T.C.

ERCYES NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

AHMET HAMD TANPINARIN HKYELERNE YAPISALCI BR YAKLAIM

TEZ HAZIRLAYAN Tanzer AFAT

TEZ YNETEN Prof. Dr. Hlya ARGUNAH

TRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI TRK EDEBYATI BLM DALI YKSEK LSANS TEZ

EYLL 2005 KAYSER

N SZ
Yapsalclk gerek kullanm alan gerekse kullanm skl asndan zellikle son yllarda artk eski gcn kaybetmeye balam bir teoridir. Teorinin Trkiyedeki nemli temsilcilerinden olan Prof. Dr. Tahsin YCELin de zellikle zerinde durduu gibi Trkiyede bu alanda alma yapmak isteyen aratrmaclarn en byk sorunlar kaynak yetersizlii ve teorinin uyguland rnek almalarn neredeyse yok denecek kadar az olmasdr. Yapsalclk hakknda alma yapan ve almalarn bir edebi eser zerinde uygulayan Trk aratrmaclarn azl, bu alanda yaplm Trke almalarn da say bakmndan olduka yetersiz kalmasna neden olmutur. Ahmet Hamdi Tanpnarn Hikyelerine Yapsalc Bir Yaklam balkl yksek lisans tezimizde yapmak istediimiz aslnda bu eksikliin ortadan kaldrlmasna bir para olsun katkda bulunmak olmutur. Fakat bunun ayrca Tanpnar gibi ok zengin bir kurgu dnyann iinden okuyucusuna seslenen bir yazarn hikyeleri zerine olmas bizim iin bir anstr. Bu sebeple almamzn sadece Yapsalc teorinin uyguland yeni bir rnek olarak deil ayn zamanda Tanpnar daha iyi anlamay salayacak admlardan biri olmas bizi onurlandracaktr. Bu alma srasnda karlatmz en byk glkler yukarda bahsettiimiz gibi gerek Yapsalclk hakknda yaplm almalarn gerekse Yapsalcl edeb esere uygulayan almalarn azl olmutur. te bu noktada Prof. Dr. Tahsin YCELle yaptmz grme ve yazdklarmz zerinde yapt deerlendirmeler almamzn hangi eserlerden faydalanarak hangi ynde ilerlemesi gerektii konusundaki kararszlmz byk lde ortadan kaldrmtr. Youn almalar srasnda vakit ayrd ve destek olduu iin kendisine teekkrler ederim. Bilimsel bir alma ortaya kartmak hi phesiz ki olduka zorlu bir yolda yrmek demektir. Ancak yola ktm ilk gnden beri yrdm bu yol bana gerekte olduu kadar zorlu ve skntl gelmedi. Yardma ihtiyacmn olduu her anda aamadm her engelde hocamn bana uzanan elini grdm ve ondan aldm destekle almaya devam edebildim. Sadece bu almann hazrlanmas srasnda karlatm glklerde bana

byk yardmlar olduu iin deil, yaam hakknda bana rettikleri iin de Sayn Hocam Prof. Dr. Hlya ARGUNAHa minnettarm.

Tanzer AFAT

ZET
Edebiyat aratrmalarnn ve edebiyat aratrmaclarnn amac edebi eseri anlamaktr. Bu amacn gerekleebilmesi iin pek ok teori ve yntem ortaya karlmtr. Btn teoriler edebi esere deiik bir adan bakp ilk bakta fark edilmeyen unsurlar ve bantlar gstererek eseri daha iyi anlamaya yardmc olmaktadr. Yapsalclk da eseri anlamaya alan yaklam yollarndan biridir. Yapsalc yaklam, eseri kendi iinde bir btn kabul eder ve eserle ilikisinin saptanmas kesin olarak mmkn olmayan d kaynakl unsurlarn eserin aklanmasnda kullanlmasna kar kar. Bu yaklam metodu, bilimsel aratrmann gerektirdii ilkelere (kantlanabilirlik, objektiflik vs.) uygun bir biimde edebi eseri incelemeye imkn verir. Bu tezde teori olarak yapsalc yaklamn seilmesinin sebebi, Tanpnarn hikyelerinin dil dnyasndan ok, kurgu dnyasna ynelik bir almann, bu konuda yaplm dier almalardan hem farkl hem de daha aklayc olaca dncesidir. Hikyeler anlatc, kiiler, mekn ve zaman balklar altnda incelenmitir. Btn hikyeler, ayn balklar altnda ve yapsalc yaklamla, ancak her hikyenin kendine zg bantlarnn olduu gz ard edilmeden incelenmitir. Bu noktada yaplmaya allan en nemli tespit, hikyenin d yaps (grnen, cmlelerle ifade edilen) ile iyaps (anlam yn, ana fikri vs.) arasndaki ilikilerin ortaya konmasdr. Burada nemli olan Tanpnarn hikyelerinde hangi unsurlar, ka defa, nerede kulland gibi sorulara yant vermekten ziyade hikyelerinde kulland unsurlar, hikyelerinin ana fikriyle nasl ilikilendirdiidir. ve d yap arasndaki ilikiyi nasl kurduunu anlamak onun hikyelerini anlamak iin olduka gereklidir. Sonuta yazarn hikyelerin yapsalc bir yaklamla okumak bu eserlerin zenginliini ve salam yapsn daha ak ve anlalr bir ekilde ortaya koymutur. Anahtar Kelimeler: Ahmet Hamdi Tanpnar, Yapsalclk, Gstergebilim, Hikye.

ABSTRACT This thesis' main goal is to analyse Ahmet Hamdi Tanpnar's Stories with a structuralist view. First of all The thesis analyses the structuralist view and it's methods to achieve it's goal. Semiotic approach is the chosen method because of the this paper aims to analysefiction world of his Tanpnar's Stories, that makes this Thesis different and a more explanatory. Stories are analysed in four different titles; teller, characters, space and time. The same method is not used used for all stories because of all the stories have a unique structure. Instead of using the same method as an template for each story, different ones used to point distinguishing features of the stories because each story has as it s has an own undivided and different structure. Most important determination in this point is introducing the relation between the story's external structure (visible, written by sentences) and internal structure (theme, main idea). It s less important to answer the questions like: which components does he use, how many times, how, than the question: "how does he combine the components with the main idea". To understand how he establish the relation between the external and internal structure is very important to understand his stories. We can explain the view of the structuralist approach which we use to analyse the stories like this: Structuralism doesnt concern to explain the all of the story It concern the connections. It eases to understand the story by exposing the connections. At time of searching Tanpnar's Stories Many information exposes about his life, personality, other works of art, life style of his age. But this dates aren't used because they aren't compatible with structuralist approach's principles. By the vision of this approaches, this these tries to give the connection that ll lead us to understand to Tanpnar's stories more than explaining the his stories. Key Words: Ahmet Hamdi Tanpnar, Structuralist, Semiotic, Story.

NDEKLER KABUL VE ONAY .......................................................................................................... i N SZ............................................................................................................................ii ZET............................................................................................................................... iv ABSTRACT ..................................................................................................................... v GR ............................................................................................................................... 1 1. YAZ YAMURU ...................................................................................................... 22 1.1. Anlatc............................................................................................................ 23 1.2. Kiiler.............................................................................................................. 30 1.3. Zaman.............................................................................................................. 37 1.4. Mekn.............................................................................................................. 45 2. TESLM ..................................................................................................................... 49 2.1. Anlatc............................................................................................................ 49 2.2. Kiiler.............................................................................................................. 54 2.3. Zaman.............................................................................................................. 63 2.4. Mekn.............................................................................................................. 66 3. ACIBADEMDEK KK ...................................................................................... 69 3.1. Anlatc............................................................................................................ 69 3.2. Kiiler.............................................................................................................. 74 3.3. Zaman.............................................................................................................. 79 3.4. Mekn.............................................................................................................. 83 4. RYALAR................................................................................................................. 86 4.1. Anlatc............................................................................................................ 86 4.2. Kiiler.............................................................................................................. 88 4.3. Zaman.............................................................................................................. 93 4.4. Mekn.............................................................................................................. 96

5. ADEMLE HAVVA ................................................................................................... 98 5.1. Anlatc............................................................................................................ 98 5.2. Kiiler............................................................................................................ 100 5.3. Zaman............................................................................................................ 104 5.4. Mekn............................................................................................................ 106 6. BR TREN YOLCULUU .................................................................................... 108 6.1. Anlatc.......................................................................................................... 108 6.2. Kiiler............................................................................................................ 111 6.3. Zaman............................................................................................................ 116 6.4. Mekn............................................................................................................ 118 7. YAZ GECES .......................................................................................................... 121 7.1. Anlatc.......................................................................................................... 121 7.2. Kiiler............................................................................................................ 124 7.3. Zaman............................................................................................................ 129 7.4. Mekn............................................................................................................ 133 8. ABDULLAH EFENDNN RYALARI .............................................................. 136 8.1. Anlatc.......................................................................................................... 136 8.2. Kiiler............................................................................................................ 141 8.3. Zaman............................................................................................................ 151 8.4. Mekn............................................................................................................ 154 9. GEM ZAMAN ELBSELER ......................................................................... 158 9.1. Anlatc.......................................................................................................... 158 9.2. Kiiler............................................................................................................ 162 9.3. Zaman............................................................................................................ 170 9.4. Mekn............................................................................................................ 173

10. BR YOL ................................................................................................................ 175 10.1. Anlatc........................................................................................................ 175 10.2. Kiiler.......................................................................................................... 178 10.3. Zaman.......................................................................................................... 183 10.4. Mekn.......................................................................................................... 185 11. ERZURUMLU TAHSN ...................................................................................... 188 11.1. Anlatc........................................................................................................ 188 11.2. Kiiler.......................................................................................................... 192 11.3. Zaman ......................................................................................................... 198 11.4. Mekn.......................................................................................................... 201 12. EVN SAHB........................................................................................................ 204 12.1. Anlatc........................................................................................................ 204 12.2. Kiiler.......................................................................................................... 209 12.3. Zaman ......................................................................................................... 217 12.4. Mekn.......................................................................................................... 219 13. FAL......................................................................................................................... 221 13.1. Anlatc........................................................................................................ 221 13.2. Kiiler.......................................................................................................... 224 13.3. Zaman ......................................................................................................... 226 13.4. Mekn.......................................................................................................... 228 SONU......................................................................................................................... 229 KAYNAKA ............................................................................................................... 238 ZGEM

