatif) Eki yoktur. simlerin hibir hl eki almam hlleridir. oul, iyelik ve bildirme eki alm olabilir. Bu durumda da yaln hlde saylrlar. ev, okul, yol, ocuk, fikir, baba(s), defter(ler), alkan(dr)... Yapm ekleri de ismin yaln durumunu deitirmez. kalemlik, bilgili, susuz, meslekta... Birleik isimler de hl eki almamlarsa yalndrlar: dershane, tanksavar, gecekondu, bilirkii... Yaln hldeki isimler cmlede zne, yklem (ek-fiil yardmyla), zarf tmleci ve belirtisiz nesne olarak kullanlabilirler. ocuk alyordu. Biraz sonra ay ielim. Edebiyatn en mkemmel rn iirdir. Akam size geleceiz. 2. Belirtme (Ykleme) Hli - ekiyle yaplr. smin, fiildeki iten, hareketten, eylemden dorudan etkilenme ve onunla ilgili olma hlidir. Bu eki alan isimler cmlede belirtili nesne grevinde bulunur. ev-i grdm, kap-y- atm, okul-u boyadlar, gl- koparmayn... Belirtme durumundaki isim, yani belirtili nesne ykleme sorulan neyi, kimi sorularnn cevabdr. Tabi belirtili nesne bir soru kelimesi ise bu soru sorulmaz. ocuklar buradan kim alacak? Babas ocuu ard. imdi sorular cevaplayn. Burada kimi bekliyorsunuz? Uyar: Trkede iki tane i eki vardr: iyelik eki ve belirtme hl eki. Bunlar iyi bilinirse cmledeki belirtili nesne ile isim tamlamasndaki tamlanan birbirine kartrlmaz. Bu, cmlenin anlamndan da karlabilir. i: iyelik eki: (onun) kalem-i

94

i: belirtme hl eki: kalem-i (kim ald?) 3. Ynelme Hli -E ekiyle yaplr. Yklemin yneldii yeri, nesneyi ya da kavram gsterir. Ynelme hlinde, ismin belirttii kavrama yneli, dnme, yaklama, ulama sz konusudur. Ynelme hlindeki kelimeler cmlede dolayl tmle ve yklem olabilir. Dolayl tmle, ykleme sorulan neye, kime, nereye sorularnn cevabdr. Sinema-y-a git, ev-e dn... Bizi karlamak iin kapya geldi. Bugn okula gitti. Benim itirazm yaplan hakszla. (hakszladr: yklem) -E ynelme ekinin bunun dnda baka grevleri de vardr: Fiyat, ara ile anlam katar: Kitab bin liraya ald. (karlnda) Bu i ka paraya olur? Zaman bildirir, zarf tmleci yapar: Bu i sabaha biter. Haftaya size gelelim. simleri edatlara balar: Akama kadar okulda ders altk. Sabaha kar varrz. Yana gre ar bir ite alyordu. Deyim kurar: Azna geleni syler. leri yoluna koymak Bana buyruk. Baa gelen ekilir. ok cana yakn bir ocuktu. in, aitlik, ama ilgisi kurar: Bunu size aldk. (sizin iin) Sana bir iyilik dnyorlar. (senin iin) Annesini grmeye gitti. kilemeler kurarak durum bildirir: Otobse nefes nefese yetitiler. ki ahbap kafa kafaya vermi... -an, -en sfat-fiil ekleriyle birleerek abartma anlam veren ikilemeler kurar: Soran sorana, geen geene, giden gidene... ekilce ekimli fiil olan fakat fiil zelliini kaybetmi sz gruplarna gelir: Gemi olsuna gitti. (demeye) 4. Bulunma Hli

95

-dE ekiyle yaplr. Eylemin yapld yeri, nesneyi ya da soyut kavram bildirir. ev-de oturma, okul-da ren, yurt-ta kald, devlet-te bulunuyor... Bulunma hlindeki bir isim, cmlede dolayl tmle, zarf tmleci veya yklem olabilir. Dolayl tmle olduunda, ykleme sorulan nerede, nede, kimde sorularnn cevabdr. Eski stanbul'da ne gzel gnler yaanm. (dolayl tmle) Okullar bu yl da eyllde alacak. (zarf tml.) Suyu bir yudumda iti. (zarf tml.) Siz ayakta kaldnz. Zarf tml. amarlar elde ykyormu. Zarf tml. Saat yedide mi gelecekmi? (zarf tmleci) Her ey yerli yerinde. (yklem) -dE bulunma ekinin bunun dnda baka grevleri de vardr: Zaman ve say bildiren kelimelere eklenerek l, miktar bildirir: Ylda yirmi gn izni var. Haftada bir geliyor. Yzde yetmi baar vard. kilemeler kurar: Ayda ylda bir urar oldu. Elde avuta ne varsa bitti. Eklendii kelimeyi sfat yapar: Parmak kalnlnda yapraklar var. Yapm eki grevi grr: Gzde sanatlarmzdand. Peyami Safa'nn "Szde Kzlar"n okudun mu? Szde Ermeni soykrm... 5. Ayrlma (Uzaklama, kma) Hli -den ekiyle yaplr. Eklendii kelimeyi dolayl tmle yapar; kma, ayrlma, uzaklama bildirir. smin ayrlma hli, yani dolayl tmle, ykleme sorulan nereden, kimden, neden sorularnn cevabdr. okul-dan kt, ev-den ayrld, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi... Ali, evden yeni kt. Birok seneler geti dnen yok seferinden. -den ekinin bunun dndaki grevleri: Edat tmleci ve yklem de yapar. Gnldendir ikyet. (yklem) Bebek grltden uyand (edat tmleci) Yalnzlktan skldm. (edat tmleci) Durum bildirir: Yamur hafiften yayor. Ben onu yakndan tanrm. stnlk, karlatrma bildirir:

96

Kldan ince baldan tatl Erzurumdan souk ehir yok. Bundan iyisi bulunmaz. Btnn parasn, btnden ayrlmay ifade eder: Verilen pastadan bir dilim yedi. Sorularn cevabn szlerimden karacaksnz. Canndan can vermek istiyordu. simleri edatlara balayarak edat grubu ve edat tmleci oluturur: Akamdan beri seni aryoruz. Yemekten sonra ay nerede ieceiz? Sebep bildirir: Souktan tir tir titriyordu. Yorgunluktan uyuyuverdi. sim tamlamalarnda tamlayan ekinin (-in) yerine kullanlr: Geen gn rencilerden biri yanma geldi. Bu rnlerden hangisini istediinizi syleyin. Yapm eki zellii kazanarak eklendii kelimeyi sfat yapar: Sradan insanlarla dp kalkma diyordu. Sudan sebeplerle buradan ayrlp gitti. Toptan sat Uzaktan akraba En iten duygular kilemeler kurar: Zavall ocuk gnden gne eriyor. Batan baa bizim bu topraklar. Durumumuz yldan yla ktye gidiyor. Dnden bugne ne deiti ki... Varlklarn neden, hangi maddeden yapldklarn bildirir: stne ynden bir kazak almt. Tahtadan kllarla oynuyorlard. Ay derisinden post; Rustan dost olmaz. Zaman anlaml kelimelere gelerek zaman anlam katar: Bu ii dnden halletmeliydik. Yarn geceden yola kmay dnyoruz. 6. Eitlik Hli -ce ekiyle yaplr. Bu hldeki kelimeler cmlede zarf tmleci ve yklem olarak kullanlr. Onun davranlar ok zaman delicedir. Bu okulda yllarca altm dedi. O gn sizi saatlerce bekledik. Bu karar snfa aldk. Bugn millete sevinliyiz. Anlatlanlar sessizce dinledi. Dncelerini aka dile getirdi. Elaz'dan gizlice ayrldk.

97

Ekin bundan baka grevleri: Bu ek isim, sfat ve zarf tretir. ben-ce, okul-ca, yurt-a, sert-e... Gibi, benzerlik anlamlar katar: ocuka davranlar vard. nsanca hareket etmeliyiz. Bakmnda, ynyle anlam katar: O sizden kiloca biraz daha dk. Aklca birbirinizden farknz yok. Gre anlam katar, edat gibi kullanlr: Sence bu yaptn doru mu? Bence bu doru. okluk, abartma anlam katar: Evinde yzlerce kitab var. Kltme, snrlandrma anlam katar: Oralarda yalca bir adam dolayordu. Fatih, byke bir ta alp denize atverdi. 7. Vasta Hli ile edat kullanlarak yaplr. i drlerek kullanlr. Bu hldeki kelimeler cmlede zarf tmleci, edat tmleci ve yklem olarak kullanlr. Mor bulutlarla ak trbene atsam da tavan. (edat tml.) i kolaylkla baard. Ayana gelen topa hzla vurdu. Babasn sevinle karlad. O artk bizimledir. rencileriyle geziye gitmiti. Arabasyla evimize kadar getirdi. neyle kuyu kazyorsun. Rzgrn etkisiyle dallar salland. Sonbaharn gelmesiyle souklar artmt. Zilin sesiyle yarma bitti. Ekin dier grevleri: ve balac grevinde kullanlr: Annemle kardeim buraya geldiler. Bakiyle Fuzuli, 16. yy. airleridir. 8. lgi Hli (Tamlayan Hli) -(n)n, -den ekleriyle yaplr ya da yaln hldedir. Bir isimin baka bir isme tamlayan olduu biimdir. Kitabn yapra yrtlm. Ceket dmesi rencilerden biri

98

-(n)n ekinin dier grevleri simleri, zamirleri ve sfat-fiilleri edatlara balar: Gzlerin iin lrm, dedi. Bunu senin iin yaptm dedi. Gelmediin iin payn aldlar. simleri ve zamirleri fiillere balar: Birincilik dl Atilla'nn oldu. En gzel ve mutlu yllar sizlerin olsun.

CMLE
Tanm zellikleri CMLENN ELER e 1. Yklem Tanm zellikleri Yeri Tr Says Yklemdeki Kelime Says Yklemsiz Cmleler (Eksiltili Cmle)

CMLE Tanm Bir duyguyu, dnceyi, istei, haberi, durumu, olay vb. ifade etmek iin kurulan ve kendi iinde anlam ve yarg btnl olan szce veya sz dizisine cmle denir. Bugn hava ne kadar gzel! Senin de benim gibi, otobste, alan cep telefonun uzun sre amayanlara, ehir magandalar! diye barasn geldi mi hi? zellikleri ]Her cmle bir yklem ve varsa ona bal dier elerden oluur. ]Cmlede yarg bildiren unsur yklemdir. Cmle yklem zerine kurulur. htiyaca gre baka elerle desteklenir. Geldim. Ben geldim. Ben buraya geldim. Ben evden buraya geldim. Ben evden buraya koarak geldim. Ben evden buraya kadar koarak geldim. Ben seni grmek iin evden buraya kadar koarak geldim. ]Bir cmle anlam ve yarg bildiren, ek-fiille ekimlenmi bir tek isimden (yklem) veya zamana ve ahsa gre ekimlenmi bir tek fiilden (yklem) de oluabilir, yklemi ve birbirini anlam bakmndan btnleyen birden fazla kelime ya da kelime grubundan da. Yani en kk cmle tek kelimeden oluabilir. retmenim. retiyorum. Biz sizinde gelmeyeceiz.

99

Sokaklarda, caddelerde, kaldrmlara park eden otolar yznden, yayalarn rahata yrme imkn kalmad artk. Karlkl konumalarda tek kelimeden oluan cevap cmleleri nceki kelimelerle tamamlanmaya braklmtr nsann elini yakmaz m? Yakmaz. Sen ok gzel Trke biliyorsun. Biliyorum. CMLENN ELER e Cmleyi oluturan blmlerin her birine e denir. Anlaml ve doru cmleler kurmaya yarayan blmleridir. Bugn / al veri yapmak iin / arya / kacam. ]Anlam bozulmayacak ekilde birbirlerinden ayrlabilirler. kacam. arya / kacam. al veri yapmak iin / arya / kacam. Bugn / al veri yapmak iin / arya / kacam. ]Her e grev ve anlam ynnden bir tek eye elik eder; onu tamamlar. Bu e de yklemdir. Birinci derecede nem tayan e yklemdir. arya / kacam. al veri yapmak iin / kacam. bugn / kacam. Bugn zaman bakmndan al veri yapmak iin ama bakmndan arya kacam. yer yaplacak bakmndan i

kinci derecede nemli e znedir. Sadece yklemden oluan cmlelerde bile znenin varl, yklemin tad ahs ekinden anlalr. Beendi-k -k eki bizi karlyor.

Sonra tmleler gelir ki bunlar zarf tmleci, dolayl tmle, edat tmleci ve nesnedir. Hibir zaman Zarf tml. kader zne bizi nesne senden ayrmasn. d.l tml. yklem

]Baz cmlelerde baz eler hi bulunmaz. Yklemi geisiz fiilden oluan cmleler nesne almazlar. Tarlann snrna gelince dinlenmek zere oturduk. sim cmlelerinde tmleler pek sk grlmez. Ben / de / bir varisin olmakla / bugn / marurum. Edat tml. Zarf tml. ]elerin tamam kelime veya kelime grubu hlinde olabilir.

100

Yaz atlar / kinedi, mein krba / aklad. Bir dakika / araba / yerinde / duraklar. Giden geminin arkasndan / bakakald. Yklem genellikle en sondadr. Dier elerin yerleri anlama, anlatma gre deiebilir. Genellikle vurgulanmak istenen unsur yklemin nndedir. Bu ehrin ilesini ben ekerim yllardr, Hasretini ben duyarm. Cmle vurgusu yklem zerindedir. Vurgu, gerektiinde zellikle belirtilmek istenen e zerine ekilebilir, ya da o e ykleme yaklatrlr. Ben Ankaraya yerletim. Ben Ankaraya yerletim. Ankaraya en ge ben yerletim. Asl yargnn bulunduu cmleler gibi, ona bal olan yan cmleler de elerden oluur. elerden oluan bir cmle baka bir cmlenin esi de olabilir. Vatan iin lenler yreimizde yaarlar. (ama) eler bulunurken, nce yklem, sonra zne ve sonra tmleler aranr. Sorular ykleme sorulup alnan cevaplar yklemle birlikte tekrar edilmelidir. eler bulunurken tamlamalar ve dier kelime gruplar blnmez. Balalar e saylmamaldr. Bugn al veri yapmak iin Kelime kelime grubu arya kelime kacam. kelime

Semt belediyesine bal bir salk ocanda dolayl tml. fazla i zne olmaz. yklem Basit muayenelerin ve mdahalelerin dnda, zarf tml. ya bala hastahaneye dolayl tml. hasta belirtisiz nesne sevk ederler, yklem ya bala ller iin edat tml. defin ruhsatnamesi belirtisiz nesne verirler. yklem Masasnda dolayl tml. bir de bala bunlarn koanlar zne olurdu. yklem O koanlardan kopardm sayfalarn arka yzne dolayl t. resimler belirtisiz n. yapar, yklem otomobil modelleri belirtisiz n. izer yk ya da ba ilerde kefetmeyi umduum makineler b.siz n. uydurur, yk bir de ba tandm artistlerin, nllerin listesini b.li n. karrdm. yk Az sonra zarf t.

101

annem z gelir, yk koandan , dol. t. temiz bir sayfa b.li n. koparr, yk n yzn b.li n. doldurur, yk gelenin iini b.li n. grr, yk defin ruhsatnamesinde yukarya dol. t. lenin adn b.li n. yazar, yk en altta dol. T. da bal. hep zarf t. kendi kaesi ve imzas zne olurdu. yklem Benim gzmde anneme lm karsnda stnlk salayan bir eydi bu. zne lm belirtili nesne baka adreslere dolayl tmle gnderirdi. Yklem. (Murathan Mungan, Pamukuklar)

yklem

imdi bu cmle elerini tek tek inceleyelim:

1. Yklem
Tanm , kl, olu, hareket, durum bildiren; haber veren; cmleyi bir yargya balayan ekimli edir. Araba kalabal ehri yaanmaz hle getirdi. ehri bu hle getiren bir olumsuzluk da insanlarn birbirlerini sevip saymamalardr. zellikleri ]Cmlenin temel esidir. Cmle yarg bildiren bir sz; yklem de yargy stlenen e olduuna gre yklemsiz bir cmle olamaz. Araba kalabal ehri yaanmaz hle .........?............ ehri bu hle getiren bir olumsuzluk da ..........?............ cmle deil cmle deil

Yklem, tek kelimeden de oluabilir bir kelime grubundan da. Yallara sayg, topumun gemiine olan saygsn gsterir. nsanlar birbirlerinin hakkna riayet etmeliler. Cmle oluturmaya yeterli olan tek e yklemdir. retmenim. Geliyorum. Dier unsurlar, yklemin anlamn desteklemek zere cmlede bulunur. Yeri

102

Trkede asl e en sonda bulunduu, yardmc eler daha nce geldii iin Trke sz dizimine gre yklem cmlenin en sonundadr. Btn eler sralanr, sonra bunlarla hazrlanan haber veya yarg ykleme yklenir. Gkyznn baka rengi de varm. Yaz atlar kinedi, mein krba aklad. iirde, ataszlerinde ve gnlk konuma dilinde yklem cmlenin sonunda deil de herhangi bir yerinde olabilir. Uzar gider bir sessizlik iinde Bir utan bir uza Trkistan topraklar. Birden kapand birbiri ardnca perdeler. Sakla saman, gelir zaman. Tr Fiil cmlesinin, yani i, olu, kl, hareket, durum bildiren cmlelerin yklemi ekimli bir fiildir. Bu fiil, basit, tremi ya da birleik olabilir. Fiile ait zaman ve ahs kavramlar yklemde ek hlinde bulunur. Ayrca e olarak da bulunabilir. Bir ipte iki cambaz oynamaz. Yarn buraya gelecekler. Hibir zaman Onlar

sim cmlesinin, yani i, olu, kl, hareket, durum bildirmeyen cmlelerin yklemi de ek-fiille ekimlenmi bir isimdir. Bu, isim soylu herhangi bir kelime (sfat, zamir, zarf, edat) olabilir. Ben bir Trkm; dinim cinsim uludur. Yeniden domu gibiyim. Tabiattaki en i ac renk yeildir. ok hzlsn. Bu ek-fiiller bazen debilir. imde en gzel duygular sakl. Ek-fiile ait zaman ve ahs kavramlar yklemde ek hlinde bulunur. Ayrca e olarak da bulunabilir. Gkyznn baka rengi de varm. Says Bir cmlede birden fazla zne, zarf tmleci, dolayl tmle, nesne bulunabilir, ama yklem tektir. Bir sz dizisi iindeki yklem says cmle saysn gsterir. Yaz atlar kinedi, mein krba aklad, Bir dakika araba yerinde duraklad. Yol onun, varlk onun, Gerisi hep angarya. Yklemdeki Kelime Says Yklem tek kelimeden oluabilecei gibi bir kelime grubu da olabilir. Bin yldan uzun bir gecenin bestesidir / bu. Bin yl srecek zannedilen kar sesidir / bu. Dnlmez akamn ufkundayz. Gzel yz, geni bir glmseyile / l ld.

103

Yklemsiz Cmleler (Eksiltili Cmle) Yklemi sylenmeyen cmlelere eksiltili (kesik) cmle denir. Yklemin sylenmemi olmas cmlenin anlamnda eksiklik meydana getirmez. Dinleyici ya da okuyucu cmlenin sylenmemi ksmn ya kendisi tamamlar ya da zaten bilinmektedir. Kratn yannda duran ya huyundan ya suyundan. Az veren candan, ok verev maldan. Dalgalandn yerde ne korku ne keder. Seni istikbal iin nce gelmek cihana, Ve bakasndan almak sonra geli mjdeni, Bir nefes dinlenmeden yllarca komak sana, Aramak her tarafta, bulmamak asla seni.(Han Duvarlar) Baz kesik cmleler nceki cmlenin yardmyla tamamlanr. Bilmiyorum aradan ne kadar zaman geti. Belki alt ay... Belki bir yl. Buralarda hi yol yoktur. Hatta kei yolu bile... Nerede alyordun? Trk Dil Kurumunda. (alyorum) Kardein kanc snfta okuyor? kinci snfta.

CMLE ETLER
ANLAM YNNDEN CMLELER 1. Olumlu Cmle 2. Olumsuz Cmle 3. Soru Cmlesi6 4. Emir Cmlesi 5. nlem Cmlesi 6. art Cmlesi 7. stek Cmlesi Sonu

CMLE ETLER C. ANLAM YNNDEN CMLELER in, oluun, hareketin, durumun, kln yklemde nasl anlatldna gre cmleler eitlere ayrlr. Burada iin yaplp yaplmad, durumun varl yokluu, iin istenildii ya da emredildii, bildirildii ya da sorulduu nemlidir. Cmlede anlatlan iin, oluun, hareketin olup olmadn veya sz edilenin var olup olmadn bildiren cmlelere haber cmlesi; bir istei, dilei, emri, tasary, art bildiren cmlelere de dilek cmlesi denir. Bunlar da olumlu ve olumsuz olmak zere ikiye ayrlr. 1. Olumlu Cmle

104

Fiil cmlesinde iin, oluun yapldn veya olduunu; isim cmlesinde ise sz edilen kavramn bulunduunu, var olduunu, bahsedilen ekilde olduunu bildiren cmlelerdir. Bursa bu mevsimde souktur. Yarn daha erken gelmelisin. Bu binann yerinde eftali bahesi vard. Vapur rhtmdan kalkp ta Marmara'ya doru uzaklamaya balaynca, yolcuyu geirmeye gelenler, zerlerinden ar bir yk kalkm gibi ferahladlar: ocukcaz Arabistan'da rahat eder. dediler, hayrl bir i yaptklarna herkesi inandrm olanlarn uydurma neesiyle, fakat gnlleri isli, evlerine dndler. Zaten babadan yetim kalan kk Hasan, anas da lnce uzak akrabalar ve konu komunun yardmyla halasnn yanna, Filistin'in cra bir kasabasna gnderiliyordu. Hasan vapurda elendi; grl grl ileyen vinlere, stleri yazl cankurtaran simitlerine, kurutulacak amarlar gibi iplere asl sandallara, vardiya deitirilirken alnan kampanaya bakarak ok elendi. Be yanda idi; peltek, irin konumalaryla da gverte yolcularn epeyce elendirmiti. 2. Olumsuz Cmle Fiil cmlesinde iin, oluun yaplmadn, yaplmayacan veya olmadn; isim cmlesinde ise sz edilen kavramn bulunmadn, var olmadn, bahsedilen ekilde olmadn bildiren cmlelerdir. Fiil cmleleri, olumsuzluk ekiyle ve ne.....ne balacyla; isim cmleleri de yok, deil kelimeleriyle, ne....ne balacyla ve -sz olumsuzluk ekiyle kurulur. Yarn daha erken gelmemelisin. Buralar daha nce hi grmemitim. Atele oyun olmaz. Bursa bu mevsimde souk deildir. Bu binann yerinde eftali bahesi yoktu. Sokakta ne araba ne de insan var. Ankara bugn hem elektriksiz hem susuz. Baz cmleler yap bakmndan olumsuz olduu hlde anlamca olumlu olabilir. ocuklarnn okumasn istemiyor deildi. stiyordu. Cezaya arptrlanlar susuz deildiler. Suluydular. Yangndan korkmayan yoktur. Beni sevindiren onun iyi haberlerini almaktan baka bir ey deildi. Soru eki, olumsuz ekimlenmi bir fiille birlikte anlamca olumlu cmle; olumlu ekimlenmi bir fiille birlikte anlamca olumsuz cmle yapabilir: Senin ne kadar zorlua katlandn bilmez miyim? Bilirim. Anlattklarna inanmaz olur muyum? nanrm. Sen arrsnda o gelmez mi? Gelir. Mazisi ykk milletin atisi olur mu? Olmaz nsanlar kendine inandrmak kolay m? Kolay deil Bu kadar eyay almaya para m yeter? Yetmez. O kck ocua bu ar iler yaptrlr m? Yaptrlmaz. Yeilden daha gzel renk olur mu? Olmaz. Bir cmle ayn anlam verecek ekilde hem olumlu hem de olumsuz kullanlabilir: Uygarln balca zellii bilime dayanmas ve bilimle beslenmek zorunda olmasdr. Uygarln bilime dayanmamas ve bilimle beslenmemesi dnlemez. Dier cmle trleri de unlardr ki bu cmleler ya olumlu ya da olumsuz olacaklardr.

105

3. Soru Cmlesi inde soru anlam bulunan; bir konuda bilgi edinmek, pheleri gidermek ve dnceleri onaylatmak iin kurulan cmlelere soru cmlesi denir. Cmlenin elerini bulmaya ynelik tm soru kelimeleriyle soru cmleleri yaplabilir. Elimdekinin ne olduunu kim syleyecek? zne Babas ocua ne getirmi? nesne Yarn kimi greceksiniz? nesne Ankaraya ne zaman yerletiniz? Zarf tml. Buray nasl buldunuz? Zarf tml. Daha sonra nereye gidecekler? Dolayl tml. Cmlelerde soru anlam soru sfatlar, soru zarflar, soru zamirleri, soru edatlar, soru eki ve tonlama yoluyla salanr. mi soru ekiyle: Soru eki sadece yklemin deil, dier elerin ve unsurlarn da sorusunu hazrlar. Son sznz bu mu anneciim? Alt m st m? Hi mi anlatacak bir eyin yok? Tarlam bana zorla m sattracaksnz? Sular m yand, neden tunca benziyor mermer? Acaba yanl m aklmda kald? Soru eki deiik anlamlar katabilir: Beni biraz dinler misiniz? stek, rica Sessiz olabilir miyiz? uyar Bu su da iilir mi? beenmeme Btn bunlar ben mi sylemiim? nkr, kabullenmeme Soru eki her zaman cevap almaya ynelik deildir. Bazen cevap sorunun iinde de olabilir. Senin ne kadar zorlua katlandn bilmez miyim? Bilirim. Anlattklarna inanmaz olur muyum? nanrm. Sen arrsnda o gelmez mi? Gelir. Mazisi ykk milletin atisi olur mu? Olmaz nsanlar kendine inandrmak kolay m? Kolay deil Bu kadar eyay almaya para m yeter? Yetmez. O kck ocua bu ar iler yaptrlr m? Yaptrlmaz. Yeilden daha gzel renk olur mu? Olmaz. Soru sfatlaryla: Nasl kitaplardan holanrsn? Ka gn sonra geleceksin? Eve giderken hangi otobse bineceiz? Kanc snfta okuyor? Ne gn geleceini syledi mi? Kaar kiilik gruplar hlinde gideceiz? Kata ka hisse istersin? Ne gn geleceksin? Ne i yapyordunuz? Soru zarflaryla Neden cokun sularn sesi gittike dindi?

106

Bin bir bal kartal nasl tar kanarya? Bu sonbahar sabahnn donuk ince rengini nasl anlatabilirim? Daha ne kadar bekleyeceiz? Soru zamirleriyle: Yannda ne getirdin? Bunlar sana kim anlatt? Hangisi sizinle geldi? Sorularn ka cevapland? Buraya nereden geldiniz? Nereden gelip nereye gidiyoruz? Burada kimi bekliyorsun? Bu masa neden43[1] yaplm? (tahtadan) Kimin yannda bozuk para var? Bu da neyin nesi? Bizim neyimiz eksik? Nereden buldun bunu? Kim att bu resimleri? ocuklarn alp buraya gelsen de neyle geineceiz biz ikimiz? Ne var ne yok dnyada? Syle yavrum, o roman ne diyor? Gen kz byk gzlerini kaldrd. Kitab dizlerine indirdi. Nazik bir ive ile: Bykanneciim, Franszca bir roman ite, dedi. Lkin byk nine merak ediyordu, mutlaka anlamak istiyordu: Ad ne? Desenchant. Ne demek? Sevinten, saadetten mahrum kadnlar demek. Onlar kimmi? Biz... Trk kadnlar... (mer Seyfettin, Bahar Ve Kelebekler) Tonlama yoluyla Bu mektup sana. Bana m? Kimden? Evden olacak. Evden? Ne mnasebet! 4. Emir Cmlesi Yklemi emir kipiyle ekimlenmi veya anlamca emir zellii tayan cmlelerdir. Fiilin yaplmasn emir biiminde bildirir. Oraya otur ve yerinden kalkma. Bu raporu akama kadar yetitir. On dakika sonra hazr ol! Grlt etme! Emir kipiyle ekimlenmedii hlde anlamca emir ifade eden cmleler de vardr. Bu yazy arive gtreceksin! Yarn herkes burada olmal. Buray hemen boaltalm! Bazen dilek, istek anlamlar ve baka anlamlar da tar. Korkma, snmez bu afaklarda yzen al sancak temin etme
43[1]

Evden mi?

niin ile kartrlmasn. 107

atma, kurban olaym, ehreni ey nazl hilal! istek Kahraman rkma bir gl... istek Her ey gnlnzce olsun dilek, dua. Allahm bizi affet! yakarma Peki, yle olsun. Raz olma Zannetme ki bunlar unuturum. Uyarma Gayret edin; baaracaksnz. Tevik Hele bir kere szm dinlemesin... korkutma Bizi arayan Selim olmasn? Olabilirlik u adamn yaptklarna bak. ikyet.

5. nlem Cmlesi Sevgi, korku, ama, hayret, seslenme, cokunluk, heyecan ve sitem ifade eden cmlelere nlem cmlesi denir. nlem cmleleri, nlemlerle, baz sfatlarla, emir kipiyle, ki balacyla, haykrmalarla ve ses tonuyla kurulur. Yapma! yle yorgunum ki!.. te imdi yandk!.. Ne gzel tesadf! Hit! Buraya gel! t! Sus bakaym! Ee, yeter artk! Ah, ne yaptm! Hah, imdi oldu! Eyvah! Ge kaldm! mdat! Bouluyorum! ok ilgin! Ne kadar gzel! abuk eve git! Ne olur yardm et! k dar! nlem ifade eden szler her zaman cmle hlinde deildir: Ey Trk Genlii! Hemehrilerim! Tanrm! Mehmet! Ay, elim! Hay Allah! Vah zavall! Vay sersem! Aman dikkat! Komular! Babacm! Simiti! 6. art Cmlesi inde art ve koul anlam bulunan cmlelere art cmlesi denir. art cmlelerinin yklemleri art kipine gre ekimlenmitir ve yardmc cmle oluturmutur. Yani bir cmleyi art ekimiyle bir yardmc cmle yapabiliriz.

108

Eve geldiyse bizi beklesin. Ankaraya gidersen Kzlaydan bana kaset al. Beni arayan Dursun ise gelmediimi syleyin. ise, bazen istek anlam katar; bu durumda yardmc cmle ve art cmlesi olmaz: Kar yasa da kartopu oynasak. nmzdeki iki ay bir geirebilsek. Onu bir bulsam.. Cmlelerde art anlam baz kelime ve eklerle de yaplabilir: Kursa devam etti mi kazanr. Byklerin yannda oturacaksn, ama konumadan. Seni grdke onu hatrlyorum. Yarn geri vermek zere alabilirsin. 7. stek Cmlesi Gereklemesi mmkn olan veya olmayan dilei, arzuyu, istei bildiren cmlelere istek cmlesi denir. stek cmlesi istek ve dilek-art kipleriyle yaplr; bu kiplerle birlikte bari, tek, nolayd, keke kelimeleri de kullanlabilir. kp biraz dolaalm. Dirilip kalksa da yaplanlar bir grse. Bari doru cevap verseydi. Her yere gitmeye razym, tek onu bulaym. Nolayd bugnleri grmeyeydim. Keke deprem olmasayd. Bari insanlarmz drst olsayd. Sonu Her cmle bu yedi cmle trnden en az birine dahildir. Bir kere btn cmleler ya olumludur ya olumsuz. Ah, bilsen biz senin strabn ne iyi anlyoruz! nlem, olumlu, istek Biz ki her eyi grr ve anlarz. Olumlu Dn, bir elbiseyle bir vcut arasndaki esrarl rabtay dn. Emir, olumlu Vcudun sonsuz hareketleri iinde bize dmeyen pay hangisidir? Olumlu, soru Fakat o gz kimde vardr? Olumlu, soru Kimsede... Eksiltili cmle Yalnz bizde... Eksiltili cmle Bize artk hikyeni anlatma!... nlem, emir, olumsuz Ne lzum var? Anlamca olumsuz, soru

ANLAM ve ANLATIM YNNDEN CMLE

I. CMLEDE ANLAM 1) CMLEDE E ve YAKIN ANLAM 2) NEDEN-SONU CMLELER: 3) AMA-SONU CMLELER (AMA ANLAMI TAIYAN CMLELER) 4) KARIT ANLAMLI CMLELER 5) ARTLI CMLELER (BR KOULA BALI CMLELER)

109

6) KARILATIRMA CMLELER 7) TAHMN, HTMAL, OLASILIK CMLELER 8) EKSK CMLEY TAMAMLAMA II. ANLATIM YNNDEN CMLE 1) NESNEL ANLATIM 2) ZNEL ANLATIM a. VARSAYIM CMLELER b. YORUMLAMA CMLELER: c. YAKINMA BLDREN CMLELER d. AIRMA BLDREN CMLELER 3) DORUDAN ANLATIM: 4) DOLAYLI ANLATIM: 5) SLP CMLELER 6) KNAYEL ANLATIM: 7) TANIM CMLELER: ANLAM ve ANLATIM YNNDEN CMLE I. CMLEDE ANLAM Cmle anlam ile anlamlarna gre cmleler kartrlmamaldr. Bunlar birbirinden ok farkl konulardr. Anlamlarna gre cmleler konusunda olumlu, olumsuz cmleler; soru, nlem cmleleri vb. vardr. Cmle anlam, verilen bir cmlenin anlamn bulup ifade edebilmekle ilgilidir. Yani bir cmleyi ayn anlama gelecek ekilde biraz daha farkl olarak, birka deiik ya da yeni kelimeyle syleyebilmek cmledeki anlam bulmak demektir. Cmle anlamnda verilen bir cmlenin anlamca zdei, kart veya yerine konulabilecek cmle sorulur. Bu konu iin ata sz ve deyimler de kullanlabilir. rnek Konuyu olduka genel ynleriyle ele almsnz. cmlesinin anlamca yerini tutabilecek uygun bir cmle: Konuyu ayrntlara inmeden ilemisiniz. rnek Yazdklarmda hep geree bal kalrm; nk ancak bu nitelikte bir yapt yzyllar boyunca deerini koruyabilir. cmlesine anlam bakmndan en yakn cmle: Beenilen, kalc yaptlar, her eyi olduu gibi yanstanlardr. rnek Kadnlar zayftr, ama analar gldr. = Analk kadna g verir. Verilen bir cmleyle ilgili soruyu cevaplamadan nce o cmlenin anlamn iyi kavramak gerekir. Bir anlamda cmlenin ana fikrini tespit etmek... Ancak bu arada kiisel duygu, dnce ve bilgilerimizi gz ard etmeliyiz. rnek Sanat, ban balatmad srece ba stnde tanacaktr. cmlesinin konusu sanatn zgr olmas gerektiidir. Dolaysyla bu cmlenin en uygun karl yle olabilir: Sanatn yceltilmesi, bir grn emrinde olmamasna baldr. rnek Herkes insanl deitirmeyi dnr, ama hi kimse nce kendini deitirmeyi dnmez. Tolstoy Bu szn iki yn vardr: 1. 2. Kiinin insanl deitirmek istemesi Ama kendini deitirmemesi

110

O hlde bu sz daha farkl ekillerde dile getirebiliriz: nsanl deitirmek isteyenler nce kendilerini deitirmelidirler. nsanlar kendilerini deitirmeyi dnmeden insanl deitirmeye kalkmaktadrlar. Bu cmleden hareketle ve bu cmleyi destekleyen baka cmleler de kurabiliriz: nsanlar demek ki kendilerini beenmekte, insanl beenmemektedirler ki kendilerini deil de insanl deitirmeyi dnyorlar. nsanl beenmeyenler nce kendilerini deitirmelidirler; belki kendilerini deitirdiklerinden insanlk da deimi olacaktr. vb Cmle anlam konusunda u hususlar gzden uzak tutulmamal, bu konularla ilgili sorular cevaplandrrken ncelikle bu kavramlarn ne olduklar bilinmelidir: beenme, aresizlik, deerlendirme, duygulara yer verme, duygular kartrmama, eitlik, gzlem,ihtimal, kararszlk, karlatrma,kartlk,korku, koula ballk,nedenini belirtme, nesnellik,olabilirlik, olaslk, neri,znellik,sevin, arma, tahmin,takdir etme, tanmlama, tel, uyarma, varsaym,yaknma, yorumlama,zorunluluk 1) CMLEDE E ve YAKIN ANLAM Ayn konuyu, ayn dnceyi deiik kelimelerle ve sz dizimiyle anlatan cmlelerdir. Cmle hangi szcklerle ve nasl kurulursa kurulsun, biz, verilen cmledeki dnceyi aramalyz. Bunun iin o cmledeki anahtar szckleri doru tespit etmek; ayrca cmlede kullanlan edat ve balalara da dikkat etmek gerekir. "Konuyu olduka genel ynleriyle ele almsnz." cmlesinin e anlamls. -Konuyu ayrntlara girmeden ilemisiniz. "Eskiden ok vakti yoktu, onun iin uzun yazlar yazard, imdi vakti bol; daha ksa ve gzel yazlar yazyor." -Ksa ve zl yazmak iin uzun zamana ihtiya vardr. "iire yal bir air gibi balamak, gen bir air gibi onu srdrmek gerekir." -iir, deneyim ve cokunun rndr. (?) "Kimi gen airler, iirin kendileriyle baladn, kimi yal airler ise iirin kendileriyle bittiini sanrlar." - airlerin genci de yals da iirde gzelliin ve baarnn lsn kendi iiriyle snrlar. 2) NEDEN-SONU CMLELER: Neden-sonu cmleleri iki blmden oluur. Birinci blm neden (sebep), ikinci blm ise sonu bildirir. Bu tr sorularda eylemin hangi nedenle meydana geldii bizim iin nemlidir. Daha ok "iin, -den, -diinden, ile" gibi edatlarla salanr. Malzeme yetersizliinden inaat yarm kald. Seni ziyaret edemedim, nk hastaydm. Yamurun yamasyla herkes ieri kat. Yorgun olduu iin ii erken brakt. Kazanamama korkusuyla gece gndz alyor. Maddi imkanszlk yznden okuyamam. Fazla k gzlerime dokunduundan perdeyi kapattm.

111

Bykbaba ld, sonra zntsnden bykanne ld. Mdr, yal adama ters ters bakt. Adamcaz utancndan bzldke bzld. Saha amur olduu iin ma ertelenmi. ocuklarn susuzluktan dudaklar atlamt iddetli souklardan elleri ince ince yarlmt. 3) AMA-SONU CMLELER (AMA ANLAMI TAIYAN CMLELER) Eylemin hangi amaca bal olarak gerekletii vurgulanr. Bu tr cmlelerde de "iin, diye, zere" gibi edatlardan yararlanlr. fkesini yenmek iin dar kt. Yoksulluktan kurtulmak iin ehre g etmi. Kardei iyilesin diye Allah'a dua ediyor. Bildiklerini anlatmak zere karakola bavurdu. Bu skntlara snav kazanalm diye katlanyoruz. Yabanc dil renmek iin kursa gidiyor. 4) KARIT ANLAMLI CMLELER Anlam bakmndan birbirinin zdd olan szcklerin kullanld cmlelerdir. Bu tr cmlelerde konu genellikle ayn, fakat konuya bak as farkldr. Adamn yzndeki yumuak ifade bizimle konuurken birdenbire sertlemiti. Dars gnlk gnelik, smscak, halbuki burada paltolarmz bile bizi stmaya yetmiyor. Derin boazlara girdiinde coup kpren rmaklar, dze inince miskinleiyor. 5) ARTLI CMLELER (BR KOULA BALI CMLELER) Baz cmlelerde temel yargnn gereklemesi bir arta balanr. Buna gre birinci blm (yan yarg) koul, ikinci blm ise o koula bal olarak ortaya kan sonutur (temel yarg). Trkede koul anlam asl olarak -sE art ekiyle salanr. ise, -dkE, m, ama, zere, yeter ki ile de koul anlam salanr. Lodos eserse hava temizlenir. Ne demek istediimi, bu kitab okursan anlarsn. Yardm edersen iimi abuk bitiririm. Baban grd m olanlar anlatr. Sizin iin izin alrm, ama erken dneceksiniz. ki saat sonra dnmek zere gidebilirsin. stediin arabay alrm, yeter ki snav kazan. Okula gideceksin ama otobsle. Onu grdke seni hatrlyorum. Baz cmlelerde aslnda istek anlam vardr, ama yine de ikinci yargnn gereklemesi birinciye baldr: zin verse de grlerimizi aklasak. Kar yamasa da otobsle gitsek. Bazen yukarda belirtilen ekler olmadan da cmlenin kendisinden bu anlam karlabilir: Konuma, patlatrm. 6) KARILATIRMA CMLELER ki kavram, nesne, eser, kii arasnda yaplan kyaslamaya karlatrma denir. Karlatrmada benzerlik, farkllk, stnlk gibi deiik durumlar ifade edilir. Yani karlatrmann hangi ynden yapld ortaya konur. Bu durumda benzetme ve karlatrma edatlar kullanlr.