GR Bu tezin amac yapsalc ve semiyotik yaklamlarn nda, Ahmet Hamdi Tanpnarn hikyelerini incelemek ve yorumlamaktr. Bu amaca ulaabilmek iin yapsalc yaklamn kulland inceleme tekniklerinden faydalanarak Tanpnarn hikyeleri incelenmitir. Tanpnarn hikyelerinin dil dnyasndan ok kurgu dnyasna ynelik bir almann, bu konuda yaplm dier almalardan hem farkl hem de daha aklayc klmtr. Hikyeler anlatc, kiiler, mekn ve zaman balklar altnda incelenmitir. Ancak her hikyenin kendine zg bir yaps olduu gz nnde bulundurularak hepsi iin ayn inceleme metodu kullanlmamtr. Burada yaplmaya allan her hikyeyi kendi iinde bir btn kabul etmek ve bu btn oluturan bantlar tespit etmektir. Elbette ki btn hikyelerde kullandmz inceleme metotlar da ( kartlk tablolar, ritim tablolar vs.) bulunmaktadr. Bu metotlar hikyenin kurgu yapsyla ilgili zmemiz gereken ilikileri gsteren ve hemen hemen btn edebi eserlere uygulanabilecek inceleme metotlardr. Hikyenin nasl kurguland, olaylarn dizimi, gerekliin nasl yanstld tasvir ve anlatmlarn kimin tarafndan nasl yapld, anlatann nereden ve nasl anlatt, geriye dnlerin niin, nasl ve kim tarafndan gerekletirildii gibi sorulara bu metotlar sayesinde yantlar verilmeye allmtr. Hikyelerin kurgusal zelliklerini tespit etmeye yarayan bu inceleme metotlarnn dnda her hikyenin kendine mahsus zelliklerinin olduu da kabul edilerek onu dierlerinden ayran ya da dierlerine benzeten bantlar da ortaya karlmaya allmtr. Bu noktada hikyenin d yaps (grnen, cmlelerle ifade edilen) ile iyaps (anlam yn, ana fikri vs.) arasndaki ilikilere de dikkat edilmeye allmtr. rnein, anlatcnn mekn ve kii tasvirlerini dtan ie doru yapmas yani nce fiziksel zelliklerin sonra da i dnyann verilmesi ya da bir tabiat tasvirinde nce kapsayan unsurlarn sonra da kapsanan unsurlarn okuyucuya aktarlmas gibi daha ok d yapyla ilgili unsurlarn hikyenin vermek istedii insann kendisi dndaki gl ve derin unsurlarn etkisinde olduu ve yaam iradesinin elinde bulunmad gibi mesajlarla olaca dncesiyle semiyotik (gstergebilim) yntem seilmitir. Tanpnarn sembollere dayanan iirsel, eksiltili ve youn slubu bu seimi adeta gerekli

ilikisi zerinde durulmutur. Burada nemli olan Tanpnarn hikyelerinde hangi unsurlar, ka defa, nerede kulland vs. gibi sorulara yant vermekten ziyade Tanpnarn hikyelerinde kulland unsurlar, hikyelerinin ana fikriyle nasl ilikilendirdiidir. ve d yap arasndaki ilikiyi nasl kurduunu anlamak onun hikyelerini anlamak iin gereklidir. Hikyeler zerine yaplan bu almalar esnasnda Tanpnarn hayatna ve dnemin yapsna ait unsurlar da tespit edilmitir. Ancak bu unsurlarn hikyeyi aklamak iin kullanlmas, yapsalc yaklamn ilkelerine ters dt iin hikyeler aklanrken bu unsurlardan ve bu unsurlarn hikyelerle olan ilikilerinden faydalanlmamtr. Yapsalc yaklam, eseri kendi kendisine yeterli grr. Bunun iin hikyelerin incelenmesi ve aklanmas hususunda hikyelerin dndaki kaynaklardan faydalanmak yapsalcln ilkelerine ters dmektedir. Tahsin Ycelin: Bir yapt, kendi eleri arasnda kurulan bantlarla tanmlanr. sz bu tezde yaplm veya yaplmam incelemelerin gerekesini ortaya koyar niteliktedir. Yukarda da belirtildii gibi btn hikyelerde kullanlan ortak inceleme metotlarndan faydalanlmasnn yannda her hikyenin kendisine mahsus zelliklerini, bantlarn, yazarn hikyeye zg kulland unsurlar gstermek iin baz hikyelerde dierlerinde kullanmadmz inceleme yntemleri ve bak alar kullanlmtr. Yapsalclk hemen hemen btn bilimlere uygulanabilen olduka kapsaml bilimsel bir yaklamdr. Bu tezde ok geni kapsaml bu yaklam Tanpnarn hikyelerine uygulayarak hikyelerin daha nce fark edilmeyen zelliklerini ve bu zellikler arasndaki bantlar gstermek hedeflenmitir. Burada yapsalcln snrlarndan da bahsetmek gerekir. ncelikle Yapsalclk eserin btnn aklama kaygs tamaz. Yapsalcln peinde olduu bantlardr. Eseri aklamak deil, eserde bulunan bantlar ortaya kararak onu anlamay kolaylatrmaktr. te bu ereve iinde dnldnde bu tez, Tanpnarn hikyelerini aklamaktan ok, onun hikyelerini anlamamz salayan bantlar vermeyi amalamaktadr.

YAPISALCILIK VE GSTERGEBLM Her bilimsel aratrmann, incelemenin bir konusu ve bir metodu vardr. Bu incelemenin konusu Ahmet Hamdi Tanpnarn hikyeleridir. Hikyeleri incelemek iin kullanlan metot ise Yapsalclk teorisinin bir kuram olan Gstergebilimdir. Hem konuyu hem de teoriyi sei nedenlerimizi tezin nsznde ve genelinde izah etmeye altmz iin bu blmde nedenlerden ok Yapsalcln ve Gstergebilimin ne olduunu anlatp ksa bir tarihe vereceiz. Gstergebilimin esere bak asn ise bir sonraki blmde teori, zaman, mekn ve ahs balklar ad altnda anlatmaya alacaz. CI. LeviStrauss: Bilimde kesin dorular olamaz. Bilgin gerek yantlar salayan kii deil, gerek sorular soran kiidir.1 der. Biz de bu dorultuda hareket ederek tezimize sorular sorarak balayacaz. Yapsalclk nedir? Tahsin Ycel, Yapsalclk iin olduka ksa, ak bir tanmlama yapar: Yapsalclk bir aklama deil, bir aklama yntemidir.2 Bu aklama yntemini dierlerinden farkl klan baz zellikleri vardr. Bunlardan en nemlilerini yle sralayabiliriz: 1- ncelikle Yapsalclk, inceleme konusunu daha dzgn bir ifade ile inceleme nesnesini kendi bana ve kendi kendisi iin yeterli sayar. 2- Ele ald nesnenin, kendi iinde yer alan gelerinin birbirleriyle olan ilikilerinden olumu bir dizge olduunu kabul eder. 3- Yukardaki maddelerin bir sonucu olarak nesnenin artsremlilik iinde deil de esremlilik iinde incelenmesi gerektiini varsayar. nk nesne kendinden nce var olan veya kendi zamannda bulunan dier nesnelerden, etkilerden ayr bir oluumdur, yapdr.

1 2

Levi-Strauss, Claude, Le Cru etle cuit, Plan, Paris, 1964, s.15. Ycel, Tahsin, Yapsalclk, YKY, stanbul, 1999, s.141.

Bu zellikler yllarca tartlm ve aksi grler de ortaya atlmtr. zellikle konumuz, dolaysyla nesnemiz olan edebi eseri aklamak iin eserin dnda kalan birok d unsurdan (yazar, devir...) faydalanlmas gerektiini dnen ve eserin ancak bunlar vastayla tam olarak aklanabileceini dnen teoriler de vardr. Ancak, yapsalclarn her eyi aklamak gibi bir savlar olmamtr hibir zaman.3 Dolaysyla Yapsalclar, eseri aklamak deil, gerek sorular sorarak eserin yapsn ortaya karmaya almlardr. Yapsalclk, dil almalarndan domu bir teoridir. Bunun iin de onun ilk inceleme alannn dilsel bir sanat, yani edebiyat olmas gayet doal bir sonutur. Yapsalcln ncsn aradmzda karmza iki isim kar. Bunlardan birincisi Amerikal felsefeci, mantk ve matematiki Charles Sanders Peirce, ikincisi ise svireli dilbilimci Ferdinand de Saussuredr. Bu iki isim, birbirine ok yakn tarihlerde fakat her ikisi de dierinden habersiz bir ekilde bu alanda almalar yapmtr. Onlarn at bu alanda daha sonralar birok bilim adam almalar yapm ve bylece Yapsalclk zellikle 1960 ve 1970li yllarda ok geni bir alana yaylmtr. Fakat bu hzl yaylma beraberinde baz olumsuzluklar da getirmitir. Birok lkede ve evrede birok bilim adam tarafndan kullanlan Yapsalclk, kullanld lkelere, evrelere ve hatta kiilere gre farkllklar gstermitir. Bu sebeple farkl ilkeler, farkl nvarsaymlar sonucunda karmza birden fazla Yapsalclk kar. te bu farkllamay burada grup halinde gstereceiz. Bunlar Amerikan Okulu, Avrupa Gstergebilimi ve Rus Biimciliidir. AMERKAN OKULU Bu grubun ncs, Yapsalcln da nclerinden olan Ch. S. Peircedir. Peirce, Gstergebilimin bamsz bir bilim dal haline gelmesini salamtr. Tm evren, yalnzca gstergelerden olumam olsa bile, gstergelerle dolup taar. Sz, onun gstergebilime verdii nemi ortaya koyar niteliktedir. Peirce, btn bilgi nesnelerini gstergebilimin konusu olarak deerlendirmi ve bu kurama semiotic adn vermitir. Ancak onun bu sav, Gstergebilim alann baa
3

age., s.142.