112

Adnan yaa Ahmetten byk(tr). Yeni iirler eski iirlere gre daha anlalr bir dille; ama daha anlalmaz imgelerle yazlmaktadr. Salm geen haftaya gre daha iyi. Televizyon da sinema kadar etkilidir. Bu konuda senden daha bilgilisi yok. Bu almayla daha iyi bir puan alabilirdin. Dinlemek de konumak kadar nemlidir. retmen, snfn en ok konuann ne oturttu. yklerini de okudu; ama bunlar iirleri ve oyunlar kadar beenmedi. 7) TAHMN, HTMAL, OLASILIK CMLELER htimal, olaslk ve tahmin, baz verilere dayanarak gelecekteki bir eyi, bir olay kestirmek, onun olabilme ihtimalini gz nnde bulundurmaktr. Bu tr cmleler, gerekleme ans, ihtimali, tehlikesi olan bir durumu veya olay ifade ederler. Tahmin cmlelerinde olaylarn akndan hareketle sonu grlmeye allr. Kesinlik tamayan, znel yarglardr; cmleyi syleyenin kendince ulat bir sonutur. Bu k, iddetli geebilir. (bir ihtimal, belki) Dn beni arayan Hakan olmal. (byk ihtimalle odur) Adnan Beyin yanndaki kardei olacak. (galiba) Dn evde deildim, Fikret beni aramtr. (aram olmal, byk ihtimalle) Ek-fiilin geni zamannda kullanlan -dir eki fiillerden sonra kullanldnda cmleye ihtimal, olaslk, tahmin veya kesinlik, kuvvetlendirme anlamlar katar. Bizin eller yeillenmitir. (tahmin) Yurt dna gidince bizleri unutmutur. (tahmin, ihtimal) Snav iki basamak hlinde uygulanacaktr. (kesinlik) Bu eklerin dnda, belki, galiba, sanrm,sanyorum, zannederim, sanki, gibi vb szcklerle ve -ebil- ekiyle de cmlelere olaslk anlam katlabilir. Yarn sizi ziyarete gelebiliriz. Bu akam ge kalabilirim. Kim bilir belki yarn, belki yarndan da yakn. Sanyorum o konu anlatlmad. Zannederim bu konuyla ilgileniyorsunuz. Ge kaldk; sanrm o gitmitir. (88-YS) ! -e-bil- yeterlilik bildiren yardmc fiil olarak olaslk deil gc yeterlik bildirir: yle deme, ben de ar ilerde alabilirim.(almaya gcm yeter) 8) EKSK CMLEY TAMAMLAMA Cmle bir yarg birimidir. Bu anlamda kendi iinde bir eliki tamamaldr. Snavlarda bu konuyla ilgili sorular ya cmlenin kendi iinde tamamlanmas ya da bir cmlenin en uygun baka bir cmleyle srdrlmesi istenmektedir. Kendi iinde tamamlanmas gereken cmlelerde anlam btnl ve teknik yap nemlidir. II. ANLATIM YNNDEN CMLE 1) NESNEL ANLATIM Nesnel: Objektif.

113

Gereklii kantlanabilir, bilimsel, llebilir, herkese gre ayn olan; greceli olmayan; kiilerin duygularna dayanmayan anlatm nesnel anlatmdr. Nesnel anlatmda llebilir, kantlanabilir ve yorumlara meydan vermeyen bir anlatm vardr. Nesnel anlatmda "bence" ve "bana gre"ye yer yoktur: Yahya Kemal 20. yzylda yaam bir edebiyatdr. stanbul Trkiyenin en byk ehridir. Nesnel anlatm sorularnda her zaman aadakilerin hangisinde nesnellik vardr? gibi soru kkleri olmayabilir. Kimi zaman da aadakilerden hangisi syleyenin kiisel dncelerini iermemektedir? veya yukardaki cmlelerin hangilerinde dnce eksiksiz ve belirli bir kesinlikle anlatlmtr? gibi sorular nesnellie aittir. Kitaptaki ilk yknn konusu ky yaamdr. Oyundaki olaylar bir iftlikte geiyor. Yazar, bu romanndan sonra pe pee alt oyun yazd. Romann sonunda kahramanlarn hibiri umduunu bulamyor. Bu, sanatnn en son kan iir kitabdr. ykdeki kiilerin drd kadn, erkektir. Romanda anlatlanlar Kurtulu Sava yllarnda geiyor. Oyundaki olaylar, bin kiilik bir kasabada, bir iftlikte geiyor. 2) ZNEL ANLATIM znel: zaf, sbjektif, greli, greceli... znel ifadeler, doruluu ve yanll kiilere gre deiebilen, kantlanamayan, tartmal, znel, llemeyen, duygulara bal, yorumlanabilir, bilimsel olmayan yarglardr. Bu tr cmlelerde izlenimler, yorumlar, duygular, beeniler ve kiisel grler anlatlr. Yahya Kemal, 20. yzyln en baarl airidir. stanbul Trkiyenin en gzel ehridir. Karadeniz insan ok inatdr. En gzel k meyvesi portakaldr. Hikyeciliimizdeki en baarl dnem o yllard. En gzel yllarm o kyde geirdim. ehirde yaamak kyde yaamaktan daha zordur. yklerinde bir kuruluk, bir tekdzelik grlyor. Oyundaki dekorlar, seyirciyi o gnn ortamna gtrerek oyunun etkisini byk lde artryor. znel cmleleri varsaym ve olaslk; yorumlama, yaknma, eletiri ya da beeni ieren cmleler gibi gruplara ayrmak mmkndr. a. VARSAYIM CMLELER Kimi cmleler gerekte olmad hlde varm gibi kabul edilen durumlar anlatabilir. Bu tr cmlelere varsaym cmleleri denir. Varsaym anlam diyelim (ki), farz edelim (ki), tut ki, tutalm (ki), kabul edelim (ki) gibi szcklerle salanr. Diyelim ki czdann kaybettin.. Farz edelim okulu braktn, ne yapacaksn? Byle olduunu kabul edelim, gururuna yedirebilecek misin? Tut ki karnm ackt. Diyelim ki bu olay gerek deildir. !

114

Dikkat edilirse bu cmleler devam olan cmlelerdir; tamamlanmam ya da cevap beklenen cmleler... Eer Dileyelim ki bu i anlatld gibi olmasn. gibi bir cmle kurulursa, bu varsaym cmlesi olmaz. b. YORUMLAMA CMLELER: Bu tr cmlelerde gizli veya hayali eylerden anlam karma sz konusudur. Son gnlerde hi konumuyor, sanki bana gcenmi. Kimse beni dinlemiyor, sanki herkes bana cephe alm. kide bir karma kyor, sanki beni izliyor.(93-YS) Sanki sulu benmiim gibi surat asyorsun. c. YAKINMA BLDREN CMLELER Bu tr cmleler insan piman edecek ekilde sonulanm olaylardan ikayeti dile getirir. "keke, bari, hi deilse, hi olmazsa" gibi szcklerle ve "ki" balacyla kurulan cmlelerdir. Keke o gn evden kmasaydk. Hi olmazsa son snavdan iyi not alsaydn. Beni dnmyorsun bari kendini dn. Yz kere sylesen de anlamaz ki! Hi deilse bir kez ge kalma. Bu kadar frsat verdik deerlendirmedi ki! d. AIRMA BLDREN CMLELER arma anlam soru ekiyle de salanabilir: Biraz sonra bir batan iine dalmayaym m? Bizim Ali orada da karmza kmasn m? 3) DORUDAN ANLATIM: Bakalarna ait szleri sylendii gibi aktarmaktr. Ali: "Bu kitab iki kez okudum." dedi. retmen:" Bu test sorularn evde zeceksiniz." dedi. Dersten sonra ett yapacaz, dediler. Babakan: "Kbrs, bizim topramzdr." dedi. retmen, Ali'ye: "Arkadana syle, yarn devini mutlaka getirsin!" dedi. 4) DOLAYLI ANLATIM: Bakalarna ait szleri deitirerek, sadece ierik olarak aktarmaktr. Ali, bana bu kitab iki kez okuduunu syledi. Yazar, roman kahramannn gerek hayatta da yaadn syledi. Annem, akam eve erken gelmem gerektiini syledi.

5) SLP CMLELER slp, sanatnn yazm teknii (yntem, tarz, metot), kelime seimindeki ve cmle kuruluundaki kendine zglk; gr, duyu ve anlat zelliidir. Sanat eserinde konu, anlatlan nesneyi; slp da bunun nasl anlatldn ifade eder. Ksacas, sanatnn dili ve anlatm zellikleri onun slbunu meydana getirir.

115

Aadaki cmleler bir sanatnn slbuyla ilgili cmlelerdir: Yazarn sade dili, parlak kelimelerle anlatm bizi esere yaklatryor. Romanc, roman kiilerinin karakterlerini izerken onlarn diliyle konumak zorundadr. Bu ilk yklerinde sfatlardan, sz sanatlarndan kanan yaln dili ve ayrntlar gzlemlemedeki ustalyla dikkati ekti. 6) KNAYEL ANLATIM: Cmlede ifade edilen dncenin, genellikle alayc biimde, tersini kasteden anlatm biimidir. Takmmz bu haftaki manda muhteem bir oyunla 4-0 malup oldu. ocuk o kadar alkand ki her dnem en az be zayf getirirdi. 7) TANIM CMLELER: Bir varln veya kavramn ayrt edici zelliklerini belirli bir kesinlikle ifade etmektir. Gelgit, ayn ekim kuvvetinin tesiriyle denizin karaya yaklamas ve karadan uzaklamasdr. Kafiye, msra sonlarndaki ses benzerliidir. Sanat, hayat yceltme ve daha anlaml klma abasdr.

CMLE ETLER
ELERN DZLNE GRE CMLELER 1. Kurall (Dz) Cmle 2. Devrik Cmle Sonu CMLE ETLER ELERN DZLNE GRE CMLELER Trke cmle yapsnda e dizilii yledir: zne + tmleler + yklem. Yklem sonda bulunur. Ama mesel iirde yklem cmlenin herhangi bir yerinde olabilir. Dier elerin yeri nem srasna gre deiebilir. Yklemin cmle sonunda olup olmamasna gre cmleler ikiye ayrlr: 1. Kurall (Dz) Cmle Yklemi sonda bulunan cmledir. Dilimizin sz dizim zelliine gre asl e sonda, yardmc eler de bata bulunur. Kapalar'da birka istikametten ddk sesleri gelmeye balad. Bu, her akam zeri ar bekilerinin verdii bir iarettir ki, kapanma saatinin geldiini ve dkkann kapamaya ge kalanlarn acele etmesini iln eder. O saatte Sahaflar ars tarafndaki byk kapdan ieri bir gz atmak korkuntur. ar, kimi kapanm, kimi kapatlmaya uralan iki sra dkkann izdii, karanlk ve nerede bittii belirsiz bir dehliz halinde uzar. Ayrca kepengi olmayan baz vitrinli maazalarn cameknlarndaki eya, btn gn zerine serpilen elektrik ziyasndan ayr dnce, korkularndan bzlrler ve camdan, arnn tenhalam yolunu grmemek iin gzlerini yumarlar.

116

2. Devrik Cmle Yklemi sonda deil, herhangi bir yerinde bulunan cmlelerdir. Grmyor musun sana doru geldiini? Bendim dn gece evinizin nnden geen. iirde ve gnlk konumalarda ok kullanlr. ok insan anlayamaz eski musikimizden Ve ondan anlamayan bir ey anlamaz bizden. Ar, ar kacaksn bu merdivenlerden, Eteklerinde gne rengi bir yn yaprak, Ve bir zaman bakacaksn semaya alayarak... Sular sarard... Yzn perde perde solmakta, Kzl havalar seyret ki akam olmakta... Eilmi arza, kanar, muttasl kanar gller; Durur alev gibi dallarda kanl blbller, Sular m yand? Neden tunca benziyor mermer? Bu bir lisan- hafidir ki ruha dolmakta, Kzl havalar seyret ki akam olmakta... ]Ataszleri de kafiye amal devrik yaplabilir: Glme komuna, gelir bana. Sakla saman, gelir zaman. Besle kargay, oysun gzn. ]nlem cmleleri de devrik olabilir. Gel buraya! Git bamdan! Sonu Her cmle bu yedi cmle trnden en az birine dahildir. Bir kere btn cmleler ya olumludur ya olumsuz. Ah, bilsen biz senin strabn ne iyi anlyoruz! nlem, olumlu, istek Biz ki her eyi grr ve anlarz. Olumlu Dn, bir elbiseyle bir vcut arasndaki esrarl rabtay dn. Emir, olumlu Vcudun sonsuz hareketleri iinde bize dmeyen pay hangisidir? Olumlu, soru Fakat o gz kimde vardr? Olumlu, soru Kimsede... Eksiltili cmle Yalnz bizde... Eksiltili cmle Bize artk hikyeni anlatma!... nlem, emir, olumsuz Ne lzum var? Anlamca olumsuz, soru

YAPI BAKIMINDAN CMLELER

1. Basit Cmle 2. Birleik Cmle a. Giriik Birleik Cmle b. e Birleik Cmle

117

c. lgi Cmlesi d. artl Birleik Cmle 3. Sral Cmleler 4. Bal Cmle 1. kili Bal Cmleler 2. Dier Balalarla Kurulanlar Sonu YAPI BAKIMINDAN CMLELER Cmleler, bildirdikleri yarg saysna ve elerin yklemle olan ilikisine gre eitlere ayrlrlar. Cmlede bir ya da birden fazla yarg vardr. Baka bir deyile birden fazla cmle bir araya gelip bir cmleymi gibi grnebilir. Bir ceylan gibi rkt. Tek yarg Sevincinden ne yapacan armt. ki yarg Bu tr cmlelerde baz eler ortak olduu gibi elerin tamam farkl da olabilir. Bu cmleler birbirlerine baz balalar yardmyla balanabildii gibi anlam bakmndan da balanabilirler. Saatine bakt ve otobs kardn anlad. Cmleler yap bakmndan eitlere ayrlrken ilerindeki kelime says deil yklem, fiil veya yarg says dikkate alnr. Yap bakmndan cmleler; basit, birleik, bal ve sral olmak zere drde ayrlr. 1. Basit Cmle erisinde tek yarg, tek fiil, dolaysyla isim veya fiil cinsinden tek yklem bulunan cmledir. Baka bir cmleye balanmaz, yani bamsz bir cmledir. Tamamlad ya da onu tamamlayan bir cmlecik yoktur. Yarn akam ma yapacaklar. Zayf kollar kirli tun rengindeydi. Tekrar ban kaldrd. Gkle denizin birletii dumandan izgiye bakt. Scak yaz aylarn geirmek iin deniz kenarlarna, krlara tepelere kaanlar, imdi birer birer klklarna dnyorlar. Baz dil bilimcilere gre ierisinde yklemin dnda isim-fiil, sfat-fiil ve zarf-fiil bulunan cmleler de basit cmledir; bu kelimeler ve kelime gruplar yarg bildirmezler. Rzgr, denizin yzn przlendirerek kk savalar yaratyordu. Birden ke bandan, iki karayaz atn ektii bir fayton peyda oldu. 2. Birleik Cmle Bir temel cmle ile onun anlamn tamamlayan en az bir yan cmlecikten meydana cmlelerdir. Yani yapsnda birden fazla cmle bulunduran cmlelerdir. Temel cmleyle yan cmlenin bir araya geli ekillerine gre birleik cmleler eitlere ayrlr: a. Giriik Birleik Cmle Bu tr cmlelerde yan cmlecik temel cmleciin herhangi bir esi olabildii gibi, bir enin paras da olabilir. Giriik birleik cmleler, fiilimsilerle ve ekimli fiillerle kurulur. Havalarn snmas / tatil dknlerini sevindirdi. zne

118

adrlar alanlar / bulunamad. Evlerin ne zaman biteceini / bilmiyoruz. Yarn / bir tanda / gideceiz. Babasn karsnda grnce / ok sevindi. Havalar souduundan / artk dar kmyor. Ellerim taklrken / rzgarlarn sana Asld arabamz bir dan yamacna, b. e Birleik Cmle

Szde zne Nesne Dolayl tml. Zarf tml. Edat tml.

Bir temel cmleyle, herhangi bir sebeple onun iinde kullanlan bir yardmc cmleden oluan cmlelerdir. Yardmc cmle de temel cmle gibi bamsz bir cmle yapsndadr. Asl yarg sonda bulunur. Yardmc cmle nesne olarak kullanlabilir. Alnt hlindedir. Adam, / Kartnz geerli deil. / demez mi? ark iin lmn srrna sahiptir. derler. Yardmc cmlenin yklemi de, zannet-, san-, bil- gr-, grn-, farzet-, d- fiillerinin ekimli ekli olabilir. Seni gremedim diye bu bahar imde bin trl duygunun isyan var. Yaamak zevki nedir bilmez lmden korkan Sava nce kendime kar kazanmalym. diye dnd. Yardmc cmle ana cmle iinde bir isim tamlamasnn tamlayan olarak bulunabilir. Iraklardan bir dondurmacnn Vinelim var, kaymaklm nidas titreyerek dalyordu. Artk Ev alma komu al. atasznn hkmnn kalmadna inanyorum. Yardmc cmle edat grubu olabilir. Gnl Anadoluda Yunus Emrenin Tatn yine deli gnl / Sular gibi alar msn gibi msralaryla ahlanr. c. lgi Cmlesi Temel cmlenin herhangi bir esi olan veya bir enin aklaycs olan yan cmleciin, bal bulunduu veya aklad eye ki balacyla balanmas sonucu ortaya kan cmleye ilgi cmlesi denir. Bu cmlelerde ki atlarak yan cmleciin hangi eye bal olduu grlr. Cmle d unsurlar konusunda anlatld. Muhsin, / ki rencilerimizdendir, / byle bir ey yapmaz. rencilerimizden olan Muhsin... Dn gece, / ki oradaki son gecemizdi, / ok elendik. Oradaki son gecemiz olan dn gece... d. artl Birleik Cmle Bir temel cmle ve onun art olan bir cmleden oluan birleik cmlelerdir. art cmlesi tek bana yarg bildirmez; ana cmleyi zaman, art, sebep ve benzetme ynlerinden tamamlar. Onun zarf olarak kullanlr. Hava gzel olursa / yarn piknie gideriz. anakkaleyi de gezerdik, / vaktimiz olsayd. Cihann yurdu hep inense, inenmez senin yurdun.

119

Havaya bakarsam hava alrm Topraa bakarsam dua alrm Topraktan ayrlsam nerde kalrm Benim sadk yarim kara topraktr. Artk demir almak gn gelmise zamandan Mehule giden bir gemi kalkar bu limandan. Baz kalplam art cmleleri zne veya nesne de olabilir. Ne yapsa faydasz. stek bildiren art eki bamsz cmle kurar. Ancak istek ifadesinde de yargnn kuvvetli olmad sezilmektedir. Bir gn kp gelsen, vursan kapma Atlsan boynuma kollarn aarak Otursan dizlerime yaramaz baklarla Konusan yine yle yarm yamalak. (YBB) 3. Sral Cmleler Bamsz cmlelerin, aralarndaki anlam ilgisinden dolay virglle veya noktal virglle birbiri ardna sralanmasyla oluan cmleler topluluudur. En az iki cmleden oluur. Yaz atlar kinedi, / mein krba aklad, / Bir dakika araba yerinde duraklad. Neden sonra sarsld altmda demir yaylar, / Gzlerimin nnden geti kervansaraylar... Gk sar, / toprak sar, / plak aalar sar... Arkada zincirlenen yksek Toros dalar, Ban kaldrarak boluu dinliyordu, / Gkler bulutlanyor, / rzgar serinliyordu. Sar iein salar yolunmu, kana bulanmt. Bu, asrlardan beri byle olagelmiti, asrlarca da byle drp gidecekti. Sral cmlelerin btn eleri ayr olabildii gibi bazlar ortak da olabilir: Otobs her zamanki gibi yine ge geldi; / biz de derse ge kaldk. Mart kapdan baktrr; kazma krek yaktrr. zne ortak. Mallarmz nce aldlar, sonra geri bize sattlar. zne ve nesne ortak. Merdivenleri kardein ykasn, sen de sil. Nesne ortak. nat adama dil dkyor, srekli yalvaryordu. zne ve dolayl tml.

4. Bal Cmle Aralarndaki ilgiden dolay birbirlerine bir balala balanan cmlelerdir. Balalar cmle esi deildir. kiye ayrlr: 1. kili Bal Cmleler Farsa ki balacyla birbirine balanan bamsz cmlelerden oluur. Yardmc cmle ana cmleyi genellikle nesne ve zarf greviyle tamamlar.

120

Ana cmle bata, yardmc cmle sonra bulunur. Bu sralan, Trke cmle yapsna aykrdr. Kzl havalar seyret ki akam olmakta. Gnlm isterdi ki mazini dirilten sanat Sana tarihini her lhza hayal ettirsin. (Gnlm, mazini dirilten sanatn sana tarihini her lhza hayal ettirmesini isterdi.) Yardmc cmlenin bata, ana cmlenin sonda kullanld cmleler de vardr. Burada da yardmc cmle zarf grevindedir. Ne byksn ki kann kurtaryor tevhidi. (Byk olduun iin kann tevhidi kurtaryor.) Krk elli adm uzaklamt ki iki iri kanadn havada arpmasndan kan bouk bir grlt iitti. (ki iri kanadn havada arpmasndan kan bouk bir grlt iittiinde krk elli adm uzaklamt.) Bu tr cmlelerde ki bazen debilir. Cmle, okuyann, dinleyenin muhayyilesine braklr. Darld diye o kadar korktum ki... (anlatamam)

Not: ki edatnn phe katt cmleler bal cmle deildir. Dler mi ki u burcu burcu kokan havada Renk mi ki zerimde akaduran bu nehir? 2. Dier Balalarla Kurulanlar ve, veya, ya da, da, fakat, ama, lkin, hlbuki, ne.....ne, meer... edatlaryla birbirine balanan bamsz cmleler topluluudur. Hava bulutlu ve durduumuz tepe rzgrl idi. ocukluk gnlerini hatrlad ve gzlerinde iki damla ya belirdi. Okumay bilmiyor veya numara yapyor. Ne doan gne hkmim geer Ne hlden anlayan bulunur. Bu ev gzel, temiz, her eyi yerinde bir ev; / ama / inasi Bey'in istedii ev deil. "Yatsam, acaba uyuyabilir miyim?" diye dnd, yatp da uyuyamamaktan korktu; / ama / korktuu bana gelmedi. Sabaha kadar yatt, hem de uyudu. Burnu biraz baska, / fakat / gzleri derin ve gzel; aln kk ve dar, / fakat / salar altndan bir duman gibi yumuak ve seyyal; dileri biraz eri, / fakat / dudaklar ilek gibi kk, toplu ve yuvarlak... Gzel deilse bile irkin hi deil. Onun bu szlerinin samim olduuna hi phe etmediler / ve / bir ocuk ruhu kadar temiz ruhundan gelen nutuklarn sessizce dinlediler. Dn resim yapmad / da / maa gitti. Gnlmle oturdum da hznlendim o yerde. Bal cmlelerin bir ksmnda yklemin kipi ve ahs ayn, bir ksmnda farkldr. Hava bulutlu ve durduumuz tepe rzgrl idi. Ayakkablarn ayana geirdi ve kendini sokaa att. stediiniz evraklar getireceim, fakat okuyabileceinizi sanmyorum. Ben saatinde gelmitim, ama o henz ortalkta yoktu. Unsurlarn biri veya birka ortak olan bal cmleler de vardr. Ya okumay bilmiyor ya numara yapyor. Sonu

121

Bir cmle, yap bakmndan basit, birleik, bal, sral cmlelerden ancak birine dahil olabilir. Birleik, bal ve sral cmleleri oluturan cmleler de ayr ayr basit, birleik, sral veya bal olabilir. Gndzleri onlarn sesleriyle o kadar dolmu olurdum / ki / ryamda yahut uykumun iinde hl bunlar duyardm ve hep bunlar tefsir etmek isterdim. eidi: kili bal cmle Yardmc cmle: basit: Gndzleri onlarn sesleriyle o kadar dolmu olurdum Ana cmle: bal: ryamda yahut uykumun iinde hl bunlar duyardm / ve / hep bunlar tefsir etmek isterdim. Ana cmleyi oluturan cmlelerin her biri: basit: ryamda yahut uykumun iinde hl bunlar duyardm hep bunlar tefsir etmek isterdim. rnekler le yemeinden sonra sinirlerim uyutu, ufak bir uyku kestireyim diye kompartmanda uzandm. Tllenen maribi akamlar sarsam yarana Yine bir ey yapabildim diyemem hatrana Medeniyet yle kuvvetli bir ktr ki ona bigne olanlar yakar, mahveder.

CMLE ETLER
YKLEMN TRNE GRE CMLELER 1. Fiil Cmlesi 2. sim Cmlesi Sonu CMLE ETLER YKLEMN TRNE GRE CMLELER Bir cmlenin yklemi ya ekimli bir fiil ya da ek-fiille ekimlenmi bir isi olabilir. Buna gre yklemin tr bakmndan cmleler ikiye ayrlr: 1. Fiil Cmlesi Yklemi ekimli bir fiil olan cmlelerdir. Bu fiil ahs ve kip eki alarak ekimlenir. Trkede (baka dillerde de) fiil cmlesi isim cmlesinden daha ok kullanlr. Annem dn sessizce odama girdi. Beni yine, yorgun gzlerimin nnden hi ayrlmayan, bir gn bile elimden dmeyen, parmaklarmn arasnda ezilip bzlen kitabmn karsnda okumaktan gzlerimin feri kam, dnmekten alnm krm grd. En ziyade dman olduu bu cansz arkadama kinli bir nazar attktan sonra bir iskemle ekti, karma oturdu, bol bir nefes ald. Belli ki mhim bir ey, ok dnlen ve az sylenen endielerden, aile zntlerinden birini bana amak istiyordu. Bunu ben onun bir ine izi kadar ince iki glge ile, belirsizce atlan kalarndan anlamtm, hatta bu kefimde o kadar ileri gittim ki, bana, artk bu sefer kat bir tarzda, izdiva meselesini aacana bile hkmettim. zdiva meselesi... Hakikaten de hi yanlmamtm. "Kzm!" diye resm, cidd, yksekten, kaln bir ses perdesiyle

122

balad, bir ok defalar dinlediim fikirleri, sebepleri, delilleri, mukayeseleri kendine mahsus muntazam bir mantk zincirine balayarak, sakin, heyecansz ve soukkanl, syledi, syledi, son hkmn de verdi: -Sen ilkbahara kadar, mutlaka evleneceksin! (P. Safa, Genliimiz) 2. sim Cmlesi Yklemi isim soylu bir kelime olup, ek-fiilin zamanlarndan biri ile ekimlenmi olan cmlelerdir. Uzun bir yolculuktan sonra ncesudaydk. Bir handa, yorgun argn, tatl bir uykudaydk. inde kaybolup gittiini sand bu kalabalk ehirde bir tek tand bile yoktu. Ama imdi sevgili rencileri, vefal arkadalar, dostlar var. Gk sar, toprak sar, plak aalar sar... Arkada zincirlenen yksek Toros dalar, sim cmleleri genellikle iki unsurdan, zne ve yklemden meydana gelir. nsan, be damla kan, rmak, be damla su Bir hayata attk ki hayata kurmu pusu Mehmet Emin Yurdakul, Cenge Giderken Ben bir Trk'm; dinim, cinsim uludur; Sinem, zm ate ile doludur. nsan olan vatannn kuludur. Trk evlad evde durmaz giderim. Bu topraklar ecdadmn oca; Evim, kym hep bu yerin buca; te vatan, ite Tanr kuca. Ata yurdun, evlt bozmaz, giderim. Tanrm ahit, duracam szmde; Milletimin sevgileri zmde; Vatanmdan baka ey yok gzmde. Yr yatan dman almaz, giderim. sim cmlelerinde zarf ve bulunma ekli yer tamlayclar da kullanlr. Anadoluda dalarn ve kylerin sonsuz bir biteviyelii var. Geyik, dadan daa atlarken gzel. Bu sabah hava berrak. Bahar geleli kargalar snrsz bir nee iinde. sim cmlelerinde nesneyle yaklama ve uzaklama ekli yer tamlaycc az kullanlr. Trk halk bamszln, Ulu ndere ve onunla birlikte savaanlara borludur. Ek-fiil, isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onlarn yklem olmasn salayan, ek hlindeki fiildir. imek fiilinin ek olarak kullanmdr. Genellikle bitiik yazlr. u kipe gre ekimlendiinde yklem olur. 1. Geni zaman sim soylu kelimelere kii ekleri getirilerek yaplr. Bunlar geni zaman eklerinin yerini tutar. nc kiilere -dr eki getirilir.

123

insanm, insansn, insan(dr), insanz, insansnz, insan(dr)lar yorgun deilim, yorgun deilsin, yorgun deil, yorgun deiliz, yorgun deilsiniz, yorgun deiller Ben bir kk kelebeim. stmze doan bir gnesin sen. Her taraf bugn bir baka gzel(dir). 2. -dili gemi zaman Ek-fiilin bilinen gemi zaman ekimi, kavramlarn ve varlklarn bilinen gemiteki durumuna ahit olunduunu gsterir. sevinli idim, sevinli idin, sevinli idi, sevinli idik, sevinli idiniz, sevinli idiler sevinli deildim, sevinli deildin, sevinli deildi, sevinli deildik, sevinli deildiniz, sevinli deildiler (deillerdi) Bir gzelin hayranydm. Dn daha heyecanlydn. Merhametli biriydi. 3. -mili gemi zaman Ek-fiilin bilinmeyen (renilen) gemi zaman ekimi, kavramlarn ve varlklarn renilen gemiteki durumunun bakasndan duyulduunu anlatr. kk imiim, kk imisin, kk imi, kk imiiz, kk imisiniz, kk imiler kk deilmiim, kk deilmisin, kk deilmi, kk deilmiiiz kk deilmisiniz kk deilmiler (deillermi) Sulanan ben-mi-im. Meer sen ne alkan-m-sn. Adam yirmi yldr evine hasret-mi. Dikkat Ben iyi bir okurum. Hep iyi kitaplar okurum. Benim okurum anlayldr. Ek-fiilin geni zaman ahs eki lgi eki ve iyelik eki ben imiim alkan imisin hasret imi hayran i-di-m heyecanl i-di-n biri i-di

Sonu Her cmle bu yedi cmle trnden en az birine dahildir. Bir kere btn cmleler ya olumludur ya olumsuz. Ah, bilsen biz senin strabn ne iyi anlyoruz! nlem, olumlu, istek Biz ki her eyi grr ve anlarz. Olumlu Dn, bir elbiseyle bir vcut arasndaki esrarl rabtay dn. Emir, olumlu Vcudun sonsuz hareketleri iinde bize dmeyen pay hangisidir? Olumlu, soru Fakat o gz kimde vardr? Olumlu, soru Kimsede... Eksiltili cmle Yalnz bizde... Eksiltili cmle Bize artk hikyeni anlatma!... nlem, emir, olumsuz Ne lzum var? Anlamca olumsuz, soru ANLATIM BOZUKLUKLARI Dilin en nemli grevi onu kullanan insanlar arasndaki anlamay salamaktr. Sylenmek istenen her ey; ak, yaln ve anlalr biimde dile getirilmelidir. yi bir cmlede kelimeler yerli yerinde kullanlmal, gereksiz kelimelere yer verilmemeli, anlatlmak istenenin dnda bir anlam karlmasna mahal verilmemelidir. Eer konumada ve yazmada aklk, yalnlk ve anlalrlk

124

yoksa ortada bir anlatm bozukluu var demektir. Gnlk konumalarmzda hliyle anlatm bozukluklar yaplacaktr. Bunlar toplumdaki yerimize ve aldmz eitime baklarak ho grlr ya da grlmez. Ama yazl anlatmda bu bozukluklar asla affedilemez. nk yaz dili kltr dilidir. Kltr, bu ifade sayesinde kalclar. Eer bu ifadede de bozukluklara yer verilirse insanlar arasnda hem anlama eksiklii ortaya kar hem de farkl anlama yollar bulunur: ...dermiim, ...falan, ...yok byle bir ey, Kolum iptal oldu vb. Konuyla ilgili olarak Feyza Hepilingirlerin Trke Off ve Dedim: Ah adl kitaplarn tavsiye ederim. imdi en ok karlatmz anlatm bozukluklarn balklar hlinde ve rneklerle grelim: 1E anlaml kelimelerin bir arada kullanlmas Anlam zaten dier kelimelerde bulunan kelimelerin gereksiz yere kullanlmas Bir kelimenin yerine yanl anlam verecek ekilde baka bir kelime kullanlmas. Birbiriyle elien szlerin bir arada kullanlmas. Eklerin yanl kullanm zne-yklem uyumsuzluu: Farkl yklemlerin ayn zneye balanmas. Nesne-yklem uyumsuzluu: Nesne eksiklii Tmle yanllar Dnme ve mantk hatalar Fiilin veya yardmc fiilin yanl kullanlmas Tamlama yanllar Kelimelerin yanl yerde kullanlmas Birleik cmlelerde yklemler arasndaki uyumsuzluk E anlaml kelimelerin bir arada kullanlmas: Bu konuda herkesin fikir ve grn almalsnz. Hava scakl sfrn altnda eksi sekiz derece imi. Yirmi dakika gemesine ramen program henz, hl balamad. G ve mkl zamanlarda stne deni yerine getirir. Ben ok varlkl, zengin biri deilim. Neeli, salkl, en bir grn vard. Anlam zaten dier kelimelerde bulunan kelimelerin gereksiz yere kullanlmas: irketteki mevcut ikilik gnden gne byyor. Yaanm deneyimlerinden hareketle bu sonuca varyor. Mill man oynanaca gn yaklatka, lkedeki heyecan gittike artyor. Yanna gidiniz, konuarak derdinizi anlatnz. Problemi zmek iin iki arkada saat sre ile uratlar. Japonyadaki arkadayla on yl boyunca karlkl mektuplatlar. Az kalsn merdivenlerden deyazd. ocuklarn davran biimlerinde gariplikler grld. Takmn, boyu en ksa oyuncusu bendim. Bir kelimenin yerine yanl anlam verecek ekilde baka bir kelime kullanlmas: Bu iki snf arasndaki ayrcalk tespit edilemedi. Yeni kaydolan renciler bu kadar ekimser davranmas normaldir. Petrol fiyatlarnn ucuzlamasna halk olumlu tepki gsterdi. Olaylarn gerek yz aratrmalar sonucunda ortaya kacak. Kk kzn salar hayli bym. Ormanda yetien bir am fidann salonunuzdaki saksya ekemezsiniz. Son dakika ierisinde att golle takmnn galip gelmesine yol at. Baarszln dzensiz almasna borludur. Byle hareketler lkede demokrasinin ilememesini salayacaktr. Yarn zmire gidecek; buna zorunlu. Elindeki ba vcuduna batrm. Bu, Trkiyeye zel bir durumdur. Buradan gidersek yakalanma ansmz nedir? Birbiriyle elien szlerin bir arada kullanlmas: Kesinlikle yarn gelebilirler.

125

phesiz bu szleri btn renciler duymu olmal. Aa yukar bundan tam yirmi yl nceydi. Szn ettiiniz airin herhlde on altnc asrda yaadn zannediyorum. Eminim bu saatlerde eve gelmi olmal Mutlaka bir gn ocukluk arkadalarn belki yine arayacak. Yanlmyorsam, bu ikisinin ayn ey olduunu tahmin ediyorum. Eklerin yanl kullanm: rencilerin baarsna ilgilenmek gerekir. Bizi en ok sevindiren onun bu snav kazanddr. Baz yolcularn giri ilemleri yapmaya baland. Dnk toplantda Ali bize snf arkadalarn tantrd. Biricik arzumuz snav kazanmak ve iyi bir blme girmemizdir. Bu ocuklar, fakir bir lkenin, sava nedeniyle kendileriyle ilgilenilmeyen, gerekli eitimi alamayan ocuklardr. Yazarlarmzn ky yaantsna ilgilenmeleri toplumumuz asndan ok yararldr. zne-yklem uyumsuzluu: Farkl yklemlerin ayn zneye balanmas. Herkes ondan nefret ediyor, yzn grmek istemiyordu. kinci cmlenin znesi eksik. lk zne yanl anlam verecek ekilde ortak olarak kullanlm. Hibiri anlatlanlara inanmyor, kendi fikrinden srar ediyordu. kinci cmlenin znesi eksik. lk zne yanl anlam verecek ekilde ortak olarak kullanlm. Nesne-yklem uyumsuzluu: Nesne eksiklii Bu konuda renciler aralarnda anlap karar verecekler ve uygulayacaklar. Sylenenlere hemen inanyor ve her yerde savunuyordu. Kendisine btn snf adna teekkr eder ve tebrik ederim. Onlara niin bu kadar yardm ediyor ve destekliyorsun? Byklere gereken saygy gstermeli, incitmemeliyiz. Bize yardm edeceklerine inanyor ve bekliyoruz. Tmle yanllar: Kayaya yaklayor muyuz, yoksa uzaklayor muyuz? rencileri, tevik etmeli, yreklendirmeli, destek olmalyz. Olanlar byle deerlendirmek, bu gzle bakmak gerekir. rencileri rahat edecekleri odalara yerletirmi, btn imknlar salamt. Duvarlar kirletmek,yaz yazmak kesinlikle yasaktr. Bu glklere nasl gs gerdi, nasl baa kt? Dnme ve mantk hatalar: Problemleri karlkl anlay ve birlik iinde zeceiz. Yiyecek bir lokma ekmeimiz hatta yemeimiz bile yok. Bu yazy deil okumak, anlamak bile imknsz. Blgeyi iyi tanmasna ramen her yeri gezdi. Yarn mutlaka bir gazete almay unutmayn. Yarnn mutlu gnlerine zlem duyuyorum. Fiilin veya yardmc fiilin yanl kullanlmas: Ben ona aabey, o da bana kardeim derdi. Baz yiyecekler sal yerinde ve yal olmayan kiilerce zellikle yenmelidir. Kitap iin kendisine verilen parann eksik ve yeterli olmadn syledi. Ekiyi az, acy ise hi sevmezdi. Gerekli yerlere bavuruda bulunmu, ama bir sonu alm deiliz. orbaya biraz ac, biraz da tuz ve limon sklabilirdi. Boyu ksa, bedeni de pek biimli deildi. Hangisinin baarl, hangisinin baarl olmadn reneceiz. ok az veya hi almadan ok para kazananlar var. Tamlama yanllar: Verilen cmledeki zne ve zarf tmlecini bulun.

126

Bu lkeye teknik ve bilgi yardmnda bulunulacak. Pasta ve meyve suyu ikram edilecek. Son derste belgisiz ve say sfatlarn rendik. Siyas ve ekonomi ilikileri kmaza girdi. Bu blge coraf ve iklim asndan ilgi ekici zelliklere sahiptir. Kar yznden tm zel ve devlet okullar tatil edildi. lkemiz Bosnaya asker ve gda yardm yapt. ehrimizde eitli kltrel ve sanat etkinlikleri gerekletirildi. Kelimelerin yanl yerde kullanlmas: Yeni duraa gelmitik ki otobs de hemen geldi. Bu toplantda ekinmeden dnceler dile getirilmeli. Her yolda kalan insana yardm etmeliyiz. dare, henz yarn ders yaplp yaplmayacan bildirmedi. zinsiz inaata girilmez. Birleik cmlelerde yklemler arasndaki uyumsuzluk: Her ne kadar iyi hazrlanlmsa da istenilen sonucu alamad. Bir yl boyunca devaml alarak kazanld. Her ne kadar ehir dna tanmsa da beklenen huzur bulunamamt.

zne
Tanm zellikleri Durumu Tr eitleri Says znesiz Cmleler zne-yklem Uyumu a. Olumluluk-olumsuzluk Uyumu b. Tekillik-oulluk Uyumu zne Tanm Yklemde bildirilen ii, oluu, hareketi, durumu, kl yerine getiren; hakknda bilgi ve haber verilen edir. Yani yapan veya olan karlayan unsurdur. ocuklar bahede oyun oynuyorlar. Elimdeki defter yere dt. zne, ykleme sorulan ne?, kim? sorularnn cevabdr. Gmen kular yine yolculua balad. Kim? / Kim balad? / Balayan kim? Gmen kular Kitaplar raflara rastgele dizilmiti. Ne? / Ne dizilmiti? / Dizilen ne? Kitaplar

127

zellikleri zne olan kelime(ler) cmlede hibir hl eki almadan kullanlrlar. Herhangi bir hl eki alrlarsa zne deil, nesne, dolayl tmle, zarf tmleci olurlar. Ama oul ekini ve iyelik eklerini alabilir. Ankara halk kaldrmlarda yryememekten rahatsz deil galiba. Depremzedeler hl vaat edilenlerin gerekletirilmesini bekliyorlar. Durumu zne; yklemi isim olan cmlelerde pasif (edilgen); fiil olan cmlelerde aktif (olan veya yapan)tir. Hava durgundu. zne, olan Muayene odasnn kaps alr. zne, olan, yaplan Cevdet Bey, baheyi suluyordu. zne, yapan Gen kz, her geen gn biraz daha iyileiyordu. zne, olan Tr simler, adlam sfatlar, isim ve sfat tamlamalar, fiilimsiler, zamirler, soru kelimeleri, gerek ya da szde zne olabilir: Yaz atlar kinedi, mein krba aklad Bir dakika araba yerinde duraklad. Neden sonra sarsld altmda demir yaylar, Gzlerimin nnden geti kervansaraylar... Dakikalar ilerledike yangn daha da iddetleniyordu. htiyar, ocuklarn kendisine neden yer vermediini bir trl anlayamyordu. Kap tokma hzl hzl vuruluyordu. Okumak bir erdemdir; doru eyler okunduu mddete. O, benim can dostumdur. Kim bu ileri bir saatte bitirebilir? Kpr altnda balk tutanlar, bezgin deildi. Trklerin bu yaln kayalar zerine ne zaman konduu bilinmez. eitleri Szde ve gerek zne Says Bir cmlede birden fazla zne bulunabilir. Her saz, her ot, her kanat rpn, btn kenarlar ve renkler gibi gm bit parlt iinde erir. Gne, yer, gk, deniz i ie kaynar. Baz cmlelerde zneden hemen sonra znenin aklaycs gelir. Etrafa ho ve olgun bir koku, yeni kesilmi gekince bir karpuz kokusu yayld. Baz cmlelerde birka zne sralandktan sonra, tm yeniden hepsi zamiriyle ifade edilir. Tarih, sanat eserleri, gelenekler, hepsi, cemiyetin sreklilik uurudur. znesiz Cmleler

128

zne, anlamdan karlabilecei ve tekrardan dolay anlatmda bozukluk yaratabilecei iin sylenmeyebilir. zne sylenmedii zaman gizli zne dadn alr. Gizli zne yklemin tad ahs ekinden anlalr. Yklemin tad ahs ekinin gsterdii zamir znedir. Gizli zne bir zne eidi deildir. Dn beni aramsn. Sen: gizli zne Karanln, yamurun, rzgrn iinde drt nala uzaklat. Geni merdivenlerden yukar kata kt. Szde ya da gerek znesi olmayan cmlelerin yklemleri, edilgen ve geisiz fiillerdendir. Bu scakta uyunmaz. Bu sze glnr. Yarn piknie gidilecek. Burada kalnacak. Dar kp bir ie st almal. zne-yklem Uyumu zne ile yklem olumluluk-olumsuzluk ve tekillik-oulluk ynlerinden uyum gstermelidir. a. Olumluluk-olumsuzluk Uyumu zne olumlu ise yklem de olumlu; znede olumsuzluk anlam varsa yklem olumsuzdur. Yarn herkes dersten nce ktphanede toplansn. Hepsi burada toplanacak. znenin olumlu olduu hllerde yklem bazen olumsuz da olabilir. Akam yemeine herkes katlmad. Yamur yad iin rencilerin tamam gelmedi. zne kimse, hibiri, hi kimse kelimelerinden oluuyorsa yklem olumsuz olur. gnden beri kimse uramad buraya. Hi kimse bu paraya bu ii yapmaz. Hibiri anlatlanlara inanmad. ne....ne olumsuzluk balac kullanlan cmlenin yklemi olumludur. Ne ba ars yapar, ne de bnyeye zarar verir. Ne lenlere ne de kalanlara yer bulunabildi. b. Tekillik-oulluk Uyumu zne tekilse yklem de tekil; zne oulsa yklem de oul olur. Kyller birer birer pazar yerine geliyorlar. ocuk annesini ard. Aliyle Yusuf yarn Ankaraya gelecekler. Bitki, hayvan, cansz varlk, vcudun organlar, soyut kavramlar, isim-fiiller, zaman isimleri, topluluk isimleri zne olduunda yklem genellikle tekil olur. Bitki ve hayvan isimleri bazen oul ykleme balanr. Bu erikler ok tatldr. Otlar kurudu. Aradan uzun yllar geti. Gzlerim yaard.