klmaz bir ekilde geniletmi bu da kuramn ayrc zelliklerini silmitir. Ayrca doa bilimleriyle insan bilimlerinin ayn eymi gibi gzkmesi hatasna neden olmutur. Ch. S. Peircee gre Gstergebilim (semiotic) btn bilimlerin faydalanaca genel bir kuramdr. Peirce, bu kuram dala ayrr: Dilbilgisi, Mantk, Szbilim (retorik). Peirce, gstergenin kendisinden ok alglanmas ve deerlendirilmesiyle ilgilenir. Amerikal Charles William Morris de 1930lu yllarda bu alanda alma yapm isimlerdendir. O, Peircein aratrmalarna ve davranlk kuramna dayanarak genel bir gstergebilim kuram oluturmaya alr. Ancak Morrisin kuram kesin hkmlerden olduka uzaktr. Ayrca bilineni yinelemekten baka bir ey de yapmaz. Bu iki nemli ismin ardndan Thomas A. Sebeok gelir; ancak o da dierlerini aamaz. AVRUPA GSTERGEBLM Bu grubun ncs ise Ferdinand de Saussuredr. Saussure, dier dilbilimcilerden farkl olarak dili esremli bir ekilde inceler. Saussure: Dil, kavramlar belirten bir gstergeler dizgesidir.4 der. Doal dillerin dilbilimin konusu olduunu syleyen Saussure, doal dillerin dndaki gsterge dizgelerinin ileyiini aratracak bir baka bilim dalnn kurulmasn ngrr ve bu bilim daln da Franszca semiologie (Gstergebilim) terimiyle adlandrr.5 Saussure, gstergelerin insan yaamnda bir sistem oluturduunu bundan dolay yakn zamanda btn insan bilimlerini iine alacak genel bir gsterge biliminin kurulacan syler ve bu bilime yukarda belirtildii gibi semiologie adn verir. Saussureden sonra gelen isimler arasnda Eric Buyssensin nemli bir yeri vardr. O, Saussuren takipisidir ve onun dilbilimine getirdii temel kavramlarn hemen hepsini Gstergebilime aktarr. Buyssens gibi Danimarkal Louis Hjelmslev de
Gzelen, Rfat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar I-II, YKY, stanbul, 1998, s.120. 5 age., s.121.
4

Saussuren izinden yrm ve onun ortaya att dilbilimsel ilkeleri gelitirmitir. Hjelmslev ayn zamanda Kopenhag Dilbilim evresinin kurucular arasnda yer alr. nl Fransz yazar Roland Barthesn da Gstergebilimin gelimesinde byk katks vardr. Barthes, Gstergebilimi dilbiliminin bir kolu olarak grr ve onun zmleyim aralar olarak dil/sz, izge/bildiri, gsterilen/gsteren, dizim/dizi, dzanlam/yananlam gibi kartlklar kullanr. Bunlar arasndan dzanlam/yananlam kartln dierlerinden daha nemli bulur. Alman felsefecisi Ernst Cassirer, Polonyal felsefeci Roman ngarden ve Fransz insanbilimcisi Claude Levi- Strauss da Gstergebilimin ilerleyip gelimesine katkda bulunmu nemli isimlerdendir. Peirce gstergebilimin mantk kkenli olmasna karn, Avrupa gstergebilimi ncelikle dilbilim kkenlidir. 6 RUS BMCL Rusyada Yapsalclk ile ilgili almalar 19151930 yllar arasnda, Leningrad ve Moskovada yaayan yaklak on kadar bilim adamnn, Moskova Dilbilim evresi ve iirsel Dil Aratrmalar Dernei ad altnda toplanmas ve bu alanda yayn vermeleriyle balar. Balangta kmsenen bu almalar ok ksa bir srede ilgi grmeye balar. Rus biimciliinin nemli isimleri unlardr: Yapsalcn ncl iin nasl Ch.S.Peirce ve F. De Saussure aklmza gelen ilk isimler oluyorsa ada anlamdaki gstergebilimin ncs de Algirdas Julien Greimas tr. Greimasn tasarlad Gstergebilim, bilimsellikten uzaklamadan, insan bilimleri iin yeni bak alar getirmeye alr. Greimas, anlamlama ve anlaml nesneleri zmleme zerine almalar yapmtr. Greimas iin Gstergebilimin temel konusu anlamdr. Vladimir Propp, yapsalcln ve zmleme tekniklerinin gelimesine byk katklarda bulunmutur. zellikle Masaln Biimbilimi adl eseri gstergebilimin geliim evresinde nemli bir yere sahip olmutur. Bu almasnda masallar inceleyen
6

Ycel, s.94.

Propp, btn masallarda geerli olabilecek otuz bir ilev ve yedi eylem alan yani rol bulur. Anlatlarn eklemlenimlerine ilikin yapsal aratrmalarn kkeninde hep Propp un ilk admn buluruz.7 Sklovskij, Anlatmsal biimlerin ana rnekelerini ortaya karmaya alr.8 Yapt almalar zetledii u sz olduka nemlidir: Bu almalar, hibir zaman edebiyat yaptlarnn bir anatomisi deildir, tersine, yalnzca bir ameliyat tutanadr.9 Tomaevskij ise, eserin oluum sreci stnde durmutur. J. Tinianov, Propp un ilev terimini gelitirmi ve onun trlerini, dzeylerini saptamaya almtr. Biimlerin ve ilevlerin birer dizge oluturduunu ve bu dizgelerin, btnn bir ynn yansttn, bu ynlerin de birbirleriyle ilikili olduunu syler. M. Baktin ve B. Eikenbaum da biem sorunu stnde duran, bu alanda eser vermi isimlerdir. Yukarda anlan isimlerin dnda, Sklovskijin bahsettii anatomiyi gerekletiren ek formalistleri de bu alanda alma yapm nemli gruplardandr. ek yapsalcl iin, gstergenin ilevsellii n plandadr. nk onlara gre her gsterge belli bir ileve sahiptir. ek yapsalcl, yap teorisinde iki belirli eyle alr; bunlar gsteren (sistem, ilev) ve gstergeler (elemanlar) dir.10 Rus formalistleri, Saussuren dilbilimde yapt almalarn ve savlarn edebiyata tamlardr. Onlar, edebiyat yazarn hayat, ruh hali ya da bulunduu evre ile aklamak yerine, edebiyat edebiyat yapt, biimin salad bir formel organizasyon olarak anlamlardr. Bundan dolay, Rus formalistlerinin almalar, zellikle metin zmlemelerine dayanmtr. Bu blme kadar Yapsalcln dolaysyla da Gstergebilimin douu ve nemli isimleri hakknda genel bir bilgi vermeye alld. Bu blmde son olarak Gstergebilimin geni bir tanm verilecektir. Bu tanm, ayn zamanda bu almada yaplmaya alacaklar zetler niteliktedir.

7 8

age., s.100. age., s.100. 9 Strohmaier, Eckard, Theorie des strukturalismus, Bonn, 1977, s.13. 10 age., s.25.

Gstergebilimin tanm bu alanda birok eser vermi Mehmet Rifat Gzelenin kitabndan alnmtr: Bildiriim amac tasn, tamasn her anlaml btn, eitli birimlerden oluan bir dizgedir. Gerekleme dzlemleri deiik olan bu dizgelerin birimleri de genelde, gsterge olarak adlandrlr. Yine ok genel olarak belirtecek olursak, anlaml btnleri, bir baka deyile gsterge dizgelerini betimlemek, gstergelerin birbirleriyle kurduklar bantlar saptamak, anlamlarn eklemlenerek oluma biimlerini bulmak, gstergeleri ve gsterge dizgelerini snflandrmak ya da insanla insan, insanla doa arasndaki etkileimi aklamak, bu amala da bilimkuramsal (metodolojik) ve betimsel (deskriptif) adan tm kapsayc, tutarl ve yaln bir kuram oluturmak gibi birbirinden farkl birok aratrma Trkede gstergebilim diye adlandrlan bir bilim dalna girer.11 TEOR Edebi eser karmak bir yaplar btndr. Bu btnn paralarn zmlemek, eserin iinde barndrd yaplar, bu yaplarn birbirleriyle olan bantlarn bulmak ve bunlarn hepsini, eseri bir btn olarak kabul edip eserden baka bir kaynaa ynelmeden ortaya karmaksa Yapsalcln amacdr. Edebiyat aratrmaclarnn grevi edebi eserin en iyi ekilde anlalmasn salamaktr. Bu grevi yerine getirmek iin birok aratrc birbirinden farkl bir takm yntemler kullanrlar. Yapsalclk bu yntemlerden biridir. Yapsalcl yntem olarak seiimizin birok nedeni var. Fakat bunlardan en nemlileri, bu yntemin dorudan eserin kendisine ynelmesi ve olabildiince objektif olmasdr. Yapsalclk, eseri oluturan yaplar tek tek zmleme ve bu yaplar arasnda bantlar kurma esasna dayanr. Burada aklmza, Eser zmlenmeden anlalamaz m? sorusu gelebilir. Edebi eser karmak yaplar btndr. Eseri anlayabilmek iin ncelikle bu karmakl ortadan kaldrmak gerekir. Bunun iin ise onu ana yaplarna blmek dier bir ifade ile zmlemek gerekir. Bu zmleme ilemi anlatc, zaman, mekn, ahs balklar altnda yaplacaktr.

11

Gzelen, s.111.

Eseri oluturan ana yaplar zmlemek onu anlamak deildir. Bu ana yaplarn, kendi ilerinde bantlar kurarak birletirilmesi gerekir. Yani, eserin iinde kark bir halde bulunan yaplar ana balklar altnda birletirilecek ve bu yaplar arasndaki bantlar tespit edilecektir. Umberto Econun ...Unutma ki yazar, yaptnda sana yaptn yorumlayabilmen iin belli ipular vermektedir... O, bilinle yaptndaki her noktay, birbiriyle kesien her gndermeyi hesaplamtr. Ve metnin bu dorultuda almlanmasn istemektedir. Bu cmlelerinden de anlalabilecei gibi yazar, eserinde vermek istediklerini aka ortaya koymaz, ipular verir. Bu ipular, eseri oluturan ana yaplar arasndaki bantlardr. te bizim ncelikli amacmz bu bantlar tespit etmektir. Yazarn gayesi sadece sanat yapmak olsa ve eserindeki hibir eyi bilinli bir ekilde kullanmasa bile biz, eseri anlamak iin yine sadece ona bavurmalyz. nk edebi eser ancak kendi iindir ve kendi kendine yeterlidir. Her eyden nce Yapsalclk bir aklama deil, bir aklama yntemidir.12 Yapsalcln balca hedefi eserdir. O, eserin dnda kalan etkenleri kabul etmez. Eserin kendi kendine yeterli olduunu varsayar. Yapsalcln bak alarndan biri olan Gstergebilim, edebi eserin kurgusunu ve/ya da anlamsal evrenini ortaya karmaya alr.13 Mehmet Rifatn u szleri Gstergebilimin amacn anlatmas asndan nemlidir: Gstergebilim, anlamlar deil, anlamn eklemlenerek retili biimini aratrr, anlam retiminin srelerini ortaya karmaya alr. Bu nedenle, ieriin biimine ynelik ikin ve yapsal bir kuramdr.14 Yazarn, eserini oluturmak iin balad dnsel faaliyetten eserin baslna kadar devam eden srece retici sre ad verilir. Yazar, bu sre iinde eserini olutururken anlamn retilmesini deiik dzeylerde gerekletirir. O, eserine ekil verirken nce basit ve soyut yaplar eserine yerletirir. Daha sonra eserde karmak ve somut yaplar olumaya balar. Bir eserdeki gsterge dizgeleri incelediinde bunlarn yapdan olutuklarn grlr: A-Anlatsal Yaplar B-Sylemsel Yaplar C-Betiksel Yaplar. Bunlardan ilk ikisi retici srecin iinde dorudan doruya yer alr. Betiksel gstergeler ise retici sreci herhangi bir aamada durduran gstergelerdir.

12 13

Ycel, s.129. age., s. 142. 14 Gzelen, s.101111.

A. ANLATISAL YAPILAR: 1. Derin Yap; retim srecinin en soyut dzeyidir. Buradaki yaplar anlamn en kk yaplardr. Bunlar eserin yzeyinde herhangi bir dil dizgesi ile belirginlememitir. Yani gcldr. a. Temel Szdizim: Eserin zerine kurulduu kartlklar ve elikilerden oluur. Eserdeki dizimsel dzenlemelerin anlalmasn ve nasl ilediini aklar. ki alt bilekeden oluur: Snflandrc (likisel) Bileke: Bu alt bileke, elikilerin ve kartlklarn bulunmasyla balar daha sonra bunlar arasndaki ilikiler incelenir. Hangileri arasnda balant var sorgulanr. lemsel Bileke: Yukardaki ilemden sonra yani szdizimsel ilikilerin hangi geler arasnda gerekletiini bulduktan sonra, bantlarn trleri iki mantksal dnm ilemiyle belirlenir. Deilleme/erme. Bu dnmleri Gstergebilimsel drtgenle gsterebiliriz.

a1 Varlk

Kartlk

a2 Yokluk erme
a1 Var olmama

Deilleme
a2 Yok olmama

b. Temel Anlam: Temel szdizim gibi soyut niteliktedir. Yazarn eserde vermek istedii ana dnce, yazarn dnya gr eklinde de ifade edilebilir. Temel anlam eserde gcl olarak belirir. Yani okuyucu tarafndan yorumlama suretiyle anlalr, herhangi bir dil dizgesiyle ekillenmez. 2. Yzeysel Yap: Derin dzeyde yer alan gcl deerlerin edimlemeye balad yani ortaya kt, bir dil dizgesiyle eserde ekillendii dzeydir. a. Anlatsal Szdizim: Temel szdizimde birbirine kart veya birbiriyle elien kelimeler, eler arasndaki ilikiler sz konusuyken, burada kelime gruplar ve cmleler arasndaki ilikiler sz konusudur. Derin dzeyde bahsettiimiz gcl yaplar burada znelerle balant kurarak gcllkten kurtulmulardr. Bu blmde yaplmas gereken ilk i, eyleyenlerin (zne/nesne; gnderen/gnderilen) yer ald ve en yaln szdizimsel yap diye tanmlayabileceimiz temel szceleri saptamaktr. Temel szce en az iki eyleyen arasndaki ilikiden doar ve ikiye ayrlr: Durum szcesi: zne/Nesne arasndaki ilikiye denir. zne ya nesneden ayrdr ya da onunla birliktedir. Edim Szcesi: Bir durum szcesini bir baka durum szcesine dntren edimin yani eylemin oluturduu szcedir. Durum szcesi, temel szdizimdeki ilikilerin yeni bir deiimini simgelerken ayrlk ya da birliktelik edim szcesi temel szdizimdeki ilemlerin bir st aamasdr. Temel szdizimde ilemler ilikileri nasl dntryorsa, edim szceleri de durum szcelerini ynetir, etiketler, onlar bir baka durum szcesine dntrr. Bir edim szcesinin bir durum szcesini etkileyip onu yeni bir durum szcesine dntrmesi srecini, Gstergebilim, anlat izlencesi olarak adlandrr. Burada yaplmas gereken birinci i, btn durum szcelerini saptamak, sonra da bu szcelerin dnmlerini izlemektedir. Bir durum szcesinin bir baka durum szcesine dnmesiyle kk bir anlat izlencesi oluur.

b. Anlatsal Anlam: Temel anlamdaki deerlerin bir eyleyen ile birleerek gcllkten kurtulmasdr. Burada temel anlamdaki baz deerlerin anlatsal szdizim ile gerekleemeyerek gcl olarak temel anlamda kalmalar da sz konusu olabilir. B. SYLEMSEL YAPILAR: Sylemsel yaplar, anlatsal yaplarn diziselden dizimsele geiiyle oluur. 1. Sylemsel Szdizim (sylemselleme): Bu bilekede anlat yaplarnn szceleme ileminden geirilerek bir sylem durumuna geldii grlr. alt bilekeden oluur. a. Kiileme: Bu aamada eyleyenler bir ilev olmaktan kp bir kahraman olur, bir kiilik kazanr. Adlar, d grnmleri, ruhsal durumlar, ileri, toplumsal durumlar vb. ile syleme derinlik, inandrclk ve gereklik boyutu katarlar. b. Zamanlama: Kiileme gibi anlamsal ve szdizimsel bilekelerin kendisinde topland sylemsel bir bilekedir. Temel szdizimde yer alan, dnmleri oluturan anlat, izlencelerin mantksal bir biimde (nce/sonra) zincirlenmesini olanakl klar. Gn, hafta, ay, mevsim adlar, tarihler araclyla belirginleir. c. Uzamsallama (Meknlatrma): Anlatsal szdizimdeki anlat izlencelerinin ve bunlarn zincirlemelerinin uzamsal erevesini belirler. Sylemsel yaplarda kiileen eyleyenler uzam ile iki tr iliki ierisindedir. Birincisi uzam konusundaki bilgileri (bilmek, grmek, sezmek, ayrmsamak anlamak vb. fiillerle gerekleir.) ikincisi uzam iindeki devinimleri (komak, yrmek, oturmak vb. fiilleri anlatabilir.) Uzam kavram, zerinde allan metinlere gre ulamlara ayrlr; gre yaknlk/uzaklk sorunsaln da getirir. buras/oras;

evreleyen/evrelenen; ak/kapal; alt/st vb. uzam konusundaki bilgi, konuan zneye

2. Sylemsel Anlam: Bu dzey iki basamaktan oluur: izlekselleme ve betimselleme. znenin, nesnesiyle olan ilikisi bir anlat izlencesi oluturur. Bu izlence sonunda ortaya kan izlek, soyut bir kavramdr. Bu soyut kavram dil dizgeleriyle eserin yzeyinde belirginleebilir. Temel anlamda olumaya balayan gcl anlamlar, anlatsal anlam dzleminde bir deer nesnesi ile birleerek gerekleirler. Bir dier nesnesinde gerekleen anlamlar yinelemelerle birbirleriyle mantksal balar kurarak izlekselleirler. En son aamada ise izlekler szcklerde biimini bulan betilerle (figrlerle) anlatlrlar.15 C. BETKSEL YAPILAR: Anlat veya sylem boyutundaki szdizimsel ve anlamsal bilekeler grnt, el kol devinimleri, doal dil, biimsel dil vb. ile belirginlemeye balayabilir. Bylece betik zellii tama, betikselleme grlr. Betiksel yap ya da betikselleme terimlerini herhangi bir dzeyin belirginlemeye balayp bir rg halini ald durum karlnda kullanyoruz. RETC SRE SZDZMSEL BLEKE ANLATISAL YAPILAR DERN DZEY YZEYSEL DZEY (SYLEMSELLEME) A. Kiileme B. Zaman C. Mekn TEMEL SZDZM ANLATISAL SZDZM ANLAMSAL BLEKE TEMEL ANLAM ANLATISAL ANLAM

SYLEMSEL SZDZM SYLEMSEL YAPILAR SYLEMSEL ANLAM A. zlekselleme B. Betiselleme

15

Kran, Zeynel- Kran, Aye, Yaznsal Okuma Biimleri, Sekin Yay., Ankara, 2000, s.19.

GSTERGEBLMSEL DRTGEN Gstergebilimsel drtgeni aklamadan nce gsteren ve gsterilen kavramlarn izah etmek gerekir. Gstereni, anlamn alglama dzeyinde belirlemesi salayan eler ya da e topluluklar oluturur. Gsterileni ise, gsterenin kapsad ve ortaya kmalarn salad anlam ya da anlamlar. Bu iki ge karlkl bant iindedir. Her zaman gsterenin vard bir gsterilen, gsterilenin varl bir gsteren ierir. Fakat buna ramen anlam kendisini ortaya karan, gsterenin trne ya da niteliine bal deildir. Anlam, kendisini ortaya karan gsterge ile zdelememitir, ondan nce var olmutur. Anlamlaymn temel yaps olarak da niteleyebileceimiz temel rgenlenim, mantksalanlambilimsel kkenli tr bantyla temellendirilen bir rneke oluturur: Gstergebilimsel drtgen a1 a2 : Kartlk : erim ya da Btnleyim a2 a1-a2:Kartlar ekseni a2 - a1 :Alt Kartlklar ekseni a1 - a1 ile a2 a2 : elikinler ekseni a1 - a2 ile a2 - a1 : Btnleyiciler ekseni Yaam lm a1

Genlik

Yallk

Bir eser tek bir gstergebilimsel drtgenle deil, birbirinden treyen ve birbirini btnleyen bir dizi gstergebilimsel drtgenle zmlenir. Drtgeni oluturan terimler mutlaka ayn szck grubundan olmaldr: sim, sfat, fiil, adl... Bir anlam ekseni oluturabilmek iin kullanlan terimlerin ayn anlam alanndan olmalarna dikkat edilmelidir. Yani kullanlan terimler arasnda anlamsal iliki olmaldr. Ve bununla beraber gstergebilimsel drtgen olutururken belli bir bak as benimsenmelidir. (Kahramann bak as olabilir, uzamsal dnm as olabilir.) ANLATICI Bir eserdeki olaylar anlatan, varlklar betimleyen, okuyucuya kurgu hakknda bilgi veren kurmaca kiiye anlatc denir. ANLATICI TPLER 1. Dyksel Anlatc: Bu anlatc, olaylarn akna mdahale etmez ve olaylarn kahraman olmaz. Bir gzlemci olarak olaylar anlatr. Her zaman ve her yerdedir. Eserdeki kahramanlarn btn gemilerini ve zel hayatlarn hatta dncelerini bile bilir. 2. yksel Anlatc: Anlatc, olaylarn iinde yer alr. Ancak bakahraman deildir. Olaylara karr, kahramanlar etkiler ama onun ncelikle grevi olaylar ve kahramanlar anlatmaktr. 3. Benyksel Anlatc: Anlatc ayn zamanda bakahramandr. Tm olaylar onun bak asndan anlatlr. almann Anlatc blmnde yaplacak almalardan biri de ykleme esnasnda anlatcnn aktard oluntular (epizot) tespit edip bu oluntularda kullanlan ve onlar zenginletiren anlatm zeliklerini (betimleme, portre, syleim, dnce) tespit etmektir. Bu yolla anlatcnn eseri kurgularken kulland anlatm zelliklerini bulmu oluruz ve bylece anlat emasn da kartabiliriz.