129

Fikirler baskyla benimsetilmez. Dardan barmalar duyuluyordu. Sfatlar ekim eki almaz. Ordu yola kt. Martlar baryorlar. zne insan cinsinden ve oul ise yklem tekil de olabilir ou da. ocuklar erken uyur. renciler teneffse km. Memurlar hak arad. Askerler eitim alannda topland. renciler birer ikier gelmeye baladlar. zneyi tekil veya oul 1. ve 2., 1. ve 3. , 1., 2., ve 3. ahs zamirleri oluturuyorsa yklem birinci oul ahs eki alr. Ahmetle ben yarn gideceiz. Ben ve o, beraberce ieri girdik. Bu ii sen ve ben yapmalyz. Ben, o ocuk ve sen burada hazr bulunacaz. Biz, siz ve onlar, birbirimize daima destek olmalyz. znesi tekil veya oul 2. ve 3. ahslar olan cmlenin yklemi 2. oul ahsa gre ekimlenir. Sen ve o, bu ii yapmalsnz. Siz ve onlar, bu eyalar tayacaksnz. znenin nc tekil ahs olduu baz durumlarda sayg ya da alay anlam katmak iin yklem oul yaplr. Sayn Vali, madalyalar elleriyle taktlar. Cumhurbakan, okulumuzu ziyaret edecekler. Kk bey henz uramamlar. znesi say sfatlaryla veya birka, birok gibi belgisiz sfatlarla kurulmu bir sfat tamlamas tekil ykleme balanr. ki ocuk ieri girdi. Birok insan byle davranlara tepki gsterir.

YKLEM
Tanm , kl, olu, hareket, durum bildiren; haber veren; cmleyi bir yargya balayan ekimli edir. Araba kalabal ehri yaanmaz hle getirdi. ehri bu hle getiren bir olumsuzluk da insanlarn birbirlerini sevip saymamalardr. zellikleri ]Cmlenin temel esidir. Cmle yarg bildiren bir sz; yklem de yargy stlenen e olduuna gre yklemsiz bir cmle olamaz.

130

Araba kalabal ehri yaanmaz hle .........?............ cmle deil ehri bu hle getiren bir olumsuzluk da ..........?............ cmle deil ]Yklem, tek kelimeden de oluabilir bir kelime grubundan da. Yallara sayg, topumun gemiine olan saygsn gsterir. nsanlar birbirlerinin hakkna riayet etmeliler. ] Cmle oluturmaya yeterli olan tek e yklemdir. retmenim. Geliyorum. ]Dier unsurlar, yklemin anlamn desteklemek zere cmlede bulunur. Yeri ]Trkede asl e en sonda bulunduu, yardmc eler daha nce geldii iin Trke sz dizimine gre yklem cmlenin en sonundadr. Btn eler sralanr, sonra bunlarla hazrlanan haber veya yarg ykleme yklenir. Gkyznn baka rengi de varm. Yaz atlar kinedi, mein krba aklad. ]iirde, ataszlerinde ve gnlk konuma dilinde yklem cmlenin sonunda deil de herhangi bir yerinde olabilir. Uzar gider bir sessizlik iinde Bir utan bir uza Trkistan topraklar. Birden kapand birbiri ardnca perdeler. Sakla saman, gelir zaman. Tr ]Fiil cmlesinin, yani i, olu, kl, hareket, durum bildiren cmlelerin yklemi ekimli bir fiildir. Bu fiil, basit, tremi ya da birleik olabilir. Fiile ait zaman ve ahs kavramlar yklemde ek hlinde bulunur. Ayrca e olarak da bulunabilir. Bir ipte iki cambaz oynamaz. Yarn buraya gelecekler. Hibir zaman Onlar

]sim cmlesinin, yani i, olu, kl, hareket, durum bildirmeyen cmlelerin yklemi de ekfiille ekimlenmi bir isimdir. Bu, isim soylu herhangi bir kelime (sfat, zamir, zarf, edat) olabilir. Ben bir Trkm; dinim cinsim uludur. Yeniden domu gibiyim. Tabiattaki en i ac renk yeildir. k hzlsn. Bu ek-fiiller bazen debilir. imde en gzel duygular sakl. Ek-fiile ait zaman ve ahs kavramlar yklemde ek hlinde bulunur. Ayrca e olarak da bulunabilir. Gkyznn baka rengi de varm.

131

Says Bir cmlede birden fazla zne, zarf tmleci, dolayl tmle, nesne bulunabilir, ama yklem tektir. Bir sz dizisi iindeki yklem says cmle saysn gsterir. Yaz atlar kinedi, mein krba aklad, Bir dakika araba yerinde duraklad. Yol onun, varlk onun, Gerisi hep angarya. Yklemdeki Kelime Says Yklem tek kelimeden oluabilecei gibi bir kelime grubu da olabilir. Bin yldan uzun bir gecenin bestesidir / bu. Bin yl srecek zannedilen kar sesidir / bu. Dnlmez akamn ufkundayz. Gzel yz, geni bir glmseyile / l ld. Yklemsiz Cmleler (Eksiltili Cmle) ]Yklemi sylenmeyen cmlelere eksiltili (kesik) cmle denir. Yklemin sylenmemi olmas cmlenin anlamnda eksiklik meydana getirmez. Dinleyici ya da okuyucu cmlenin sylenmemi ksmn ya kendisi tamamlar ya da zaten bilinmektedir. Kratn yannda duran ya huyundan ya suyundan. Az veren candan, ok verev maldan. Dalgalandn yerde ne korku ne keder. Seni istikbal iin nce gelmek cihana, Ve bakasndan almak sonra geli mjdeni, Bir nefes dinlenmeden yllarca komak sana, Aramak her tarafta, bulmamak asla seni. (Han Duvarlar) Baz kesik cmleler nceki cmlenin yardmyla tamamlanr. Bilmiyorum aradan ne kadar zaman geti. Belki alt ay... Belki bir yl. Buralarda hi yol yoktur. Hatta kei yolu bile... Nerede alyordun? Trk Dil Kurumunda. (alyorum) Kardein kanc snfta okuyor? kinci snfta.

TMLE
A . Dolayl Tmle B . Zarf Tmleci

132

Tanm Tr Says

Dolayl Tmle Tanm -e, -de, -den eklerini alarak44[1] cmlenin, dolaysyla yklemin anlamn, fiilin, kma (uzaklama), bulunma ve ynelme (yaklama) bakmlarndan ilgili olduu yer ynnden tamamlayan edir. Yer tamlaycs da denir. Biz yazlar kye gideriz; sahil lksmz yok bizim. Nice tarih eserler sular altnda braklyor. Buday iftiden hep ucuza alrlar. Ba ucumdaki lmbay yakp saate baktm. Byk bir bolukta bozuldu by. Sa taraftan ngrak sesleri geliyordu. Bamz stnden yorgun bulutlar geer. Yaklama ve uzaklama ekli yer tamlayclar isim cmlelerinde ok az bulunur. Bulunma ekli yer tamlayclar ise her cmlede bulunabilir. Her tarafta, ykselen otlarn kenarlarnda, krlarn en tenha ve gze grnmez noktalarnda bal bana tam bir gzellikle alm, belki renkleri biraz soluk kr iekleri vard. Hlbuki bu sergilerin getirecei sanat ve gzellik terbiyesine bilhassa biz muhtacz. ]Dolayl tmle, ykleme sorulan nereye?, nerede?, nereden?, kime?, kimde?, kimden?, neye?, nede?, neden? sorularnn cevabdr. Bunlar babana sormalsn. Aradnz kitaplar sahafta bulursunuz. Tebeir kireten yaplr. Tr ]sim cinsinden btn kelimeler ve kelime gruplar dolayl tmle olabilir. Kuleye knca, sabah gneinin henz dalmad hafif sislerle rtl ufka dikkatle bakt. Konak, amurlu ve bozuk bir yolun sanda kurulmutu. Ayan topraa basmaktan rkyordu. ]Yer soran soru kelimelerdi de dolayl tmletir? Bu elbiseyi nereden aldnz? Benim kalemim kimde kalm? Kime? Nerede? Neden?

44[1]

Bu ekleri alan btn kelimeler dolayl tmle deildir: Grltden uyuyamad Zarf tml. Sisli havalarda dikkatli olunmal. Zaman zarf Sudan bahanelerle beni avutma. Sfat Birden yannda Trke bir lkrt iitti. Zarf Onlar sonradan geldiler. Zar ftml. Misafiri ayakta karlad. Zarf tml. Hzla ieri girdi zarf tml. 133

Says Bir cmlede birden fazla ayn veya farkl cinsten yer tamlaycs bulunabilir. Ormanlardan, derelerden, kprlerden, tepelerden, uurumlardan imek gibi geti. Gkalp ve arkadalar, hem edeb eserlerinde, hem de Trkeyi sadeletirmek iin ortaya koyduklar prensiplerde halka yneldiler. Baz yer tamlayclar kendinden nceki yer tamlaycsnn aklaycsdr. Her tarafta, ykselen otlarn kenarlarnda, krlarn en tenha ve gze grnmez noktalarnda bal bana tam bir gzellikle alm, belki renkleri biraz soluk kr iekleri vard. DOLAYLI TMLE Hatrlatma : Trkede ismin durumunu bildiren ekler kelimenin sonuna eklenirler. Kelimeyi belirtir, ayrlma durumunu, bulunma durumunu, ynelme durumunu ifade etmeye yararlar. Ev Ev-i Ev-e Ev-de Ev-den (Yaln hali) (Belirtme durumu) (Ynelme durumu) (Bulunma durumu) (Ayrlma durumu)

Bu durumu belirten cmle esi Dolayl Tmle olan kelimelerden oluur.

Kural : Cmlede ynelme, bulunma, ayrlma bildiren kelimeler Dolayl tmletir. Ahmet eve gelmedi. (nereye gelmedi?Eve; ynelme ifadesi vardr.) zne D.T Y

Selda evde ders alyor. (nerede alyor?Evde; Seldann bulunduu zne D.T BsizN Y yer ifade ediliyor.) Bugn okuldan ge ktk. Z.T D.T. Z.T Y (nereden ktk?okuldan; okuldan ayrldmz ifadesi var.)

Dikkat: 1. Dolayl tmleler pratik olarak bakldnda ismin e,-de,-den halinde olan kelimelerdir. 2. Ykleme sorulan sorular da ismin e, -de, -den hal ekini almlardr, nere?, nereye?,nerede?,nerde?,nereden?, nerden? vb. Kedi dama kt. Bu iiriarmaan ediyorum. Kalemimkald. Yryerek geliyordum.

Parantez iindeki kelimeleri uygun ve D.T. olacak ekilde ekimleyerek boluklar doldurunuz.

tuz koydun mu? (yemek)

134

Kardeimgitti. (okula) Ahmet,gcenmi. (Mehmet) su kalmam. (Srahi) hi akl yok mu? (sen) ayrlyorum. (Ankara) Bu gzel iekleri nereden aldn? sorusuna alnan cevap cmlenin esidir. Tanm tamamlaynz. Dolayl tmle olan kelime ya da kelime gruplar , , , ifadesi verirler ve , halinde bulunurlar. Ykleme sorulan ,,, sorularna cevap verirler. rnek ; Ahmetgelmedi. Metinkalm. Musage kmt. Bu gzel iekleri nereden aldn? sorusuna verilecek cevap cmlenin hangi gesidir? a) zne b) D.T. c) Z.T. d) N.T. e) Yklem Sorulardan hangisi dolayl tmle olur? ABCDEZehra ne zaman geliyor? Az nce gelen kim? Ankarada kimi grdnz? Ne alrdnz? Bu kitab kimden almtm

Zarf Tmleci Tanm Tr Says

Zarf Tmleci45[1] Tanm Yklemin anlamn zaman, durum, yn, miktar, tarz, vasta, art, sebep, birliktelik ynlerinden tamamlayan kelimeler ve kelime gruplardr. Edat tmleci (edatl tmle) olarak adlandrlan tmleler de birer zarf tmlecidir. Akama kadar altk. Toprak derin derin rperdi. Bu iir yamur yaarken yazdm. Ben resim ekmeyi de ok seviyorum. Akama doru eve varrz. Zarf ile zarf tmleci ayn ey deildir. Zarf bir kelime trdr; zarf tmleci ise grev addr. simler, zarflar, sfatlar vb zarf tmleci olarak grev alabilirler. 135
45[1]

Aa inmiti. nsan lemde hayal ettii mddete yaar. Bu hastahanede aylarca kalrsa, be ameliyata dayanrsa, kurtarmaya alrz. On be yana dek evinden uzun sreli ayrlmad. Anlatlanlar korkuyla dinledik. Hastay ambulnsla getirmediler; taksiyle getirdiler. vasta Yamur yad iin sular kesilmi. sebep Dncelerinizi bir kompozisyonla alayn. ara Baz renciler anneleriyle gelmilerdi. birliktelik ]Zarf tmlecini bulmak iin ykleme nasl?, ne zaman?, ne kadar?, nereye? ve kiminle?, neyle?, niin?, neden?, niye?sorular sorulur. Saa sola bakmadan ieri girdi. ki arkada gece boyunca uzun uzun konutular. Biz , akamki trenle gideriz. Raiti son grdmde Hseyinle geziyordu. ocuk korkudan konumuyordu. Onu grmek iin beklemitik. Tr simler eksiz veya yn, vasta, eitlik ve baz hl ekleriyle, fiiller de zarf-fiil ekleriyle zarf grevi yapar. Kurduun devlet asrlarca muzaffer yrd. Ankara, uzun tarihinin artc birleimleriyle doludur. Ayaa kalkt ve kardeiyle beraber dar kt. Hana sa indi, l kt geende. Kulak verdin mi yrekten kavala saza. Zaten yar a yar tok ve bitkin bir hlde olduundan ayakta fazla duramad. O zaman ykselerek ara deer belki bam. Yn, zaman, tarz, sebep, vasta, miktar ve art bildiren btn kelimeler ve kelime gruplar zarf tmleci olarak kullanlabilir. Dostlarla da yollar ayrld bir bir. Ankaraya yaklatka heyecanm artard. Yavru kedi, hi de iyileecek gibi grnmyordu. Tenha sokakta kaldm orusuz ve neesiz. Cephaneleri bitince snglerini taktlar ve dmana doru yrdler. Drt saatlik yolu, iki saatte, kpeklerden korktuum iin tarlalarn arasndan geerek yryverdim. Srtnzdan para kazanmaya alrlar, bir kez uradnz m depreme. Tek kelimelik baz zarflar ek aldklarnda zarf olmaktan kar, zarf tmleci oluturmazlar. Yarn benimle gelir misin? zarf Yarn bekleyemem. sim eriieriye, dardarya, aaaaya Edatlarla kurulanlar (edat tmleleri ya da edatl tmleler) ile Ankaraya uakla giderler. Bizi bo vaatlerle kandrdlar. Hasan yal annesiyle oturuyordu. Arabann grltsyle irkildi. fkeyle kalkan zararla oturur. Sevinle boynuma sarld. (vasta) (ara) (beraberlik) (neden) (nasl, fkeli ve zararl) (nasl, sevinli bir hlde) Nasl? Nereye? Ne zaman? Nasl? Neyle? Kiminle? Neden? Niin?

136

-e kadar Dershaneye kadar gidelim. Akama kadar altk. iin almak iin bavurdu. (amacyla, bavurunun amac, sebebi) Snav kazanmak iin almak gerekir. (snav kazanmann art) Skld iin dar kt. (neden, darya kmann sebebi) Bu ayakkaby babam iin aldm (zglk) Bu i iin ka lira dedin? (karlk) Senin iin sorun yok tabi. (grelik) Bizim iin ne diyorlar? (hakkmzda) Sizin iin kiilik yer ayrld. (aitlik) zere, zre Sorunu halletmek zere gidiyorum. On dakika konumak zere krsye kt. (ama, iin) (iin, ama)

-e gre Babakana gre enflsyon dk. (asndan) Ayan yorganna gre uzat. (bakarak, lsnde, uygunluk, kadar) Allah dana gre k verir. (uygunluk) Anlatlanlara gre ikisi de suluymu. (baklrsa, ynnden) Siz bana gre daha gensiniz. (karlatrma) Kemal, Hasana gre daha uzundu. (karlatrma) Bana gre ayakkabnz var m? (uygunluk) kar Edebiyata kar ilgim vard. Denize kar bir balkonu var. (hakknda, ynelik) (ynelik)

diye Terfi edeyim diye yaclk yapyor. (ama) Yamur yayor diye dar kmad. (neden) doru Ormana doru yrdk. Bana doru bakyor. dolay, tr Zayflktan dolay sk sk hastalanyor. almadndan tr can sklyor. -den ekiyle de ayn anlam salanr. Skldmdan dar ktm. karn, ramen ok uramama karn baaramadm. Tanmamasna ramen onu takdir ediyordu. beri Dn akamdan beri grlmedi. Okuldan beri hi susmad. Yllardan beri bu kyde yaamaktalar. Kar, sabahtan beri yayor. yalnz Cebinde yalnz yol paras vard. Beni yalnz sen anlarsn. (sadece, edat) (sadece, bir tek)

137

ancak Seni ancak ebediyyetler eder istiab (sadece) Onu ancak para ilgilendirir. (sadece, bir tek) Bu iten ancak Hasan Usta anlar. (sadece) Bu kmr ancak ay yeter. (en fazla, olsa olsa) Sabah ktlarsa akama ancak gelirler. (belki, ihtimal) Says Bir cmlede ayn veya fark trden birka tane zarf tmleci bulunabilir. Zaman zarf genellikle dier zarf eitlerinin nnde, miktar zarf da yklemden nce kullanlr. Kzlaya indiim zaman, kalabala taklmamak iin insanlar arasndan hzla ilerlerim. Gece blbl aaran vakte kadar alarm Eski rz hayal ettiren ahengiyle. (YKB) ocuklar ilk grdnde ok sevinmiti.

EK BLG ZARF TMLEC : Kural: Yklemi tamamlayan edir. Yklemin durumunu, nasl ve nice olduunu belirtir. Yzme , anlamsz anlamsz bakt. (nasl bakt?) D.T. Z.T. Y Sessizce, odaya girdik. (odaya nasl girdik?) Z.T D.T. Y Sen bu kitab mutlaka okumalsn. ( nasl okumalsn?) zne N.T Z.T. Y Dn sana bir tepeden baktm aziz stanbul. ( Ne zaman baktm?) Z.T. Y imdi cevaplar syleyemem. ( Ne zaman syleyemem?) Z.T. N.T. Y

Dikkat : Zarf bulmak iin ykleme; nasl, ne ekilde, ne kadar, ne zaman vb. sorular sorulur. Alnan cevap yklemi belirtir, niteler durumdaysa zarftr. Eer nasl, ne ekilde, ne kadar sorular bir isme soruluyorsa alnan cevaplar Sfattr. Kartrlmamas gerekir.

alkan renci baaral olur. ( nasl olur?baarl yklemi tanmlyor, sfat Z.T. Y ykleme sorulan soruya yant veriyor) zne ( nasl renci? alkan renci kelimesini tanmlyor SIFATTIR.)

Uygun Sfatlar Yerletiriniz. Okullaralacak. (Zaman zarf) kmaynz.(yer-yn zarf) Glseviyormu. (miktar zarf) konumuyorsun? (soru zarf)

138

uzaklatlar. (durum zarf)

Aadakilerden Hangisinde Zarf Tmleci Yoktur? ABCDEEmrahlar bu geziye katlacaklar. Sabah erken uyanacaz. Sorular pek zora benziyor. Sabahtan beri yoldayz. Sorunlar konuarak halledelim.

Cmlelerin Hangisinde Sen Szc Asl Vurgulanmak stenen Szcktr? ABCDESen devini yapmalsn. devini sen yapmalsn. Sen yarn akam gelirsin. devini yapmalsn sen. Yarn akam gelirsin sen.

NOT: Ykleme en yakn e asl vurgulanmak istenen edir. Aadaki tanm tamamlaynz. Yklemie zarftr. Zarf bulabilmek iin ykleme;, , ,,,, sorularn sorarz, aldmz cevap o cmlenindr.

Nesne
Tanm Tr eitleri Says Nesne Tanm Yklemde bildirilen ve znenin yapt iten dorudan etkilenen e nesnedir. Dolaysyla sadece fiil cmlelerinden yklemi geili fiil olanlar nesne alr. Az da olsa isim cmleleri de nesne alabilir. Dz tmle de denir. Ykleme sorulan ne?, neyi?, kimi? sorularnn cevabdr. Burada son frtna son dal kryordu. Btn bu yallar, eski Boazii hatralarn sayklar. Trk halk bamszln, Ulu ndere ve onunla birlikte savaanlara borludur.

139

Tr ]simler, zamirler, adlam sfatlar, tamlamalar, fiilimsiler, soru kelimeleri, ksaca zne olabilen btn kelimeler, kelime gruplar ve i cmleler nesne olabilir. Babam gazetesini okuyor; annem de yemek kitabndan hkmdarlnda uyguluyordu. yilik eden iyilik bulur. Aykla pirincin tan. Bugn bana ne getirdin? Siz bunlardan hangisini istersiniz? ocuk sevinle, Bitirdim! dedi. Atalarmz, Deveyi yardan uuran bir tutam ottur. demiler. Sabahlar odadan odaya gezinerek dnmeyi severim. eitleri Belirtili ve belirtisiz olmak zere ikiye ayrlr. Belirtme hl eki alanlara belirtili; yaln hlde olanlara da belirtisiz nesne denir. Her gn gazete okuyorum. Gazeteyi her gn okuyorum. ]Belirtisiz nesnenin kullanlmas ile belirtili nesneninki arasnda belirgin anlam fark vardr. Nesnenin yeri de nemlidir. Belirtili nesnenin cmle iinde belirli bir yeri yoktur. Kullanld yere gre cmleye deiik anlamlar katar. Bunu bana bir ocuk anlat. Bir ocuk bana bunu anlatt. Her hafta bir kitab okurum. Bir kitab her hafta okurum. Vurgulanan: herhangi bir ocuk Vurgulanan: bu Belirli kitaplardan birini Belirli bir tek kitab rendii tarifleri kendi

]Belirtisiz nesne daima yklemden hemen nce gelir. Yklemle belirtisiz nesne arasna de, dahi, bile edatlarndan baka bir kelime giremez. Her hafta bir kitap okurum. Bu gnlerde herkes byle eyler anlatyordu. Gezi srasnda sincap bile grdk. Baz nesneler belirtme hl eki almadklar hlde anlamca belirtili nesnedir. Kk bir rak tutmalyz. derdi. Gaz lmbas nda mer Seyfettin okurduk. Says Bir cmlede birden fazla nesne bulunabilir. Ancak bu nesneler belirtili veya belirtisiz olma bakmndan ayn zellii tamaldr. Gurbette duyduum sonu gelmez hznleri, Yapraklarn dkld hicranl gnleri, Andm birer birer, acdm kendi hlime. (YKB) Dalm eyalar, titreyen ocuklar, oraya buraya akn kouan kadnlar buulu buulu grd. Uurtmalar biraz gk, ak hava, rzgr ister. Baz cmlelerde ikinci nesne, birincinin aklaycsdr.

140

Surlarn nnde, kemerlerinden hl o ilk giriten bir akis saklayan kaplara bakarak, Trk tarihinin en gzel ve en byk iklimlerinden biri olan o Mays gnn, bize bu ehri ve onun emsalsiz gzelliklerini hediye eden gn beraberce yaardk. (AHT)

EKM EKLER
EKLER EK I. EKM EKLER A. SM EKM EKLER 1. HL (DURUM) EKLER 2. YELK EKLER 3. LG ZAMR: -ki 4. lEr OUL EK 5. m SORU EK 6. EK-FL 7. TAMLAMA EKLER B. FL EKM EKLER 1. ZAMAN ve EKL EKLER a. HABER KP EKLER b. DLEK KP EKLER 2. AHIS EKLER 3. OLUMSUZLUK EK: -mE 4. SORU EK: m 5. EK-FL II. YAPIM EKLER 1. SM YAPAN YAPIM EKLER a. simden isim yapan ekler b. Fiilden isim yapan ekler 2. FL YAPAN YAPIM EKLER a. simden fiil yapan ekler b. Fiilden fiil yapan ekler III. YARDIMCI NLLER ve YARDIMCI NSZLER

EKLER Trke eklemeli (sondan eklemeli) bir dildir. Trkede deimez kkler, onlardan tretilen gvdeler ve kk ve gvdelere eklenen yapm ve ekim ekleri vardr. Dilimizi kullanl hle getiren; ayn kelimelerle farkl anlamlar ifade edilmesini, kelime haznesinin genilemesini salayan, eklerdir. EK Kelimelerle cmleler kurmak, onlara cmle iinde grev yklemek ve kelimelerden yeni kelimeler tretmek amacyla onlara eklenen seslere/hecelere ek denir. Kelimelere cmlede grev yklenirken ve onlardan yeni kelimeler tretilirken ncelik yapm eklerinindir. Yapm eklerinin zerine ekim ekleri gelir. Ama bir iki ek haricinde ekim ekinin zerine yapm eki getirilemez. Ekler kendilerinden nceki kelimelere bitiik yazlr. Yalnz, m soru eki her zaman ayr yazlr; ek-fiilin kendisi, yani i-(mek) de ayr ya da bitiik yazlabilir. Zaten ek-fiil bitiik yazldnda der, sadece zaman eki kalr:

141

mi: Gelmedi mi? i(mek): Gelecek idi, gelecekti Ekler yapm ve ekim ekleri olmak zere ikiye ayrlr. Yapm ekleri anlam; ekim ekleri de grev belirler. I. EKM EKLER Kelimelerin ekimlenerek deiik yerlerde ve grevlerde kullanlmasn salayan eklere ekim eki denir. ekim ekleri, kelimelerin dier kelimelerle ba kurmasn, kelimelerin cmlede grev almasn, hlini, saysn, zamann, ahsn belirtir. Ksaca ekim ekleri kelimelerin cmle ierisinde kullanlmasn salar. Kk veya gvde hlindeki kelimeler ancak ekim eklerini alarak dier kelimelere balanr, zaman ve ahs anlam kazanr. Karde kitap yer sor. Bu kelime dizisi bu hliyle ancak bir kelime yndr. Bir maksat, duygu, fikir, haber, bilgi ifade etmez. Ancak bu kelimelerle ne sylenmek istenebilir, sorusundan hareketle bir eyler uydurulabilir ki bu yolla bu kelimelerin ne iin sylendii kesin olarak bilinemez. yleyse bu kelime ynn anlalr hle getirmek iin ekim eklerine ihtiya vardr. eitli ekim ekleriyle bu kelimelerden anlaml cmleler karabiliriz: Kardeine kitabn yerini sor. Kardeimden kitaplarn yerini soracam. Kardein kitabnn yerini sordu. ekim ekleri eklendii kelimenin anlamn deitirmez. ekim ekleri yeni kelimeler tretmeye yarayan ekler deildir; yani bu ekler kelimenin anlam ve trlerini deitirmeyen eklerdir. Yukardaki rnekte deiik ekimlere ramen kelimelerin anlamlarnn deimedii grlr. ekim ekleri getirildikleri kelimenin trne gre ikiye ayrlr: sim ekim ekleri ve Fiil ekim ekleri A. SM EKM EKLER simlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onlar dier isimlere, edatlara, fiillere balayan; cmle iindeki grevlerini belirleyen, ait olduklar kiileri belirten ve isimlerin eitli durumlarn bildiren eklerdir. sim ekim ekleri unlardr: Hl ekleri: -i, -e, -de, -den, -in, -ce, -le yelik ekleri: -m, -n, -i, -si, -miz, -niz, -leri oul eki: -ler Soru eki: mi Ek-fiil: -dir, -idi, -imi Tamlama ekleri: -in, 1. HL (DURUM) EKLER simleri isimlere, fiillere, edatlara balayan, dier kelimelerle iliki kurarak isimlerin cmlede grev kazanmasn salayan eklerdir.

142

smin hllerinin banda yaln hl (nominatif) gelir, ama bu hlin eki olmad iin sralamaya dahil etmedik; isimler konusunda ilenmitir. a. -46[1] Belirtme/Ykleme Hl Eki Fiildeki iten, hareketten, eylemden etkilenen varl belirtir. Yani bu eki alan isimler cmlede belirtili nesne grevinde bulunur. ev-i grdm, kap-y- atm, okul-u boyadlar, gl- koparmayn... smi fiile balar. ocuklar buradan kim alacak? Babas ocuu ard. imdi sorular cevaplayn. Burada kimi bekliyorsunuz? Trkede iki tane i eki vardr: i: iyelik eki: (onun) kalem-i i: belirtme hl eki: kalem-i (kim ald?) b. -E Ynelme Hl Eki simleri fiillere, bazen de edatlara balar. Ynelme hlinde, ismin belirttii kavrama yneli, dnme sz konusudur. okul-a git, ev-e dn... Eklendii kelimelere farkl anlamlar katar ve deiik anlam ilikileri kurar. Ynelme, yaklama, ulama bildirir. Bu eki alan kelimeler cmlede dolayl tmle ve yklem olabilir: Bugn okula gitti. Benim itirazm yaplan hakszla. (hakszladr: yklem) Fiyat, ara ile anlam katar: Kitab bin liraya ald. (karlnda) Bu i ka paraya olur? Zaman bildirir, zarf tmleci yapar: Bu i sabaha biter. Haftaya size gelelim. Yer bildirir: Bizi karlamak iin kapya geldi. simleri edatlara balar: Akama kadar okulda ders altk. Sabaha kar varrz. Yana gre ar bir ite alyordu. Deyim kurar: Azna geleni syler. leri yoluna koymak Bana buyruk. Baa gelen ekilir. ok cana yakn bir ocuktu. in, aitlik, ama ilgisi kurar:
46

143

Bunu size aldk. (sizin iin) Sana bir iyilik dnyorlar. (senin iin) Annesini grmeye gitti. kilemeler kurarak durum bildirir: Otobse nefes nefese yetitiler. ki ahbap kafa kafaya vermi... -an, -en sfat-fiil ekleriyle birleerek abartma anlam veren ikilemeler kurar: Soran sorana, geen geene, giden gidene... ekilce ekimli fiil olan fakat fiil zelliini kaybetmi sz gruplarna gelir: Gemi olsuna gitti. (demeye) c. -DE Bulunma Hl Eki simleri fillere balar. ev-de oturma, okul-da ren, yurt-ta kald, devlet-te bulunuyor... Cmlede dolayl tmle, zarf tmleci ve yklem yapar: Eski stanbul'da ne gzel gnler yaanm. (dolayl tmle) Saat yedide mi gelecekmi? (zarf tmleci) Her ey yerli yerinde. (yklem) Zaman bildirir: Okullar bu yl da eyllde alacak. (zarf tml.) Fiili durum ynyle niteler: Suyu bir yudumda iti. (zarf tml.) Siz ayakta kaldnz. amarlar elde ykyormu. Zaman ve say bildiren kelimelere eklenerek l, miktar bildirir: Ylda yirmi gn izni var. Haftada bir geliyor. Yzde yetmi baar vard. kilemeler kurar: Ayda ylda bir urar oldu. Elde avuta ne varsa bitti. Eklendii kelimeyi sfat yapar: Parmak kalnlnda yapraklar var. Yapm eki grevi grr: Gzde sanatlarmzdand. Peyami Safa'nn "Szde Kzlar"n okudun mu? Szde Ermeni soykrm... d. -den Ayrlma/Uzaklama Hl Eki simleri fillere balar. okul-dan kt, ev-den ayrld, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi... Eklendii kelimeyi dolayl tmle yapar; yer, ayrlma, uzaklama bildirir: Ali, evden yeni kt. Birok seneler geti dnen yok seferinden.

144

Edat tmleci ve yklem de yapar. Gnldendir ikyet. (yklem) Bebek grltden uyand (edat tmleci) Yalnzlktan skldm. (edat tmleci) Durum bildirir: Yamur hafiften yayor. Ben onu yakndan tanrm. stnlk, karlatrma bildirir: Kldan ince baldan tatl Erzurumdan souk ehir yok. Bundan iyisi bulunmaz. Btnn parasn, btnden ayrlmay ifade eder: Verilen pastadan bir dilim yedi. Sorularn cevabn szlerimden karacaksnz. Canndan can vermek istiyordu. simleri edatlara balayarak edat grubu ve edat tmleci oluturur: Akamdan beri seni aryoruz. Yemekten sonra ay nerede ieceiz? Sebep bildirir: Souktan tir tir titriyordu. Yorgunluktan uyuyuverdi. sim tamlamalarnda tamlayan ekinin (-in) yerine kullanlr: Geen gn rencilerden biri yanma geldi. Bu rnlerden hangisini istediinizi syleyin. Yapm eki zellii kazanarak eklendii kelimeyi sfat yapar: Sradan insanlarla dp kalkma diyordu. Sudan sebeplerle buradan ayrlp gitti. Toptan sat Uzaktan akraba En iten duygular kilemeler kurar: Zavall ocuk gnden gne eriyor. Batan baa bizim bu topraklar. Durumumuz yldan yla ktye gidiyor. Dnden bugne ne deiti ki... Varlklarn neden, hangi maddeden yapldklarn bildirir: stne ynden bir kazak almt. Tahtadan kllarla oynuyorlard. Ay derisinden post; Rustan dost olmaz. Zaman anlaml kelimelere gelerek zaman anlam katar: Bu ii dnden halletmeliydik. Yarn geceden yola kmay dnyoruz. e. -ce Eitlik Hl Eki simlere ve isim soylu kelimelere eklenerek eitli anlamlar katar. Trke'nin ilek eklerinden biridir. Bu eki alan kelimeler cmlede zarf tmleci ve yklem olarak kullanlr. Tr olarak da isim, sfat ve zarf tretir. ben-ce, okul-ca, yurt-a, sert-e...

145

Gibi, benzerlik anlamlar katar: ocuka davranlar vard. nsanca hareket etmeliyiz. Yklem yapar Onun davranlar ok zaman delicedir. Bakmnda, ynyle anlam katar: O sizden kiloca biraz daha dk. Aklca birbirinizden farknz yok. Gre anlam katar, edat gibi kullanlr: Sence bu yaptn doru mu? Bence bu doru. okluk, abartma anlam katar: Evinde yzlerce kitab var. Zaman bildiren isimlere gelerek eitlik, sresince, boyu anlam katar: Bu okulda yllarca altm dedi. O gn sizi saatlerce bekledik. Birliktelik, beraberlik anlam katar: Bu karar snfa aldk. Bugn millete sevinliyiz. Durum bildirir; zarf tmleci yapar: Anlatlanlar sessizce dinledi. Dncelerini aka dile getirdi. Elaz'dan gizlice ayrldk. Kltme, snrlandrma anlam katar: Oralarda yalca bir adam dolayordu. Fatih, byke bir ta alp denize atverdi. f. -e Vasta Hl Eki ile edat kaynakldr; i drlerek kullanlr. nlyle biten kelimelere eklenirken araya y kaynatrma harfi girer: masamasa-y-la. nszle biten kelimelere eklendiinde la, -le eklindedir: kalemkalemle. sim ve isim soylu kelimelere eklenerek deiik anlamlar katar. Bu eki alan kelimeler cmlede zarf tmleci, edat tmleci ve yklem olarak kullanlr. Edat tmleci yapar: Mor bulutlarla ak trbene atsam da tavan. (edat tml.) Durum bildirir; zarf tmleci yapar: i kolaylkla baard. Ayana gelen topa hzla vurdu. Babasn sevinle karlad. Yklem yapar: O artk bizimledir. Birliktelik anlam katar: rencileriyle geziye gitmiti.

146

Ara, alet bildirir: Arabasyla evimize kadar getirdi. neyle kuyu kazyorsun. ve balac grevinde kullanlr: Annemle kardeim buraya geldiler. Bakiyle Fuzuli, 16. yy. airleridir. Sebep ve zaman bildirir: Rzgrn etkisiyle dallar salland. Sonbaharn gelmesiyle souklar artmt. Zilin sesiyle yarma bitti. g. (n)n lgi Hl Eki (tamlayan eki) simleri isimlere balayarak tamlama kurmaya yarar. Bu ek birinci tekil ve oul ahs iin m eklindedir: ben-im, biz-im. simleri isimlere balar: Benim elim kanad Kitabn yapra yrtlm. Yalancnn mumu... Gzln cam... simleri, zamirleri ve sfat-fiilleri edatlara balar: Bunu senin iin yaptm dedi. simleri ve zamirleri fiillere balar: Birincilik dl Atilla'nn oldu. En gzel ve mutlu yllar sizlerin olsun. Not: -dEn eki tamlayan ekinin yerini tutabilir: rencilerin bazlarrencilerden bazlar onlarn birionlardan biri 2. YELK EKLER simlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onlarn sahiplerini, ait olduklar kiileri belirten eklerdir. Tamlayansz kullanldklar zaman bu eklere iyelik zamirleri de denir. kitab-m, kitab-n, kitab-, kitab-mz, kitab-nz, kitap-lar masa-m, masa-n, masa-s47[2]-, masa-mz, masa-nz masa-lar su-y48[3]-um, su-y-un, su-y-u, su-y-umuz, su-y-unuz, su-lar ne-y-im, ne-y-in, ne-y-i/ne-s-i, ne-y-imiz, ne-y-iniz, ne-leri yelik ekleri isim tamlamasnda tamlanana gelir: Zil, al ve gl. Bu bahede raksn btn hz... evk akamnda Endls defa krmz... Akn sihirli arks yzlerce dildedir. spanya neesiyle bu akam bu zildedir. Kapnn kol-u, iin ba-, hayvan sevgi-s-i
47 48

147

yelik ekleri bazen yer bildiren zamirlerden (iaret zamirleri) sonra gelerek belirtme grevlerinde bulunur: buras, tesi, uras... Sfatlardan sonra gelerek zamir yapar: dorusu, bylesi, bakas... Bazen isimlerle ve sfatlarla birlikte sevgi ve abartma ifade eder: Camn stanbul. Gzelim iekler kurumu yelik eklerinden sonra hl ekleri gelebilir: Baba-m-a soracam. Karde-i-n-i aryormu. -ler ekiyle i iyelik eki birlikte kullanlarak zaman bakmndan genelleme yaplr: akamlar, sabahlar, gndzleri... 3. LG ZAMR: -ki lgi zamiri belirtili isim tamlamalarnda tamlanann yerini tutabilir: benim kalemimbenimki onun elionunki Trkede tane ki vardr: ki, -ki, -ki a. ki Balac Sadece ki biimi vardr. Kendinden nceki ve sonraki kelimelerden ayr yazlr. Trke deil, Farsa bir balatr ve Trke cmle yapsna aykr olarak kullanlr. ki ile balayan bir ara cmle asl cmlenin iinde ksa izgiler arasnda verilebilir: Bu ezanlar -ki ahadetleri dinin temeliYamur yamad ki mantarlar ortaya ksn. Atatrk diyor ki: ... Bir ey biliyor ki konuuyor. Ben ki hep sizin iin altm. Snav kazanabilir miyim ki... Baktm ki gitmi. b. -ki lgi Zamiri Ek hlindeki tek zamirdir. Eklendii kelimeye -ki sadece isim tamlamasnda tamlayana eklenir- bitiik yazlr ve bir ismin (tamlanann) yerini tutar. Byk ve kk nl kurallarna uymaz; sadece ki ekli vardr: senin kaleminseninki, Alinin eliAlininki, onun dncesionunki... c. -ki Yapm Eki simlere eklenerek yer ve zaman bildiren sfatlar treten ektir. Zaman bildiren kelimelerin sonuna dorudan eklenirken, yer bildiren sfatlar tretirken -dE hl ekiyle birlikte kullanlr. Sadece ki ve az da olsa k ekilleri vardr: bu ylki snav, yarnki ma, dnk film, bugnk aklm... masadaki kitaplar, duvardaki saat, evdeki hesap...