Bu blmde yer alacak dier bir alma ise anlat iinde yer alan yklemeleri tespit etmek ve bu yklemelerin kimler tarafndan yapldn, ne artlarda olutuunu, yklemeleri dinleyenlerin kim veya kimler olduunu bulmaktr. Bilindii gibi anlat, ykleme ve yknn bileimden oluur. Bu durumda paralardan btn hakknda bilgi edinmek iin ncelikle anlaty oluturan paralar zmlemeliyiz. Burada anlaty bir btn halinde ele almak neredeyse imknszdr. Anlat hakkndaki salkl hkmler ancak salkl yaplacak bir zmlemenin ardndan kurulacak bantlarla verilebilir. Eserdeki anlat dzeylerini (anlat, ykleme, yk) bulmann yannda kapsayan yani dier btn olaylar iine alan anlaty tespit etmek gerekir. Bu tespitin yannda kapsayan ve kapsanan anlatlarda yer alan zaman, mekn ve kiiler de bulunmaldr. Btn bunlar yaplrken grlecektir ki kapsayan anlat sresince anlatcnn yaptklar ve syledikleri arasnda zaman ve mekn bakmndan yle ok farkllk yokken, kapsanan anlatlara geilir geilmez farkllklar belirginlik kazanmaya balar. K Kahraman, yknn tutarlln salayan temel unsurdur. Bir baka deyile, anlatnn lokomotifidir.16 te yazar, anlat iin bu kadar nemli olan bu anlat unsurunu, olabildiince gereki klmaya alr. Bunun iin de kahramanna bireyin, gerek yaamnda sahip olduu zellikleri verir. Bu zellikleri birka balk altnda toplayabiliriz: 1. Ad: Kahramann ad kimi zaman bir sembol ilevi grp, onunla rtebilir. Bu simgesel kullanmla ad kiiyi zetler 2. Ya 3. Kahramann fiziksel zellikleri 4. Kahramann dili 5. Beceriye ilikin zellikler

16

Kran, s.133.

Yazar, kahramann tanmlamasn yani kahraman hakkndaki bilgileri portre halinde bir anda da verebilir, tm eserin iine yayarak para para da verebilir. Burada iki farkl tanmlamadan bahsedebiliriz; a. Dorudan Tanmlama: Yazar, kahraman kendisi tantr ve onun hakknda yorumlarn okuyucuya iletir. b. Dolayl Tanmlama: Okuyucu, kahraman kendisi tanmaya alr. Burada kahramann tavrlar, yaam biimi yazar tarafndan verilir, ancak yorumlamak okuyucuya aittir. Bu blmde A.J.Greimasn Eyleyenler rnekesi de kullanlmaya allacaktr. Bu rnekeyi aklamadan nce eyleyen kavramnn ne olduu hakknda bilgi vermek gerekir. Eyleyenler genellikle insan, ama baz anlatlarda da soyut kavramlardr: Toplum, zenginlik, eref, namus vb. Eyleyen, karmak kiiliiyle karmza kan bir kii olmayp, bulunduu durum, evresindekilerle ilikileri asndan zellik kazanan kiidir. A.J.Greimas, kiiyi ne olduuyla deil de ne yaptyla deerlendirir. Bu model alt eyleyensel snf kendi aralarnda ikier ikier birletirir17

letiim Ekseni Gnderici Nesne steyim Ekseni Yardmc zne G Ekseni Engelleyici Alc

17

age., s. 148.

Yine bu blmde kiilerin iinde bulunduklar ortamlar, onlarn beden yaplar, hareketleri ve tutumlar ile ilgili bilgiler dzenlenecek daha sonra da bu bilgiler kartlklar tablosu halinde ortaya konulacaktr. Bylece eseri oluturan yap unsurlar hakknda ayrntl bilgi edinme imkn olacaktr. ZAMAN Yazar, eserini olutururken olaylarn sralann bilinli olarak bozabilir. Burada maksat, okuru eserin iine daha fazla ekebilmektir. Okur, eserin sayfalarnda ilerlerken olaylarn bozulmu olan sralann kendi zihninde bir dzene sokar. Zaman bilinli olarak bozmann dnda eserin iinde yer alan olaylar arasnda baz zaman kopukluklarnn oluu da, baz olaylarn atlan da gayet normal bir durumdur. nk yazar eserinde her ayrnty, her olay anlatmak zorunda deildir. Zaten byle bir durum mmkn de deildir. Yazar anlataca olayda eserin kurgusuna katkda bulunacak ksmlar anlatr, gerisini okuyucunun zihninin tamamlamasn ister. Hatta baz gnmz eserlerinde bu tarz yaplar yani bilinli olarak atlanan zamanlar ska grlmektedir. Edebi eser, hayatn tamamn vermek gayretinde deildir. O, sadece hayatn bir parasn okuyucuya iletir. Aslnda o para bile tam olarak iletilemez. Bu hem imknszdr, hem de gereksizdir. Edebi eser zaman asndan incelendiinde onda iki tr zamann varln grlr: Bunlardan birincisi anlatcnn yky anlat zaman, dieri ise anlatcnn anlatt yknn olu zamandr. Birincisine ykleme zaman ikincisine ise yk zaman ad verilir. yk zaman ile ykleme zaman arasndaki ilikiler incelendiinde bu ilikilerin farkl grupta toplanabilir. Bunlar: sra, sre ve sklktr. 1. Sra: Bu blmde yaplacak incelemelerin en nemlisi yk dzeyinde yer alan olaylarn sralan ile ykleme dzeyindeki olaylarn sralan arasndaki farkllklar

tespit etmektir. ykdeki olaylarn sralan ile yklemedeki olaylarn sralan arasnda iki tr iliki vardr. Bunlardan birincisi ykdeki olaylarn sralan ile yklemedekilerin ayn sray takip etmesi yani sredizimsel sra, dieri ise yklemedeki olaylarn sralan ile ykdekilerin farkl olduu, geriye ve ileriye sapm ieren sradr. Yukarda da belirtildii gibi yklemenin sredizimsel sras iki tr bozulmaya maruz kalabilir: a. Geriye Sapm: Anlatc olaylarn sredizimsel sralann deitirir ve geriye dnler yapar. Geri sapmn en nemli ilevleri ykleme balamadan nce yk dzeyinde yer alan olaylar okuyucuya vermek ve bu geri dnler sayesinde okuyucuya anlatlan yknn, kahramanlarn, gerek olduklar, daha nceden yaadklar izlenimini vermektir. b. leriye Sapm: Burada anlatc, yklemeye gelecee dair baz varsaymlar, tahminler, beklentiler ekler. Anlatc, sredizimsel sradan sapmak iin drt deiik yol izleyebilir. Artsremsel ykleme: yk dzeyindeki olaylar sona erdikten sonra yaplan yklemedir. yk zaman ile ykleme zaman arasnda anlatc tarafndan belirtilmi veya belirtilmemi bir zaman ( bir hafta, bir yl vs...) vardr. nsremsel ykleme: Anlatcnn, yklemesinde daha gereklememi olaylara yer verdii yklemedir. Bu tarz anlatmlarda kahramann gelecek iin hayalleri, planlar anlatlabilecei gibi anlatcnn gelecek iin tasarlar da yer alabilir. Esremsel ykleme: Burada yk zaman ve ykleme zaman akr. Katlmsal ykleme: Anlatc, yaad olay annda aktarr. Mektup tarz romanlar ve gnlkler bu yklemeye rnek olarak gsterilebilir.

2. Sre: Anlatc, anlatt olaylar mutlaka bir dnme uratarak anlatr. Bu blmde ilgilenilecek dnmler sadece zamansal dnmlerdir. Anlatc, bu zamansal dnmleri drt deiik yolla yapar: duraklama, sahne, zetleme ve eksilti. a. Duraklama: Bu tarz anlatmda anlatc, olaylarn akn keser. Bu anlatmn hkim olduu blmlerde ya anlatcnn yorumlarna ya da betimleme (tasvir)lerine rastlanlr. yknn durduu ancak yklemenin devam ettii anlatmlardr. b. Sahne: yk zaman ile ykleme zamannn aktn gsterir. Eserde yer alan kiilerin birbirleriyle olan diyaloglarnn yer ald anlatm tarzdr. Anlatnn en ayrntl blmn oluturur. c. zetleme: Bu anlatm tarz, anlatya hz kazandrr. Anlatc, eserde geen bir olay veya bir konumay zetleyerek ykleme sresini yk sresinden daha ksa tutmaya alr. d. Eksilti: Bu anlatm tarznda ise anlatc baz olaylar ve konumalar atlar, yani eserde bunlara yer vermez. yk zamannda sreyi, saatler gnler, aylar ve yllarla lebiliriz. Bu sredizimsel sredir. ykleme zamanndaki sreyi ise satrlarla veya sayfalarla lebiliriz. 3. Sklk: Anlatc, ykde geen bir olay ykleme dzeyinde bir veya birka kez anlatabilir. tr sklk vardr: Tekil Anlat: ykde bir kez olan bir olayn bir kez anlatlmasdr. Yinelemeli Anlat: ykde birok kez olan bir olayn bir kez anlatlmasdr. ok Kez Yinelemeli Anlat: ykde bir kez olan bir olayn birok kez anlatlmasdr.