148

4. ler OUL EK Cins isimlerine gelerek onlarn oul ekillerini yapar. Kelimeler arasnda ilgi kurmaz: dalar, fikirler, idealler, renciler, dertler... zel isimlere getirildiinde: 1. Aile anlam katar; -gil ekinin yerine kullanlr, yapm eki grevinde olduu iin ayrlmadan yazlr Yarn Ahmetlere gideceiz. zmire, amcamlara/dedemlere/teyzemlere gideceiz. (burada zel isme getirilmemi.) Aliler bize gelecekler. 2. Benzerleri anlam katar, kesme iaretiyle ayrarak yazlr: Bu millet nice Fatih'ler, Kemal'ler yetitirecektir. Bu topraklarda ne aldranlar, ne Ridaniyeler yaand. 3. Ayn ismi tayanlar belirtir: Snftaki Aliler ayaa kalksn. Hseyinlerin hepsi buraya gelsin. 4. Abartma anlam katar: almak iin ta Almanyalara gitti. 5. Topluluk kavram bildirir: Trkler, Yunanlar, Adanallar, Konyallar... Bunlarn dnda: kilemeler yapar: Yllar yl bekledik. Abartma anlam katar, bazen bir kelimesiyle birlikte bu anlam verir: Ateler iinde kvranyordu. O gn dnyalar benim olmutu. Valizler dolusu kitaplar ne zaman almt. Bir kumalar alm, grmelisiniz. Bir baheler var, szle anlatlmaz. Bir zamanlar ne kadar endik. oul zamirlere getirilerek tekrar oul yapar: Bizler, sizler Sayg veya alay anlam katar: Dostumuz nedense bizi armamlar. Mdr Bey dndler mi? Her anlam katar: Akamlar erken yemek yeriz. Sabahlar ge kalkarm. Ya kelimesine getirilerek yaa yaklaklk bildirir: O zaman henz sekiz yalarnda idi. yelik nc oul eki ve ahs eki ile kartrlmamaldr. ocuklar (oul eki) annelerini (iyelik eki) bekliyorlar (ahs eki).

149

5. mi SORU EK Hem isimlere hem de fiillere getirilen bir ekim ekidir: Gelecek miydin? (fiile) Sen misin? (isme) Her zaman kendinden nceki kelimeden ayr yazlr. Byk ve kk sesli uyumu kurallarna uyar: Sal m? Sen mi? O mu? l m? Soru ekinden sonra gelen ekler kendisine bitiik yazlr. Seni aran bu ocuk muydu? Vurguyu kendinden nceki kelimeye aktarr. Yani mi soru ekinden nce gelen kelime vurgulanan kelimedir: Sular m yand? Neden tunca benziyor mermer? akaklarma kar m yad ne var? Soru anlamnn dnda baka grevlerde de kullanlr: Pekitirme grevinde: Gzel mi gzel bir yer buras. 6. EK-FL sim soylu kelimelerin sonuna gelerek onlarn yklem olmasn salayan, ek hlindeki fiildir. imek fiilinin ek olarak kullanmdr. Genellikle bitiik yazlr. Drt kipe gre ekimi vardr: Geni zaman -dili gemi zaman -mili gemi zaman art kipi 1. Geni zaman sim soylu kelimelere kii ekleri getirilerek yaplr. Bunlar geni zaman eklerinin yerini tutar. nc kiilere -dr eki getirilir. insanm, insansn, insan(dr), insanz, insansnz, insan(dr)lar Ben bir kk kelebeim. stmze doan bir gnesin sen. Her taraf bugn bir baka gzel(dir). Bu ek fiillere getirildiinde kesinlik veya olaslk anlam katar. Ula imdi tatil yapyordur. (olaslk) Bu durumda ie gitmeyecektir. (kesinlik) 2. -dili gemi zaman Ek-fiilin bilinen gemi zaman ekimi, kavramlarn ve varlklarn bilinen gemiteki durumuna ahit olunduunu gsterir.

150

idim, idin, idi, idik, idiniz, idiler Bir gzelin hayranydm. Dn daha heyecanlydn. Merhametli biriydi. 3. -mili gemi zaman Ek-fiilin bilinmeyen (renilen) gemi zaman ekimi, kavramlarn ve varlklarn renilen gemiteki durumunun bakasndan duyulduunu anlatr. imiim, imisin, imi, imiiz, imisiniz, imiler Sulanan ben-mi-im. ben imiim Meer sen ne alkan-m-sn. alkan imisin Adam yirmi yldr evine hasret-mi. hasret imi 4. art Eklendii isimlerle yancmlecik kurar ve temel cmlenin artn bildirir. Bazen karlatrma anlam da katar. isem, isen, ise, isek, iseniz, iseler Elbise ucuzsa hemen alalm. Maalar dk, giderlerse olduka fazla. Dikkat Ben iyi bir okurum. Hep iyi kitaplar okurum. Benim okurum anlayldr. renciydi Uyuyordu renciymi Uyuyormu renciyse Uyuyorsa Ek-fiilin geni zaman ahs eki lgi eki ve iyelik eki ek-fiil ekimi birleik ekim ek-fiil birleik zaman ek-fiil birleik zaman ucuz ise giderler ise (karlatrma) hayran i-di-m heyecanl i-di-n biri i-di

Not: Ek-fiilin olumsuzu ek-fiilden nce deil kelimesi getirilerek yaplr: birinci deilim, deildim, deilmiim, deilsem 7. TAMLAMA EKLER Bu eklerden tamlayan eki (ilgi eki: -in: kalem-in), isim hl eklerinde; tamlanan eki (-i: uc-u) de iyelik eklerinde anlatldndan burada tekrarna lzum grlmedi.

B. FL EKM EKLER Dilimizde fiiller ekimli hlde kullanlr. kinci tekil ahs emir ekimi hari btn fiiller ekim eki alarak kullanlr.

151

Fiil ekim ekleri, fiil kk veya gvdelerine eklenerek, fiillerin zamann, yapl eklini ve ahsn belirtirler. Dilimizdeki fiil ekim eklerini u ekilde snflandrabiliriz: Zaman ve ekil ekleri (haber ve dilek kipleri) ahs ekleri Soru eki Ek-fiil imdi bunlar tek tek inceleyelim. 1. ZAMAN ve EKL EKLER a. HABER KP EKLER Dilimizde temel zaman vardr: Gemi zaman imdiki zaman Gelecek zaman Ama btn zamanlar ieren tasnif udur: Gemi zaman (Bilinen gemi zaman ve renilen gemi zaman) imdiki zaman Gelecek zaman ve bunlarn hepsini kapsayan Geni zaman Fiilde anlatlan iin, kln, oluun, hareketin, durumun49[4] bal bulunduu zamana fiilin zaman denir. Haber kiplerinde de fiilin zaman bildirilir. Yalnz aada ele alnacak olan zaman ekleri bazen kendi zamanlarn belirtmeyebilirler; ekim eki olmaktan kabilirler veya anlam kaymas sonucu baka bir zaman belirtebilirler50[5]: hnkrbeendi, gemi (zaman), gelecek (zaman), okur yazar... (yapm eki grevinde) Bir gn Hoca pazara kar. (km)... (anlam kaymas) Bu alt zaman ifade eden ekler unlardr: 1. Bilinen Gemi Zaman Eki: -D Fiil kk veya gvdesine gelerek grlen/ahit olunan ve bilinen gemie ait bir iin vb. anlatlmasn/hikye edilmesini/haber verilmesini salar: Geldim, okumadn, yrd, kotuk, sylediniz, aladlar... Dier grevleri: kilemeler kurar: Oldu bittiye getirdiler. Zaman bildirme ilevini yitirip yapm eki olarak kullanlabilir; sfat ve isim olarak kullanlan kelimeler tretir51[6]: Mirasyedi (adam), psevdi, klbast, imambayld, gecekondu, kaptkat... 2. renilen Gemi Zaman Eki: -m
49 50 51

152

Fiil kk veya gvdesine gelerek grlmeyen/ahit olunmayan ve bilinmeyen gemie ait, bakasndan duyulan bir iin vb. anlatlmasn/nakledilmesini salar: Uyumuum, konumusun, sevmemi, durmuuz, bilememisiniz, almlar... Dier grevleri: Farz etme anlam katar: ay ien var m?, diyorlar. Ben de evet, ben bir ay tiryakisiyim. diyormuum. Sonradan fark etme anlam katar; bakasndan duyma sz konusu olmaz: Dn ok yorulmuum. Teekkr ederim, yemek gzel olmu. Anlam kaymas sonucu yor eki yerine de kullanlmakta: Nasl bir ey aramtnz? Zaman anlamn yitirip yapm eki (sfat-fiil eki) olarak kullanlabilir; sfat-fiiller tretir; bu sfat-filler sfat olarak kullanldklar gibi isimleebilirler de52[7]: Balam i, verilmi sadaka gemi (zaman), ermi (adam)... 3. imdiki Zaman Eki: -yor Fiil kk veya gvdesine gelerek hlen yaplmakta olan bir iin vb. anlatlmasn/bildirilmesini salar: Zil alyor. renciler teneffse kyor. Dnya dnyor, zaman geiyor, insanlk geliiyor, ama Trkiye... 4. Gelecek Zaman Eki: -EcEk: Fiil kk veya gvdesine gelerek daha sonra yaplacak olan bir iin vb. bildirilmesini salar: Oraya gideceim ve onu greceim. Bilmez ki giden sevgililer dnmeyecekler. mrm byle esrarl geecek ses vermeden. Zaman anlamn kaybedip yapm eki olarak da kullanlr; sfat-filler yapar; bu sfatfiiller isimleebilir: Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsn? Buralar yaanlacak yerler deil. Geleceini garantiye almalsn. Alacakl gibi duruyorsun. Souk iecekler satlr m burada? Yakacaklar yazdan hazrlamal. 5. Geni Zaman Eki: -r Fiil kk veya gvdesine gelerek sz konusu olan iin vb. gemi, imdiki ve gelecek zamanlarn tmne ait olduunun, yani her zaman tekrarlandnn bildirilmesini salar: Seni ancak ebediyyetler eder istiab. Alarm, alatamam; hissederim, syleyemem Ya otuz be! yolun yars eder. Hi yolcusu yokmu gibi sessizce alr yol; Sallanmaz o kalkta ne mendil ne de bir kol. Her duvar, her kovukta imdi niye Bir byk gz niyaz eder, alar
52

153

"Bitsin artk bu gizli phe!" diye? Bu ek zaman anlamn yitirip yapm eki olarak da kullanlarak sfat-fiiller yapar; bu sfat-fiiller de isimleebilir: Benzer sorular daha nce cevaplamtm. Seninki ekilir dert deil. Okur yazar oran srekli artyor. Uyurgezer, uaksavar, yanardner, benzerleri... Geni zamann olumsuz ekiminde bu ekin kullanm biraz izah gerektirir. Baz ahslarda olumsuzluk ekinden sonra geni zaman eki gelmezken bazlarnda da z olarak kullanlr: Gel-i-r-imgel-me-m ek yok Gel-i-r-singel-me-z-sin z Gel-i-rgel-me-z z Gel-i-r-izgel-me-y-iz ek yok Gel-i-r-sinizgel-me-z-siniz z Gel-i-r-lergel-me-z-ler z Hi yolcusu yokmu gibi sessizce alr yol; Sallanmaz o kalkta ne mendil ne de bir kol. b. DLEK KP EKLER Dilek kipleri, i, oluu, kl, durumu ve hareketi zamana bal olmadan, tasar ve dilekle ilgili olarak bildiren kiplerdir. Dilek kipleri drde ayrlr: Dilek-art kipi stek kipi Gereklilik kipi Emir kipi Bu kiplere ait ekler unlardr: 1. Dilek-art kipi eki: -sE Fiil kk veya gvdesine gelerek sz konusu olan iin dilee ve arta bal olduunun bildirilmesini salar: Alarsa anam alar sterse, veririz. Olursa bir ikyet lmden olsun. Dnersem kahpeyim millet yolunda bir azmetten Ruhumun vahyini duysam da geirsem tana Uzanrken gece mehtab getirsem yanna Bu son fasldr ey mrm, nasl geersen ge! 2. stek kip eki: -e Fiil kk veya gvdesine gelerek istek anlam katar. Bana sor sevgili kaari53[8], sana ben syleyeyim Sonra bir yer bulup oturdum. Hadi bir sigara ieyim dedim Bunu byle bilesiniz. Nereye dikilmek istersen Syle seni oraya dikeyim!

53

154

3. Gereklilik eki: -mEl54[9] Fiil kk veya gvdesine gelerek iin olmas gerektii anlamn katar: Gl tenli, kor dudakl, kmr gzl, srmeli... eytan diyor ki sarmal, yz kere pmeli.. Ya evk iinde harap ol, ya ak iinde gnl! Ya lle amaldr gsmzde yahut gl. Hepsinin stne sevda szleri sylemeliyim 4. Emir kipi eki: -sn, -n(z), -snlEr Fiil kk veya gvdesine gelerek ikinci ve onlarn araclyla da nc ahslara emir verilmesini salar. Birinci ahslarn emir ekimi olmad gibi ikinci tekil ahsn da ekimi olduu hlde eki yoktur: Ala ala Sakarya! Ey vuslat! O aklar efsununa ram et! Ey tatl ve ulvi gece! Yllarca devam et! Bu yazy acele yazsnlar! Aln, bunlar da okuyun! 2. AHIS EKLER ahs ekleri, fiili ahsa balayan; fiildeki ii, kl, hareketi yapan; olua ve duruma sahip olan bildiren eklerdir. ahs eklerinin tekil ve oul ekilleri vardr. Kiplere gre ahs ekleri deiiklik gsterir; fiil kk veya gvdesinin nlyle veya nszle bitiine gre iki eit ahs eki vardr: 1. imdiki, gelecek, geni ve -mili gemi zamanlarla gereklilik ve dilek kiplerinde kullanlan kii ekleri: -m, -sn, ---, -z, -snz, -lEr bilir-im, bilir-sin, bilir, bilir-iz, bilir-siniz, bilir-ler geliyor-um, alacak-snz, olmu-lar, bilmeliy-iz, gide-sin 2. dili gemi zamanla dilek-art kipinde kullanlan kii ekleri:

-m, -n, ---, -k, -nz, -lEr ald-m, ald-n, ald, ald-k, ald-nz, ald-lar alsa-m, alsa-n, alsa, alsa-k, alsa-nz, alsa-lar Emir ekimi de ayr eklerle yaplr: git-sin, gid-in(iz), git-sinler 3. OLUMSUZLUK EK: -me Fiil kk veya gvdelerine gelerek olumsuz ekimlerini yapar. Fiilin yaplmadn, iin olmadn bildirir. Btn fillere gelebilir: Gel-me-di, al-ma-d, ver-mi-yor, ol-mu-yor, bil-me-meli, syle-me!, dinle-me!
54

155

Baz durumlarda ekin nls daralr: Gel-mi-yor, oku-mu-yor, sev-mi-yor... 4. SORU EK: mi Soru eki isimlerden ve fiillerden sonra kullanlabilir. Eklendii kelimeden ayr yazlr. nl uyumlarna girer. Aldk m? Geldi mi? Okudun mu? Grdn m? Soru anlamnn dnda baka grevlerde de kullanlr: Seenek sunar: Alr m almaz m bilemem. art, koul bildirir: Buraya geldi mi tepesi atyor. Derslerine alt m kazanr. Yollar kapand m gelemez. Zaman anlam katar: Hava bulutland m yola kn, dedi. Buraya geldi mi size de urar. arma, hayret, beklenmezlik bildirir; nlem ifade eder: Bir de onu karmda grmeyeyim mi! Aniden babasna rastlamasn m! Tehdit, korkutma bildirir: Sopay elime aldm m grrsn. Fiile kesinlik anlam katar: Bakarsn buraya urar m urar. Sizin iinizi yapt m yapt. 5. EK-FL Fiillerin birleik zamanl ekimlerini yapmay salar: imek fiilinin ek olarak kullanmdr. Genellikle bitiik yazlr. alm i-di-kalmtk okuyor i-seokuyorsa okuyor i-mi-ler/okuyorlar imiokuyorlarm -dili gemi zamann hikyesi, art; -mili gemi zamann hikyesi, rivayeti, art; imdiki zamann hikyesi, rivayeti, art; gelecek zamann hikyesi, rivayeti, art; geni zamann hikyesi, rivayeti, art; dilek-art kipinin hikyesi, rivayeti; istek kipinin hikyesi, rivayeti; gereklilik kipinin hikyesi, rivayeti ve art ek-fiil alabilir. Bunlar filler konusunda ayrntsyla ilenecektir.

YAPIM EKLER
Yapm ekleri, mevcut kelimelerden (isim ve fiil kklerinden) farkl ve yeni anlaml kelimeler tretmeye yarayan eklerdir.55[10]
55

156

Nesneleri karlayan isimlerle hareketleri karlayan fillerin kkleri farkldr56[11]: Gel-(-mek,-dim, -mi...) Baba(-m, -lar, -dan) Birbirine yakn olan nesne ve hareketlere ait kelimeler ayn kkten treyen kelimelerdir. Bu bakmdan tremi kelimelerin kkleriyle mutlaka bir anlam ilikileri olmaldr: ba, ba-la-, ba-ar-, ba-ar- sev-, sev-il-, sev-dir, sev-in, sev-in, sev-gi gz, gz-lk, gz-c, gz-c-lk, gz-lk--lk... Yapm ekleri isim ve fiil kklerine gelerek yeni isimler ve filler tretirler. bu ekler kkten hemen sonra gelirler. ekim ekleri yapm eklerinden sonra gelir57[12]: bil-gi-ler, bil-dir-di; gz-le-meliyim, gz-lk-ten... Bu tremi kelimelerden de tekrar yeni kelimeler tretilebilir: bil-gi-li,bil-dir-i gz-lk-, gz-lk--lk... Bu bakmdan yapm eklerini iki balk altnda inceleyebiliriz: sim yapan yapm ekleri: Fiil yapan yapm ekleri: ekler 1. SM YAPAN YAPIM EKLER sim veya fiil kk ve gvdelerinden yeni isimler treten eklerdir. Trkemizde ska kullanlan yapm ekleri unlardr: a. simden isim yapan ekler -lik Yer isimleri yapar: kmrlk, kitaplk, tuzluk, odunluk, aalk, zeytinlik, plk... Alet ve ara isimleri yapar: balk, kulaklk, gecelik, gzlk, nlk... Topluluk isimleri yapar: genlik, insanlk, Trklk... Soyut isimler yapar: genlik, insanlk, Trklk, ocukluk, hanmlk, kardelik, Mslmanlk, kulluk, erkeklik, bilgelik... Snrlama, ayrma, l tahsis anlam tayan isimler yapar: bayramlk, klk, akamlk, gmleklik, hediyelik, mrlk, haftalk, aylk... Sfatlara58[13] gelerek durum bildiren isimler yapar: iyilik, gzellik, kklk... Meslek isimleri yapar: retmenlik, doktorluk, veterinerlik59[14], eczaclk, arclk, demircilik, klavuzluk, rehberlik...
56 57 58 59

simden isim yapan ekler ve Fiilden isim yapan ekler simden fiil yapan ekler ve Fiilden fiil yapan

157

Bu ekle tretilen ekler sfat olarak da kullanlabilirler. simle sfat arasnda tr fark olduu iin bu ynde soru sorulabilir: klklar, klk odun; gnlm, gnlk masraf; elbiselikler, elbiselik kuma; turuluklar, turuluk biber; kiralktan, kiralk daireden, satlklar, satlk arsalar... -ce Dil isimleri yapar: Trke, Almanca, Arapa, Farsa.. Yer isimleri yapar: atalca, Yenice, amlca, Talca, Ilca... Hayvan ve bitki isimleri yapar: delice, karaca, kokarca, yumuaka... -c60[15] sim, sfat, zarf tretir: sanat, kirac, inaat, yolcu, ayc, akac, duac, milliyeti, Trk, halk, szc, tiyatrocu, kemanc... gazeteci ocuk, akac insan... aklc (davranmak), Atatrk (geinmek) -li Soyut ve somut isimler ve sfat tretir. zel isimlere getirildiinde kesme iaretiyle ayrlmaz. Kiinin nereli olduunu bildirir: Ankaral, Konyal, kyl, kentli... Bir eyin iinde daha ok ne bulunduunu bildirir: Tuzlu, ekerli, acl, tozlu... Soy, devlet bildirir: Osmanl, Karahanl, Seluklu... Durum (meden hl) bildirir: Szl, evli, nianl... Renk bildirir; ikileme kurar: Mavili, yeilli, krmzl, all yeilli, sarl krmzl... Kiinin sahip olduu zellii bildirir: Bilgili, tecrbeli, akll, grgl, saygl, kltrl, akll uslu... Dierleri: Gnlller, gnll (kiiler)... rili ufakl, kadnl erkekli... -siz -li ekinin olumsuzunu yapar. Ama li ekini alm her kelimenin siz ile olumsuzu yaplmaz: akll X aklsz doru bilgili X bilgisiz doru nianl X niansz yanl kyl X kyszyanl mavili X mavisiz yanl sim, sfat ve zarf tretir: Korkusuz (ocuk), aklsz, susuz (topraklar), tatsz, gszler, lmsz, esiz, yersiz yurtsuz (kaldm), kimsesiz, tarafsz (davranmal)... -ki61[16]
60 61

158

Zaman ve yer bildiren kelimelerden sfat yapar. Bu sfatlar isimleebilir. ki ve k ekillerinde kullanlr. bugnk (ma), akamki (frtna), geceki (souk), bugnkn, yarnkinden... Yer bildiren kelimelerde de hl ekiyle birlikte kullanlr: Aadaki (sorular), aadakiler, snftaki (renciler), snftakiler, raftaki (eyalar), yuvadaki (yavrular)... -ti Yansmalardan isim tretir: tr-t, czr-t, akr-t, kr-t, homur-tu, gcr-t, patr-t Dier ekler: -e: gze (kaynak)... -cil: etil, otul, insancl, evcil, bencil, lmcl... -Da: vatanda, yurtta, gnlda, anlamda, meslekta... -gil: Aligil, Yaargil, ancamgil... -leyin: geceleyin, akamleyin, sabahleyin, gndzleyin... -nci: birinci, nc, sonuncu... -Er: er, beer, yedier, drder, altar... -cik: gelincik, kzlck, elmack, kulakk, karnck... b. Fiilden isim yapan ekler Fiil kk ve gvdelerinden isim tretirler. Mastar ekleri: -mek Btn fiil kk ve gvdelerine getirilebilir. Fillerin isimlerini tretir. Bu yzden bu eklere isim-fiil (mastar) eki; bu kelimelere de isim-fiil (mastar) denir. gel-mek, oku-mak, ye-mek, i-mek, al-mak... Bu ek kalplaarak kalc nesne isimleri de tretebilir; bunlar isim-fiil deil, dorudan isimdirler: yemek, akmak, ekmek, ilmek, kaymak, -me -mek eki gibidir. Ama mek kullanlan her yerde me kullanlamaz. Bu ek de btn fiil kk ve gvdelerine gelerek; onlardan fiil ismi tretir (isim-fiil yapar): balama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danma62[17], sevme, inanma... Bu ek de mek gibi kalc nesne isimleri yapar: Asma (yapra), blme (ilemi), danma (memuru), dondurma (klh), kavurma, iletme, balama (:saz)... Bu ek niteleme sfat da tretir: Karma (liste), szme (yourt), yazma (eser), sama (bir fikir), yapma (iek), asma (kpr), asma (kat)... - Bu da mastar ekidir. Dierleri gibi btn fiil kk ve gvdelerine getirilebilir. Kalc nesne isimleri yapabilir: Gln al-n seyret. Kapnn kapan- ok ses karyor. Adam oturu-undan bellidir. sezi, bili, al, veri, anlay... Kalc nesne isimleri: Bu gr benimsemedim. Bir bulu yapm ki sorma Al verie kacaz. Sende hi anlay yok mu?... k ne taraftayd? Sfat-fiil ekleri: Sfat-fiil ekleri de mastar ekleri gibi fiilden isim ve sfat yapan ilek eklerdir: -en:
62

159

Fiili yapan, edeni bildirir. sim ve sfat yapar: Glen, bakan, gelen, giden, gezen, yazan, bozan, alan, kazanan... -esi Sfat ve isim yapar: lesi-m gelir, Yok olas adam, krlas eller plesi, geberesi, lesi, baklas... -mez Olumsuzluk bildirir. rnin olumsuzunu yapar, ama her zaman deil: kmaz sokak, olmaz i, yaramaz ocuk, bilinmez yerler... Ylmaz, korkmaz, kmaz... Ne gemez zamanm! -r sim ve sfat yapar: Okur yazar, yazar kasa, bilir kii, gelir gider, keser, gler yz... -dik sim ve sfat yapar: Tandklar, tandk kiiler, olmadk i, beklenmedik bir anda, sevin-di-imiz... -ecek sim ve sfat yapar: alacak(l), yakacak, yiyecek, giyecek, iecek(lerimiz), gelecek zaman, iecek su, akacak kan, gelecek(ten haber ver-), olacak i mi?... -mi sim ve sfat yapar: Gemi, ok bilmi, okumu ocuk, dolmu, yemi... Dier ekler: -im Eklendii fiille ilgili hl, durum, i ifade eder. O ile ilgili, o iten doan varlk, eya, yer isimleri yapar. Alm, satm, atm, yatrm, seim, lm, ykm, verim, biim, giyim, kuam, takm, kavram, retim, blm, zm, uyum, ekim, (bir) yudum (su) ... -gi Fiilin bildirdii hareketle ilgili eitli nesneleri karlayan isimler yapar: Sevgi, sayg, grg, bilgi, duygu, rg, sergi, vergi, vg, alg, tutku, uyku, biki, bask, iki, atk, keski... -gin Anlama byme ve arlk katar; yapan, olan bildirir; yaplan nesneyi veya ii karlar. Sfat, isim ve zarf tretir: Dalgn, azgn, kzgn, krgn, salgn, baygn, bilgin, ergin, bezgin, durgun, olgun, soygun, vurgun, baskn, sekin, pikin, yetikin, tutkun, kskn... Keskin sirke, olgun davrand, soygun yaplmad... -i sim ve sfat tretir: Yaz, sk, yap, l, korku, bat, gezi, bl, kou, dou, art, tart, sr, rt, eki, duru, say... Korkunun ecele faydas yok. Douyu, baty kartrdk. l balklar suyun yzndeydi. Yurdun bat taraf souyacak. -ici63[18] okluk, arlk, devamllk bildirir; -En sfat-fiil eki gibi failin niteliini bildirir. Sfat, isim ve zarf yapar: Kalc, vurucu, bilici, alc, satc, dinleyici, grc, bakc, yrtc, geici, kurucu, yzc, gidici, ren(i)ci, dilen(i)ci... Eskiden iyi yzc imi. Okuyucu says gnden gne artyor.
63

160

Bunlar zc hareketler. Satc kadnlar dolayorlar. Pek yrtc grnyor/davranyor. -k Fiilde bildirilen harekete uram olan veya o hareketten ortaya km nesneleri karlayan isimler yapar; bunlar sfat ve zarf olarak da kullanlr: Ak kap, rk di, kark iler, hava souk, ak konuur, blk topland... -ken sim ve sfat yapar: alkan, retken, alngan, atlgan... -t: kzart, karart, bart... -Ek: konak, durak, yatak, dnek, rkek, korkak, bak... -: inan, sevin, usan... -ntI: alnt, aknt, sylenti, toplant, yaant, sarsnt -e: dize, sre 2. Fiil yapan yapm ekleri Bu ekler isim ve fiil kk ve gvdelerinden fiil gvdeleri tretirler: gzgz-le(mek) bilgi-bilgi-len(mek)-dir(mek) sev-sev-dir(mek) bildir-bildir-il(mek) Fiil yapan ekler, isime veya fiile getiriliine gre ikiyte ayrlr: simden fil yapan ekler Fiilden isin yapan ekler a. simden fiil yapan ekler Bu ekler isim kk ve gvdelerinden fiil gvdeleri tretirler: sim-len-dirAd-lan-dr ki-leDurgun-la-

En ok kullanlan isimden fiil yapan ekler unlardr:

-le ok kullanl bir ektir. Birok isimden fiil yapabilir: Ba-la-, su-la, su-la, ta-la-, av-la-, k-la-, n-la-, in-le-, ter-le-, gece-le-, hafif-le-, karla-, kurun-la-, perin-le-, yuvar-la-...

-el
Genellikle sfatlardan fiil yapar: o-al-, dar-al-, az-al-, bo-al-, dz-el-, dik-el-... -l Baz sfatlardan olu filleri yapar: Ksa-l-, doru-l-, sivri-l-, duru-l-, ince-l-... -e Fazla ilek deildir: Ya-a-, kan-a-, bo-a-, tn-e-, oy(u)n-a-... -r Daha ok renk isimlerinden sonra gelir:

161

Kara-r-, ya-ar-, boz-ar-, a(k)-ar-, sar()-ar-, mor-ar-... -de Yansmalara getirilir: tr-da-, rl-da-, horul-da-, fsl-da-, grl-de-... -mse Fazla ilek deildir: Az--msa-, k-mse-, ben-i-mse-, z--mse-, kt-mse-... -se Fazla ilek deildir: su-sa-, garip-se-, nem-se-, mhim-se-... -le64[19] Baz isimlere getirilir: Sert-le-, ta-la-, kt-le-, iyi-le-, kat-la-, salam-la-... -len Bir eye sonradan sahip olma anlam katar: Ev-len-, can-lan-, ho-lan-, us-lan-, i-len-, dert-len-... b. Fiilden fiil yapan ekler Fiil kk ve gvdelerine getirilerek fiil gvdesi treten eklerdir: -t at ekidir; geisiz fiilleri geili (oldurgan) yapar; geili fiillerin de geililiini artrr (ettirgen yapar). Genellikle nlyle biten fiillere gelir: Yr-t-, ac-t-, ak--t-, oku-t-, anla-t-, ala-t-, ara-t-, kzar-t-... -r at ekidir. -t ile ayn grevdedir; oldurganlk ve ettirgenlik grevi vardr. genellikle nszle biten fiillere gelir: k-a-r-, kop-a-r-, ka--r-, u-u-r-, bat--r-, d--r-, i-i-r-... -dir at ekidir; geisiz fiilleri geili (oldurgan) yapar; geili fiillerin de geililik derecesini artrr (ettirgen yapar): Yaz-dr-, sor-dur-, a-tr-, iz-dir-, sk-tr-, as-tr-, ko-tur-... -l at ekidir; edilgen ve dnl fiil yapar: At--l-, soy-u-l-, yaz--l, iz-i-l-, ay()r--l-, gid-i-l-... -n at ekidir; edilgen ve dnl fiiller yapar: Bala-n-, tara-n-, yka-n-, bil-i-n-, sil-i-n-, sr--n-, ta-n-, al--n-... - at ekidir; ite fiil yapar: Dv---, at---, tart---, gr---, u-u--, bekle--, it-i--, selmla--... -ElE Devamllk, anlatlan iin art arda yapldn bildirir: Kov-ala-, it-ele-, silk-ele-, dur-ala-, tep-ele-...

64

162

III. YARDIMCI NLLER ve YARDIMCI NSZLER A. YARDIMCI NLLER B. YARDIMCI NSZLER Zamir nsi Baz ahs zamirleri isim hl eklerini ald zaman araya giren nlye zamir nsi denir. o-n-a, o-n-dan, o-n-u

ZARFLAR
Tanm zellikleri rnekler A. GREV VE ANLAM BAKIMINDAN ZARFLAR 1. DURUM ZARFLARI Tanm zellikleri ve rnekler a. Niteleme Zarflar b. Kesinlik Zarflar c. Yineleme Zarflar d. Olaslk Zarflar e. Yaklaklk Zarflar f. letirme Zarflar g. Snrlama Zarflar 2. ZAMAN ZARFLARI Tanm zellikleri ve rnekler 3. YN ZARFLARI Tanm zellikleri rnekler 4. MKTAR ZARFLARI Tanm zellikleri ve rnekler 5. SORU ZARFLARI Tanm zellikleri ve rnekler 6. GSTERME ZARFI B. ZARFLARDA PEKTRME C. YAPI BAKIMINDAN ZARFLAR 1. BAST ZARFLAR 2. TREM ZARFLAR 3. BRLEK ZARFLAR 4. BEKLEM ZARFLAR

ZARFLAR Tanm Fiillerin, fiilimsilerin, sfatlarn ya da kendi trnden olan kelimelerin anlamlarn trl ynlerden (yer-yn, zaman, durum, miktar, soru) etkileyen; onlar belirten, dereceleyen szcklere zarf denir.

163

zellikleri ]Tek balarna iken sfatlar gibi isimden baka bir ey deildir. Zarf olduklar ancak cmlede belli olur. ] Cmlede genellikle zarf tmleci olarak kullanlr. ]ekimsiz kelimelerdir. sim ekim eki (hl, iyelik, oul ekleri vb.) almazlar. Ama isim olarak kullanlabilenler bu grevde iken bu ekleri alabilirler. ]Zarflarn birou sfat ya da isim olarak da kullanlabildii iin sfatlarn ve zarflarn tanm ve zellikleri iyi bilinerek bu fark ortaya konmaldr. Sfat isimden nce gelerek onu niteler veya belirtir. Ama zarf isimden nce gelmez. rnekler Bugn ok yrdm. Buraya yarn gelecekler. ki eski dost akama kadar sohbet etti. Yarn da baya ok yryeceiz. En gzel sen konutun. En doru karar vermeliyiz. ok hararetli tartmalar oldu. Dn hava daha souktu. Mevsimlerin en gzeli ilkbahardr. Dargn durarak bir ey kazanamazsn. (fiilden nce) (fiilden nce) (fiilden nce) (zarftan nce, fiilden nce) (zarftan nce, fiilden nce) (sfattan nce) (sfattan nce) (adlam sfattan nce) (adlam sfattan nce) (fiilimsiden nce)

A. GREV VE ANLAM BAKIMINDAN ZARFLAR 1. DURUM ZARFLARI Tanm Hl ve tavr ifade eden zarflardr. zellikleri ve rnekler Eylemin nasl yapldn ve ne durumda olduunu; kimi zaman da zarflarn durumunu gsterir. Bu zarflar da kendi iinde snflandrlabilir: a. Niteleme Zarflar Fiile nasl sorusu sorularak bu zarflar bulunabilir. ]Niteleme sfatlarnn ou niteleme zarf olarak kullanlabilir. Eri oturalm, doru konualm. Dncelerini ne gzel dile getirebiliyorsun! ocuka hareket ediyorsun. Byle gelmi, byle gider. Syleyeceksen byle syle. ]-CE eitlik eki ve -lE vasta hl eki alm kelimeler durum zarf olarak kullanlabilir: kardee, gizlice, sessizce, hafife, yavaa, hzlca... hzla, kahkahayla... Kk kz gzelce sslendi. (niteleme)

164

Babasn sevinle karlad.

(niteleme)

]Ba-fiiller (zarf-fiil), deyimler, yansmalar, ikilemeler de niteleme zarf olarak kullanlrlar: glerek, alayarak, oturmadan, gelip... gz arkada kalarak, canndan bezmiesine... akr akr, tk tk, kt kt, rl rl... dik dik, boylu boyunca, tatl tatl... Adam ekine ekine ieri girdi. Ktlar paket paket gnderdi. Yiitseniz teker teker gelin. (niteleme) (niteleme) (letirme, niteleme)

]simler de niteleme zarf olarak kullanlabilir: Gl kokuyordu teni. O, bu dnyada delikanl yaad. b. Kesinlik Zarflar elbet, elbette, asla, mutlaka, hi mi hi, ne olursa olsun, kukusuz, hi kukusuz... Elbet bir gn buluacaz. Seni asla unutmayacam. Hayvanlar ve bitkileri hi incitmem. yiliklerinizin karln mutlaka greceksiniz. c. Yineleme Zarflar kide bir karma kyor. Konuyu bir daha anlataym. Bu akam yine arayacam. d. Olaslk Zarflar bakarsn, belki, ola ki, sanyorum. Ola ki arayaca tutar. Sanyorum aramaz. e. Yaklaklk Zarflar aa yukar, yle byle, hemen hemen im hemen hemen bitti. f. letirme Zarflar Uaklar ikier ikier geiyordu stmzden Askerler teker teker nbet yerlerine daldlar. g. Snrlama Zarflar Dn ancak iki saat alabildim. Bu kt alkanlklardan artk uzak durmalsn 2. ZAMAN ZARFLARI (yaklaklk)

165

Tanm Fiillerin anlamn zaman ynnden tamamlayan zarflardr. zellikleri ve rnekler ]Fiile (veya zarf olduu baka kelimelere) sorulan ne zaman, ne kadar sre sorusuna cevap verir. ]Zaman zarflar, zarf olarak kullanlan eitli zaman isimleridir. ]ekimsizdirler. sim ekim ekleri alrlarsa zarf olmaktan karlar. ]Balcalar unlardr: dn, bugn, yarn, imdi, gece, gndz, gpegndz, gndz gzne, cuma gn, haftaya, nceki gn, akam, sabah, akamleyin, sabahleyin, az nce, ge, iki gn, iki saat, on dakika, iki gnde, iki saatte, uzun sre, uzun zaman, biz gelmeden, demin, henz, hl, daha, gene, yine, artk, sonra, evvel, daima, hep, henz, hemen, geceleri, sabahlar, nceden, ayda bir, buraya gelmeden, anlatrken, yaarken ... Az nce gitmiti. Sonra urarsnz. Henz iimiz bitmedi. Artk buralara gelmeyeceim. Yarn geleceklermi. Okulu gelecek sene bitireceim. Kmil dn akam telefon etti. Ayda bir urar buralara. Toplant iki saat srd. nsanlarn vefaszln ge anladm. ] -leyin eki snrl sayda zaman zarf yapar: sabahleyin, akamleyin... ] -lEr eki zaman isimlerine gelerek -iyelik anlam tamakszn- her anlam katacak ekilde zaman zarf yapar: sabahlar, akamlar, nceleri, ikindileri... ] -n eki de zaman isimlerine gelerek zaman zarf yapar: yazn, kn, ilkin, gzn... ] -E, -dE, -dEn ekleri ve bu eklerle birlikte baz edatlar zaman zarf yapar: Yola ktk; akama geliriz sanrm. Bayramlarda btn aile bir araya toplanr. Azklarnz geceden hazrlamtm. ]Edat barndran ve fiilin balang ve biti zamann bildiren zarflar edat tmleci olarak da deerlendirilebilir. Sabahtan beri burada bekliyoruz. Akama kadar geri dner misin? Gnlerden beri yamur yayordu. Kar akama kadar yaabilir.

166

]Zaman anlam tayan zarf-fiiller ve zarf-fiil gruplar da zaman zarf olarak kullanlr: Buraya gelmeden haber verin. Bizi karsnda grnce ard. Yaadklarn anlatrken gzleri yaardr. stanbula geleli iki yl oldu.

3. YN ZARFLARI Tanm Yaln hlde kullanlarak fiilin ynn (failin yneldii yeri) belirten zarflardr: zellikleri ]ou Er ekiyle yaplmtr. ileri, geri, beri, doru, ieri, dar, aa, yukar. ]Bu zarflar eksiz kullanlr. Ynelme, bulunma, ayrlma hl ekleri getirilirse dolayl tmle olur. Hliyle isim olarak kullanlm olur. Ayn kelimeler sfat olarak da kullanlabilir. Ahmet ieriye girdi. (isim; dolayl tmle) lerisi ok gzel. (isim; zne) leri lkeler daha demokratiktir. (sfat) Doru sz, aa yol, yukar kat, geri hatlar... (sfat) rnekler Arkadalar, ieri girer misiniz? Sesi duyar duymaz aa indim. Dar kmak iin urayordu. Arabay biraz daha ileri park et. Beri gel, baralm. Bu yoldan geri dnlmez. Dmana doru ilerlediler. 4. MKTAR ZARFLARI Tanm Fiillerin, fiilimsilerin, sfatlarn ya da baka zarflarn anlamlarn l ynnden tamamlayan, artran, azaltan zarflardr. en, daha, pek, ok, az, biraz, kadar, denli, gibi, fazla... zellikleri ve rnekler ]Fiile veya sfata sorulan ne kadar? sorusunun cevabdr. ]Kendilerinden nceki ya da sonraki kelimeyle birlikte sze eitlik, stnlk, en stnlk, arlk, karlatrma anlamlar katar. Benim kadar alrsan baarl olursun. O da babas gibi yryor. Cennet kadar gzeldi vatanmz. Bu kadar ok almak niye. (eitlik) (eitlik, benzerlik) (eitlik, benzerlik) (eitlik)

167

Be dakika kadar dinlenelim. Yemei biraz fazlaca yemiim. Ayakkabs azck dar geliyormu. Dne gre azck iyilemi.

(eitlik, yaklaklk) (biraz: eitlik; fazlaca: arlk) (eitlik, aza yakn) (eitlik, aza yakn)

] en kelimesi arlk, en stnlk anlam verir: En yakn arkada benim. (en stnlk; sfattan nce) En ok alan canl karncadr. (en stnlk, zarftan nce) ] daha kelimesi karlatrma, stnlk anlamlar katar. O senden daha abuk bitirdi. Daha gzel bir araba ald. zarf olur: Songl daha telefon etmedi. Buralara bir daha gelebilir miyiz? Hepsini aldnz, daha ne istiyorsunuz? (zaman zarf, henz anlamnda) Yineleme zarf (baka anlamnda) (stnlk; zarftan nce) (stnlk; sfattan nce)

Not: daha kelimesi zaman ve baka anlam da katabilir. bir kelimesiyle birlikte yineleme

] oka, ok, pek ok, ok az, gayet, fazla, fazlaca, epey kelimeleri arlk anlam katar. Bugnlerde ok az uyuyor. Gayet alkan bir insand. Dergiyi karmak iin epey altk. Adem pek akll bir ocuktur. Fazla okuyor, gzleri bozulacak. ] eksik, seyrek, sk kelimeleri iin ne kadar sklkla yapldn belirtir: Bugnlerde sk gryoruz. Paray iki milyon eksik vermi. Eskisi gibi deil; seyrek uruyor. ] aa yukar, yle byle ikilemeleri yaklak anlam katar. Bursada aa yukar bir ay kaldk. Ankaraya geleli yle byle 9 yl oldu. 5. SORU ZARFLARI Tanm Eylemin anlamn soru yoluyla belirten zarflardr, daha dorusu dier zarflar ve cmledeki zarf tmlecini bulmaya yarayan soru kelimeleridir. zellikleri ve rnekler ]Dier zarf eitlerinin ounun soru ekli vardr. ne zaman, ne kadar, nasl, niin, ne diye, ne, ne biim, nice, ne denli ]Soru cmlesi yapar: Akam eve kata gelirsin? O nasl konuuyor yle?

168

Siz ne biim konuuyorsunuz? Daha ne kadar bekleyeceiz? Niin bunlar bana veriyorsun? Bu saate ne gezip duruyorsunuz? leri ne zaman bitireceksiniz? ]inde soru zarf bulunan btn cmleler soru cmlesi deildir: Eve kata geleceimi imdiden syleyemem. Ne iyi insanlar bunlar... Ne gzel syledi. 6. GSTERME ZARFI Bunu her dil bilgisi kitab ayr bir zarf olarak almaz. ite kelimesiyle yaplr. te imdi geliyorum. Bak ite dinliyorum. B. ZARFLARDA PEKTRME Genellikle pekitirme sfatlaryla ve ikilemelerle yaplr. Pekitirmeli isimler de vardr ve onlar da zarf olarak kullanlr. Ar ar kacaksn bu merdivenlerden. Yz souktan mosmor olmutu. Yamurda srlsklam slandlar. Gpegndz nereye gidiyorsun? Souktan tortop yatyor. Evraklar parampara m getirecektin? C. YAPI BAKIMINDAN ZARFLAR Yap bakmndan zarflar basit, tremi, birleik ve beklemi olmak zere drde ayrlr. 1. BAST ZARFLAR Kk hlinde olan, ek almam zarflardr: yarn, gece, ge, dn, pek, az, fazla, sk, iyi, ok, hi, sabah, akam65[1], henz... 2. TREM ZARFLAR Yapm ekiyle veya yapm eki gibi kullanlm baz ekim ekleriyle yaplm zarflardr: sabrl, aylarca, nce, dosta, snfa, yiitesine, erken, sabahleyin, kn, ilkin, ileri, souk, ieri, dar, aptalca, mosmor, sanyorum, kata, koarak, okumadan, gelince, imdilerde... 3. BRLEK ZARFLAR Birden fazla kelimenin bir araya gelip kaynaarak oluturduklar zarflardr: bugn, biraz, byle, yle, birdenbire, niin, ilk nce, nasl... 4. BEKLEM ZARFLAR
65[1]

akam kelimesi aslnda Trke ak ve Farsa am kelimelerinden olumutur. 169

Birden fazla kelimenin farkl yollarla (ikileme, edat grubu, zarf-fiil grubu) bir araya gelerek oluturduklar zarflardr: hemen hemen, gece gndz, er ge, ikide bir, aa yukar, hemen imdi, krk ylda bir, leden sonra, arada srada, yana doru, az ok, -den sonra, -e dek, baz baz, yle byle, aa be yukar, doru drst, okuma srasnda, geldii zaman...

Zarf Tmleci
Tanm Tr Says Zarf Tmleci66[1] Tanm Yklemin anlamn zaman, durum, yn, miktar, tarz, vasta, art, sebep, birliktelik ynlerinden tamamlayan kelimeler ve kelime gruplardr. Edat tmleci (edatl tmle) olarak adlandrlan tmleler de birer zarf tmlecidir. Akama kadar altk. Toprak derin derin rperdi. Bu iir yamur yaarken yazdm. Ben resim ekmeyi de ok seviyorum. Akama doru eve varrz. Aa inmiti. nsan lemde hayal ettii mddete yaar. Bu hastahanede aylarca kalrsa, be ameliyata dayanrsa, kurtarmaya alrz. On be yana dek evinden uzun sreli ayrlmad. Anlatlanlar korkuyla dinledik. Hastay ambulnsla getirmediler; taksiyle getirdiler. vasta Yamur yad iin sular kesilmi. sebep Dncelerinizi bir kompozisyonla alayn. ara Baz renciler anneleriyle gelmilerdi. birliktelik ]Zarf tmlecini bulmak iin ykleme nasl?, ne zaman?, ne kadar?, nereye? ve kiminle?, neyle?, niin?, neden?, niye?sorular sorulur. Saa sola bakmadan ieri girdi. ki arkada gece boyunca uzun uzun konutular. Biz , akamki trenle gideriz. Raiti son grdmde Hseyinle geziyordu. ocuk korkudan konumuyordu. Onu grmek iin beklemitik. Tr simler eksiz veya yn, vasta, eitlik ve baz hl ekleriyle, fiiller de zarf-fiil ekleriyle zarf grevi yapar. Kurduun devlet asrlarca muzaffer yrd. Ankara, uzun tarihinin artc birleimleriyle doludur. Ayaa kalkt ve kardeiyle beraber dar kt. Hana sa indi, l kt geende. Kulak verdin mi yrekten kavala saza. Zarf ile zarf tmleci ayn ey deildir. Zarf bir kelime trdr; zarf tmleci ise grev addr. simler, zarflar, sfatlar vb zarf tmleci olarak grev alabilirler. 170
66[1]

Nasl? Nereye? Ne zaman? Nasl? Neyle? Kiminle? Neden? Niin?

Zaten yar a yar tok ve bitkin bir hlde olduundan ayakta fazla duramad. O zaman ykselerek ara deer belki bam. Yn, zaman, tarz, sebep, vasta, miktar ve art bildiren btn kelimeler ve kelime gruplar zarf tmleci olarak kullanlabilir. Dostlarla da yollar ayrld bir bir. Ankaraya yaklatka heyecanm artard. Yavru kedi, hi de iyileecek gibi grnmyordu. Tenha sokakta kaldm orusuz ve neesiz. Cephaneleri bitince snglerini taktlar ve dmana doru yrdler. Drt saatlik yolu, iki saatte, kpeklerden korktuum iin tarlalarn arasndan geerek yryverdim. Srtnzdan para kazanmaya alrlar, bir kez uradnz m depreme. Tek kelimelik baz zarflar ek aldklarnda zarf olmaktan kar, zarf tmleci oluturmazlar. Yarn benimle gelir misin? zarf Yarn bekleyemem. sim eriieriye, dardarya, aaaaya Edatlarla kurulanlar (edat tmleleri ya da edatl tmleler) ile Ankaraya uakla giderler. Bizi bo vaatlerle kandrdlar. Hasan yal annesiyle oturuyordu. Arabann grltsyle irkildi. fkeyle kalkan zararla oturur. Sevinle boynuma sarld. -E kadar Dershaneye kadar gidelim. Akama kadar altk. iin almak iin bavurdu. (amacyla, bavurunun amac, sebebi) Snav kazanmak iin almak gerekir. (snav kazanmann art) Skld iin dar kt. (neden, darya kmann sebebi) Bu ayakkaby babam iin aldm (zglk) Bu i iin ka lira dedin? (karlk) Senin iin sorun yok tabi. (grelik) Bizim iin ne diyorlar? (hakkmzda) Sizin iin kiilik yer ayrld. (aitlik) zere, zre Sorunu halletmek zere gidiyorum. On dakika konumak zere krsye kt. (ama, iin) (iin, ama) (vasta) (ara) (beraberlik) (neden) (nasl, fkeli ve zararl) (nasl, sevinli bir hlde)

-e gre Babakana gre enflsyon dk. (asndan) Ayan yorganna gre uzat. (bakarak, lsnde, uygunluk, kadar) Allah dana gre k verir. (uygunluk) Anlatlanlara gre ikisi de suluymu. (baklrsa, ynnden) Siz bana gre daha gensiniz. (karlatrma) Kemal, Hasana gre daha uzundu. (karlatrma) Bana gre ayakkabnz var m? (uygunluk) kar

171

Edebiyata kar ilgim vard. Denize kar bir balkonu var.

(hakknda, ynelik) (ynelik)

diye Terfi edeyim diye yaclk yapyor. (ama) Yamur yayor diye dar kmad. (neden) doru Ormana doru yrdk. Bana doru bakyor. dolay, tr Zayflktan dolay sk sk hastalanyor. almadndan tr can sklyor. -den ekiyle de ayn anlam salanr. Skldmdan dar ktm. karn, ramen ok uramama karn baaramadm. Tanmamasna ramen onu takdir ediyordu. beri Dn akamdan beri grlmedi. Okuldan beri hi susmad. Yllardan beri bu kyde yaamaktalar. Kar, sabahtan beri yayor. yalnz Cebinde yalnz yol paras vard. Beni yalnz sen anlarsn. (sadece, edat) (sadece, bir tek)

ancak Seni ancak ebediyyetler eder istiab (sadece) Onu ancak para ilgilendirir. (sadece, bir tek) Bu iten ancak Hasan Usta anlar. (sadece) Bu kmr ancak ay yeter. (en fazla, olsa olsa) Sabah ktlarsa akama ancak gelirler. (belki, ihtimal) Says Bir cmlede ayn veya fark trden birka tane zarf tmleci bulunabilir. Zaman zarf genellikle dier zarf eitlerinin nnde, miktar zarf da yklemden nce kullanlr. Kzlaya indiim zaman, kalabala taklmamak iin insanlar arasndan hzla ilerlerim. Gece blbl aaran vakte kadar alarm Eski rz hayal ettiren ahengiyle. (YKB) ocuklar ilk grdnde ok sevinmiti.

EDATLAR
Tanm zellikleri ve rnekler Balca Edatlar

172

EDATLAR Tanm Tek balarna anlamlar olmayan, baka kelimelerle bekleerek deiik ve yeni anlam ilgileri kuran, birlikte kullanldklar kelimelere cmlede anlam ve grev kazandran kelimelere edat denir. Baz dil bilgisi kitaplar balalar, edatlar ve nlemleri bir araya getirerek edatlar bal altnda u ekilde snflandrr: Balama edatlar balalar Sonekim edatlar edatlar nlem edatlar nlemler zellikleri ve rnekler ]Trkede isimler ve fiiller anlaml kelimelerdir. Edatlar ise tek balarna anlam ifade etmezler; ancak cmlede anlam kazanr veya sadece dier kelimelere anlam katarlar. iin, kadar, -e kadar, gibi, gre, ile, zere, yalnz, -Eekar, sanki, ancak, -den beri, -e doru ]Kelimeler arasnda eitli anlam ilikileri kurduu iin edatlara yardmc kelimeler de denir. Ders almak iin odasna ekildi. Kurt gibi ackmtm. (ama) (benzerlik)

]Edatlar nceki kelimeyle sonraki kelime arsnda anlam ilgisi kurar. Balatan ve zarflardan fark, yeni bir anlam ilgisi koruyor olmasdr. Szlden yine zayf alm. (zarf) Eve gittim, fakat onu bulamadm. (bala) Konumak zere ayaa kalkt. (edat) ]Edatlar cmleden karlnca cmlenin anlamnda bir eksiklik, daralma veya bozulma olur. Gne gibi ba gklere erdi. edat karlnca Gne ba gklere erdi. ]Tek balarna kullanamazlar. Baka kelimelerle birleerek sfat ya da zarf grevli bekler olutururlar. Da gibi adam yok oldu gitti. Sen de benin kadar alsan... kar: Kar kyde akrabalar vard. sfat Derenin karsna getik. ad Her sylenene kar kyor. birleik fiilde isim Bana doruyu syle. isim Doru sze ne denir? sfat Ltfen doru oturun. zarf Beride bir adam duruyor. isim Beri taraf olduka dikenli. sfat Biraz beri gel. zarf Bir mr boyu yalnz yaad. zarf Biz bu dnyada hep yalnzz. isim Parkta oturan yalnz adam onun babasyd. sfat Meyveler gzel, yalnz biraz renksiz. bala ]Baz edatlar sadece hl ekleri ile birlikte kullanlrlar. Bazlar da zerlerine ek alabilirler: -e kadar, -e doru, -den beri bu kadarn, senin gibisi (sfat bei) (zarf bei)

]Tek balarna iken isim, sfat, zarf, bala olarak kullanlabilir. Bu durumda edat olmaktan

173

]Cmlede veya isim tamlamasnda isim grevi alabilir; ek-fiil alarak yklem olabilir. Bu parann ne kadar sizin? (iyelik eki alm, isim gibi kullanlm, nesne olmu)

Her ey braktm gibiydi. (ek-fiilin dili gemi zaman ekimi ile isim gibi kullanlm, yklem olmu) ]Edat gruplar (edat ve edattan nceki kelimenin oluturduu kelime grubu) cmlede ounlukla zarf veya edat tmleci olur. Sabaha kadar ders altk. Eve doru yrdm. (zarf tmleci) (edat tmleci)

Balca Edatlar
ile ] Ara, alet, neden, zaman, birliktelik ilgisi kurar. Ankaraya uakla giderler. (ara) Bizi bo vaatlerle kandrdlar. (ara) Hasan yal annesiyle oturuyordu. (beraberlik) Arabann grltsyle irkildi. (neden) Baharla birlikte leylekler de geldi. (zaman) ] -le eklinde bitiik de yazlabilir. ocuk ileocukla Araba ilearabayla ] ne ile, kiminle sorularna cevap verir. Sznz balla kesiyorum. (ara) Yar ile sohbet ne gzel. (birliktelik) Not: ile kelimesi ve gibi kullanlrsa bala olur. Bir kola ile simit aldm. (kola ve simit) Soyut bir kelimeyle bekleirse edat deil durum zarf olur. fkeyle kalkan zararla oturur. (nasl, fkeli ve zararl) Sevinle boynuma sarld. (nasl, sevinli bir hlde, durum zarf)

gibi
Benzetme edatlarndandr. Yaln hldeki kelimelerle birlikte kullanlr. Benzetme, eitlik anlamlar katar. ] Birlikte kullanld kelime ile birlikte sfat, zarf ve isim olabilir. Adamn demir gibi bilei vard. (sfat, benzetme) Kurunlar, yamur gibi yayordu. (zarf, benzetme) Uyand gibi yataktan frlad. (zarf, annda, zaman anlam katm) ] sim veya zarf gibi kullanldnda cmle eleri oluturur. Bu durumda ek alabilir. O anda utantan lecek gibiydi. Onun gibisi nerede bulunur? (isim, yklem) (isim, zne)

174

]Bu edatn yerini baz ekler alabilir: yle garip bencileyin. Kadns bir gl vardr onun. sanki Benzetme edatdr. san ve kinin birleiminden olumutur. Bu edat bulunduran cmlelerde sanmak, zannetmek anlamlar vardr. benzetme, uyar, szm ona, szde, inanmama anlamlar katar. Sanki gece olmu. Gibi, yle zannedersin Biri kapy alyor sanki. gibi, yle zannediliyor Sanki btn kabahat benim. szde, inanmama, yle zannediliyor Aldn da ne kazandn sanki? uyar, ne kazandn sanyorsun? Gelseydi ne olurdu sanki? ne olacan sanyordu ki? Sanki bu da m gzel? yle mi sanyorsun? Ksa ykde daha baarl sanki yle gibi. Not: sanki edatyla gibi edat bir arada kullanlrsa anlatm bozukluu ortaya kar: Sanki beni dvecek gibiydi. (yanl) Beni dvecek gibiydi. ya da Sanki beni dvecekti. kadar, -E kadar Benzetme edatlarndandr. Yaln hldeki veya E ynelme eki alm kelimelerle kullanlr. kadar eklinde kullanldnda zerine ek alabilir. ] Karlatrma, benzerlik, eitlik, yaklaklk, l anlamlar katar. Biz de onlar kadar baarlyz. (eitlik, benzerlik, lsnde) Gl kadar gzelsin. (benzerlik) Mektubu okuyunca kyn grm kadar sevindi. (gibi) Bir ton kadar kmr alm (l, aa yukar) Yz kadar asker evin nnden geti. (l, aa yukar) ] Birlikte kullanld kelimeyle isim, sfat ya da zarf oluturur. Biz bu kadarna da alz. mi kadar olduk. Ne kadar gl bir adam... Evin deniz kadar havuzu var. (isim) (zarf) (zarf) (sfat) (benim gibi) (kadn gibi)

] Ad tamlamasnda ad (tamlanan) olarak da kullanlabilir. Vefaszln bu kadarn da grmemitim. (isim, ad tamlamasnda tamlanan) ] kadar kelimesi zarf tmleci de yapar, edat tmleci de: Dershaneye kadar gidelim. (edat tmleci) Akama kadar altk. (dein anlamnda, zarf tmleci)

175

iin Ama, neden, zglk, grelik, karlk bildirir. Hakknda, nedeniyle, yznden, maksadyla anlamlarn ifade eder. Yaln hldeki ya da iyelik eki alm kelimelerle birlikte kullanlr. sim olarak kullanldnda zerine ek alabilir. ] Bu edatla kurulan sz bekleri, cmlede genellikle edat tmleci olarak kullanlr. almak iin bavurdu. (amacyla, bavurunun amac, sebebi) Snav kazanmak iin almak gerekir. (snav kazanmann art) Skld iin dar kt. (neden, darya kmann sebebi) Bu ayakkaby babam iin aldm (zglk) Bu i iin ka lira dedin? (karlk) Senin iin sorun yok tabi. (grelik) Bizim iin ne diyorlar? (hakkmzda) Sizin iin kiilik yer ayrld. (aitlik) Tm bu hazrlklar bizim iindi. (isim, yklem) Vatan iin lenler yreimizde yaarlar. (ama, zne) ] -E ynelme hl eki ve zere, -E gre, diye edatlar baz durumlarda bu edatn yerini tutabilir: Bu ayakkaby babam iin aldm babama aldm. Uyumak iin odasna ekildiuyumak zere Senin iin iyi bir gndsana gre Ne iin syledin sanki?ne diye zere, zre ] Ama, koul, zamanda yaknlk, gibilik anlamlar katar. Sorunu halletmek zere gidiyorum. Kitab yarn vermek zere alabilirsin. On dakika konumak zere krsye kt. Acele edin, gne batmak zere. Konutuumuz zere yarn buluacam. ] Bu edatn zerine ek gelebilir: Tam da yola kmak zereydik. -E gre Ynelme hl ekiyle birlikte kullanlr, yani bu eki alm kelimelerden sonra gelir. Kendi zerine de ek alabilir. ] Grelik, uygunluk, ynnden, bakmndan ve karlatrma anlamlar katar. Babakana gre enflsyon dk. (asndan) Ayan yorganna gre uzat. (bakarak, lsnde, uygunluk, kadar) Allah dana gre k verir. (uygunluk) Anlatlanlara gre ikisi de suluymu. (baklrsa, ynnden) Siz bana gre daha gensiniz. (karlatrma) Kemal, Hasana gre daha uzundu. (karlatrma) Bana gre ayakkabnz var m? (uygunluk) ] -cE eki bu edatn yerini tutabilir. (ama, iin) (artyla, koul) (iin, ama) (zamanda yaknlk) (gibilik)

176

Bence bu i burada biter. kar

(bana gre)

] -E ynelme hl ekiyle kullanlarak iin, hakknda, ynelme, ilgili olma anlamlar katar. Edebiyata kar ilgim vard. Denize kar bir balkonu var. (hakknda, ynelik) (ynelik)

] Zaman bildiren kelimelere eklenip doru, sularnda anlamlar katar ve zarf bei oluturur. Yamur sabaha kar yeniden balamt. (doru) Sabaha kar uyuyabildim. (zarf bei) Not: kar kelimesi isim ve sfat olarak kullanlabilir; birleik fiil yapabilir. Kar kyde akrabalar vard. Derenin karsna getik. Her sylenene kar kyor. diye Ama ve neden ilgileri kurar. Terfi edeyim diye yaclk yapyor. (ama) Yamur yayor diye dar kmad. (neden) doru ] Ynelme eki ile birlikte kullanlarak yn bildirir. Ormana doru yrdk. Bana doru bakyor. ] Zamanda yaknlk bildirerek zarf bei de oluturur. Akama doru geldiler. (zarf bei) ] Ad, sfat ve zarf da olabilir. Bu durumlarda edat deildir. Bana doruyu syle. Doru sze ne denir? Ltfen doru oturun. dolay, tr ] Ayrlma hl ekiyle birlikte neden ilgisi kurar. Zayflktan dolay sk sk hastalanyor. almadndan tr can sklyor. ] -den ekiyle de ayn anlam salanr. Skldmdan dar ktm. isim sfat zarf (sfat) (ad) (birleik fiil)

177

karn, ramen Ynelme ekiyle birlikte kartlk ilgisi kurar. ok uramama karn baaramadm. Tanmamasna ramen onu takdir ediyordu. beri ] -dEn ayrlma hl ekiyle birlikte eylemin balang yerini ve zamann belirler. Dn akamdan beri grlmedi. Okuldan beri hi susmad. Yllardan beri bu kyde yaamaktalar. Kar, sabahtan beri yayor. ] beri kelimesi ad, sfat, zarf da olabilir. Bu durumda edat deildir. Beride bir adam duruyor. Beri taraf olduka dikenli. Biraz beri gel. yalnz sim, sfat, zarf ve bala olarak kullanlabilen bu kelime sadece, bir tek anlamna gelmek artyla edat olarak da kullanlabilir. Bu ynyle dier kelime trlerinden ayrt edilebilir. Bir mr boyu yalnz yaad. (tek bana, zarf) Biz bu dnyada hep yalnzz. (tek bana, isim) Parkta oturan yalnz adam onun babasyd. (tek, sfat) Meyveler gzel, yalnz biraz renksiz. (ama, bala) Cebinde yalnz yol paras vard. Beni yalnz sen anlarsn. ancak yalnz, sadece, zglk, snrlandrma, olsa olsa anlamlar katar. Seni ancak ebediyyetler eder istiab Onu ancak para ilgilendirir. Bu iten ancak Hasan Usta anlar. Bu kmr ancak ay yeter. Sabah ktlarsa akama ancak gelirler. deil sim cmlelerinin yklemini olumsuzlatrr. Yolumu kesen bu deildi. Olumsuz eylem cmlelerini olumlu; olumlular da olumsuz yapar: Bu haberi duymam deiliz. Bu haberi duymu deiliz. duymuuz duymamz (sadece) (sadece, bir tek) (sadece) (en fazla, olsa olsa) (belki, ihtimal) (sadece, edat) (sadece, bir tek)

178

mi Soru edatdr. Farkl anlam ilgileri kurar. Ek alabilir. Babanz stanbuldan dnd m? Onu grdm m sinirleniyorum. Scak m scak bir havayd. altn m her eyi baarrsn. soru zaman pekitirme koul

ZAMRLER
Zamirlerin zellikleri Zamir eitleri 1. ahs Zamirleri 2. Dnllk zamiri 3. aret zamirleri 4. Belgisiz zamirler 5. Soru zamirleri Tanm zellikleri ve rnekler 6. lgi zamiri 7. yelik zamiri YAPI BAKIMINDAN ZAMRLER 1. Basit Zamirler 2. Birleik Zamirler 3. beklemi Zamirler 4. Ek Hlindeki Zamirler ZAMRLER smin yerini geici olarak tutabilen, isim gibi kullanlabilen, isim soylu kelimelerle baz eklere zamir denir. Ahmetten rendim ondan rendim Kitab grdn m? bunu grdn m? renciler dar kt hepsi/herkes dar kt. Zamirlerin zellikleri 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. sim soyludur. Bir ya da birden fazla ismin yerini tutarlar. Onlar renmek iin de kullanlrlar. Anlamdan ok grev yn ar basar. simlerin yerini geici olarak tutarlar. sim ekim eklerini (hl, iyelik, oul ekleri) genellikle alabilirler. Tekil ve oul ekilleri vardr. Dolaysyla cmlede isim gibi kullanlabilirler. Cmlede tek balarna grev stlenebilirler. Birok sfat, zamir olarak da kullanlabilir.

179

Zamir eitleri Zamirler, isimlerin yerini tutma ekillerine ve yerini tuttuklar isimlere gre eitlere ayrlrlar: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. ahs zamirleri Dnllk zamiri aret zamirleri Belgisiz zamirler Soru zamirleri lgi zamiri yelik zamiri

1. ahs Zamirleri ahs isimlerinin yerine kullanlan zamirlerdir: ben67[1], sen, o, biz, siz, onlar68[2], bizler, sizler. ]Tamlayan eki (ilgi hl eki)ni alabilirler; iyelik eklerini almazlar. Bu durumda ahs zamirleri tamlamalarda ancak tamlayan olarak kullanlabilirler. Bu tamlamalarda sonradan tamlayan debilir. nk tamlanandaki iyelik ekleri zaten ahs anlam tamaktadr: Benim kalemim, senin defterin, onun antas, bizim okulumuz, sizin snfnz, onlarn baheleri, bizlerin kaygs, sizlerin iyilii... kalemim, defterini al, antas, okulumuz, snfnz, bahelerine bak... Bu tr tamlamalarda tamlayan vurgulanmak istenirse drlmez: ocuklar yalnz sizin sznze inanrlar. (Bakasnn deil, senin. Burada sizin kelimesi atlrsa cmle baka trl anlalr.) Biz bugn senin misafiriniz. (Bakasnn deil, senin.) Tamlayan atldnda yanl anlalma olacaksa atlmaz: ocuklar yalnz sizin sznze inanrlar. (Burada sizin kelimesi atlrsa cmle baka trl anlalr.) Onun eyalarn bize getir. Eyalarn bize getir Senin doum tarihini bilen yok mu? Doum tarihini bilen yok mu Onun yarmada birinci olduuna sevindim. ]ben ve sen zamirleri ynelme hl eki aldklarnda ses deiiklii meydana gelir: Ben Sen olmaldr. Siz bu olay grmediniz mi? ]Bbrlenmek amacyla ben yerine biz kullanlabilir: Bylelerinin hakkndan gelmesini biliriz biz. 2. Dnllk zamiri bana sana

] sen yerine sayg ve incelik olsun diye siz de kullanlr. Tabi bu durumda yklem de oul

67 68

180

ahslar pekitirerek bildiren ve fiildeki iin, zne tarafndan bizzat yapldn ya da yapana dnn bildiren zamirdir. ahs zamiri olarak da bilinir: Dnllk zamiri kendidir. ]Bu zamir dier zamirlerden farkl olarak btn iyelik eklerini alabilir. yelik eklerini zerine hl ekleri getirilebilir. Kendi-m-de Kendi-n-den Kendi-si-n-i Kendi-miz-in Kendi-niz-le Kendi-leri-n-ce ] yelik eki almadan tamlayan olabilir. Bu durumda belirtili isim tamlamas saylr: Kendi elim Kendi arkadan Kendi babas Kendi evimiz Kendi okulunuz Kendi fikirleri ]zneyle (isim veya zamir) birlikte, pekitirme grevinde (bizzat anlamnda) kullanlr: Saide Hanm, bir kitap okuyordu. Ban kaldrd, kocasn szdkten sonra: -Siz kendiniz de inanmyorsunuz ya! dedi. -Ama, inanlr eyler mi? (Memduh evket Esendal; Saide) Ben kendim de yaparm. Vali Bey, kendisi emir vermi. O kendisi okusun. Evi siz, kendiniz grmelisiniz. ]Fiilin zneye dnn bildirir: ocuk kendisi ykanm. ]Tamlama hlinde ve tek bana yaplan bir ii anlatmak iin kullanlabilir: Yzlerce defa kendi kendime sorduum bu suale iimizdeki yank, hicranl sesten ayni cevab alyordum... Tabiatn pek nafile yere bana verdii bu genlik hazinesinin kendi kendine tkenip gittiine szladm... 3. aret zamirleri simlerin yerini iaret yoluyla tutan zamirlerdir. ]yelik eki almazlar; dier isim hl eklerini alabilirler. Dolaysyla isim tamlamalarnda ancak tamlayan olabilirler. bundaki, burada, onlarla, undan, tekiler... bunun rengi, burann havas, onlarn evi, tekinin bahesi... Balca iaret zamirleri unlardr:

181

bu, u, o, bunlar, unlar, onlar, teki, beriki, bura, ura, ora, buras, uras, oras, bylesi, ylesi, ylesi... Bunu kim yapt? unda ne var? Benim kitabm o deil. Bunlar size ait. unlar da sizin olsun. Onlar kime kald? tekini bana ver. Beriki sende kalsn. Bura bana pek yabanc gelmedi. ura nasl? Ora daha iyi. Buras da fena deil. uras yakn saylr. Oras ok uzak. Bylesi, insan rahatsz eder. ylesi de doru olmaz ki. ylelerinden her zaman kaarm. ! bu, u, o, teki, beriki, bylesi, ylesi, ylesi kelimeleri eitli grevlerde kullanlr: bu: u: o: iaret zamiri iaret sfat iaret zamiri iaret sfat ahs zamiri iaret zamiri iaret sfat Bunu biliyor musun? Bu bilgiyi nereden aldn? unu grmtm. u eyalar tayalm. O bu akam ge gelecek. O benim elmam. O elma benim.

Aadaki kelimeler de hem iaret zamiri hem de sfat olarak kullanlabilir. teki Beriki Bylesi ylesi ylesi tekini bana ver. teki kitab ver. Beriki sende kalsn. Beriki kaset sende kalsn Bylesi, insan rahatsz eder. Bylesi davranlar. ylesi de doru olmaz ki. ylesi bir tarzla yapmak. ylesinden her zaman kaarm. ylesi insanlardan.

Bu kelimelerin sfat m zamir mi olduklarn anlamak iin u sorular sorarz: smin yerini mi tutuyorlar, yoksa ismi niteliyor ya da belirtiyorlar m? Zamirler ismin yerini tutar; sfatlar isimle birlikte kullanlr. Tekilleri ve oullar var m? Sfatlarn oullar yoktur; zamirlerinse vardr. Hl eklerini alyorlar m? Sfatlar hl ekleri almaz, zamirler alr. 4. Belgisiz zamirler

182

Birden fazla simin yerini tutan ya da hangi ismin yerini tuttuu aka belli olmayan zamirlerdir. Bunlarn ou, belgisiz sfatlara ekim eki (3. ahs iyelik ekleri) getirilerek yaplr. Sfatla ilgisi olmayanlar da vardr. biri, birisi, hepsi, kimi, kimisi, hepsi, tamam, herkes, kimse, hi kimse, ou, bazs, birka, biraz, birou, bakas, her biri, teberi, ey... Belgisiz sfattan yaplanlar: birka-, baz-lar, bir-i, pek o-u, pek az-, baz-s, tm-, btn, bir ksm-, her bir-i, baka-s, hibir-i... filn kelimesi de olduu gibi hem sfat hem zamir olarak kullanlr. Hepsini tekrar ardlar. Kimi de gelmeyi hi dnmedi. Buraya hepsinin gelmesi gerekiyordu. Tamamndan sen sorumlusun. Herkes byle dnmez. Kimse senin gibi olamaz zaten. ardan ne kadar teberi aldn? Birka dn de gelmiti. Bazlar bu sabah gelmeyi dndler. Biri yer biri bakar; kyamet ondan kopar. nsanlarn pek ou bu konuda bilinsizdir. alanlarn pek az hak ettiini alr. Bazs da hep madurdur. Elindekilerin tmn yere brak. Btnn grmeden bir ey diyemem. Bir ksmn grmekle karar verilmez. Her biri ayr zellikler tar. Bakasnn yerine konuamam. Hibiri bunu uygun grmez. Falann filnn ne dedii nemli deil. Kendisine bir ey syleyecektim. ]Baz ikilemelerde ikinci ve anlamsz olan kelime zamirdir. Para mara istemem. Kalem malem alacam. ]Belgisiz zamirlerin de sfatlardan ayrt edilme yolu btn zamirlerde (zellikle iaret zamirlerinde) olduu gibidir. Zaten belgisiz zamirler ek alm olduklar hlde sfat olarak kullanlamazlar. ]Belgisiz zamirler isim tamlamasnda hem tamlayan hem de tamlanan olabilir: rencilerin pek ou Pek ounun velisi Adamn kimsesi yoktu Kimsenin iine karmam.

5. Soru zamirleri Tanm Soru yoluyla isimlerin yerini tutan zamirlerdir. Cmledeki soru anlam soru zamirleriyle de salanr. ne, kim, hangisi, nere, ka

183

Yannda ne getirdin? Bunlar sana kim anlatt. zellikleri ve rnekler ]Soru zamirleri cmleye soru anlam katar, ama baz durumlarda soru cmlesi yapmaz. Kimin geldiini bilemem. Hangisini istediini anlamadm. ]hangi ve ka sfatlar iyelik eki alarak zamir olular. Hangisi sizinle geldi? Sorularn ka cevapland? ]Soru zamirleri hl eklerini alabilir. Buraya nereden geldiniz? Nereden gelip nereye gidiyoruz? Burada kimi bekliyorsun? Bu masa neden yaplm? (tahtadan) ]Soru zamirleri isim tamlamasnda tamlayan da tamlanan da olabilir. Kimin yannda bozuk para var? Bu da neyin nesi? Bizim neyimiz eksik? 6. lgi zamiri Belirtili isim tamlamasnda tamlanann yerine kullanlr. Tamlayan eklerinin zerine gelir. Ek hlindeki tek zamirdir. -ki Eklendii kelimeye bitiik yazlr ve bir ismin (tamlanann) yerini tutar. Byk ve kk nl kurallarna uymaz; sadece ki ekli vardr: benim kalemim benimki onun eli onunki Orhann puanna nazaran Hakannki daha yksek. Cemalin defteri seninkinden daha dzenli. ! Trkede tane ki vardr: a. ki Balac Sadece ki biimi vardr. Kendinden nceki ve sonraki kelimelerden ayr yazlr. Trke deil, Farsa bir balatr ve Trke cmle yapsna aykr olarak kullanlr. ki ile balayan bir ara cmle asl cmlenin iinde ksa izgiler arasnda verilebilir: Bu ezanlar -ki ahadetleri dinin temeliYamur yamad ki mantarlar ortaya ksn. Bir ey biliyor ki konuuyor. b. -ki lgi Zamiri Eklendii kelimeye bitiik yazlr ve bir ismin (tamlanann) yerini tutar. Byk ve kk nl kurallarna uymaz; sadece ki ekli vardr:

184

senin kaleminseninki, Alinin eliAlininki, onun dncesionunki... c. -ki Yapm Eki simlere eklenerek yer ve zaman bildiren sfatlar treten ektir. Zaman bildiren kelimelerin sonuna dorudan eklenirken, yer bildiren sfatlar tretirken -de hl ekiyle birlikte kullanlr. Sadece ki ve az da olsa k ekilleri vardr: bu ylki snav, yarnki ma, dnk film, bugnk aklm... masadaki kitaplar, duvardaki saat, evdeki hesap... 7. yelik zamiri yelik ekinin ta kendisidir. Her dil bilgisi kitab bunu zamir olarak almaz. sim tamlamasnda tamlayan kullanlmad takdirde tamlanandaki bu eklere iyelik zamirleri denir. kitab-m, kitab-n, kitab-, kitab-mz, kitab-nz, kitap-lar masa-m, masa-n, masa-s-, masa-mz, masa-nz masa-lar su-y-um, su-y-un, su-y-u, su-y-umuz, su-y-unuz, su-lar ne-y-im, ne-y-in, ne-y-i/ne-s-i, ne-y-imiz, ne-y-iniz, ne-leri YAPI BAKIMINDAN ZAMRLER Yap bakmndan zamirler drde ayrlr: 1. Basit Zamirler Kk hlindeki zamirlerdir: Ben, sen, o, biz, siz, onlar, bu, u, o, bunlar, unlar, onlar, hepsi, ou, birisi, hangisi, ka, bazs... 2. Birleik Zamirler Birden fazla kelimeden oluan zamirlerdir. Hibiri, birtakm, br... 3. beklemi Zamirler Birden fazla kelimenin deiik yollarla bekleerek oluturduklar zamirlerdir. teki beriki, falan filn, undan bundan, herhangi biri, ne kadar... 4. Ek Hlindeki Zamirler lgi ve iyelik zamirleri ek hlindedir. Benimki, kalemimiz ZAMRLER (ADILLAR) ZAMR : Varlk adlarnn yerini tutarak onlar hatrlatan kelime veya eklere zamir denir. AHIS ZAMRLER : Kiilerin adlar yerine kullanlan zamirlerdir. TEKL OUL

185

Sz syleyen Sz sylenen Kendisinden sz edilen

Ben Sen O

Biz Siz Onlar

ahs zamirleri hl eklerini alrlar.(yaln , -i , -e ,-de , -den ) Bize, bana, beni, bende, benden........... ahs zamirleri isim tamlamalarnda tamlayan olurlar. Benim kitabm, senin okulun, onun defteri............ Kendi szc de ahs zamiri saylr: Yurdun her kesini kendi evimiz, kendi evimizdeki herey gibi benimsemek lzmdr. Kendi kelimesi isim tamlamalarnda tamlayan olarak kullanlr. Kendi iim, kendi ii, kendi iimiz............. smin e halinde ahs zamirleri farkl biimlere girerler:Bana, sana, ona ahs zamirleriyle yaplan tamlamalarda bazen tamlanan sonundaki ekler sylenmez.Benim kalemim benim kalem.Yalnz 3.tekil ve oul ahs zamirleriyle yaplan tamlamalarda tamlanan eki kaldrlamaz.Onun kalem,onlarn okul denemez. ARET ZAMRLER : Varlklar iaret ederek onlarn ad yerine kullanlan zamirlere denir.aret zamirleri bu,u,o;bunlar,unlar,onlar.Bu szckler ayn zamanda iaret sfatdr.aret sfatyla yaplan tamlamada isim dnce, sfatlktan kar ve zamir olur. Bu kitap gzeldir:sfat Bu gzeldir:zamir O okul yeni ald:sfat O,yeni ald:zamir aret sfatlaryla varlk iaret edilir, isimden nce gelir.aret zamirlerinde ise varlklarn sz syleyene gre yakn, tede veya uzakta olduklar belirtilmi olur, Ku belli ki onun elinden yem yemee alm, gagasn uzatyor.ocuk bundan istifade ederek onu tutmak istiyor. Birinci cmledeki o ocuun adnn yerini tuttuu iin ahs zamiri.kinci cmledeki o ise ku isminin yerini iaret ederek tuttuundan iaret zamiridir. aret zamirleri hl eklerini alrlar ve isim tamlamalarnda tamlayan olurlar. BELGSZ ZAMRLER : Yerlerini tuttuklar varlklar yar belli, yle byle bildiren zamirlere denir.Belgisiz zamirlerin en ok kullanlanlar unlardr: Bazs , biri , birou , birisi , ou , bakas , pek ou , her biri , dieri , birka, hibiri,hibirisi , kimse , hepsi , kimi , bylesi , birtakm , herhangi biri , br , tekisi , kimi , kimisi , topu , btn , tm , bakalar , filn , falan , ylesi , ylesi , herkes , teki , beriki , biraz , insan , adam , ey , her ey ,hepimiz , kimler ... Belgisiz adllar hem tamlayan hem de tamlanan olurlar.Fakat daha ok tamlanan olurlar ve bir ad gibi kullanlrlar : Kyn evleri(nin) hepsi kamtan,sazdan yaplmt. Tamlayan + Tamlama Eki + Tamlanan = Zincir. s. Tam. Yal kyl , kimse(nin) yzne bakamadan sylendi. Tamlayan +Tamlama Eki +Tamlanan =Belirtili sim Tamlamas Belgisiz adllar ad durumu eklerini alrlar : Kimseden kimseye hayr yok. Kimsenin ah kimsede kalmaz. Belgisiz adllarn kimi kez ilgelerle kullanld da olur :Biri gibi , birou gibi , bakas iin , adam iin , herkes iin , herkes gibi , hepsi iin , bakas kadar , adam gibi . Belgisiz adllar iyelik eklerini alrlar : Annem benim her eyimdir . RNEKLER : Gvenilir kyd ama kimler yoktu ki aralarnda. yle bir konuuyorlard ki kimse kimseyi dinlemiyordu. Her eyin yokluu yokluktur. nsann ad kacana can ksn. Bazlar hep benim dediim doru derler. Adamn hi dostu yokmu. Falanla konu , filndan uzak dur diyordu.