MEKN Bir eseri incelerken dikkat edilmesi gereken nemli unsurlardan biri de mekndr. nk mekn eserin btnnde yer alr ve eseri oluturan dier unsurlarla yakndan ilikilidir. Zaten anlam da bu ilikilerden doar. ncelemenin bu blmnde, sadece eserde kullanlan meknlar vermekle yetinilmeyecek, bu meknlarn dier unsurlarla olan ilikileri de tespit edilmeye allacaktr. ncelikle eserde kullanlan meknlar ve bu meknlarn trleri tespit edilecektir. rnein eserde kullanlm olan meknlar ak meknlar m, yoksa kapal meknlar m? Olaylar daha ok kapsayan meknlarda m, yoksa kapsanan meknlarda m gerekleiyor? Kahramanlar nemli kararlar nasl yerlerde veriyor? Onlarn ruh halleri ve davranlar ile meknlar arasnda bir iliki var m? Meknlar, kahraman, engelleyici, gnderici gibi ilevler stlenebilirler. Eserdeki meknlar bu ilevlerden birini ya da bir kan stlenmi mi? gibi sorular almann bu blmnde cevab aranlacak baz soru rnekleridir. Kiilerin yer deitirmeleri, bak alar uzam oluturarak bir anlam kazanr. Kahraman, hep belli bir zamanda ve belli bir uzamda bulunur. Bu eden biri deiirse dierleri de deiir. Yazar, ounlukla kiilerinin nerede olduunu belirterek d dnya gerekliini kt zerinde canlandrmaya alr. 18 Anlat, bize farkl uzamlar arasndaki bakm ya da kartlk ilikileri, kapallk, aklk, yalnzlk ya da bir arada olma gibi, anlam asndan olduka zengin olan uzamn yapsn vermeye alr. Bu uzamlarn nasl nitelendirildii, bir kiiden dierine geilirken uzamn nasl bir anlam kazand incelenebilir.19 Btn bu sorular bize uzamn (mekn) eser ierisindeki yerini tespit etmemizi salar. Uzamn dier unsurlarla olan ilikileri eserin ana yaps ierisinde nemli yer tutar.

18 19

Kran, s.229. age., s. 230.

1. YAZ YAMURU
Hikyenin bakahraman Sabri bir yazardr. 1944 ylnda yamurlu bir yaz sabah evinin bahesindeki aacn altnda yamurdan slam gen bir kadna rastlar. Sabri, stn kurutmas iin onu evine davet eder. Aralarna bir yaknlama olur. Yamur dindikten sonra Fatma ayrlr ve birka gn sonra tekrar Sabrinin evine gelir bu sefer evin dnda bir gn geirirler ve Fatma Sabriye hayatn anlatr. Sabri bir yandan karsn bir yandan yeni tant Fatmay bir yandan da kendi i dnyasyla ilgili sorunlar dnmektedir. Sabri, Fatmadan ok etkilenir ancak ikisi de evlidir ve bu iliki baarszlkla sonulanr. Bir daha grmemek zere ayrlrlar.20
20

Emirganda Akam Saati adl hikye Tanpnarn kitaplamam iki hikyesinden biridir. Eser dikkatli bir incelemeye bile gerek duyulmadan kiilerin isimleri ve onlarn anlatlan hayatlar, bu kiilerin olaylar ve durumlar karsnda ortaya koyduklar fikirleri, hikyenin hayat hakknda vermeye alt mesajlar ile Yaz Yamuru hikyesiyle birebir denilebilecek kadar benzerlik tadn grlmektedir. Emirganda Akam Saati adl hikyesinde, Yaz Yamuru hikyesinde olduu gibi bakii, Sabri adnda bir yazardr. Hikye yine Sabrinin tatil nedeniyle karsndan ayr yaad bir dnemde bahede karlat bir kadnla olan ilikisini anlatr. ki hikyenin ortak taraflarndan biri de yukarda belirtildii gibi kiilerin olaylar ve durumlar karsndaki tepkileri veya szleridir. rnein eve ikinci defa gelen kadnn kapy aan Sabriye syledii szler ve Sabrinin aklndan geenler birbirine olduka benzerdir: Hem insan davet edersiniz, srar edersiniz Kadnn sabah gneinde parlayan salarna, beyaz keten iinde ok ekici grnen iyi yanm kollarna, boynuna hayranlkla bakyordu. (s.36) Yaz Yamuru hikyesinden alnan bu para Emirganda Akam Saatinden aldmz bu parayla neredeyse birebir ayndr: Hem insan davet edersiniz, hem de lelere kadar uyursunuz ki gn evvelki kadn ayakta, beyaz, ince kumatan elbisesinin iinde plak kollar ve boynu ile glmsyordu. Sabah gneinde yank teni, gzlerinin ii, kumral salar ayr ayr madenler gibi parlyordu. (s. 350) ki hikyenin ortak yanlar sadece ayn olaylar ve ayn kiileri benzer szlerle anlatmas deildir. ki hikye vermeye alt fikirler asndan da birbirine benzemektedir. rnein her iki hikyede de Sabri ve kadn gemileriyle birlikte yaayan kiilerdir. Yaz Yamuru hikyesinde: O btn hayatn beraberinde tayanlardand. Her att adm kafasnda behemehal uzak ve yakn birtakm cevaplar bulurdu. (s. 53) Sabrinin gemiiyle birlikte yaadn belirten bu cmle Emirganda Akam Saati hikyesindeki Sabrinin u szleriyle dnce bakmndan birebir ayndr: Ka trl zaman birden buluyorum. Kendi ocukluumu, genliimi, babamn mrn, btn gemii (s. 341) Her iki hikyede de zaman bir btn olarak dnlmtr. Daha dorusu insan hem kendi gemiini hem de bakalarna ait gemii bnyesinde bir btn olarak barndrabilen ve yaad n gemiin perdesinden seyreden bir varlk olarak dnlmtr: Bizim Birden dediimiz ey belki iki ayr zamandr. Son derecede ksa olduklar iin biz onlar birbirinden ayramyoruz, tek bir zaman sayyoruz. Yahut da st ste ahsiyetlerin ayr ayr zamanlardr. Birinci kta btn deiiklik iki haddin arasnda getii iin bir nevi ritim tekil eder. Beyaz, siyah. Siyah beyaz. Tpk nabzm gibi. kincisinde ise insan, sefertas gibi bir ey kabul etmek lazm. Bence dorusu da budur. (s. 336) Gemiin yaanlan n blmesi ve bu nedenle kendi gibi olamama durumu sadece Sabri iin geerli bir durum deildir. Kadn da gemiiyle birlikte yaayan ve bu durumun yaratt blnmlk nedeniyle ruhsal bunalmlar geiren bir kiidir: Gece oldu mu, kendimi eski odamda ve teyzem olarak dnyordum. Hem kendi yatamda hem orada idim ve bilhassa orada idim. (s. 68) Gerek Sabrinin gerekse kadnn szleri ayn zamanda iki hikyenin de zamana bakn zetler niteliktedir. Bakiilerin zamana bak alarnn iki hikyede de ayn olduu gsterildikten sonra, ayn durumun iki hikyenin de nemli unsurlarndan olan mekn iin de geerli olduunu syleyebiliriz. ki hikyede de mekn, iinde yaanlan zaman bnyesinde barndran ve bu ynyle de insana benzer bir zellik tayan gl bir hatrlatcdr. ki hikyede de mekn, gemile ykl olduu iin Sabrinin ve kadnn birbirine yaknlamasna hissi bir engel olarak karmza kar. Gemiin ikisi iin de blnmle neden olan ve

1.1. ANLATICI Hikye, snrl hkim anlatc tarafndan okuyucuya aktarlmtr. Anlatcnn snrl olmasnn sebebi hikyenin dier kiisi olarak grlen kadn hakkndaki bilgilerinin snrl oluudur. Anlatc da okuyucu ile birlikte kadn, kadn kendini anlattka tanr. Hkim anlatc olarak nitelendiriimizin sebebi ise anlatcnn, hikye boyunca varln srdrp kiileri ve olaylar okuyucuya aktarmasdr. Ayrca anlatc dyksel anlatcdr. nk anlatc btn olaylarn dndadr, onlarn hi birinde rol almaz. Bununla beraber okuyucu, kadnn yklemeleri hari hikyenin tamamn ondan renir. Anlatclar Dyksel A yksel K S Dinleyiciler Dyksel A yksel K S

A: Anlatc

K: Kadn

S: Sabri

kendileri olmalarna engel olan bir unsur olduu dnlrse gemii hatrlatc bir unsur olan meknn onlar zerindeki etkisi daha iyi anlalr: Bahe kapsnn mandaln elini aralktan sokarak evirirken arkadann baya rahatladn hissetti Sanki ev nc bir ahst ve ondan kurtulduklar iin birbirlerine daha yakndlar. (s. 39) Yaz Yamuru hikyesinden yaplan bu alnt ile Emirganda Akam Saati hikyesindeki bu szler, ayn fikri anlatan benzer szlerdir: Sabri ikisinin de olmayan bu evin gen kadnn zerinde bir nc ahs tesiri yaptn, onu hviyetini yabanc denebilecek eylerin iine attn sanmt. (s. 352) Her iki hikyedeki paralel noktalar bunlarla da snrl kalmaz. Yaz Yamuru ve Emirganda Akam Saati hikayeleri anlatcnn konumu ve hikyeyi sunuu bakmndan da ayniyet gsterir. ki hikye de d yksel anlatc tarafndan anlatlmtr. ki hikayenin de anlatcs Sabrinin i dnyasna ve tm hayatna hakimdir; ancak kadn hakkndaki bilgileri snrldr. Bu yzden iki hikayenin anlatcs da snrl hkim anlatcdr. ki hikyenin de ayn kiileri, ayn meknlar ve ayn olaylar hemen hemen ayn ifadelerle anlatm olmasyla beraber bizim bu tezde zerinde durduumuz anlatcnn hikyedeki konumu ve ilevi, meknn kiiler zerindeki etkileri ve anlatl biimi, kiilerin zamana bak ve zamanla olan ilikilerinin de ayn oluu Emirganda Akam Saati hikyesi zerinde yaptmz almann Yaz Yamuru hikyesi iin yaptmz almadan aldmz sonular vermesine neden olmutur. Emirganda Akam Saatinin Tampnarn baslmam bir hikyesi oluu, bu hikyenin Yaz Yamuru hikyesinin tamamlanmam hali olmas ve iki hikyenin incelemelerinin sonucunda elde edilen bilgilerin ayn oluu nedeniyle bu inceleme teze eklenmemitir.