186

SORU ZAMRLER : Soru sorarak adlarn yerine geen eklerdir.Soru yoluyla varlk ve adlarn yerini tutarlar. Bu szcklerin yant yine bir adl ya da addr. Btn adllar gibi ad soylu szcklerin btn zelliklerini tarlar.Hem tamlayan hem de tamlanan olurlar.yelik ve ad durumu eklerini alabilirler.oul eklerini alabilirler.En ok kullanlan soru adllar unlardr : Kim , kimi , kimin , kime , kimde , kimden ,ne , neyin , neye ,neden , nesi ,ka , kancs , kancdan , kanc , kaa , kata , katan , kancya , hangisi , hangisine , hangisinde , hangisinden , hangileri , hanginiz , ne kadar , neyi , nerede ... iekleri kim kopard ? Burada ne aryorsun ? Kimdi bu ? Neydi bu ? Soru sfatlar soru zamiri olurlar : Hangi ev ? Hangisini istersin ? sfat zamir Ne kadar elma istersiniz ? Ne kadar istersiniz ? sfat zamir Soru adllar da teki adllar gibi ilgelerle kullanlr : ne gibi , kim gibi , kimin gibi , hangisi gibi , kimin kadar , hangisi kadar , neye gre , kime gre , hangisine gre , kim iin , kimin iin , hangisi iin ... EK BMNDEK ZAMRLER : yelik Zamirleri : Sonuna eklendikleri isimlerin kime,neye,kanc ahsa ait olduunu gsteren eklere iyelik zamiri denir. (Benim) ev-im (Bizim) ev-imiz (Benim) silgi-m (Bizim)silgi-miz (Senin) ev-in (Sizin) ev-iniz (Senin) silgi-n (Sizin) silgi-niz (Onun) ev-i (Onlarn) ev-leri (Onun) silgi-si (Onlarn) silgi-leri

lgi Zamiri : Tamlayan halindeki isimlerle,ayn haldeki zamirlerin sonunda bulunan ve onlarla ilgili bir ismin yerini tutan ki ekine ilgi zamiri denir. Eklendii szce bitiik yazlr. YALIN zel sim : Orhan ahs zamiri : Ben aret zamiri : Bu sim : Ev Zamir nsi : Bir iyelik eki ile bir ad durumu eki arasnda bulunan n ekine zamir n si denir. Oku Ey.Kk. duk u Ey.Ad. 3.t.iy. Ey.Ad nZam.nsi 3.tek.iy. u > okuduunu Bel.ad.dur.eki n Zam.nsi a Yn.ad dur.eki TAMLAYAN HALNDE Orhann Benim Bunun Evin LG ZAMR Orhannki Benimki Bununki Evinki

Daln < dal Ey.kk

ZARFLAR ( BELRTELER ): Fiillerin ,sfatlarn ve baka zarflarn anlamlarn kuvvetlendiren veya snrlandran szcklerdir. Tek balarna iken birer isim olan zarflar,baka szcklerle ilikiye sokularak yn,zaman,hl,azlk-okluk bildirirler.Zarflar ; sfatlarn,fiillerin,baka zarflarn nne gelerek onlarn anlamn etkilerler.ekim eki almazlar.Tmcelerde zarf tmleci olarak grev alrlar.

187

ZARFLARIN ETLER: 1.)Yn Zarflar : Bu zarflar eylemin ynn gsterirler.Ancak eylemin ynn gsteren bu zarflar ayn zamanda yer de ifade ederler.leri,aa,geri,yukar,beri,ieri,dar,te,alt,yan,kar,uzak,yakn... 2.)Zaman Zarflar : Zaman ifade eden bu szckler,zarf olarak kullanlan eitli zaman isimleridir.Balcalar unlardr : dn , yarn , imdi , artk , daima , yazn , kn , sonra , hep , er , ge , erken , daha , leyin , henz , gene , yine , akam , sabah , nihayet , hl , sabahleyin , akamleyin , hemen ... Yarn grelim. Dn geldim. Oyun imdi balyor. Oralar yazn gezdik.Hl gelmedi. 3.)Hl Zarflar :Hl ve tavr ifade eden zarflardr.Nasllk ,nicelik,durum ve tavr ifade eden isimler hl zarf olarak kullanlabilirler.bu sebeple bu zarflern saylar snrszdr. Gzel konutun. Kardee geinelim. Cahilce davranma. Durmakszn yrdm.... 4.)Azlk-okluk Zarflar : Miktar ve derece bildiren , azlk-okluk ifade eden zarflardr.Derece de bildirirler.Bir eylemin,bir sfatn, bir zarfn anlamn pekitirirler,artrrlar veya azaltrlar.Saylar fazla deildir.Balcalarn rneklerle gsterebiliriz. EN : En stnlk ifade eder. Hayatta en hakiki mrit ilimdir. DAHA :stnlk ve karlatrma ifade eder. Bu ev daha gzelmi. PEK , OK , GAYET , FAZLA , AZ , BRAZ , FEVKALDE : Deiik llerde miktar bildirirler. Bu i onu ok sevindirdi.Filmi pek beendim. undan biraz alr msnz ? Ayrca seyrek , eksik , sk , bol , fazlasyla , oka , hesapsz gibi szckler de azlk-okluk zarf olarak kullanlr. Para stn eksik almm. Onunla seyrek gryoruz. Bonncuklar ipe sk dizeceksin. retmen notlarmz bol vermi. 5.)Soru Zarflar :Eylemin anlamn soru yoluyla etkileyen szcklerdir.Soru zarflar unlardr : ne , nasl , hani , ne kadar , ne biim . Nasl gitti anlamadm ? Ne biim alyorsun ? Bunu nasl altrdn ? Zarf Fiiller ( Ulalar-Ba Fiiller ) : Eylemsilerin bir bldr.Eylemsiler, eylemden tredii halde ald eylemsi ekleriyle adlaan ve bir miktar eylem hissi vermekle birlikte eylemin btn zelliklerini gstermeyen szcklerdir.Eylem ekime girmezler.Ad ekim eklerini alrlar.Yan cmle kurarlar.Olumsuzlar yaplabilir.Ulalar (zarf fiiller , ba fiiller ),ortalar (sfat fiiller ),eylemlikler (isim fiiller ) olmak zere eidi bulunur. Zarf-fiiler birleik cmle kurarlar.Birleik cmlenin yan cmlesinin oluturulmasnda grev alrlar.Cmlede zarf tmleci grevinde bulunurlar. Trkiye Trkesinde ula eylem kk ve gvdelerine /p , -p , -ip , -up , -p / -arak , -erek / -a , -e / -nca , -ince , -unca , nce / -madan , meden / -makszn , -meksizin / -dka, - dike , -duka , -dke / -tka , -tike ,-tuka , -tke/-al , -eli /-ken / -dnda , diinde ,duunda , dnde /-tnda , tiinde , tuunda , tnde / ekleri getirilerek yaplr .

Aye,eve gelip hemen devlerini yapmaya balad.

Yan Cmle Temel Cmle Yapsna Gre : (Eylemsiyle kurulan) Birleik Cmle Aye , eve gelip hemen devlerini yapmaya balad. Gerek zne Zarf Tmleci Zarf Tmleci Belirtili Nesne Yklem Okula geldiinde zil almt. Durmakszn konuuyordu. Eylemlikler : Trkiye Trkesinde eylem kk veya gvdelerine /-mak , -mek / -ma , -me / -i , - ,-u , - /ekleri getirilerek yaplr. Okuyup yazmak onun en byk dileiydi. Gl , konumas ok gzeldi. NOT : Eylemsilerin (Fiilimsilerin ) nc bl olan sfat fiiller , sfatlar blmnde verilmiti .

SIFATLAR
A. Sfatlarn zellikleri B. Sfat eitleri 1. Niteleme Sfatlar 2. Belirtme Sfatlar

188

a. aret Sfatlar b. Say Sfatlar i. Asl Say Sfatlar ii. Sra Say Sfatlar iii. Kesir Say Sfatlar iv. letirme Say Sfatlar v. Topluluk Say Sfatlar c. Belgisiz Sfatlar d. Soru Sfatlar Tanm zellikleri rnekler C. Sfatlarda Anlam 1. Sfatlarda Anlam Kuvvetlendirme 2. Sfatlarda Anlam Daraltma 3. Sfatlarda Karlatrma D. Yap Bakmndan Sfatlar 1. Basit Sfatlar 2. Tremi Sfatlar 3. Birleik Sfatlar a. Kaynam birleik sfatlar b. Kurall birleik sfatlar 4. Pekitirilmi Sfatlar 5. Kelime Grubu Hlindeki Sfatlar

SIFATLAR Annem belediye doktoruydu. Penceresinden kavak aalar grnen bir salk ocanda alr, ou gnler beni de yannda gtrrd. Orada tek ocuk olmann kralln yaar, oyalanr; haarlklarmn, afacanlklarmn ho grleceini bilmenin kolaylklarndan fazlaca yararlanr, buna karlk beni mncklamalarna, yanaklarm pembeletiren makaslar almalarna ses karmazdm. Pencereden uzanr, uuan pamukuklar yakalamaya alrdm. Kavaklar silkeleyen rzgr oyun arkadam olurdu. Koca bahe, nmde mlkmm gibi uzanr, bense onu tasasz gzlerle izlerdim. Annemin masasnda, gzel ereveler iinde benim ve babamn resmi dururdu. Gurur duyardm. Kocaman bir masas ve koltuu vard annemin. Annemi makamnda daha ok severdim sanki, ya da sevgim baka bir boyut kazanrd. (Murathan Mungan; Pamukuklar) Yukardaki parada en az iki kelimeden oluan ve koyu harflerle yazlm olan kelime gruplarnn ilk kelimelerinin yazlmadn, son kelimelerin kaldn dnelim: Annem belediye doktoruydu. Salk ocanda alr, ou gnler beni de yannda gtrrd. Orada ocuk olmann kralln yaar, oyalanr; haarlklarmn, afacanlklarmn ho grleceini bilmenin kolaylklarndan fazlaca yararlanr, buna karlk beni mncklamalarna, makaslar almalarna ses karmazdm. Pencereden uzanr, pamukuklar yakalamaya alrdm. Rzgr oyun arkadam olurdu. Bahe, nmde mlkmm gibi uzanr, bense onu gzlerle izlerdim. Annemin masasnda, ereveler iinde benim ve babamn resmi dururdu. Gurur duyardm. Masas ve koltuu vard annemin. Annemi makamnda daha ok severdim sanki, ya da sevgim boyut kazanrd. ncesindeki kelimeler karldnda kalanlarn anlamlar eksilmi oldu. Kelime anlam olarak deil de cmleye katt anlam bakmndan eksilme oldu. Salk oca ocuk nasl bir salk oca? ka ocuk? nasl bir ocuk?

189

Makaslar Pamukuklar Rzgr Bahe gzlerle ereveler Masas ve koltuu Boyut

nasl makaslar? hangi pamukuklar? nasl bir rzgr? nasl bir bahe? nasl gzler? nasl ereveler? nasl masa ve koltuk? ka boyut, hangi boyut, ne boyutu?

Bu kelimelerin (asl unsur olan kelimeler, isimler) tam olarak anlalmas ve tannmas iin onlardan nce baz kelimeler getirerek anlamlarn nitelik ve nicelik ynnden tamamlarz. Penceresinden kavak aalar grnen / bir / salk oca Tek / ocuk yanaklarm pembeletiren / makaslar uuan / pamukuklar Kavaklar silkeleyen / rzgr Koca / bahe Tasasz / gzler Gzel / ereveler Kocaman / bir / masas ve koltuu Baka / bir / boyut te, isimlerden nce gelerek onlarn anlamlarn say, renk, durum, hareket, biim, yer, iaret ve soru ynlerinden tamamlayan; onlar niteleyen ve belirten kelimelere sfat denir. bu iki kelimenin (sfat ve isim) oluturduklar kelime grubuna da sfat tamlamas denir ki btn sfat eitleriyle sfat tamlamas oluturulabilir. Kolay i, bu sorular, kk ocuk, hangi ev, iki elma, nc snf... A. Sfatlarn zellikleri 1. Sfatlar isimlerden nce gelerek onlar say, renk, durum, hareket, biim, yer, iaret ve soru ynlerinden tamamlar; onlar niteler veya belirtir: O zaman grd ki, kk ocuk, memleketlisi, minimini yavru alyor... Sessizce, titreye titreye alyor. Yanaklarndan gzyalar birbiri arkasna, temiz vagon pencerelerindeki yamur damlalar nasl acele acele, sarsla arpa dklrse yle, barnn sarsntlaryla yerlerinden oynayarak, vuruarak ilerinde gneli mavi gk, prl prl akyor. o zaman, kk ocuk, minimini yavru, temiz vagon pencereleri, gneli mavi gk 2. Tek balarna kullanldklar zaman isim deerindedirler. nk ancak bir isimden nce geldikleri zaman sfat olduklar anlalabilir: yeil elbise (sfat) htiyar kadn (sfat) Byk park (sfat) yeili severim (isim) htiyarlara iyi davranmalyz (isim) parklarn en by (isim)

3. Tek balarna kullanldklarnda isim deerinde olduklar iin alabildikleri isim ekim eklerini, yani hl eklerini, iyelik eklerini ve oul ekini, bir isimden nce gelerek onu niteledikleri ya da belirttikleri zaman, yani sfat olarak kullanldklar zaman alamazlar: Bir basamak yukar k. sfat Birler basama isim Yryen merdiven Yryenler ve koanlar isim

sfat

190

4. Bir sfatla onun niteledii ya da belirttii bir isim arasna noktalama iareti (zellikle virgl) konmaz. Virgl konursa ilk kelime tek bana kalm olur, dolaysyla isimleir. Gen adama glmseyerek bakt. (gen: sfat) Gen, adama glmseyerek bakt. (gen: isim, zne) 5. Birka sfat, arka arkaya sralanarak bir ismi niteleyebilir veya belirtebilir: Karanlk, byk, korkutucu ve nemli bir evdi. 6. Sfatn varlndan bahsedildii her yerde mutlaka sfat tamlamas vardr; o sfatla (soru sfat da olsa) bir tamlama oluturulmutur. B. Sfat eitleri Sfatlar grev ve anlam ynnden, yani kendilerinden sonra gelen isme kattklar anlam ynnden nce ikiye, sonra daha alt balklara ayrlrlar: 1. 2. Niteleme Sfatlar Belirtme sfatlar a.aret sfatlar b. Say sfatlar Asl say sfatlar Sra say sfatlar Kesir say sfatlar letirme sfatlar c. Belgisiz sfatlar d. Soru sfatlar

1. Niteleme Sfatlar ]simlerin eklini, durumunu, hareketini, rengini, ksacas kalc zelliklerini gsteren sfatlardr. Nitelene sfatlar isimlere sorulan nasl sorusunun cevabdr: Penceresinden kavak aalar grnen / bir salk oca yanaklarm pembeletiren / makaslar uuan / pamukuklar Kavaklar silkeleyen / rzgr Koca / bahe Tasasz / gzler Gzel / ereveler Kocaman / bir masas ve koltuu Mavi deniz, tatl su, kt gn, yakn arkada, alkan renci, susuz yaz, yuvarlak masa, bayan memur, erkek adam, temiz giysi, gzel insan, dz yol, atal ivi, sivri tepe, yass burun... 2. Belirtme Sfatlar simleri say ynnden tamlayan; yerlerini iaret eden; zelliklerini belli belirsiz olarak bildiren; onlarn zelliklerini soran sfatlarn tmne belirtme sfatlar denir. Belirtme sfatlar varlklarn geici zelliklerini bildirirler: Bu adam, o adam, uradaki adam, (herhangi) bir adam, bir (tane) adam, kanc adam, hangi adam?... Belirtme sfatlar alt balklara ayrlr:

191

a. aret Sfatlar simleri iaret ederek belirten ve yerlerini bildiren sfatlardr. bu, u, o, teki, beriki, byle, yle... Bu soruyu kim cevaplayacak? Kitab u gen almt. O eyalar nereye gtryorsun? teki sorulara geiniz. Beriki masalar da tadk. b. Say Sfatlar simlerin saylarn, blmlerini, sralarn, paralarn kesin olarak belirten sfatlardr. Say sfatlarnn eitleri unlardr: i. Asl Say Sfatlar simlerin saylarn kesin olarak belirten sfatlardr: Her gn iki saat ders alr, bir saat de kitap okurum. Bir aa bile brakmamlar; kesmiler. Yz yl ncesine geri dndk. Trkiye nfusunun yetmi milyon olduu syleniyor. Be milyon ton patates 10 cm ip, 2 m kuma, 100 ton kmr, 3 kg eker... ]Banda asl say sfatlarndan biri bulunan bir isme oul eki getirilmez. Beevler, Altmevler, Yedi Cceler, aylar, Krk Haramler, be milyonlar, on milyonlar (banknotlarmz)gibi rnekler bu kurala uymaz. ]Say sfatlaryla niteleme sfatlar art arda kullanlrsa say sfat nce gelir: iki deerli arkada, krk cam... ii. Sra Say Sfatlar simlerin sralarn, derecelerini belirten sfatlardr. -nc eki ya da nokta kullanlr. 77. yl, 11inci blk, birinci gn, ikinci geliimiz... nc kiiler, ikinci katlar... ] ilk kelimesi birinci anlamndadr: lk (birinci) caddeden saa dnn. ] son, sonuncu, ortanca kelimeleri de sra say sfatdr: son frsat, ortanca ocuk, sonuncu kii... iii. Kesir Say Sfatlar simlerin, btnn kata ka olduunu gsteren sfatlardr. Yzde bir ihtimal, yarm ekmek, eyrek (drtte bir) ekmek, yaryl, iki buuk lira... ]Bu tamlamalarda tamlanan oul yaplabilir. Kardelerin te bir paylar var. ]Tamlayan oul yaplp tamlananla yeri deitirilebilir: Yzde otuz art dnlyor. Dnlen art yzde otuzlarda.

192

iv. letirme Say Sfatlar simlerin blmlere ayrldn, bltrldn gsteren sfatlardr. -()er ekiyle yaplr. er kii, ikier elma, yedier kii, ellier milyon, birer gn arayla, v. Topluluk Say Sfatlar Bir defada doan birden fazla kardeler iin kullanlr. Bunlardaki z sesi okluk bildirir. Tamlanan oul olabilir. z bebek, beiz ocuklar. c. Belgisiz Sfatlar simlerin saylarn ve miktarlarn kesin olarak deil, yaklak, aa yukar, belli belirsiz bildiren sfatlardr. bir, birka, birok, az, ok, biraz, birtakm, btn, baz, tm, her, hibir, herhangi bir, kimi... baka / bir / boyut, kimi insanlar, bir yaz gn, baz sfatlar herhangi bir zaman her soru, birtakm insanlar, birka kii, Birok seneler69[1] geti; dnen yok seferinden. tm insanlar, btn varlklar... Bunlardan bazlarnn belirttii isimler oul eki alamaz, bazlarnn tamlananlar oul olmak zorundadr; bazlarnnki de yerine gre tekil de olabilir, oul da. Btn insan btn insanlar Birka kii birka kiiler ou insan ou bitkiler Not: Asl say sfat olan bir ile belgisiz sfat olan bir kartrlabilir. bir kelimesi tek kelimesinin karl ise asl say sfatdr. Deilse belgisiz sfattr: Bir iekle yaz olmaz bir tane iek. Onu bir akam vakti grdm. Herhangi bir akam vakti d. Soru Sfatlar70[2] Tanm Soru sfatlar, isimlerin nitelik ve niceliklerini soru yoluyla renmeyi amalayan, cevaplar da herhangi bir sfat olan kelimelerdir. ne, nasl, nice, ne gibi, ne biim, ka, kanc, kaar, hangi, ne trl... asl say sfat belgisiz sfat

69 70

193

zellikleri ]Soru sfatlar cmleyi soru cmlesi yapar. Baz durumlarda da yapmaz: Bu nasl bir dnya; hikyesi zor... Nasl kitaplardan holanrsn? ]Soru sfatlaryla da sfat tamlamas oluturulur. Ka gn sonra geleceksin? Eve giderken hangi otobse bineceiz? rnekler Hangi lgn bana zincir vuracakm aarm. Kanc snfta okuyor? Ne gn geleceini syledi mi? Kaar kiilik gruplar hlinde gideceiz? Kata ka hisse istersin? Not: ne kelimesi sfat, zarf ve zamir olarak kullanlabilir. Ne bakyorsun? Ne almak istiyorsun? Ne gn geleceksin? Ne i yapyordunuz? Bugn ne altk ama. C. Sfatlarda Anlam 1. Sfatlarda Anlam Kuvvetlendirme ]Zarflarla ve edatlarla anlam kuvvetlendirilebilir: alkan ar gibi alkan ar gibi alkan ocuk gzel Cennet kadar gzel Cennet kadar gzel vatan verimli ek verimli ok verimli topraklar Burada cennet kadar kelime grubu gzel sfatn; sonra hepsi birden vatan kelimesini nitelemi. ]Pekitirme sfatlar ile de anlam kuvvetlendirilebilir: Bir sfatn ilk iki sesine m, p, r, s nszlerinden biri eklenip, oluan hecenin o sfatn bana getirilmesiyle oluur. nlyle balayan sfatlarda ilk nlye m, p, r, s nszlerinden biri eklenir. Sar sayfalar sapsar sayfalar Krmz kpkrmz elbise Mor mosmor bir yz Yeil yemyeil tabiat Temiz tertemiz toplum Uzun upuzun araba Bu kurala uymayan pekitirme sfatlar da vardr: Sapasalam, yapayalnz, rlplak, epeevre... ]Tekrar yoluyla da anlam kuvvetlendirilebilir. Tekrar edilen kelimeler arasna m soru eki de konabilir: Zarf Zamir Sfat sfat zarf

194

doru drst bir i, boylu poslu bir adam, az buz para deil... yce yce yaylalar, Mini mini eller, tatl tatl diller... tatl m tatl diller, sevimli mi sevimli bir yz, scak m scak bir hava... 2. Sfatlarda Anlam Daraltma ]Sfatlarn anlamlarnda, baz eklerden yararlanarak ksma, daraltma, kltme yaplabilir. Bunun iin -Ck, -E, -cEk, -()ms, -()mtrak ekleri kullanlr: Geni bir oda daha az genii genie bir oda Uzun bir ocuk daha az uzunu uzunca bir ocuk Byk ev daha az by Byke / bycek bir ev Kk ocuk daha az k kke / bir ocuk Tatl elma daha az tatls tatlms bir elma Eki erik daha az ekisi ekimsi / ekimtrak erik -Ck eki kklk, azlk anlam tayan sfatlara getirilir ve arlk anlam katar: Ksa kol nce ip Az ekmek Minik yavru Kk kz Ufak el Yumuak eller daha da ksas daha da incesi daha da az daha da minii daha da k daha da ufa daha da yumua ksack kol incecik ip azck ekmek Minicik yavru Kck kz Ufack el Yumuack eller

3. Sfatlarda Karlatrma Ayn zelliklere sahip olan varlklar karlatrarak o zellie hangisinin daha ok sahip olduunu gstermek iin sfatn bana en, daha, pek kelimeleri getirilir. En kuvvetli millet Daha drst insanlar Pek alkan ii D. Yap Bakmndan Sfatlar Sfatlar da isimler gibi yap bakmndan basit, tremi ve birleik olmak zere e ayrlr: 1. Basit Sfatlar Herhangi bir yapm eki almam ve baka bir kelimeyle birlememi sfatlardr. Kara gn, krmz gl, bol yemek, iri ta, iyi insan, son yolculuk, dost lke, dz izgi. 2. Tremi Sfatlar sim ya da fiil kklerine ve gvdelerine getirilen isim yapm ekleriyle oluturulmu sfatlardr. Kiralk ev, yllk izin, tuzlu su, Aydnl Hasan, isiz adamlar, l balk, st kadn, yarnki ma, genie bir oda, bycek bir ev, ekimsi / ekimtrak erik, ksack kol, incecik ip... Penceresinden kavak aalar grnen / bir salk oca yanaklarm pembeletiren / makaslar uuan / pamukuklar Kavaklar silkeleyen / rzgr Kocaman / bir masas ve koltuu alkan renci, susuz yaz, yuvarlak masa...

195

3. Birleik Sfatlar Yapsnda birden fazla kelime barndran sfatlardr. Klyutmaz retmen, mirasyedi genler, boboaz insanlar, boazna dkn adam, birtakm sorunlar, cana yakn ocuk... Birleik sfatlar ikiye ayrlr: a. Kaynam birleik sfatlar Anlamca kaynam sfatlardr. Birden fazla kelimenin szlk anlamlarndan az ya da ok uzaklaarak, aralarna ek ya da kelime girmeyecek ekilde birleerek oluturduklar sfatlardr. Cancier dost, vatansever sanat, pisboaz ocuk, mirasyedi genler, kahverengi elbise, esesli kelimeler, birka adam, herhangi bir retmen, biraz zaman, birtakm elbiseler... b. Kurall birleik sfatlar eitli yollarla oluurlar: Sfat tamlamas + -l yapm eki byk yaprakl aalar, dost bakl insanlar, ksa boylu asker, byk kapl bina, krk caml ev... Sfat tamlamas + lIk eki yarm gnlk mesai, kuruluk i... sim + iyelik eki + sfat salonu byk (bir) ev, enesi dk adam, sa uzun bebek, rengi soluk kuma... Taksz isim tamlamas + -l yapm eki ta duvarl ev, aslan yrekli ocuk, demir kapl bahe... sim + -DEn ayrlma hl eki + isim-fiil: kulaktan dolma bilgiler... kileme + isim evsiz barksz insanlarmz, tatsz tuzsuz ilerimiz, irili ufakl eyalar... sim + ek + fiilimsi + isim iini bilir memur Deyim + isim cana yakn arkadalar, enesi dk insan... 4. Pekitirilmi Sfatlar Sapasalam, yapayalnz, rlplak, epeevre... Sar sayfalar sapsar sayfalar Krmz kpkrmz elbise 196

Mor mosmor bir yz Yeil yemyeil tabiat Temiz tertemiz toplum Uzun upuzun araba 5. Kelime Grubu Hlindeki Sfatlar .................

SIFAT TAMLAMASI Tanm zellikleri SIFAT TAMLAMASI Annem belediye doktoruydu. Penceresinden kavak aalar grnen bir salk ocanda alr, ou gnler beni de yannda gtrrd. Orada tek ocuk olmann kralln yaar, oyalanr; haarlklarmn, afacanlklarmn ho grleceini bilmenin kolaylklarndan fazlaca yararlanr, buna karlk beni mncklamalarna, yanaklarm pembeletiren makaslar almalarna ses karmazdm. Pencereden uzanr, uuan pamukuklar yakalamaya alrdm. Kavaklar silkeleyen rzgr oyun arkadam olurdu. Koca bahe, nmde mlkmm gibi uzanr, bense onu tasasz gzlerle izlerdim. Annemin masasnda, gzel ereveler iinde benim ve babamn resmi dururdu. Gurur duyardm. Kocaman bir masas ve koltuu vard annemin. Annemi makamnda daha ok severdim sanki, ya da sevgim baka bir boyut kazanrd. (Murathan Mungan; Pamukuklar) Yukardaki parada en az iki kelimeden oluan ve koyu harflerle yazlm olan kelime gruplarnn ilk kelimelerinin yazlmadn, son kelimelerin (isimlerin veya isim tamlamalarnn) dnelim: Annem belediye doktoruydu. Salk ocanda alr, ou gnler beni de yannda gtrrd. Orada ocuk olmann kralln yaar, oyalanr; haarlklarmn, afacanlklarmn ho grleceini bilmenin kolaylklarndan fazlaca yararlanr, buna karlk beni mncklamalarna, makaslar almalarna ses karmazdm. Pencereden uzanr, pamukuklar yakalamaya alrdm. Rzgr oyun arkadam olurdu. Bahe, nmde mlkmm gibi uzanr, bense onu gzlerle izlerdim. Annemin masasnda, ereveler iinde benim ve babamn resmi dururdu. Gurur duyardm. Masas ve koltuu vard annemin. Annemi makamnda daha ok severdim sanki, ya da sevgim boyut kazanrd. ncesindeki kelimeler karldnda isimlerin anlamlar eksilmi oldu. Kelime anlam olarak deil de cmleye katt anlam bakmndan eksilme oldu. Salk oca ocuk Makaslar Pamukuklar Rzgr Bahe gzlerle ereveler Masas ve koltuu Boyut nasl bir salk oca? nasl bir ocuk? nasl makaslar? hangi pamukuklar? nasl bir rzgr? nasl bir bahe? nasl gzler? nasl ereveler? nasl masa ve koltuk? hangi boyut, ne boyutu?

197

sim tamlamasnda olduu gibi sfat tamlamasnda da isimlerin (asl unsur) tam olarak anlalmas ve tannmas iin onlardan nce baz kelimeler getirerek anlamlarn nitelik ve nicelik ynnden tamamlarz. Tanm Bir veya daha fazla sfatn bir (veya daha fazla) ismi say, renk, biim, hareket, durum, say ve yer bakmndan niteledii veya belirttii kelime gruplarna sfat tamlamas denir. zellikleri ]Sfat tamlamalarnda birinci kelimeye tamlayan; ikincisine de tamlanan denir. Tamlayan, tamlanann anlamn btnler. Tamlayan, yani sfat yardmc unsurdur; tamlanan, yani isim de asl unsurdur. Tamlayan bata gelir, tamlanan sonda. Bu Trkede yardmc unsur bata; asl unsur sonda bulunur kuralna gre aklanabilir. Grubun vurgusu tamlayandadr. sim tamlamasnda olduu gibi sfat tamlamasnda da tamlananla tamlayann nereden ayrlaca iyice kavranmal, anlam her zaman n plnda tutulmaldr. Penceresinden kavak aalar grnen / bir / salk oca Tek / ocuk yanaklarm pembeletiren / makaslar uuan / pamukuklar Kavaklar silkeleyen / rzgr Koca / bahe Tasasz / gzler Gzel / ereveler Kocaman / bir / masas ve koltuu Baka / bir / boyut ]Sfatla isim eksiz birleir. Yani tamlama eki yoktur. Krk kalp, serin serviler... ]Btn sfatlarla sfat tamlamas yaplabilir: Niteleme Sfatlaryla Kocaman / bir masas ve koltuu Koca / bahe, tasasz / gzler, gzel / ereveler Mavi deniz, tatl su, yakn arkada, alkan renci, yuvarlak masa, akcier, Akdeniz, karabiber, babakan, bahekim... aret sfatlaryla Bu soruyu kim cevaplayacak? Kitab u gen almt. O eyalar nereye gtryorsun? teki sorulara geiniz. Beriki masalar da tadk. Asl say sfatlaryla Her gn iki saat ders alr, bir saat de kitap okurum. Bir aa bile brakmamlar; kesmiler. Yz yl ncesine geri dndk. Trkiye nfusunun yetmi milyon olduu syleniyor. Be milyon ton patates

198

Sayyla deil de dier birimlerle llen nesneler iin 10 cm ip, 2 m kuma, 100 ton kmr, 3 kg eker... Sra say sfatlaryla 77. yl, 11inci blk, birinci gn, ikinci geliimiz, Kesir say sfatlaryla Yzde bir ihtimal, yarm ekmek, eyrek (drtte bir) ekmek... letirme say sfatlaryla kier elma, yedier kii, ellier milyon, birer gn arayla, Belgisiz sfatlarla kimi insanlar, bir yaz gn, her soru, birtakm insanlar, birka kii, tm insanlar, btn varlklar... Soru sfatlaryla Nasl kitaplardan holanrsn? Ka gn sonra geleceksin? Eve giderken hangi otobse bineceiz? Kanc snfta okuyor? Ne gn geleceini syledi mi? Kaar kiilik gruplar hlinde gideceiz? Kata ka hisse istersin? Sfat-fiillerle veya sfat-fiil gruplaryla Penceresinden kavak aalar grnen / bir salk oca yanaklarm pembeletiren / makaslar Kavaklar silkeleyen / rzgr uuan / pamukuklar mavileen / manzara eserken yelken amadm / rzgr daha deniz grmemi / bir oban ocuu gecenin bitmee yz tuttuu / an ]Sfat ve zarflarn anlamlarn, miktar ve derece bakmndan tamamlayan zarflarn meydana getirdii kelime gruplar da birer sfat tamlamasdr.71[1] en tatl, ok gzel, pek doru, daha gsterili... ]Sfat tamlamasnda sfatla isim arasna noktalama iareti konmaz. Mesel, virgl konursa ilk kelime tek bana kalm olur, dolaysyla isimleir. Gen adama glmseyerek bakt. (gen: sfat) Gen, adama glmseyerek bakt. (gen: isim, zne) ]Birka sfat, arka arkaya sralanarak bir ismi niteleyebilir veya belirtebilir: Karanlk, byk, korkutucu ve nemli bir evdi. Yava, vakur, tatl bir kadn sesi
71[1]

Leyl Karahan, Trkede Sz Dizimi, s.21 199

]Ayn ekilde bir sfat birden fazla isme ait olabilir: Yksek dalar, tepeler, yaylalar, o blgenin coraf yapsn oluturur. Pahal elbiseler, ayakkablar ]Tamlanan, tamlayan veya her ikisi birden kelime grubu olabilir. Sfat tamlamas da baka bir sfat tamlamasnda tamlayan ya da tamlanan olabilir: Seher musikisi Engin seher musikisi Bir engin seher musikisi u / gzlkl adam Mum rengi / ehreler Yumuak ve korkak / admlar Bacalara taklan / u beyaz bulutlar Ay ndaki / byl effaflk ve nur Koklamadan attm / gl demeti ]Cmlede isim, sfat ve zarf olarak grev yaparlar. Bu yumuak ve pembe tenli av, penesinde skarak ykseldi. Sabah ezan okunurken balayan yamur, birdenbire saanak hlini ald. ]Sfat tamlamalarnda eer tamlanan zaten tamlayann anlamnda varsa drlr. Bilinir ki o sfat o isimden bakasna ait deildir. Bu durumda bu sfatlara adlam sfatlar denir: Alayan insanlar bir gn gler. ] Alayanlar bir gn gler. Gelen ... giden ... aratr ] Gelen gideni aratr. Hasta adam hastahaneye yetitiremediler ] Hastay yetitiremediler. ler basama, 1453ten sonra... Genler aa dikiyor. Tembeller baarl olamaz.

FLLER
Tanm Fiillerin Cmle indeki Grevi ekimli Fiilin Yapsndaki Unsurlar 1. Kk ve Gvde 2. ahs Ekleri 3. Ek-fiil, ekimi ve Grevleri A. FLDE HAREKET 1. ve Kl Fiilleri 2. Durum Fiilleri 3. Olu Fiilleri B. FLDE ZAMAN 1. imdiki Zaman 2. Gemi Zaman a. Bilinen Gemi Zaman b. renilen Gemi Zaman 3. Gelecek Zaman C. FLDE K D. FLDE KP I. BAST ZAMANLI EKMLER 1. HABER (BLDRME) KPLER

200

a. Bilinen (dili) Gemi Zaman Kipi b. renilen (mili) Gemi Zaman c. imdiki Zaman d. Gelecek Zaman e. Geni Zaman 2. DLEK KPLER a. Gereklilik Kipi b. stek Kipi c. Dilek-art Kipi d. Emir Kipi II. EK-FL ve BRLEK ZAMANLI EKMLER EK-FL BRLEK ZAMANLI EKMLER 1. Hikye birleik zaman 2. Rivayet birleik zaman 3. art birleik zaman E. FL KPLERNDE ANLAM KAYMASI F. FLDE ATI 1. znelerine Gre Fiil atlar a. Etken Fiil b. Edilgen Fiil c. Dnl Fiil d. te Fiil 2. Nesnelerine Gre Fiil atlar a. Geili Fiil b. Geisiz Fiil c. Oldurgan Fiil d. Ettirgen Fiil YARDIMCI FLLER YAPI BAKIMINDAN FLLER 1. Basit Fiiller 2. Tremi Fiiller 3. Birleik Fiiller a. Kurall Birleik Fiiller ] Fiil + yardmc fiil Yeterlik Fiili Tezlik Fiili Srerlik Fiili Yaklama Fiili ] Fiilimsi + Fiil ] Fiilimsi + yardmc fiil ] Fiil + yardmc fiil ] Fiil + yardmc fiil ] sim + yardmc fiil b. Anlamca Kaynam Birleik Fiiller Deyimlerin zellikleri FLMSLER 1. SM-FLLER 2. SIFAT-FLLER (ORTALAR) 3. ZARF-FLLER (ULALAR) a.Balama Ulac b. Durum Ulalar c. Zaman Ulalar d. Balama Ulalar e. Nedenlik Ulalar f. Bitirme Ulalar FLLER

201

Seyredilecek bir ey ve dinlenilecek bir hikye yoksa, hayat ou zaman bir skntdr. ocukluumda bu skntya kar ya radyo dinlenirdi ya da pencereden darya, sokaa, gelip geenlere, kar apartman dairelerinin iine baklrd. O zamanlar, 1958'de Trkiye'de daha televizyon yoktu. Ama "yok" denmez, tpk stanbul sinemalarnda gsterilmesi -be yl alan Hollywood'un efsane filmlerinden sz ederken yapld gibi "daha gelmedi" denirdi iyimserlikle. Pencereden bakmak ylesine temel bir alkanlkt ki, televizyon Trkiye'ye geldiinde ona pencereden dar bakar gibi baklmaya baland. Babam, amcam, babaannem pencereden bakarken yaptklar gibi, televizyon seyrederken de birbirlerinin yzne hi bakmadan konuup kavga ederler, tpk pencereden dar bakarken yaptklar gibi grdklerini birbirlerine anlatrlard. "Bu gidile bu kar iyice tutacak." derdi mesel halam, sabahtan beri attran kara pencereden bakarken. "Yine o kt helvac geldi Nianta'nn kesine!" derdim ben de teki pencereden tramvay caddesine bakarken. Pazarlar amcamlar, halamlar ve biz aa katlardaki dairelerden yukarya, babaannemin katna kar, le yemeklerini hep birlikte yerdik. Pencereden bakp yemein sofraya konmasn beklerken, orada annemler, yengemler, amcamlarn kalabal iinde olmaktan ylesine mutlu olurdum ki gzmn nnde, arkam dndm byk salon, hazrlanmakta olan uzun yemek sofrasnn zerindeki kristal avizenin soluk lambalar canlanrd. Babaannemin salonu btn teki katlar gibi yar karanlk olurdu, ama bana bizim katlardan daha da karanlkm gibi gelirdi. Hi almayan balkon kaplarnn kenarlarndan korkutucu glgelerle sarkan tller ve perdeler yznden belki. Belki de sedef kakmal paravanalar, eski sandklar, lenduha masalar, sehpalar, zeri ereveli fotoraflarla dolu kuyruklu bir koca piyano ve dier eyalarla tk tk doldurulmu havasz odalar srekli toz koktuu iin yle gelirdi bana. (Orhan Pamuk; Pencereden Bakmak) Tanm Yukardaki parada alt izili kelimeler, hangi ahsn ne zaman ne yaptn, yapmakta olduunu ya da yapacan gstermektedir. denirdi, baland, tutacak, kar... te bu ekilde, varlklarn yaptklar veya etkilendikleri ileri, hareketleri, olular, kllar, durumlar zamana ve kiiye bal olarak anlatmada kullanlan kelimelere fiil denir. Fiiller dilin temel kelimeleridir. Fiiller mastarlar ile isimlendirilirler. Mastar fiil kk veya gvdesinin -mEk, -mE, eklerini alm hlidir. Bu ekler atldnda geriye sadece fiil kalr. Bu fiiller artk zamana ve ahsa gre ekimlenmeye hazrdr. Fiil kk ve gvdelerinin, ksaca fiillerin zamana ve ahsa gre yarg bildirecek hle getirilmesine de fiil ekimi denir. Geldim, okumu, yazyor, dnmez, biliriz, sormalsn, dinle, konualm... Fiile ekimleri ikiye ayrlr: Basit (yaln) zamanl ekimler ve birleik zamanl ekimler Basit ekimlerde sadece zaman ve ahs ekleri vardr; ama birleik ekimlerde zaman ekleriyle ahs ekleri arasna birleik zaman eki getirilir. Biz imdilik basit zamanl ekimleri greceiz. Fiil kipleri bittikten sonra birleik zamanl ekimleri de reneceiz. Her fiilin bir ad vardr. Fakat bu adlar, ahs ve zaman kavram tamazlar. Fiillerin sonuna mE, -mEk, - ekleri getirilerek yaplan fiil adlar, bu ekler karlarak ekimlenirler. Sevme sevdik

202

Kalk Hogrmek

kalkt hogrelim

Fiillerin Cmle indeki Grevi ekimli Fiilin Yapsndaki Unsurlar 1. Kk ve Gvde 2. ahs Ekleri 3. Ek-fiil, ekimi ve Grevleri Filleri ve fiilden tremi kelimeleri anlam ve yap bakmndan inceleyelim: A. FLDE HAREKET Fiilde hareket, fiilin temel anlamn ifade eder. Fiiller tadklar temel anlamlara gre trlere ayrlrlar: Fiilin temel anlam harekettir. Hareketin anlam ynnden yn vardr. 1. ve Kl Fiilleri znenin iradesiyle, bir nesne zerinde gerekleen, znenin nesneyi etkilediini ve o nesnenin de etkilendiini gsteren fiillerdir. Bu fiiller geilidir, yani nesne alarak kullanlrlar. Zaten bu bakmdan i ve kl bildirirler. Tamak, yazmak, amak, anlatmak, grmek, bilmek, silmek... 2. Durum Fiilleri znenin sreklilik gsteren bir durumunu anlatan fiillerdir. Bu fiillerin bitmeleri iin baka herhangi bir fiilin balamas gerekir. Durum fiillerinde zne duraan hldedir. Birou, znenin iradesi dnda gerekleir. Bunlar genellikle geisizdir, yani ounlukla nesne almazlar. Uyumak, uyanmak, lmek, susmak, oturmak, yatmak, uzanmak... 3. Olu Fiilleri Bunlar da bir nitelik deiiklii, yani bir durumdan baka bir duruma geildiini veya geilmekte olduunu bildirirler. Gereklemelerinde znenin dorudan etkisi yoktur. Daha ok kendiliinden olma sz konusudur. Geisizdirler. Solmak, bymek, bayatlamak, yeermek, uzamak... B. FLDE ZAMAN Fiiller bir yargy iletirken hareketin, oluun, kln, durumun, iin gerekletii ya da gerekleecei zaman da belirtirler. Zaman, bu yzden fiil ekiminde; yapldn, yaplmakta olduunu veya yaplacan vb. haber veren soyut kavramdr. Dilimizde temel zaman vardr: 1. imdiki Zaman

203

inde bulunulan zamandr. Fiilin, iinde bulunulan zamanda gerekletiini ya da gerekletirildiini anlatr. 2. Gemi Zaman Fiilin, iinde bulunulan zamandan nce gerekletiini bildirir. Bilinen ve renilen olmak zere ikiye ayrlr. a. Bilinen Gemi Zaman znenin bizzat grd veya yaad fiilleri bildirir. b. renilen Gemi Zaman znenin grmedii, yaamad, ancak bakasndan duyarak anlatt fiilleri bildirir. 3. Gelecek Zaman Fiilin, iinde yaanlan zamandan sonra gerekleeceini, imdilik tasar hlinde olduunu bildirir. Bu zamanlara basit ya da ana zaman denir. Bu ana zamanlarn dnda bir de geni zaman vardr ki bu, fiilin her zaman yapldn bildirdii iin yukardaki btn zamanlar kapsar, baka bir ifadeyle yukardaki zamanlarn tm geni zaman oluturur. Bylece zaman says bee ykselmi olur. Bu zamanlar ekimli fiillerde zaman (haber kipi) ekleri temsil eder. Bu eklerin zerine tekrar baz haber veya dilek kip ekleri getirilerek birleik zamanlar oluturulur. C. FLDE K Fiildeki hareketi gerekletiren ya da o hareketin iinde bulunan varla fiildeki kii denir. Kiileri, ekimlenmi, yani ahsa ve zamana bal olarak bir yarg bildiren fiillerin sonundaki ekler temsil eder. Bu ekler, fiillere, zaman ve dilek kip eklerinden sonra gelir. Yani nce fiillin zaman veya tasar ifade eden bir ekimi yaplr, sonra onun hangi ahsa bal olduunun belirtilmesi iin ahs ekleri getirilir. Bu, Trkenin sondan eklemeli bir dil oluunun gstergesidir. Fiillerde kii vardr: Birinci kii(ler) anlatan, syleyen, haber veren, konuan, isteyen, soran(lar)... kinci kii(ler) dinleyen, emir alan(lar) nc kii(ler) kendisinden bahsedilenler(ler) Aadaki tabloda kii eklerinin fiillere ne ekilde eklenecei gsterilmitir:

renilen gemi Bilinen zaman, gemi imdiki zaman ve zaman ve art kipi gereklilik stek kipi Emir Kipi iin kipi iin iin iin

204

1. tekil kii 2. tekil kii 3. tekil kii 1. oul kii 2. oul kii 3. oul kii

-m -n --k -niz -ler

-im -sin --iz -siniz -ler

-im -sin --lim -siniz -ler

---sin --in(iz) -sinler

Yukardaki tabloya dikkat edilecek olursa baz ahs eklerinin birka ekilde kullanlabildii grlecektir. Bunlar fiil ekim rneklerinde daha anlalr bir ekilde incelenecektir. Not: Bu ahs ekleri tek tek renilmez. ekimli filler eklerine ayrlrken kendiliinden ortaya karlar. D. FLDE KP Fiiller, zaman ve anlam zelliklerine gre trl ekler alarak deiik biimlerde kullanlrlar. Bu kullanl biimlerinin her birine kip denir. Kip, fiillerin zaman, ahs, tekillik ve oulluk bildiren ekilleridir. Bunlarn yannda olumsuzluk ve soru biimleri de vardr, ama bu ikisi zaten var olan kiplerin olumlu, olumsuz, olumlu soru ve olumsuz soru eklinde kullanmlardr, o kadar. Fiiller kip ynnden ikiye ayrlr: Haber (bildirme) kipleri ve istek kipleri I. BAST ZAMANLI EKMLER Fiillerin basit zamanl ekimleri sadece bir tek kip eki ierir. Yapl yledir: fiil + kip eki + ahs eki (gel-di-k vb.) Kipler, kip ekleri ve ekim rnekleri aada verilmitir: 1. HABER (BLDRME) KPLER Zaman kavram tayan kiplerdir, yani zaman ekleriyle yaplrlar. Tadklar bu zaman eklerine gre bee ayrlr: a. Bilinen (dili) Gemi Zaman Kipi Fiile (kk veya gvde) di eki getirilerek yaplr. Bu ek bilinen gemi zaman ifade eder. ]Uzak ya da yakn gemite yaplan ve tamamlanan ileri kesinlie balayarak anlatr. Aratrmalarn geen yl kitaplatrarak yaymlad. Saat kata ve nerede buluacamz imdi hatrladm. Konular ayrntlaryla grld ]Kii, kiiler ya da tarih tarafndan bilinen olaylar anlatlr. 1908de ikinci Merutiyet iln edildi. Trklere Anadolunun kaplarn Alparslan at. ekimi:

205

Olumlu: Gel-di-m, Gel-di-n, Gel-di, Gel-di-k, Gel-di-niz, Gel-di-ler Olumsuz: Gel-me-di-m, Gel-me-di-n, Gel-me-di, Gel-me-di-k, Gel-me-di-niz, Gel-me-di-ler Olumlu soru: Gel-di-m mi?, Gel-di-n mi?, Gel-di mi?, Gel-di-k mi?, Gel-di-niz mi?, Gel-di-ler mi? Olumsuz soru: Gel-me-di-m mi?, Gel-me-di-n mi?, Gel-me-di mi?, Gel-me-di-k mi?, Gel-me-di-niz mi?, Gel-me-di-ler mi? b. renilen (mili) Gemi Zaman Fiile -m eki getirilerek yaplr. ]Bu ek ve bu ekim, yaplan iin grlmediini, duyulduunu, renildiini ifade eder. Depremzedelere gnderilen yardmlar engellemiler. Atalarmz bizlere gvenmi de bu vatan emanet etmiler. Annemin anlattna gre ben bir yanda yrmeye balamm. ]Farknda olunmayan ya da sonradan fark edilen fiilleri anlatr: Okula giderken otobste uyumuum. Bir de baktm ki okul duran gemiiz. ]Bir ile, olula ilgili kiisel gr bildirir: Yemek gzel olmu; ellerin dert grmesin. ]Masallarda kullanlr: Bir varm, bir yokmu. Az gitmi uz gitmi. ekimi: Olumlu Gel-mi-im Gel-mi-sin Gel-mi Gel-mi-iz Gel-mi-siniz Gel-mi-ler Olumsuz Gel-me-mi-im Gel-me-mi-sin Gel-me-mi Gel-me-mi-iz Gel-me-mi-siniz Gel-me-mi-ler Olumlu soru Gel-mi miyim? Gel-mi misin?

206

Gel-mi mi? Gel-mi miyiz? Gel-mi misiniz? Gel-mi-ler mi? Olumsuz soru Gel-me-mi miyim? Gel-me-mi misin? Gel-me-mi mi? Gel-me-mi miyiz? Gel-me-mi misiniz? Gel-me-mi-ler mi? c. imdiki Zaman Fiile -()-yor eki getirilerek yaplr. nszle biten fiile yardmc nlsyle birlikte; nlyle bitenlere tek bana getirilir: Oku-yor gel-i-yor

]Belirtilen iin, oluun vb. iinde bulunulan zamanda yaplmakta olduunu ifade eder. Gidiyorum, gurbeti gnlmle duya duya, Ulukla yolundan Orta Anadolu'ya Bir yer var, biliyorum; Her eyi sylemek mmkn; Epeyce yaklamm, duyuyorum; Anlatamyorum. ]Bu ekimden sonra -dir bildirme eki kullanlrsa olaslk anlam katlm olur: O imdi ml ml uyuyordur. ]Bu ekin yerini -mek-te ekleri alabilir: Grdn gibi dinleniyoruz dinlenmekteyiz. ekimi: Olumlu Gel-i-yor-um Gel-i-yor-sun Gel-i-yor Gel-i-yor-uz Gel-i-yor-sunuz Gel-i-yor-lar Olumsuz Gel-mi-yor-um Gel-mi-yor-sun Gel-mi-yor Gel-mi-yor-uz Gel-mi-yor-sunuz Gel-mi-yor-lar d. Gelecek Zaman Fiile -EcEk eki getirilerek yaplr. Olumlu soru Gel-i-yor muyum? Gel-i-yor musun? Gel-i-yor mu? Gel-i-yor muyuz? Gel-i-yor musunuz? Gel-i-yor-lar m? Olumsuz soru Gel-mi-yor muyum? Gel-mi-yor musun? Gel-mi-yor mu? Gel-mi-yor muyuz? Gel-mi-yor musunuz? Gel-mi-yor-lar m?

207

]in gelecekte yaplacan bildirir. Senin altnda dodum, Senin dibinde leceim. nmden ekilirsen stanbul grnecek Nerede olduumu bileceim Sisler utanacak, eilecek Aznn ucundan peceim Sana kalbimi takacam Avcunda bir iir byyecek Nerede olduumu bileceim (Atilla lhan; Rzgr Gl) ]-dir bildirme ekiyle birlikte kullanldnda kesinlik anlam katar. Yarnki ma saat 14:00te yaplacaktr. ekimi: Gel-ece-im Gel-ecek-sin Gel-ecek Gel-ece-iz Gel-ecek-siniz Gel-ecek-ler Gel-me-y-ece-im Gel-me-y-ecek-sin Gel-me-y-ecek Gel-me-y-ece-iz Gel-me-y-ecek-siniz Gel-me-y-ecek-ler Gel-ecek miyim? Gel-ecek misin? Gel-ecek mi? Gel-ecek miyiz? Gel-ecek misiniz? Gel-ecek-ler mi? Gel-me-y-ecek miyim? Gel-me-y-ecek misin? Gel-me-y-ecek mi? Gel-me-y-ecek miyiz? Gel-me-y-ecek misiniz? Gel-me-y-ecek-ler mi?

e. Geni Zaman Fiil kk veya gvdesine -r eki getirilerek sz konusu olan iin vb. gemi, imdiki ve gelecek zamanlarn tmne ait olduunun, yani her zaman tekrarland bildirir. Seni ancak ebediyyetler eder istiab. Alarm, alatamam; hissederim, syleyemem Ya otuz be! yolun yars eder. Hi yolcusu yokmu gibi sessizce alr yol; Sallanmaz o kalkta ne mendil ne de bir kol. Geni zamann olumsuz ekiminde bu ekin kullanm biraz izah gerektirir. Baz ahslarda olumsuzluk ekinden sonra geni zaman eki gelmezken bazlarnda da z olarak kullanlr: Gel-i-r-im Gel-i-r-sin Gel-i-r Gel-i-r-iz Gel-i-r-siniz Gel-i-r-ler gel-me-m gel-me-z-sin gel-me-z gel-me-y-iz gel-me-z-siniz gel-me-z-ler ek yok z z ek yok z z

Hi yolcusu yokmu gibi sessizce alr yol; Sallanmaz o kalkta ne mendil ne de bir kol.

208

ekimi: Gel-i-r-im Gel-i-r-sin Gel-i-r Gel-i-r-iz Gel-i-r-siniz Gel-i-r-ler Gel-me-m Gel-me-z-sin Gel-me-z Gel-me-y-iz Gel-me-z-siniz Gel-me-z-ler Gel-i-r miyim? Gel-i-r misin? Gel-i-r mi? Gel-i-r miyiz? Gel-i-r misiniz? Gel-i-r-ler mi? Gel-me-z miyim? Gel-me-z misin? Gel-me-z mi? Gel-me-z miyiz? Gel-me-z misiniz? Gel-me-z-ler mi?

2. DLEK KPLER Dilek kipleri, fiillere dilek anlam katan kiplerdir. Fiilin zamann bildirmezler. Ama hepsinde de pek belirgin olmayan bir gelecek zaman anlam vardr. Dilek kipleri drde ayrlr: a. Gereklilik Kipi Fiile -mEl eki getirilerek yaplr. Belirtilen iin yaplmas gerektiini bildirir. lzm, gerek, icap eder anlamlarn verir. Btn bunlarn stne Hepsinin stne sevda szleri sylemeliyim Vatanm milletim tm insanlar kardelerim Sonra sen gelmelisin dilimin ucuna adn gelmeli Adn kurtulutur ama sylememeliyim Can kuum umudum canm sevgilim. ekimi Gel-meli-y-im Gel-meli-sin Gel-meli Gel-meli-y-iz Gel-meli-siniz Gel-meli-ler Gel-me-meli-y-im Gel-me-meli-sin Gel-me-meli Gel-me-meli-y-iz Gel-me-meli-siniz Gel-me-meli-ler b. stek Kipi Fiile -E eki getirilerek yaplr. Fiilin yaplmasnn istendiini bildirir. Gel-meli mi-y-im? Gel-meli misin? Gel-meli- mi? Gel-meli mi-y-iz ? Gel-meli mi-siniz? Gel-meli-ler mi? Gel-me-meli mi-y-im? Gel-me-meli misin? Gel-me-meli- mi? Gel-me-meli mi-y-iz ? Gel-me-meli mi-siniz? Gel-me-meli-ler mi?

209

Bende yok sabr skn sende vefadan zerre ki yoktan ne kar fikr idelim bir kerre Gne ufuktan imdi doar Yryelim arkadalar Nereye dikilmek istersen Syle seni oraya dikeyim! Hep sennndr benim dny cefasn ektiim Yoksa mrm var sensiz neyleyim dnyy ben (nlyle biten fillerin 1. tekil ahs ekiminde heceden tasarruf edilebilmektedir: Gelmeyeyim gelmeyim Okumayaym okumaym Neyleyeyim neyleyim (Beddua amal da kullanlabilir. Kurunlara gelesin. ekimi Gel-e-y-im Gel-e-sin Gel-e Gel-e-lim Gel-e-siniz Gel-e-ler Gel-me-y-e-y-im Gel-me-y-e-sin Gel-me-y-e Gel-me-y-e-lim Gel-me-y-e-siniz Gel-me-y-e-ler c. Dilek-art Kipi Fiile -sE eki getirilerek yaplr. Fiilin yaplmas dileini bildirir. Bu durumda bu eki alan fiil yklemdir. "Bu, tandr" diyerek Kbe'yi diksem bana; Ruhumun vahyini duysam da geirsem tana; Sonra gk kubbeyi alsam da, rida namiyle, Kanayan lahdine eksem btn ecramiyle; Mor bulutlarla ak trbene atsam da tavan; Yedi kandilli Sreyyay uzatsam oradan; Sen bu avizenin altnda, brnm kanna, Uzanrken gece mehtab getirsem yanna, Trbedarn gibi ta fecre kadar bekletsem; Gndzn fecr ile avizeni lebriz etsem; Gel-e-y-im mi? --Gel-e-lim mi? --Gel-me-e-y-e-yim mi? --Gel-me-e-ye-lim mi? ---

210

Tllenen maribi, akamlar sarsam yarana... Yine bir ey yapabildim diyemem hatrana. ASAM RZGARA Orhan Veli Ne ho, ey gzel Tanrm, ne ho Mavilerde sefer etmek! Bir sahilden zlp gitmek Dnceler gibi babo. Asam rzgra yelkenimi; Dolasam ben de deniz deniz Ve bir sabah vakti, kimsesiz Bir limanda bulsam kendimi. Bir limanda, byk ve beyaz... Mercan adalarda bir liman.. Beyaz bulutlarn ardndan Gelse altn kl bir yaz. Doldursa iimi orada Baygn kokusu idelerin. Bilmese tadn kederin Bu her lemden uzak ada. Konsa rya dolu kkmn iekli dalna sereler. Renklerle zlse geceler, Nar bahelerinde gese gn. Her gn aheste mavnalarn Grsem aktan geiini Ve her akam diziliini Ufukta mermer adalarn. Ne ho. ey Tanrm, ne ho, ller, gller, ktalar amak. Ne ho deniz deniz dolamak Dnceler gibi babo. Versem kendimi btn btn Bir yelkenli olup engine; Kansam bir an gzelliine Kular gibi serseri mrn. Bir fiilin gereklemesi koulunu bildirir. Bu durumda bu eki alan fiil yan cmlenin yklemidir. Neler eker bu gnl sylesem ikyet olur Ne zaman seni dnsem Bir ceylan su imeye iner ayrlar byrken grrm (lhan Berk) Sen ki; a'sara gmlsen taacaksn... Heyhat, Sana gelmez bu ufuklar, seni almaz bu cihat... Ey Maral eyholu, evliyalar ada Bahtna lnet olsun amadysan bu da ekimi: Gel-se-m Gel-se-n Gel-se Gel-se-k Gel-se-niz Gel-se-ler Gel-me-se-m Gel-me-se-n Gel-me-se Gel-me-se-k Gel-me-se-niz

211

Gel-me-se-ler Gel-se-m mi? Gel-se-n mi? Gel-se mi? Gel-se-k mi? Gel-se-niz mi? Gel-se-ler mi? Gel-me-se-m mi? Gel-me-se-n mi? Gel-me-se mi? Gel-me-se-k mi? Gel-me-se-niz mi? Gel-me-se-ler mi?

212

d. Emir Kipi Eki yoktur. 1. ahslarn ekimi yoktur. Fiilin yaplmasn emir biiminde bildirir. Oraya otur ve yerinden kalkma. Bu raporu akama kadar yetitir. Bazen dilek, istek anlamlar da tar. Korkma, snmez bu afaklarda yzen al sancak atma, kurban olaym, ehreni ey nazl hilal! Kahraman rkma bir gl... Her ey gnlnzce olsun. Allahm bizi affet! Peki, yle olsun. ekimi -Gel Gel-sin -Gel-in(iz) Gel-sin-ler -Gel-me Gel-me-sin -Gel-me-y-(in)iz Gel-me-sin-ler --Gel-sin mi? --Gel-sin-ler mi? --Gel-me-sin mi? --Gel-me-sin-ler mi?

Buraya kadar fiillerin basit zamanl (tek kipe gre) ekimlerini yaptk fiillerin bir de birleik zamanl ekimleri vardr ki bundan nce birleik zamanl ekimleri yapmaya yarayan ek-fiili renmek yerinde olacaktr. II. EK-FL ve BRLEK ZAMANLI EKMLER EK-FL sim soylu kelimelerin sonuna gelerek onlarn yklem olmasn ve basit zamanl fiil ekimlerinin birleik zamanl ekimlerini yapmay salayan fiildir. imek fiilinin ek olarak kullanmdr. Genellikle bitiik yazlr. Burada birleik zamanl ekim yapma grevinden bahsedeceiz. Fiillerin hikye, rivayet, art birleik zamanl ekimlerini yapmay salar. dili gemi zamann hikyesi, art: geldi idim geldiydim geldi isek geldiysek -mili gemi zamann hikyesi, rivayeti, art: gelmi idi gelmiti gelmi imi gelmimi gelmi ise gelmise imdiki zamann hikyesi, rivayeti, art: biliyor idik biliyorduk biliyor imiiz biliyormuuz biliyor isek biliyorsak gelecek zamann hikyesi, rivayeti, art: alacak idik alacaktk alacak imi alacakm alacak isen alacaksan geni zamann hikyesi, rivayeti, art: sever idi severdi sever imiler severmiler sever iseler severlerse dilek-art kipinin hikyesi, rivayeti: gitse idim gitseydim gitse imi gitseymi istek kipinin hikyesi, rivayeti: bula idi bulayd ala imi alaym gereklilik kipinin hikyesi, rivayeti ve art: yazmal idik yazmalydk izmeli imiiz izmeliymiiz srmeli iseler srmeliyseler veya srmelilerse Dikkat Ben iyi bir okurum. Hep iyi kitaplar okurum. Ek-fiilin geni zaman ahs eki

214

Benim okurum anlayldr. renciydi Uyuyordu renciymi Uyuyormu renciyse Uyuyorsa BRLEK ZAMANLI EKMLER

lgi eki ve iyelik eki ek-fiil ekimi birleik ekim ek-fiil birleik zaman ek-fiil birleik zaman

Fiillerin basit zamanl ekimleri sadece bir tek kip eki ierir. Hlbuki dilimizde iki kip eki st ste gelebilir. te ekimi iki kip ekiyle yaplm olan bu fiillere birleik zamanl fiiller; ekimlerine de birleik zamanl ekimler denir. Birleik zamanl ekimlerde sonradan eklenen haber veya dilek ki ekleri asl zaman kendi zerlerine alrlar. Yapl yledir: Basit zamanl ekimlerde, fiil + kip eki + ahs eki (gel-di-k vb.); birleik zamanl ekimlerde fiil + kip eki + birleik zaman eki + ahs eki (gel-mi-ti-niz vb.) olur nc oul ahslarda genellikle fiil + kip eki + ahs eki + birleik zaman eki (gel-i-yor-lar-d vb.) olur birleik zaman vardr: Hikye birleik zaman Rivayet birleik zaman art birleik zaman -D ekiyle yaplr -m ekiyle yaplr -sE ekiyle yaplr idi imi ise

Aslnda bu ekler ek-fiilin zamana gre ekimlenmesinden baka bir ey deildir. idi, imi, ise, basit zamanl ekimleri yaparken kullandmz bilinen ve renilen gemi zamanla arta ait eklerin imek fiiline eklenmesiyle olumutur. Daha sonra i der. Bu birleik zamanlar oluturan eklerin hangi asl (basit) zamanl ekimlere gelebilecei aada gsterilmitir: 1. Hikye birleik zaman Emir ekimi hari btn basit zamanl ekimlerin hikye birleik zamanl ekimleri vardr. gel-di-y-di-m; gel-mi-ti-m; gel-i-yor-du-m; gel-i-r-di-m; gel-ecek-ti-m; gel-se-y-di-m; gel-e-y-di-m; gel-meli-y-di-m; --------Bu birleik ekim, basit zamanla belirtilen iin bilinen gemi zamana ait olduunu gsterir. Tek kip ekiyle ekimlenmi fiillerin sonuna idi ek-fiili getirilerek yaplr. idi ek-fiili de genellikle bitiik yazld iin i der ve -d hlini alr. 2. Rivayet birleik zaman Emir ve bilinen gemi zaman ekimleri hari dier basit zamanl ekimlerin rivayet birleik zamanl ekimleri vardr. ----; gel-mi-mi-sin; gel-i-yor-mu-sun; gel-i-r-mi-sin; gel-ecek-mi-sin; gel-se-y-mi-sin; gel-e-y-mi-sin; gel-meli-y-mi-sin;------Bu birleik ekim, basit zamanla belirtilen iin renilen gemi zamana ait olduunu gsterir. Bu fiillerde kesinlik yoktur. Tek kip ekiyle ekimlenmi fiillerin sonuna imi ek-fiili getirilerek yaplr. imi ek-fiili de genellikle bitiik yazld iin i der ve -m hlini alr.

215

3. art birleik zaman Emir, dilek-art ve istek ekimleri hari dier basit zamanl ekimlerin art birleik zamanl ekimleri vardr. gel-di-y-se; gel-mi-se; gel-i-yor-sa; gel-i-r-se; gel-ecek-se; ----- ; ---- ; gel-meli-y-se; -----Bu birleik ekim, basit zamanla belirtilen iin bilinen arta bal olduunu gsterir. Fiili bir baka fiilin koulu yapar. Tek kip ekiyle ekimlenmi fiillerin sonuna ise ek-fiili getirilerek yaplr. ise ek-fiili de genellikle bitiik yazld iin i der ve -sE hlini alr. E. FL KPLERNDE ANLAM KAYMASI Fiil ekimlerinde bir zaman ekinin baka bir zaman eki yerine kullanlmasna, yani fiilin bir zamana gre ekimlenip de baka bir zaman kastetmesine fiilde anlam kaymas denir. Anlam kaymasnda hangi kipin hangisinin yerine kullanld bazen anlalmayabilir. Bunu da nceki ve sonraki cmlelere bakarak anlamalyz. Anlam kaymas u kipler arasnda olur: ]Bilinen gemi zaman yerine geni zaman: Baarmak iin azimli davranr ve sonunda baarr. (davrand/baard) ]renilen gemi zaman yerine geni zaman Hoca bir gn pazara iner. (inmi) ]imdiki zaman yerine geni zaman Ben onun ne istediini bilirim. (biliyorum) Bakan Bey, evrak isterler. (istiyor) ]Gelecek zaman yerine geni zaman Babam bu habere ok sevinir. Sevinecek

]Emir yerine geni zaman: Sabah erkenden kalkar, antan hazrlarsn. (kalk, hazrla) ]Bilinen gemi zaman yerine imdiki zaman: Duyar duymaz olay yerine kouyorum. (kotum) ]Gelecek zaman yerine imdiki zaman: Birka gn sonra Ankaraya gidiyorum. (gideceim) ]Geni zaman yerine imdiki zaman: Her zaman buraya uruyor. (urar) ]Emir yerine gelecek zaman: Bu kitab bir haftada okuyacaksn! (oku) ]Gereklilik yerine gelecek zaman: Skntn almandan olacak. (olmal) ]Bilinen gemi yerine istek Dar knca bir de ne greyim! Onu karmda grmeyeyim mi!

216

]Emir yerine istek: imize gereken ciddiyeti gsterelim. (gsterin) ]Emir yerine gereklilik Yarn daha erken gelmelisin. On dakika iinde bu eyalar tanmal. ]stek yerine emir Her ey gnlnce olsun Allah yardmcnz olsun. ]Yetersizlik, gc yetmeme yerine emir Bu adamdan kurtul, kurtulabilirsen. in iinden k kabilirsen. ]imdiki zaman yerine mili gemi zamann hikyesi: Buyurun, ne aramtnz?(aryorsunuz) F. FLDE ATI Fiillerin zne ve nesneye bal olarak kazand anlama ve girdii biime at denir. at, sadece fiil cmlelerinde aranan bir zelliktir. sim cmlelerinde hliyle olmaz. Fiiller, zne ve nesne alp almamalarna; belirtilen iin nasl yapldna; iten nesnenin ve znenin nasl etkilendiine gre atlar ayrlrlar. Fiil atlarnn olumasnda hem fiilin anlam hem de ald yapm eki nemlidir. atlarna gre fiiller unlardr: 1. znelerine Gre Fiil atlar Bu balk altndaki fiillerde zne ve fiil arasndaki iliki gz nne alnr. znenin fiille u ilikileri olabilir: ]zene fiilde anlatlan ii kendisi yapabilir. ]Bakasnn yapt iten etkilenebilir. ]i kendisi yapp yine ondan kendisi etkilenebilir. ]i bakalaryla birlikte ya da karlkl yapabilir. a. Etken Fiil Etken fiilin belirttii ii, oluu, hareketi, durumu ve kl yapan znenin kendisidir. zne gerek znedir. Dilimizde tm fiiller kk hlinde iken etkendir. Bu fiiller geili de olabilir geisiz de. Yal nine, ocuktan kendisini kar tarafa geirmesini istedi. ocuk da renciliin verdii bir bilinle seve seve ona yardm etti. b. Edilgen Fiil Gerek znesi sylenmeyen (ve bilinmeyen) fiillerdir. Cam krld Bir bildiri okundu. Ev satld. kimin krd belli deil Okuyan belli deil Gel! Tansn!

Fiile -ol, -on ekleri getirilerek yaplr.

217

Kap ald Araba ykand. Bu tr fiillerin znesi szde znedir. Yklemde bildirilen iten etkilenen varlk cmlede zne gibi kullanlr, ama asl zne sylenmemitir.Kap ve araba ama ve ykama fiillerini yapan deil, bu fiillerden etkilenen varlklardr. Baz cmlelerde ii yapan tarafndan szyle ya da -cE ekiyle belirtilebilir. Hrszlar polis tarafndan yakalanamad. Bu kararlar millete verilmedi. Szde ya da gerek znesi olmayan edilgen ve geisiz fiiller de vardr: Bu scakta uyunmaz. Bu sze glnr. Yarn piknie gidilecek. Burada kalnacak. c. Dnl Fiil znenin ii yaparken ayn zamanda o iten etkilendiini gsteren fiillerdir. Yani fiili yan da ondan etkilenen de znedir. zne gerek znedir. Nesne yoktur. Fiile -ol, -on ekleri getirilerek yaplr. Kzlar sslendi; delikanllar gzelce giyindi. Adam hep kendisiyle vnyor. Bu fiiller nesne alamazlar; geisizdirler. Tabiat olaylar ile ilgili dnl fiillerde yapma anlam yerine kendi kendine olma anlam vardr. Karlar tepelere doru ekildi. Scaklardan dolay gln suyu ekildi. leye doru hava ald. Havalar snnca buzlar zld. Baz fiillerin edilgen ekilleriyle dnl ekilleri farkl ekle yaplr: Sevmek Dvmek Giymek Grmek sevinmek dvnmek giyinmek grnmek sevilmek dvlmek giyilmek grlmek

sme getirilen len ekiyle fiile getirilen - ve -le eki de dnllk anlam katabilir: O gn pek ilendim. Trafik polisini grnce adam tututu. Birazdan sakinleir. Not: Edilgen fiille dnl fiil kartrlabilir: zgr konferansta olduka skld. Sabaha kadar kurun skld. d. te Fiil dnl edilgen

218

Fiilde bildirilen iin birden fazla kii tarafndan yapldn; ii beraber ya da karlkl yaptklarn bildiren fiillerdir. -o ekiyle yaplr. Dvmek, uumak, glmek, grmek... Ya birlikte ya da karlkl anlam katar. Kular uutu ocuklar glt. renciler kat. birlikte birlikte birlikte karlkl karlkl

Arada bir yazrz. Onunla Ankarada tantk. denebilir.

Baz filler sesini yaplarnda barndrr ve itelik ifade ederler. Bunlara anlamca ite fiiller de Yarmak, savamak, lemek, gremek, barmak, konumak... Baz ite fiiller bir surumdan baka bir duruma gemeyi ifade ederler. Bunlarda itelik anlam zayftr. Buharlamak, gzellemek, arlamak, sertlemek, sakinlemek... Durum, gn getike ktleiyor. Hasta, biraz daha iyileti. Gnete fazla kaldndan iyice esmerleti. Rengi giderek koyulayor. Not: Yapsnda sesi bulunduran btn fiiller ite deildir. Bunlara dnl de denebilir. Dostluumuz gnden gne geliiyordu. Sonunda fkesi yatt. Darack bir yere skt. Boyunda byk ilere giriti. Frtnadan sonra deniz yatt. Otobs kalkmak zereyken yetiti. Evinden uzakta kalmaya alt. Baz fiiller -lE- eklinde iki ek alarak, bazlar da -lE eklinde tek ekle ite yaplrlar. Kucak-la--, Toka-la, selm-la--; bayram-la...

ou nesne alamaz; ama baz ite fiiller nesne alabilirler. Kazandklar paray paylatlar. 2. Nesnelerine Gre Fiil atlar Fiillerin nesne alp almadklar, alyorlarsa hangi zellikleri tad gz nnde tutulur. a. Geili Fiil Belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir. Bu fiillere ne?, neyi?, kimi? sorular sorulduunda belirtili ya da belirtisiz nesne bulunur. , kl fiilleri geilidir. Titizlikle elindeki yazlar inceliyordu. Son geliinde Ankaray da dolamt.

219

Cmlede nesne kullanlmam olsa da bu fiiller geilidir. Dikkatli bakmaynca fark edemezsiniz. b. Geisiz Fiil Nesne alamayan fiillerdir. Olu ve durum fiilleri geisizdir. Ykleme nesneyi bulmak iin sorulan ne?, neyi?, kimi? sorularnn cevab yoktur. Kar yad, tren durdu, ben uyudum, kartallar utu, darda kald, o da yoruldu... Not: Baz fiiller hem geili hem geisiz olarak kullanlabilirler: Gezmek, dolamak, gemek, srmek, almak, c. Oldurgan Fiil Geisiz bir fiile -dr, -t, -r eklerinden biri getirilerek fiil geili yaplrsa buna ettirgen fiil denir. Yatmak tmek Uyumak Gezmek Kamak d. Ettirgen Fiil Geili olduu hlde -dr, -t, -r ekleriyle tekrar geili yaplan fillerdir. Geililik dereceleri artrlmtr. Fiili bir bakasna yaptrma sz konusudur. Oldurgan fiiller ettirgen hle getirilebilir. Gazete ald Elbiseyi ykad mek Durdurmak Umak aldrd ykatt iirmek durdurtmak uurmak aldrtt ykattrd iirtmek uurtmak uurtturmak yatrmak ttrmek uyutmak gezdirmek. karmak

Sonu: Btn fiiller at bakmndan znesine ve nesnesine gre ayr ayr iki zellie sahiptir: ocuk koarak yolun dier tarafna geti. znesine gre: etken; nesnesine gre: geisiz Al veri listesini evde unuttum. znesine gre: etken; nesnesine gre: geili

YARDIMCI FLLER Tek balarna da fiil olarak kullanlabilen, ama daha ok isim soylu kelimelerle ve asl fiillerle birlikte birleik fiil oluturan fiillere yardmc fiil denir. etmek, olmak, eylemek, klmak, bilmek, durmak, gelmek, yazmak, buyurmak ]Tek balarna da kullanlabilirler Elbise zerime oldu. Bu elbise elli milyon eder.

220

]simlerle ve asl fiillerle birleirler: sabretmek, kaybolmak, yardm etmek, iyi olmak, arz etmek, mutlu klmak, ho eylemek; gelebilmek, gidedurmak, deyazmak, sylenegelmek... Yardmc fiillerle yaplan fiillere birleik fiil denir. bunlarn bir ksm ayr, bir ksm bitiik yazlr. Her iki durumda da ekim ekleri en sona getirilir. sabrettim, kayboldu, yardm ediyor, iyi olsun, arz et, mutlu kld, ho eyledi; gelebilir, gidedur, deyazdm, sylenegelmitir... YAPI BAKIMINDAN FLLER Fiiller de isim soylu kelimeler gibi yap bakmndan e ayrlr: 1. Basit Fiiller Yapm eki allam, bir tek kelimeden oluan, yani kk hlindeki fillerdir. ounlukla tek hecelidir. ok heceliler de vardr. Fiil kknden sonra bir tire iareti getirilerek ifade edilir. Gel-, yaz-, oku-, sev-, kvr-, evir-, kavu-... Not: Tire iareti kullanlmaz da nokta veya nlem kullanlrsa emir ekimi olur. Bu, btn fiiller iin geerlidir: Gel! denir: Ar, ar-; boya, boya-, tat, tat-, eski, eski-... 2. Tremi Fiiller sim veya fiil kkleriyle yansmalardan, yapm ekleriyle tretilmi fiillerdir. Bunlara fiil gvdesi (taban) denir. Ben-imse-, ak-la, mor-ar, av-la-, ince-l-, at-la-, pat-la-, gr-le-, rl-da-, hav-la-, me-le-, fslda-, kov-ala-, ba-la-t, u-ur-, yat---, ak--t-, d--r-, sev-in-... 3. Birleik Fiiller Birden fazla kelimeden oluan fiillerdir. Birleik fiili oluturan kelimeler biri veya her ikisi fiil olabilir. Ama en az biri fiil olmaldr. Yaplna gre birleik fiiller ikiye ayrlr: a. Kurall Birleik Fiiller Yapl ekilleri unlardr: ]Fiil + yardmc fiil Herhangi bir fiille yazmak, vermek, bilmek, durmak, gelmek yardmc fiillerinden oluur. Bu yardmc fiilleri kendi anlamlarn tamamen yitirir, yeterlik, tezlik, srerlik ve yaklama olmak zere drt anlam ifade eder ki fiil arasna -a,-e,-,-i,-o,-,-u,- zarf-fiil eklerinden biri girer. Yeterlik Fiili Oku. Yaz!...

Dilimizde hem isim hem de fiil kk olarak kullanlan kelimeler vardr ki bunlara seste kkler

221

Fiil + -e + bil- eklinde yaplr. Anlam: Ahmet bu ii baarabilir. Baarmaya gc yeter. Yeterlik Bu imkn ve erait, ok namsait bir mahiyette tezahr edebilir. Etmesi olas. Yeterlik Olaslk Yannza gelebilir miyim? zin verir misiniz? Yeterlik stek isteme, rica etme Herkes kendi iiyle ilgilenebilir. Buna izi var yeterlik izin verme Olumsuzu yledir: Gc yetmezlik anlam katyorsa: Baar-a-bil-i-r A-a-bil-i-r-im Oku-y-a-bil-i-r-im Gel-e-bil-i-r-iz baar-a-ma-z a-a-ma-m oku-y-a-ma-m gel-e-me-y-iz

Gc yetmezlik ihtimali ieriyorsa: Yaz-a-bil-i-r-im Oku-y-a-bil-i-r-ler yaz-a-ma-y-a-bil-i-r-im oku-y-a-ma-y-a-bil-i-r-ler

stee bal oluta ihtimalin yzde elli olduu belirtiliyorsa: Do-a-bil-i-r Ol-a-bil-i-r Tezlik Fiili Fiil + - + ver- ve Fiil + - + gel- eklinde yaplr. Anlam: Bana bir ay alver. Birden karsna kverdi. Onu bir kenara atvermiler Beklemediimiz bir anda kageldi Olumsuzu: Kapy avermedi Kapy amayver Srerlik Fiili Fiil + -E + kal-, Fiil + -E + gel-, Fiil + -E + dur- eklinde yaplr. Anlam: ocuk oturduu yerde uyuyakalm Bakakalrm giden her geminin ardndan Sen vitrinlere bakadur, ben birazdan gelirim Eskiden beri byle anlatlagelmi. Bu birleik fiil tekrar birleik fiil yaplabilir. amad ama tezlik nemsememe Tezlik, abukluk Apanszn nemsememe, geliigzel yapma Apanszn do-ma-y-a-bil-i-r ol-ma-y-a-bil-i-r

222

ocuk oturduu yerde uyuyakalabilir Beni burada alkoyamazsnz. Srerlik anlamn baka ekimler de verebilir: Geen arabalara bakp durdu. Olduumuz yerde dnp duruyoruz. Olumsuzu az da olsa yaplr: Uyuyakalmam, yol kapal olduu iin gecikmi. Yaklama Fiili Fiil + -E + yazAnlam: Merdivenden inerken deyazd. Az kalsn dyordu / Az daha dyordu / Az kald ki dyordu / Dmesine az kald. emimden akan hun ile sagar dolayazd Mecliste geen gece yine kan olayazd (Baki) ]Fiilimsi + Fiil steklenme fiili Yapl Fiil + -Es + (iyelik eki) + geldi Anlam Bir fiilin yaplmasna duyulan istei belirtir. Onu adete boarcasna kucaklayasm geldi. tike iesi gelir insann. En ok annemi greceim geldi. Olumsuzu Hi de gresim gelmedi. Gresin gelmedi mi? Beklenmezlik Fiili Yapl Fiil + -EcE + (iyelik eki) + tuttu Anlam Filin beklenmedik bir anda gerekletii belirtilir. Uslu uslu otururken birden alayaca tuttu. ]Fiilimsi + yardmc fiil Yapllar Geni zaman, gelecek zaman, renilen gemi zaman, imdiki zamanlardan biriyle yaplm bir fiilimsi (veya ekimlenmi bir fiil) + olmak, bulunmak fiillerinden biri Anlamlar lke huzura kavuunca turistler tekrar gelir oldular. Artk ektiklerimizi bier olduk. Biz dnyadan gider olduk. Bir eyler syleyecek oldu...