Anlatc, hem dyksel anlatcdr (olaylar ve Sabrinin i dnyasn anlatr) hem de dyksel dinleyicidir (kadnn yklemelerini nceden bilmez, kadn anlattka renir). Anlatc, hikyenin iki nemli kiisi (Sabri, kadn) hakkndaki bilgileri para para vermitir. Bu nedenle okuyucu, Sabri ve kadn hikyeyi okuduka tanyabilmitir. Bu durum hikyenin derin yapsnda verilen mesajlara da paraleldir. Dikkat edilirse kadn da Sabri de hayat para para yaamaktadrlar. Gemileri, yaadklar an srekli blmektedir. Kiilerin hayat para para yaamalaryla ilgili ayrntl inceleme zaman bal altnda verildii iin burada ayrntl rneklere yer verilmedi. te anlatc, derin yapda vurgulad kkleri gemite olan hayat bir btn halinde ve bir defada vermek yerine gemile an art arda ve paralar halinde vermeyi semitir. Bu durum yani gemi ve ann bir arada verilii hikyeyi zenginletiren bir zellik olmutur. Bununla birlikte hikyede bir eylemden, olaydan ziyade dnceler n plandadr. Anlatcnn, kiilerinin hayatlaryla dnceleri arasndaki ilikiyi teker teker ilemesi kiileri daha iyi ifade edebilmeyi salar. Eer bu hikyede bir olay anlatlyor olsayd, anlatc; kiilerin zelliklerini, karakterlerini hikyenin banda verir ve asl anlatmak istediine yani olaya dikkati ekmeye alrd. Hikyenin anlatsal yaps hakknda ise unlar sylenebilir: Hikyenin derin yapsnda gcl olarak bulunan yani cmlelere dklmemi elikilerin ve kartlklarn yannda anlatcnn zellikle stnde durduu ve yzeysel yapda edimletirdii yani cmlelere dkt, somutlatrd elikiler ve kartlklar vardr. Yzeysel yapdaki gcl u elikiyi rnek olarak verebiliriz: Sabri btn itirazlarna ramen bu ayrltan memnun olduunu kadn arabaya bindirip yollad zaman anlad. ( s. 32)
21

Anlatc, Sabrinin kadnn varlndan duyduu rahatszla ramen

kalmasn isteyiini (Bu aslnda bir duygu, Sabri bunu sylemiyor; ancak hareketleri, konumalar bunu gsteriyor.) edimletiriyor yani derin yapdaki dnceleri yzeysel yapya tayor, cmlelerle somutlatryor.

21

Tanpnar, Ahmet Hamdi, Hikyeler, Dergh, stanbul, 1999 (Hikyelerle ilgili alntlarn tamam bu kitaptan yaplmtr.)

Burada dikkati eken nemli nokta Sabrinin yaad elikilerin ya anlatc tarafndan edimletirilmesi ya da Karagz ve Hacivatn bu edimletirme grevini stlenmesidir. Sabrinin iine dt elikileri, anlatc ve Karagz-Hacivat okuyucuya aktarmtr. Sabrinin elikilerini aktaran Karagz ve Hacivatn da aslnda birbirine zt iki karakter olduu dnlrse Sabrinin elikilerinin hikyede adeta somutlatrldn syleyebiliriz: yle deil mi ya bir nevcivan kendi misill bir nevcivan ile buluunca. Fakat Hacivat bu ie raz deildi. Olur mu hi bu i Karagzm, diyordu. Beri yanda bir zevce-i penah iki sabi-i masum ve bi-gnah beklerken. (s. 41) Karagz ve Hacivatn Sabrinin elikilerinde taraf olduunu yukardaki rnekten anlayabiliriz. Ancak burada bir basm hatas m yoksa anlatcnn yapt bir hata m olduunu tespit edemediimiz bir hata bulunmaktadr. Yukardaki rnekte Karagzn, Sabri ve kadnn bir arada oluunu desteklediini gryoruz. Karagz adeta bu ilikinin devamndan yana. Ancak baka bir sayfada bunun tam aksini savunuyor: Hi olur mu byle i Hacivatm. ki masum ocukla kadncaz elin memleketinde Hacivat daha msamahalyd: Niin olmasn bir nevcivan kendi misill nevcivanla. (s. 52) Bu bir hata m yoksa Karagz ve Hacivat da kendi ilerinde eliki mi yayorlar, bunu tespit etmeye yarayacak bir bilgi hikyede bulunmamaktadr. Ancak burada okuyucunun zihnine eliki ve vicdan muhasebesi yerletirilmeye alld sylenebilir. Sabrinin elikileri ve Karagz-Hacivatn birbirleriyle olan elikileri dnda kadnn yaad elikiler de nemlidir. Kadnn ilk geliinde kocasyla ilgili sylediklerini ikinci geliinde yalanlamas kadnn en nemli elikisidir. Bu durum Sabrinin kafasn hayli kartrmtr: Bu kadar yalan! Diye iinden tekrarlad. Sonra birdenbire asl bu sefer yalan sylemesi ihtimalini dnd. Pekl, daha evvel syledii doru olabilirdi. (s.40) Kadnla ilgili dier bir eliki de sigara iiiyle ilgilidir: Sabri sigara paketini uzatt. Geen sefer hi imemiti. Diye dnd. (s.37) Grld gibi kadnla ilgili verilen elikiler onun hayatn etkileyen nemli durumlar deildir. Bu yzden de kadn, bu elikili durumdan hi de rahatsz deildir. Onun bir hayal olduunu dnrsek ondaki bu elikili durumlar anlatcnn bir karakter yaratma abas olarak grebiliriz. Dolaysyla kadndaki elikiler hikyenin gerekliini artran bir unsur olarak grlebilir.

Bununla beraber anlatc, Sabrinin evlilik hakkndaki dncelerini ska dile getirir: Sonra her evlenmedeki o korkun ey kendi bana olmak istei vard. (s. 31) Sabrinin evlilie kar olan olumsuz bakn anlatan bu cmlenin dnda hikye iinde evlilikle ilgili pek ok olumsuz ayrnt vardr. Aye Hanmn kzlar, kadnn teyzesi ve evlenmi evlenecek ne kadar ift varsa hepsinin olumsuz bir sonu olmutur. Hatta evlilik ve lm arasnda bir bant bile kurulmutur. Kiiler bal altnda bu konu ayrntl bir ekilde verilecei iin burada sadece genel bir bilgi verilmitir. Evlilik Sabri iin seilmi bir kstlamadr; fakat evlilik gibi onu snrlandran, zgrln kstlayan baka eyler de vardr. Gemii, Sabrinin an yaamasnn en byk engelidir: O btn hayatn beraberinde tayanlardand. Her att adm kafasnda behemehal uzak ve yakn birtakm cevaplar bulurdu. ( s. 53) Gemi Sabrinin, kendi hayat zerindeki iradesini ortadan kaldrr. Sabrinin kendisi olmasna engel olur. Benzer durumlar kadn iin de geerlidir. Kadn da evlidir; ancak mutlu deildir: Evliyim ama kocama kar mesul deilim. ( s. 19) der. Hikyede Sabrinin ailesinden uzakta kald yani mesuliyetinin azald, zgrlnn artt gnler anlatlmtr. Benzer bir durum kadn iin de geerlidir. Kadn kocasndan ayr yaamaktadr. Ancak yine de gemileri onlarn zgr olmalarn, hayatlarn istedikleri gibi yaamalarna engel olur. Sabrinin yaad elikilerden biri de Seher ve kadn arasndaki durumunun yaratt elikidir. Bu durum onun hayatn olumsuz ynde etkilemitir. Anlatnn yapsyla ilgili olarak deinilmesi gereken bir dier husus da hikyede gcl olarak bulunan temel anlamla edimlemi olarak hikyede grlen anlatsal anlamdr. Temel anlam hikyenin ana fikridir. Soyut yapdadr. Anlatsal anlam ise bu ana fikrin cmlelere dklm yani somutlam halidir. Hikyede Sabrinin ahsnda, insann zgr olamayaca anlatlmtr. Hayatndaki pek ok unsur, insann hayat zerindeki iradesini elinden alr. Kimisi evlilik gibi bir seim sonucu hayatna girer. Sabri, kadnla birlikteyken evli bir adam olduunu dnr. Bu

da onun kadnla olan ilikisini diledii gibi yaamasna engel olur. Tpk an yaamasna engel olan dier unsurlar gibi bu eliki de Sabriyi rahatsz eder. Hikye, bilinmezlik unsurlar ve olaan dlklarla balamtr. Kadn hikyenin banda bir bilinmezlik unsuru olarak karmza kar. Kadnn ilk szleri bilinmezlik unsurlarn da beraberinde tar. Bunlar sarmak ve gecedir. Bilinmezlik unsurlar okuyucuyu hikyeye ekmek iin daha hikyenin banda kullanlmtr. Karagz ve Hacivatn Sabrinin ocukluunda geirdii bir hastalktan kaynaklanan hayaller olduunu syleyen yazar, okuyucuyu hikyenin banda, olaan dlkla karlar. Sabrinin hi tanmad bir insan bahesinde grnce gsterdii tavr da olaanddr. Sabrinin tanmad bir insan evine al ve ona altn hissetmesi de olaan d bir durum saylabilir. Kadnn hareketlerinin tamamna yaknnn gemile ilikilendirilmesi ve gemie balanmas hikyede zerinde durulan bir durumun (gemiin kiilerin hayat zerinde etkili olmas) yansmas olarak kabul edilebilir. Hikye dikkatli bir ekilde incelendiinde kadnn yapt yklemelerin eksik olduu grlr. Kadn bir yklemeden bir dierine geer ve olaylar para para anlatr. Bu anlatmn, yukarda belirtildii gibi, hikyenin vermek istedii mesajla yakndan ilikisi vardr. Kiiler zaman gemiin basks altnda yaamaktadr. Hem kadn hem de Sabri bu olumsuz durumu yaamaktadr. Hikyedeki kiiler gemile an birbirine gemi bir ekilde para para yaamaktadr. Hayatlar btnlkten yoksundur. te bu durumla ilikili olarak dnceleri de anlatmlar da sklkla blnr ve olaylar da okuyucuya da para para anlatlr. Yazar daha hikyenin banda erken anlatmla adeta hikyenin zetini verir: te Sabriyi aylarca dndren, hayatn altst eden acayip ve ksa dostluk bu tesadfle balad. (s.11) Gerekten de kadn ve Sabri arasndaki dostluk acayiptir ve ksa srecektir. Ancak bu erken anlatmdaki tesadf kelimesi dikkat ekicidir. Hikyenin ilerleyen blmlerinde de bu kelime karmza kar. Sabrinin hayatna tesadfler yn verir. nk o, iradesizdir (Ayn durumun kadn iin de geerli olduunu syleyebiliriz).