223

Bir ara sigaray brakacak oldu. Epeyce bir uradan sonra dergiyi karm olduk. ocua barm bulundum. Ocaklar yaklmaz oldu. Biz dnyadan gider olduk. Bylece bunu da bitirmi olduk. Bir an syleyecek oldum. ]Fiil + yardmc fiil Balama, davranma (yeltenme), bitirme, sanma (olaslk) fiilleri Yapllar ekimlenmi bir fiil + olmak, bulunmak fiillerinden biri Anlamlar Ben o vakitte kitap okuyor olurum. Bu olay baka ekilde geiyor olmal. ]Fiil + yardmc fiil Yapl Fiil + olumsuzluk + yapm eki + ekim eki + fiil Anlam Bu birleik fiillerde de sondaki fiil asl anlamn kaybetmitir. Duymazlktan gelmek itmezlie vurmak ]sim + yardmc fiil Yapl Trke veya yabanc bir isim + yardmc fiil (olmak72[1], klmak, eylemek, etmek, yapmak, bulunmak, balamak) ]Bu tr birleik fiillerde isim ve fiil bir araya geldiklerinde, tek balarna kullanldklar zamanki anlamlarndan daha farkl ve ortaklaa bir anlam ifade ederler. ]Vurgu isim unsuru zerindedir. Birleme srasnda 1. Kelimelerden hi birinde birlemeden dolay bir ses olay meydana gelmezse bu birleik kelimeler ayr yazlr: dans etmek, hasta olmak, terk etmek, arz etmek, fark etmek, mutlu olmak, alt etmek, mutlu klmak, karar klmak, emir buyurmak, msaade buyurmak, krler olsun, memnun olduk, kerem klmak, ... Kar, geceden beri devam ediyordu. Bir kerre karar kldk bu hayalde. Paann sesini duymaz oldum. Sert admlarla kapnn nnde gezinmeye balad. ]sim veya fiil unsuru da kendi iinde kelime grubu olabilir. Mesut ve bahtiyar ol olum.
72

224

Su ortakln kabul etmi oluyorsun. 2. Birleme srasnda ses dmesi veya ses tremesi meydana geliyorsa bu birleik kelimeler bitiik yazlr: kahretmek, sabretmek, bahsetmek, hapsolmak, emretmek, kefetmek, naklolmak, azletmek, zemmedilmek....; affetmek, hissetmek, zannetmek, halletmek... b. Anlamca Kaynam Birleik Fiiller Birleik fiili oluturan kelimelerden birinin veya tmnn anlam kaybetmesi ve kelimelerin anlamca kaynaarak tamamen yeni ve farkl bir anlam kazanmalar sonucu oluan birleik fiillerdir. u yollarla yaplr: ]Gerek anlamnda bir isim + gerek anlamnn dnda bir fiil kendini kaybetmek, houna gitmek, para yemek, ehit dmek, deer bimek, deniz tutmak, hasta dmek, kural koymak, t vermek... ]Gerek anlamnn dnda bir isim + gerek anlamnda bir fiil gzn korkutmak, bileine gvenmek, ayana gelmek... ]Tm gerek anlamnn dnda tas tara toplamak, deliye dnmek, ba kaldrmak, kalp krmak, elvermek, varsaymak, ngrmek, bavurmak, vazgemek, kan alamak, kafa tutmak, gze girmek, abay yakmak, felein emberinden gemek... Bu birleik fiillerin bir ksmn deyimlemi olduu iin burada deyimlerden bahsetmek yerinde olacaktr. Deyim, en az iki kelimenin kalplaarak yeni bir anlam kazanmasyla oluan mecazl szlerdir. Kelimelerden biri veya her ikisi anlam kaybna urar. Bu szlerle gnlm alm m oldun? Kendi dncelerinde ayak diriyordu. Korktuu bana gelmi, arabas bozulmutu. Her grdne dudak bkyordu. Senin yaptn pire iin yorgan yakmak. ki gen adam boaz boaza geldi. Olur olmaz konularla ba artmay seversin. Bu ekilde anlatrsanz akl yatar. Sonunda korktuumuza uradk, ocuk kayboldu. Matematii aklm almyor. ocuk az ak beni dinliyordu. renciler, beni can kula ile dinliyordu. Hibir ite diki tutturamamt. Bizimkinin iyice enesi dt. Gze girmek iin her eyi yapyor. in arln gzmz korkutmutu. Bu soruya kafa yorman istemitim. ocuk eli uzun biri, czdanm alm. Buras ok ayak alt, urada duralm. Deyimlerin zellikleri a) Deyimler kalplam szlerdir. Szcklerin yerleri deitirilemez, herhangi biri atlamaz, yerlerine baka kelimeler konulamaz.

225

Mesel "yzn ak olsun" yerine "yzn beyaz olsun" denilemez, "ocana incir aac dikmek" yerine "ocana am aac dikmek" denilemez, "aykla pirincin tan" yerine "aykla bulgurun tan" denilemez, "dilinin altndaki baklay kar" yerine "dilinin altndaki ekeri kar" denilemez, "tyleri diken diken ol-" yerine "kllar diken diken ol-" denemez. Ama istisnalar yok deildir: ba baa vermek ve kafa kafaya vermek gibi. Araya baka kelimeler girebilir: Ban derde sokmak Ban son gnlerde hep derde soktu. b) Deyimler ksa ve zl anlatmlardr. Az szle ok ey anlatrlar: dili zl-, dilinde ty bit-, dilini yut- 1. Ya kelime bei ve mastar eklinde olurlar: bulank suda balk avla-, diki tutturama-, can kula ile dinle-, kprleri at-, pire iin yorgan yak-, pimi aa su kat-, kafay ye-, akl alma-, akntya krek ek-, az kulaklarna var-, bel bala-, enesi d-, gze gir-, dara d-, 2. Ya da cmle eklinde olurlar ki bunlarn bir ksm gerek olaylara yada ykcklere dayanr. Yorgan gitti, kavga bitti. Dostlar alverite grsn, ou gitti az kald, At alan skdar' geti, Tut kelin pereminden, Dam stnde saksaan, vur beline kazmay Kzm sana sylyorum, gelinim sen aln. Ne i yansn ne kebap c) Deyimlerin ounda kelimeler gerek anlamndan karak mecaz anlam kazanmlardr. abay yakmak, hap yutmak, ne i yansn ne kebap... Baz deyimler ise kendi anlamlarndan kmamlardr: ou gitti az kald, adet yerini bulsun, can sa olsun .. FLMSLER Fiil kk veya gvdelerinden yapm ekleriyle tretilerek isim, sfat ve zarf olarak kullanlan kelimelerdir. Bunlar artk fiil olarak kullanlma zelliini kaybettikleri iin fiil ekim eklerini (olumsuzluk eki hari) alamazlar; isim ekim eklerini alabilirler, isim sfat ve zarf (tmleci) olarak kullanlrlar; yancmlecik kurarlar. Fiilimsiler e ayrlr: sim-fiiller, Sfat-fiiller ve Zarf-fiiller 1. SM-FLLER Fiillerin addr. Fiillere (basit, tremi, birleik) getirilen -mE, -mEk, - ekleriyle yaplr. Tretilen bu kelimelere mastar; tretmede kullanlan eklere mastar eki denir.

226

Bakmak, okumak, yazmak, konumak, derlemek, eletirmek, aratrmak...; Bakma, yzme, seslenme, tamamlama, yarm brakma, kovalama...; Bak, geli, gidi, serzeni, sesleni, tkeni, kurtulu, k... simlerin tm zelliklerini gsterir, cmlede isim gibi kullanlr. Kitap okumay ok seviyorum. Okumak en faydal eylemdir. Sinirli olduu geliinden anlalyor. Nesne zne Dolayl tml.

Olumsuzlar mastar ekinden nce olumsuzluk eki getirilerek yaplr. Okumamak, yazmama, seslenmeyi... Bu kelimeler tek balarna (eksiz) kullanldklarnda mastar eki vurguludur. Okumak, yazma, danma, sesleni... Eer -mE ile yaplan isim-fiillerde bu ek vurgusuz, bundan nceki hece vurgulu okunursa yanl anlalma olur: Olumsuz emir ekimi zannedilir. Danma Kaynama fiilimsi fiilimsi danmaolumsuz emir kaynama olumsuz emir

Dikkat: -me eki olumsuzluk ekiyle kartrlmasn. Kimi isim-fiiller kalc nesne, yer, i veya kavram ad olabilirler. Bu durumda artk isim-fiil olarak kullanlmazlar. Bunlar olumsuzluk eki de alamazlar. Dondurma, danma, kavurma, kzartma...; akmak, yemek, ekmek...; Al veri, gsteri, direni... -mE ekiyle treyen mastarlardan bazlar sfat olarak kullanlabilir. Szme bal, asma kpr, yapma iek... 2. SIFAT-FLLER (ORTALAR) Fiil kk veya gvdelerinden yapm ekleriyle yaplm sfatlardr. Tan-tandk (adam) krl-krlas (eller)...

-En, -Es, -mEz, -or, -dk, -EcEk, -m ekleriyle tretilirler Sfat grevinde kullanlrlar. Niteleme sfat saylrlar. gelen araba, plesi el, dnlmez yol, koar adm, tandk yz, gelecek zaman, olmu i... Daha sonra isimleebilirler. simletikleri zaman cmlede isim gibi kullanlrlar. Gelenler kimdi? Tandklarmza rastlayamadk. Aldklar eke gre eitlere ayrlrlar: Gemi zaman ortalar -dk ve -m ekleriyle yaplr. Nesne ve kavramlarn gemite ortaya kan niteliklerini bildirirler. zne Dolayl tml.

227

Koca ehirde bir tek tandk yok. Aramadk yer brakmadk. Bugne kadar grlmemi bir hakszlk var ortada. Pimi aa su katmak. Gelecek zaman ortalar -Es ve -EcEk ekleriyle yaplr. Nesne ve kavramlarn gelecekte ortaya kacak olan niteliklerini bildirirler. Krlas eller hep zalimin yannda. Memleketin o kadar ok grlesi gzellikleri var ki... Daha yaplacak ok i var. zlemeyecek bir sorun yoktur. Geni zaman ortalar -En, -mez, -or ekleriyle tretilirler Dnlmez akamn ufkundayz, vakit ok ge Koar adm eve gitti. Hep bilinen eylerden bahsetti durdu. e erken balayan erken verim alr. Gelen adaylarn kaydn yapyorlar. Akan kan durdurmal nce Kaan mahkmlar yakalamlar. Belirtme Ortalar -dik ve ecek eklerinden sonra iyelik eki getirilerek yaplr. Okuduum son kitap Okuyacam ilk kitap Yapacamz iler Yaplacaklar belirledim Gelecei varsa grecei de var. Diktiimiz fidanlar meyve vermeye balam. Dikkat: Bu eklerden -mEz, -or, -dk, -EcEk, -m ekleri fiil ekim eki olarak da kullanlmaktadr. Zaten fiil ekim eki olan bu ekler zamana bal olarak sonradan sfat yapmlardr. Sfat yaptklar durumda artk ekim eki deildirler. Bu konu uzun sre tartlacak Uzun sre tartlacak bir konu bulduk. 3. ZARF-FLLER (ULALAR) Fiillerden tretilen ve zarf tmleci olarak kullanlan kelime veya kelimelerdir. Ulalar yapm ekleriyle tretilir. sim grevinde kullanlmazlar. eitleri unlardr. a.Balama Ulac -p ekiyle tretilir. Bu ek genellikle ve balacnn yerini tutar. -p ekinin getirildii fiille onun balanm olduu fiilin znesi ve zaman ayndr. (ekimli fiil) (orta) (imdi gelen) (her zaman akan) (kam olan)

228

Telefon edip hlini hatrn sordum. Telefon ettim ve hlini hatrn sordum Bu ulacn tekrarlanmas fiilin ska yapldn gsterir: Gidip gidip komular rahatsz ediyor. Bakp bakp glyor. b. Durum Ulalar -erek, -e..., -e, -meden, -meksizin, -cesine ekleriyle yaplr. Fiilin naslln bildirir. Snfa glerek girdi. Olay adeta yeniden yayormuasna anlatt. Gece karanlk sokaklarda de kalka ilerlediler. Dinlene dinlene gittiler. Grltye aldrmadan iiyle megul oluyordu. Hi dinlenmeksizin yedi saat yrdm. Her eyi bilircesine konuuyordu. c. Zaman Ulalar -ncE, -dkE, -dndE, -ken, -mEdEn, -or, -mEz ekleriyle yaplr. Bu ulalar fiilin zamann bildirir. Glnce gzlerinin ii glyor. Canm skldka iir okurum. Kar yanca herkes sokaklara dkld. lk okuduumda iyi anlayamamtm. Uyurken hep sayklar. Gn aarrken dtk tarla yollarna. Uyumadan nce de yarm saat kitap okunabilir. Gelir gelmez seni sordu. d. Balama Ulalar -El ekiyle tretilir ve sonraki fiilin balangcn bildirir. Buraya geleli ocua bir hller oldu. Seni tanyal hayatm deiti. e. Nedenlik Ulalar -d, -EcE ekleriyle tretilir ve -dEn dolay, iin, -dEn tr edatlaryla birlikte kullanlr. ok yalnzlk ektiinden (dolay) buralarda kalmak istemiyor. Sizden ayrlaca iin zlyor. f. Bitirme Ulalar -EnE, -ncEyE, -EsyE ekleriyle tretilir ve dein, dek ve kadar edatlaryla birlikte kullanlr. Sonraki fiilin bitimini gsterir. Sen gelene kadar biz burada bekleyeceiz. Yollar alncaya kadar bekledik. ldresiye dvdler.

229

1.

SM-FL GRUBU 2. SIFAT-FL GRUBU 3. ZARF-FL GRUBU 4. TEKRAR GRUBU (KLEME) 5. EDAT GRUBU 6. BALAMA GRUBU 7. ATLK GRUBU 8. UNVAN GRUBU 9. NLEM GRUBU 10. SAYI GRUBU 11. KISALTMA GRUPLARI a. snat Grubu b. Ykleme Grubu c. Yaklama Grubu d. Bulunma Grubu e. Uzaklama Grubu f. Vasta Grubu 12. BRLEK SM

3. SM-FL GRUBU Bir isim-fiil (mastar) ile ondan nce gelen ve ona bal olan kelimelerin veya kelime gruplarnn oluturduu yeni gruba isim-fiil grubu denir. Grubun ana unsuru isim-fiildir ve sonda bulunur. Vurgu isim-fiilden nceki unsurdadr. Mastar, grupta yklem grevi yapar. Ondan nce gelen kelimeler de cmlede olduu gibi zne, nesne, tmle olurlar. Onu biraz sonra ekecei acya Nesne dolayl tml. hazrlamak... Ylem

Suda, rzgrda, kuta senin sedan duyup / zarf Seni / beyaz iekli dallar iinde / sanmak Nesne dolayl tml. Ykl. Halk sanatna, halk azna, halk hayatna / daima / ak olma... Dolayl tmleler zarf yklem Uzun bir ayrlktan sonra / slaya / dn... Zarf tml. Dt y. Etrafna / bir keklik gibi rke rke / bak(ndan anladm.) Dt zt y.

230

]Bu grup, cmle ve kelime grubu iinde isim olarak kullanlr. Etrafna bir keklik gibi rke rke bakndan anladm. Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk cumhuriyetini ilelebet muhafaza ve mdafaa etmektir. Bir faciadr, byle bir lemde uyanmak. 4. SIFAT-FL GRUBU Bir sfat-fiil ve bu sfat-fiile bal unsur veya unsurlardan kurulan kelime gruplarna sfat-fiil grubu denir. Grubun ana unsuru sfat-fiildir ve sonda bulunur. Cmleler elerine ayrlrken sfat-fiil ve ondan nce gelen ve ona bal olan kelimeler ayrlmaz. Sfat-fiil, grupta yklem grevindedir. Vurgu, sfat-fiilden nceki unsurdadr. ]Sfat-fiilden nce gelen kelimeler, cmlede olduu gibi, zne, nesne, zarf tmleci ve dolayl tmle olarak adlandrlrlar. Bu yzden sfat-fiillerle ve sfat-fiil gruplaryla birleik cmleler yaplr. Eski stanbul'un gzel semtlerini yaratan / Trklk Sfat isim Eski stanbul'un gzel semtlerini / yaratan Nesne yklem Btn hayalleri yklm / insanlar Sfat isim Btn hayalleri / yklm zne yklem Her iine girdii odaya bir efkat serinlii getiren / bu kz Sfat isim Her iine girdii odaya / bir efkat serinlii / getiren Dolayl tml. Nesne yklem ]Bu grup, kelime grubu iinde sfat ve isim; cmlede, zne, nesne, zarf ve yer tamlaycs olarak kullanlr. Msralarnda name hissedilmeyen / bir manzume Sfat isim Bu eseri tamamlamak iin ne kadar abaladn / hi kimse bilmiyordu. Sfat-fiil grubu, isim, nesne Sabrndan saray yapan / sultanlar bilirim. Sfat isim ]Birleik isim olarak kullanlan sfat-fiiller vardr: Vatansever, cankurtaran, patan...

231

5. ZARF-FL GRUBU Bir zarf-fiil ve bu zarf-fiile bal unsur veya unsurlardan kurulan kelime gruplarna zarf-fiil grubu denir. Grubun ana unsuru zarf-fiildir ve sonda bulunur. Cmleler elerine ayrlrken zarf-fiil ve ondan nce gelen ve ona bal olan kelimeler ayrlmazlar. Zarf-fiil, grupta yklem grevindedir. Vurgu, zarf-fiilden nceki unsurdadr. ]Zarf-fiilden nce gelen kelimeler, cmlede olduu gibi, zne, nesne, zarf tmleci ve dolayl tmle olarak adlandrlrlar. Bu yzden zarf-fiillerle ve zarf-fiil gruplaryla birleik cmleler yaplr. Son gln karsnda / son blbl / ah ederken... Dolayl tml. zne yklem Bu yaman dalarn hayalini / hatrmdan / silince... Nesne dl tml. Ykl. Kanatlarn aan kocaman bir kartal gibi / kollarn / aarak... Edat tml. Nesne ykl. Pembe hayaller / kura kura Nesne ykl. ]Hl ekleriyle ekime girmi baz sfat-fiiller, cmlede zarf grevi yaparlar. Bunlar da birer zarf-fiil grubudur. Mzik baladnda / btn salon bir sessizlie gmld. Sudur, akar / kendi bildiince. Pencere, en iyisi pencere Geen kular grrsn hi olmazsa Drt duvar greceine. (OV) ]-r, -mez, -di mi, -di, -eli ile kurulan gruplar da birer zarf-fiil grubudur. Bir prlt grd m / gzle hemen dalyor. Ben bu gurbet ele dtm deli Her gn biraz daha szlmekteyim. amlcann bu asl evresine girer girmez, artk enitemizin kknn tlsml duygularn tatmaya koyulurduk. ]Bu grup, kelime grubu ve cmle iinde zarf olarak kullanlr. Bahar geleli / kargalar snrsz bir nee iinde.

232

Dargnln unutup / onunla barmak istiyor. Yokuu kar kmaz, / kurumu baak tarlalaryla karlatk. Kardan, yamurdan, rzgrdan sora sora / Bir yol bulup / giderdim anlara. ]Zarf-fiil grubu yklem olarak da kullanlabilir. lemde gndz gnlmze ikencedir Bence bayram ufukta gn bitincedir. 6. TEKRAR GRUBU (KLEME) Bir nesneyi veya hareketi karlamak iin e grevli iki kelimenin meydana getirdii kelime grubudur. Grupta her unsur kendi vurgusunu tar; kelimeler arasna virgl konmaz. Eri br, oluk ocuk, er ge, senli benli, ezildi bzld, delidolu, Vah vah, oh oh, fsl fsl, rl rl, zp zp, yava yava, sabah sabah, Baka baka, gide gele, olmaz olmaz, bitmez tkenmez, demet demet, bek bek... Yapl ekillerine gre eitleri a. Ayn kelimenin tekrar Ml ml, yava yava, koa koa, lk lk, koca koca... b. Yakn veya e anlaml kelimeler Doru drst, eri br, klk kyafet, dayal deli, gle oynaya... Okul mokul, anta manta, hal mal... c. Zt anlaml kelimeler Bata ka, irili ufakl, lm kalm, dosta dmana... ]Tekrarlar anlam kuvvetlendirir; nesneye ve harekete okluk, sreklilik ve beraberlik anlamlar katar. Mini mini ocuklar Diyar diyar dolatm. Yaza yaza usand. yi kt bir eyler yapt. ]Grubu oluturan kelimeler ekim eki alabilir. evi bark, evini barkn, saa sola, iinde gcnde, varn younu, dereden tepeden... ]ounda kelimelerin yeri deitirilemez. Eri br br eri

233

]Tekrar gruplar, cmlede ve kelime gruplarnda isim, sfat ve zarf olarak kullanlr. Sr sr kargalar, hisarn stnden uarken ac ac baryordu. Kahve mahve yapmam sana ben. Dii aslan bu mini miniyi kendi yavrular arasnda grnce, onu da dourduunu sand. Yorgun argn dnyorum her akam eve. amurlara bata ka yrd. Havuzda su rl rldr. Sevdiklerim gp gidiyorlar birer birer. Taknsan kanat manat Ku mu olsam seirtsem Maviliin emesi grl grl Ardndan bir ses kopar. Artk durul. Dallarda tomurcuk tomurcuk, iek iek; Bolukta ku ku, bcek bcek; Kovuklarda ar ar, petek petek; Kuytularda meneke meneke, ilek ilek; Gl gl, zambak zambaksnz. (Arif Nihat) Gk mavi mavi glmsyordu. Yeil yeil dallar arasndan. 7. EDAT GRUBU Bir isim unsuru ile bir ekim edatndan oluan kelime grubudur. ile, iin, kadar, gre, diye, ramen, kar, doru, gibi, dolay... edatlar ile yaplr. Yaadm gibi, ocuklar iin... ]sim unsuru bata, edat sonda bulunur. nsan gibi, almasna ramen, bir demet iek ile... ]Birleme ismin ve edatn trne gre ekli veya eksiz olur. Yaamak iin Sen-in gibi Deniz-e doru Bun-dan dolay bu kadar--n- senin gibi-s-i ]isim unsuru kelime grubu olabilir.

234

Hr maviliin bittii son hadde kadar Bozulup dalmak zere lk uutan sonra yuvaya dnmeyi baaran yavru sereler gibi ]Birden fazla isim unsuru bulunabilir. Yorgunluuna, uykusuzluuna ramen Bir avu buday, bir tutam ot, bir kar toprak iin ]Edat grubu cmlede ve kelime grubu iinde sfat, zarf ve isim olarak kullanlr. Bu parann ne kadar sizin? olmu) Her ey braktm gibiydi. (ek-fiilin dili gemi zaman ekimi ile isim gibi kullanlm, yklem olmu) Keskin bir k, etrafmzda bir zafer borusu gibi nlyor. Dokuzuncu Hariciye Kouuna doru aalarn bile shhatine imrenerek yrdm. Vcudum, byk bir korku ile, ne doru eildi. Derenin sa tarafndaki srtta on be yirmi kadar adr vard. Bizim perianlmz, gnlleri toplamak iindir. O anda utantan lecek gibiydi. Onun gibisi nerede bulunur? (isim, yklem) (isim, zne) (iyelik eki alm, isim gibi kullanlm, nesne

]Cmlede ounlukla zarf veya edat tmleci olur. Sabaha kadar ders altk. Eve doru yrdm. (zarf tmleci) (edat tmleci)

]Grubun vurgusu isim zerindedir. ]Edat gruplar cmleye eitli anlamlar katar. Ders almak iin odasna ekildi. (ama) Skld iin dar kt. (neden, darya kmann sebebi) Bu ayakkaby babam iin aldm (zglk) Bu i iin ka lira dedin? (karlk) Senin iin sorun yok tabi. (grelik) Bizim iin ne diyorlar? (hakkmzda) Sizin iin kiilik yer ayrld. (aitlik) Tm bu hazrlklar bizim iindi. (isim, yklem) Vatan iin lenler yreimizde yaarlar. (uur, ama, zne) Kurt gibi ackmtm. (benzerlik) Kurunlar, yamur gibi yayordu. (zarf, benzetme) Uyand gibi yataktan frlad. (zarf, annda, zaman anlam katm)

235

Konumak zere ayaa kalkt. (ama) Acele edin, gne batmak zere. (zamanda yaknlk) Konutuumuz zere yarn buluacam. (gibilik) Tam da yola kmak zereydik. Bizi bo vaatlerle kandrdlar. (ara) Hasan yal annesiyle oturuyordu. (beraberlik) Arabann grltsyle irkildi. (neden) Biz de onlar kadar baarlyz. (eitlik, benzerlik, lsnde) Gl kadar gzelsin. (benzerlik) Mektubu okuyunca kyn grm kadar sevindi. (gibi) Bir ton kadar kmr alm (l, aa yukar) Ne kadar gl bir adam... (zarf) Evin deniz kadar havuzu var. (sfat) Vefaszln bu kadarn da grmemitim. (isim, ad tamlamasnda tamlanan) Dershaneye kadar gidelim. (edat tmleci) Babakana gre enflsyon dk. (asndan) Ayan yorganna gre uzat. (bakarak, lsnde, uygunluk, kadar) Allah dana gre k verir. (uygunluk) Anlatlanlara gre ikisi de suluymu. (baklrsa, ynnden) Siz bana gre daha gensiniz. (karlatrma) Edebiyata kar ilgim vard. (hakknda, ynelik) Denize kar bir balkonu var. (ynelik) Yamur sabaha kar yeniden balamt. (doru) Sabaha kar uyuyabildim. (zarf bei) Terfi edeyim diye yaclk yapyor. (ama) Yamur yayor diye dar kmad. (neden) Ormana doru yrdk. Akama doru geldiler. (zarf bei) Zayflktan dolay sk sk hastalanyor. almadndan tr can sklyor. ok uramama karn baaramadm. Tanmamasna ramen onu takdir ediyordu. Okuldan beri hi susmad. Kar, sabahtan beri yayor. 8. BALAMA GRUBU Balama edatlar (bala) ile birbirine balanm iki veya daha fazla isim unsurundan meydana gelmi kelime gruplardr.

236

ve, veya, veyahut, ya da, yahut, ama, fakat, ancak, gerek....gerek(se), ha........ha, hem, hem de, hem.....hem (de), ister.....ister(se), kh..........kh, lkin, ne......ne (de), ya....ya (da), deil. ]Balama grubunda her unsur kendi vurgusunu tar.

dE.....dE, ile, il,

]Balama gruplar cmlede ve kelime grubunda isim, sfat ve zarf olarak kullanlr. ]Balama edat (bala), isim unsurlarnn arsnda bulunur. simler grubun kuruluuna eit olarak katlrlar. Krmz ve Siyah, babalarla oullar, olmak veya olmamak, olmak ya da olmamak, Ayal ve Kiraclar, il be, alkan fakat anssz, para deil mutluluk, gzel ama vefasz, ne sevin ne znt, ne mendil ne de bir kol, eli de aya da, ne yer ne yr; hem annem, hem babam, hem de kardeim zengin mi fakir mi; ya bunu, ya. unu, ya da onu... ]inde ikiden fazla isim bulunan balama gruplarnda ve balac son iki ismin arasnda yer alr. Okumak, anlamak ve uygulamak Ufak tefek, sinirli ve inat Da, deniz ve ova... ]Bu grupta sim unsuru, kelime grubu olabilir. Hicranla aaran bu salar deil, sevgisiz kalan kalp ihtiyarlarm Ne glen, ne el sallayan, ne de bir ift lf eden oldu. eri girmek ve annesinin niin kovulduunu sormak istedi. Gelenekler, arkasndan bakalar geldii iin ve kendilerine ihtiya kalmad iin giderler. (Be ehir) 9. ATLK GRUBU .......................... 10. UNVAN GRUBU Bir ahs ismiyle, bir unvan veya akrabalk isminden meydana gelen kelime gruplardr. Bilge Kaan, Bayndr Han, Osman Gazi, Mehlika Sultan, Hasan Paa, Ali Bey, Ahmet amca, inasi Efendi, Kemal Aa, Nigr Hanm... ]ahs ismi bata, unvan ve akrabalk ismi sonda bulunur. ]ki unsur eksiz birleir.

237

]ahs ismi birleik isim olabilir. Mehmet kif Bey, Halide Nusret Hanmefendi, Kzm Karabekir Paa... ]Bu grup, cmlede ve kelime gruplarnda isim olarak kullanlr. Zafer yolunda unutamayacam yzlerden biri, Hatice Ninenin yzdr. Perviz Efendi cevap vermedi. ]Grubun vurgusu birinci unsur zerindedir. ]Birinci unsuru unvan veya akrabalk ismi olan Sultan Sleyman, ah smail, Doktor mer, Profesz Muharrem Ergin, Bay Mustafa, Prens Sebahattin, Mareal Fevzi akmak, air Eref, Onba Mehmet, retmen Salih gibi tamlamalar unvan grubu deil birleik isimdir. 11. NLEM GRUBU Bir nlemle bir isim unsurundan oluan kelime gruplardr. Ey Trk genlii nlem bata, isim unsuru sonda bulunur. Vurgu nlem zerindedir. a canm!, be kardeim!, bre yalan dnya!, hey ocuklar! sim unsuru, bir kelime grubu olabilir. Ey hanlarn gnlm szlatan duvarlar! Ey garip izgilerle dolu han duvarlar Ey Trk istikbalinin evld! A benim kele olum! Ey mavi gklerin kzl ve beyaz ss! Ey lemi donatan k, topraa can verev el! ]Cmle kuruluuna katlmayan bu grup hitaplarda kullanlr. Hey Sakarya, kim demi suya vurulmaz perin? lh bir kudretin, ebed bir feyzin var, ey Trk! Ey tatl ve ulv gece, yllarca devam et. Ey sevgi dalmda ilk aan tomurcuk, Kanmn akn yeniletiren damar, Gl rengi klar sevda dolu akamlar, ime yeni bir fecir gibi dolan ocuk. (Orhan Veli) 12. SAYI GRUBU Basamak sistemine gre sralanm say isimleri topluluudur.

238

Saylar sondan baa doru byr. Kk say sonda bulunur. ]Genellikle ara saylar say grubudur. Bir, be, on, yz, bin, milyon ki yz, be bin, otuz milyon On bir, doksan iki, yz elli drt isim sfat tamlamas say grubu

]Say gruplar en az iki kelimeden oluur. kiden fazla kelime bulunduran say gruplarnda her unsur kendi iinde bir kelime veya kelime grubudur. Yedi / yz Yedi yz / elli Yedi yz / elli iki sfat tamlamas say grubu say grubu

Yedi yz elli iki / bin sfat tamlamas Yedi yz elli iki bin / alt say grubu Yedi yz elli iki bin / alt yz say grubu Yedi yz elli iki bin / alt yz / on drt say grubu ]Say grubunun sfat tamlamasndan fark: 1. Say grubunda en kk sayn sonda bulunur: on / alt, elli iki bin / drt yz / krk iki 2. Sfat tamlamasnda ilk say ismi sondaki say isminin adedini gsterir: Elli / bin, be / yz, be yz / milyon ]Say gruplar cmlede isim ve sfat olarak kullanlr. Yapt saraylarn adedi krk iki idi. Kalede yz elli asker kalmt. ]Btn say isimleri birbirinden ayr yazlr. Ancak senet vb. evraklarda araya rakam sdrlmasn diye bitiik yazlabilir. ]Grubun vurgusu kk say ismindedir.

13. KISALTMA GRUPLARI Bu gruplar genellikle isim-fiil, sfat-fiil ve zarf-fiil gruplarnn ksalmas ve kalplamas sonucu olumulardr Bu gruplarn ortak zellii, iki isim unsurundan meydana gelmeleri ve vurgunun ikinci unsurda olmasdr. a. snat Grubu Sfat-fiil ve zarf-fiil grubundan ksalmtr

239

Karn tok olan adam Ba ak olarak

karn tok adam ba ak

sim, sfat ve zarf olarak kullanlr. Birleik sfatlar arasnda da anlatld. gz tok (insan), eli ak (arkada), sohbeti tatl (insanlar), cebi dolu (adam)... iki dmesi kopuk (palto)... Dili bir, gnl bir, iman bir insan yn Gryor varlnn bir yere toplandn Ka gz yaly teselli etti. u enesi de sen aldrma Gurbet akamlarnn bar yank yolcusuyum. Bekir nce anlamad, az ak bir sre bakt. b. Ykleme Grubu Sfat-fiil ve isim-fiil grubundan ksalmtr Yz akn olan Kitab tetkik etmek yz akn kitab tetkik

Birinci unsur belirtme hl eki alr. nsan takdir, memuru tefti, kk ocuklar af, evi iyice tamir.. Bu grup, cmlede ve kelime gruplarnda isim ve sfat olarak kullanlr. Yz akn insan meydanda toplanmt. Kitab tetkik iin grevliden izin istedi. c. Yaklama Grubu Yaklama eki alm bir ismin baka bir isimle oluturduu kelime grubudur. Birinci unsur yaklama eki alr. Birleik sfatlarda anlatld. ]Fiilimsilerden ksalmtr evine bal olan fikrine mracaat etmek bana buyruk olarak evine bal fikrine mracaat bana buyruk

Tatile dkn (insanlar), cana yakn (arkada), gemie bal (bir yazar), szne sadk (dost), ie dnk (tehdit), dile kolay(iler)... Gzel sanatlara merakl (kz), geleneklere ok bal (adam)... ]Bu grup, cmlede ve kelime gruplarnda isim, sfat ve sarf olarak kullanlr.

240

Mehlika Sultana k yedi gen Gece ehrin kapsndan kt. Yannda yirmiye yakn muhabir vard. Adam, srklara bal fasulyelerin kk, rkek ieklerini grd. Saatlerdir kapya dnk oturuyordu. Yemei gece yarsna yakn yediler. d. Bulunma Grubu Bulunma eki alm bir ismin baka bir isimle oluturduu kelime grubudur. Birinci unsur bulunma eki alr. Haftada bir, drtte , solda sfr, ykte hafif, be gnde bir, ]Cmlede ve kelime gruplarnda isim, sfat ve zarf olarak kullanlr. Arada bir o mehur kahkahasn atard. Ekmein drtte birini yanndakine uzatt. inde usta insanlarla bir arada alyor. e. Uzaklama Grubu Uzaklama eki alm bir ismin baka bir isimle oluturduu kelime grubudur. Birinci unsur uzaklama eki alr. ten pazarlkl (adam), kendisinden emin (admlarla), benden gizli (i), gzden rak (bir ke), yandan arkl (kahve), estetik endieden uzak (eserler)... ]Cmlede ve kelime gruplar iinde isim, sfat ve zarf olarak kullanlr. Bin yldan uzun bir gecenin bestesidir bu. Bir le paydosunda herkesten ge kt snftan. Uzun bir yolculuktan sonra kye varmtk. Sakin ve kendinden emin alyor. Ondan daha idealistine rastlamadm. Evde ekirgeden bol ne var! f. Vasta Grubu Vasta eki alm bir ismin baka bir isimle oluturduu kelime grubudur. Birinci unsur vasta eki alr. Seninle dost (insanlar), bayrakla ssl (snflar), srmayla ili (cepken)... Bu grup da sfat-fiil veya zarf-fiil grubundan ksaltlmtr. Seninle dost olan (insanlar) bayrakla ssl olan (snflar) srmayla ili olan (cepken) Seninle dost (insanlar), bayrakla ssl (snflar), srmayla ili (cepken)

241

parayla ykl olarak

parayla ykl

]Cmlede ve kelime gruplar iinde isim, sfat ve zarf olarak kullanlr. Garip izgilerle dolu han duvarlar Annesiyle dargn gitti. Bu ksaltma gruplarnn dnda baz ksaltma gruplar daha vardr ki bunlar da eitli cmlelerden ve kelime gruplarndan ksaltlmtr. Derinden derine rmaklar alar Uzaktan uzaa oban emesi Kokusuyla ba baa kald iekler Bir nefes olmuum Fatihin ordusunda Yryorum omuz omuza sipahilerle Aynalar batan baa tenha Baka bir erevedir gitgide dnya artk. El ele tutuarak yola koyuldular. 14. BRLEK SM Burada bahsedilecek olan birleik isimler sadece zel kii isimleridir. Bir kiinin zel ad olmak zere bir araya gelen kelimeler topluluudur. Muharrem Ergin, Yavuz Sultan Selim, Ali ir Nevai, Yahya Kemal Beyatl, Arif Hikmet Par, Ahmet Turan Alkan, mer Seyfettin, Ahmet Haim, kinci Kl Arslan, Kagarl Mahmut, Yldrm Beyazt... Unvan sfatlar, insanlarn sosyal seviyelerini, makamlarn, mevkilerini, rtbelerini, statlerini bildirmek iin isimlerden nce kullanlan sfatlardr. Unvan sfatlar isimden nce gelirse unvan grubu veya sfat tamlamas deil birleik isim oluur. Sultan Sleyman, ah smail, Doktor mer, Profesz Muharrem Ergin, Bay Mustafa, Prens Sebahattin, Mareal Fevzi akmak, air Eref, Onba Mehmet, retmen Salih... Birinci unsuru sfat, ikinci unsuru zel isim olan kelime gruplar zamanla sfat tamlamas olmaktan km, birleik isme dnmlerdir. Sfat tamlamasnda bata bulunan vurgu da bu birleik isimlerde ikinci unsura kaymtr. Ulubatl Hasan, Deli Dumrul, kinci Selim...

242

DL BLGS
Dil Nedir? Ana dil Ana dili Lehe ive: Az Dilin nemi Dilin zellikleri Dilin Millet Hayatndaki Yeri ve nemi Dil Nedir? Bir sesli iaretler sistemi olan dil, ayn toplulukta yaayan veya ayn milletten olan insanlarn anlaabilmelerini salayan en gelimi iletiim aracdr. Dilin kayna ok eskilere dayanr ve dilin kendinden doma kurallar vardr. Dil, toplumun ortaklaa meydana getirdii ve kulland canl bir varlk, sosyal bir kurumdur. Ana dil Bugn ses yaps, ekil ve anlam bakmndan birbirinden az ya da ok farkllam bulunan dil veya lehelerin, kk bakmndan bilinmeyen bir tarihte birletikleri ortak dil: Ana Trke, Ana Moolca, Ana Altayca, Ltince vb. Ana dili nsann doup byd aile ve soyca bal bulunduu toplum evresinden rendii, bilin altna inen ve kiilerle toplum arasndaki ilikilerde en gl ba oluturan dil. Lehe Bir ana dilin tarih, siyas, sosyal ve kltrel sebeplerle deiik blgelerde, zamanla ses yaps, ekil ve kelime hazinesi bakmndan nemli farkllklarla birbirinden ayrlan ve bu ayrlma zamanlar yazl metinlerle takip edilemeyen kollardr. Trkenin uvaa ve Yakuta gibi iki uzak lehesi vardr. ive Ana dilden yazl metinlerle takip edilebilen zamanlarda ayrlm olan, ses ve ekil farkllklar gsteren, ama lehe kadar anlalmaz olmayan kollarna ive denir. iveler, milletin deiik boylar tarafndan kullanlr. Trkenin Anadolu, Azeri, zbek, Kazak, Krgz, Trkmen vb. iveleri vardr ki bunlara baz dil bilimciler yakn leheler de derler. Az Bir ana dilin herhangi bir lehesi ve ya ivesi iinde var olan ve sadece ses (telffuz) farkllklarna dayanan syleyi ekli. Gramer ve kelime farkll gstermez, yaz dili ayndr. Ancak baz sesler, deiik ekilde sylenir. Rumeli az, Karadeniz az vb. Dilin nemi Dil, sadece iletiim kurmakla kalmaz, ayn zamanda bu iletiim sonucu doan kltr unsurlarnn da nesilden nesle aktarlmasn salar. Dilin zellikleri 1. Dil canl bir varlktr: Bunu, dilimizdeki baz kelimelerin zamanla yok olmasyla (budun), baz kelimelerin anlam deiikliine uramasyla (yavuz: kt]yiit), baka dillerden kelimeler alnmasyla

243

(misafir), sonradan tretme yoluyla yeni kelimeler oluturulmasyla (bilgisayar) aklayabiliriz. yle ki, artk Trkenin leheleri arasndaki ortaklklar fark edilemeyecek kadar azalm, Trkenin kollar anlalmaz derecede byk deiikliklere uramtr. 2. Dil sosyal bir kurumdur: Sosyaldir, nk milletin veya halkn ortak varldr. O halk, dilindeki kelimeler ve anlamlar zerinde anlamtr. Dil, sosyal yapdaki deimeleri yanstr. Kurumdur, nk temel kurallar vardr. 3. Dil, dncenin gstergesidir. Bir insann dnce dnyasn konumasndan anlayabiliriz; biz de konumalarmz dnce dnyamzn el verdii lde ayarlayabiliriz. Dilin Millet Hayatndaki Yeri ve nemi Dil, ulusal birlii kuran en nemli gedir. Dil, milletin kltrn ve tarihini gelecek nesillere aktararak tarih bilinci oluturur. Dil sayesinde toplumu derinden etkileyen ac olaylar kalclatrlr. Milletin zellikleri dil kullanlarak yeni nesillere retilir. Sanat (zellikle edebiyat) eserleri dille oluturulur ve milletin estetik anlayn ortaya kor. Dil kendi canll ve sosyal oluu ile milleti de canl ve bir arada tutar.

Dil Bilgisinin Blmleri Ses, hece, kelime, kelime grubu, cmle gibi birimlerden oluan dilde bu unsurlar inceleyen, dilin zellikleriyle konumada ve yazmada uyulmas gereken kurallar belirleyen bilim dalna dil bilgisi denir. Dil bilgisinin blmleri: 1. Ses bilgisi (fonetik): Sesler, seslerin olumas, snflandrlmas, heceler, ses deimeleri, nl ve nsz uyumlar, nl-nsz ilikileri, ses olaylar vb. konular ses bilgisinin konulardr. rnek: a, ba, a-ra-ba, kak>ka, yegne vb. 2. Kelime bilgisi (morfoloji): ekil bilgisi de denir. Dil biliminin, kelimeleri, kelime yaplarn, anlam ve grev ynnden kelime trlerini, kelimelerin ekil ve anlam bakmndan gsterdikleri deimeleri inceleyen koludur. rnek: basit, tremi, birleik kelimeler; isimler, sfatlar, zamirler, edatlar; adlam sfatlar vb. 3. Cmle bilgisi (sentaks): Cmleleri, sz dizimini, cmle kuruluunu, cmle elerini ve cmle trlerini ele alr. rnek: devrik cmle, kurall cmle, basit cmle, kesik cmle, zne, yklem, nesne vb. 4. Anlam Bilgisi (semantik): Kelimelerin tarih sre ierisinde geirdikleri anlam deimelerini ve trl anlam zelliklerini inceler. rnek: gerek, yan, mecaz anlaml kelimeler; e sesli, e anlaml, zt anlaml kelimeler; deyim, terim, argo anlam; anlam daralmas, anlam genilemesi, mecaz- mrsel, gzel adlandrma vb. 5. Kken bilgisi (etimoloji): Kelimelerin kkenini, yani balangta nasl olduunu, sonradan ne gibi deimelere uradn, bir kelimenin Trke mi yoksa baka dilden mi olduunu vb. inceler. rnek: geliyorum < kele yorr men, ev < eb...

244