Dikkati eken nemli bir nokta da anlatcnn, kahramanlarn her konumasndan, yklemesinden sonra ortaya kmas ve konumasdr. Bu konumalarda anlatc Sabri ve kadnn hareketlerini tasvir eder. Hikyede tasvirler kadn zerinde younlamtr ve Sabrinin gemii ile ilgili bilgi verir, onun i dnyasn okuyucuya sunar: Sabri bir lahza berrak bir pnarda ykandn sand. (s.10) Sabri kendini anlatmaz. Okuyucu, Sabriyi anlatcnn anlatt kadaryla, yorumlaryla tanr: Kars gittiinden beri hayat bir eit yalnzlk mektebi olmutu ve yalnzlk hi de bu eklinde dinlendirici bir ey deildi. (s10) Ancak Kadnn i dnyas hakknda bilgi vermeyen anlatc onun yklemelerini de olduu gibi aktarr, mdahale etmez sadece d grnyle ve hareketleriyle ilgili bilgi vermekle yetinir. Bu da anlatcy snrl hkim anlatc snfna sokar. Hikyedeki nemli noktalardan biri de kiilerin konumalarnn ve tasvirlerinin verildii yerlerdir. Kadn yokken Sabri neredeyse hi konumaz onun bedensel hareketlerini ve dncelerini bize anlatc aktarr. Kadnn olmad bu zaman diliminde Karagz ve Hacivatn da ortaya kmay kadn ve Karagz-Hacivat arasnda bir paralellik olduunu gsterir. nk Karagz-Hacivat Sabrinin i dnyasnn bir yansmasdr. Bu yolla Sabrinin elikileri okuyucuya ular. Bu durumda elikileri balatan yani cihazlar harekete geiren kadndr. ERKEN ANLATIMLAR Anlatc, hikyenin baz blmlerinde syledii birka kelime ya da cmleyle okuyucuya hikyenin gidiat ya da sonu hakknda ipucu verir. Hikyenin ad bal bana bir erken anlatmdr. Anlatc, okuyucunun zihninde, birdenbire gerekleen, evresini etkileyen; ancak kalc olmayan bir varl yani kadn yaz yamuru tamlamasyla oluturmutur. Bu iki unsur yani kadn ve yaz yamuru hikye iinde zamanla zdelemitir. Bilinen bir unsurun (yaz yamuru) zelliklerinden faydalanlarak bilinmeyen bir unsur olan kadn aydnlatlmaya allmtr.

Daha hikyenin banda sylenen u szler neredeyse btn bir hikye ve hikyenin sonucu hakknda okuyucuya nemli bilgiler verir: te Sabriyi aylarca dndren, hayatn alt st eden acayip ve ksa dostluk bu tesadfle balad. (s.11.) Okuyucu, bu cmle sayesinde kadnn geliiyle Sabrinin hayatnda birtakm olumsuz durumlarn ortaya kacan, hikyede olaan d eylerle karlaacan ve bu ilikinin bir dostluktan ileri gitmeyeceini, ksa sreceini renmi olur. Burada kullanlan tesadf kelimesi ise hayli nemlidir. Okuyucu, bu kelimenin sk sk kullanl gayesinin Sabrinin iradesizliini vurgulamak, pekitirmek olduunu daha sonra fark edecektir. Ancak hikye ok dikkatli bir ekilde incelenirse fark edilebilecek ayrntlardan biri de bu ekilde erken anlatm yoluyla verilmitir: Bir insandan ziyade bu gecenin bir kesinde bu gzel yaz gecesinden kalm bir rya olabilirdi. (s.11) Sabri kadn sk sk bir kuklaya benzetir bu da bir eit erken anlatmdr. Kadn Sabrinin hayal gc ynetir: Gzlerinin ok tatl, derin bak olmasayd kk bir kukla denebilirdi. (s.10.) Otomat hareketleriyle insan derhal saran bir kukla... (s.18) Kadn eve ilk geliinde Sabriyle birlikte dary seyrederler. Anlatc u cmlelerle kadnn birazdan gideceini okuyucuya hissettirir: Vapurun siyah kpetesi bu dank klarn altnda sessiz bir yolculuk davetiydi. (s.28)

1.2. KLER Hikyede etkin olarak rol alan kii says azdr: Sabri, Kadn, Karagz ve Hacivat. Bunun nedeni anlatcnn bir hareketi, eylemi ya da olay deil de insanlarn i dnyasn anlatmak gayesinde oluudur. Ancak hikyede ad geen, hayatlar anlatlan kiiler da vardr. Bunlar yk zamannda yaam kiiler, ykleme zamannda yaad halde o anda baka bir yerde olanlar (Hacce Seher ve kadnn kocas) ya da ykleme zamannda eve gelen ancak etkin bir rol almayan kiilerdir (Aye Hanm). Eserde ad geen dier kiiler: Sleyman Bey (Haccenin babas), Fatma (Kadnn teyzesi), Fahri Bey (Kadnn bykbabas), kadnn bykannesi, bykannesinin eski nianls, kadnn babas, Haccenin eski nianls, kalfa, Aye Hanmn kzlar, Sabrinin ocuklar, bezirgn, yangnda yardm eden hapisten yeni km olan adam, ba kesilen kle, evin bodrumundaki yal kadn hayaleti, hizmeti kz. Yukarda ad geen kiilerin hemen hepsinin bir hikyesi vardr ve bu hikyelerin bir ksmn anlatc, geriye kalan byk bir blmn de kadn anlatmtr. Kadnn anlatt hikyelerde iki zellik grrz: Birincisi olaylarda rol alan isimlerin birer kiilik haline gelebilmesi iin anlatlm hikyeler; ikincisi ise kadnn hayatna etkisi olan kiilerin hikyeleri. Birincisine rnek olarak bir sre yanlarnda alan hizmeti kzn hayatyla ilgili yaplan yklemeyi gsterilebilir. kincisi ise ba kesilen klenin anlatld ykleme olabilir. nk bu hikye onu etkilemi ve bir davrana srklemitir: Ben geceleri yatamda hep bu hikyeyi hatrladm iin, dizlerimi kucaklayarak uyurdum (s.62) Dikkati eken nemli bir nokta da bu saylan isimlerin dorudan bir ilevinin olmamasdr. Onlar gemileriyle kadn etkilerler. Yoksa mesela teyzesinin kadn stnde hibir yaptrm olmamtr zaten olamazd. nk kadn domadan nce lmtr. Kadn stnde etkili olan kiiler deil kiilerin hayat gemiidir. Kiileri dikkatle incelediimizde pek ounun ortak zellikler tadn grrz. Bunlar paralellikler yan bal altnda gsterilecektir:

PARALELLKLER Kadn-Teyzesi: Kadn tpk teyzesi gibi davranyor: Fakat gen kadnda onun asl houna giden ey kesik kesik adeta hatrlamalarla konumasyd. (s.18) Kalfa teyzesinin hareketlerini ona retir: yle deil! Baka ey dnr gibi bakacaksn! (s.66) Kadn huylarna kadar teyzesinden almtr: Bu her beendii eyi srtna geirmek huyu da onunmu. (s.13) Kadn-Sabri: Kadn ve Sabri arasndaki benzerlikler unlardr: Kadn da Sabri de iradesizdir. Fakat kadn yamur iradesizletirirken Sabri iin bu durum hayatnn tamamn kapsayacak ekilde genitir: Kklmden beri yaz yamurunu severim. Nedense birdenbire iradesizleir, hep bahede slanaym diye dolardm. (s.15) u cmleler Sabrinin iradesizliini ok iyi anlatr: Hakikaten hi iradesi yoktu. Hayatna btn mdahalesi kendi kendisini gz hapsine almaktan ileriye gitmiyordu. (s.77) Sabri de kadn da benliinde ikilik yaar: ...hem kk bir kz hem o (Teyzesi) idim ve bu bakas her lahza hayatma mdahale ediyor. (s.67) ocukluundan beri onun Karagz ve Hacivatla konumak detiydi. Uzun sren bir hastalk boyunca onlarla yle har neir olmutu ki aradan otuz sene getii halde yine benliinin ayrlmaz paralar gibiydiler. (s.59) Asl hastalk bende. Kafamda. imdeki ikilikte. (s.58) kisi de para para yayor ve ikisi iin de gemi ve yaanlan zaman bir: ...kadnn her konumay yarda braktn, btn gn adeta bir yn eyi gizlediini yahut kesik kesik hatrlamalarla bir eyden brne atladn dnyor ve kendisini biraz temize karyordu. (s.35) Her dnce, her duygu daima bir yn benzeri, zdd, daha ilerisi ve gerisi ile geldii iin daima para para yaard. Bu yzden ahsiyeti bir yn birden dklen tek bir impermeet mumuna benzerdi. Ve ok defa da eritildii kabn dibine yapp kalrd. (s.48) Biz de takvim d yaardk. Her ey bizim iin msavi idi. (s.17) Anlatcnn u szleri Sabri iin de her eyin eit olduunu gsterir. nk o da gemiini yannda

tayarak gemiini ve yaad an ayn seviyeye getirmitir: O btn hayatn beraberinde tayanlardand. Her att adm kafasnda behemehal uzak ve yakn birtakm cevaplar bulurdu. (s.53) Kadn da Sabri de sinir hastas. Sabri iin anlatc yle der: Vaktiyle karsyla birlikte gittikleri psikiyatri doktorunun onlara sorduu suali hatrlad: ocuunuz var m? (s.19) Kadn iin de ayn durum geerli: Doktorlar bana hep ocuk tavsiye ederler de... Yani sinir doktorlar. (s.19) Kadnn Balarbandaki uzak akrabalar-Kadnn ailesi: Etraflarndaki hibir eyi unutamyorlar... Hepsini hatrlyorlar ve birbirlerine hatrlatyorlar. (s.16) Dorusunu isterseniz bunlar bana bsbtn yabanc da gelmedi. Bizim ev de eskiden byle idi. (s.16) Kadn-Karagz ve Hacivat: Kadn da Karagz ve Hacivat gibi Sabrinin zihni hayatn paylayor: Doktor Moronun mehur hayvanlar gibi bu iki acayip dost gelenekten gelen benliklerinden kmlar, onun btn zihni hayatn paylayorlar, onun gibi yayorlard. (s.12) Kadnn da ayn zellikleri tadn anlatcnn u szlerinden kartabiliriz: Bununla beraber zihnine ve hayatna iyice yerlemiti. Eserdeki kadnlar arasnda da ilgin benzerlikler vardr. Hacce Seher-Kadnn Teyzesi-Kadnn Bykannesi-Aye Hanm ve kzlar, Hizmeti kz: Kadn da dhil eserdeki kadnlarn hepsi ya mutsuz bir evlilik yapm ya da nianllarndan ayrlmtr. Hacce Seher, nianlsndan ayrlmtr: Sabri, ona aynann kendilerine nikh hediyesi olarak verildiini ve karsnn eski nianlsndan geldii iin stnde mnakaa ettirmediini... (s.13) Kadnn Teyzesi (Fatma) nianlanaca hafta lmtr: Bir gece kaykhaneden kay kararak gitmi, gn sonra lsn getirmilerdi. Hlbuki o hafta nikh olacakm. (s.65)

Kadnn Bykannesi de nianlanaca adamn ldrlmesi nedeniyle o adamn arkada ile evlenmitir: Fakat tam nikh olaca gnlerde delikanly Beiktata kayna binerken ldrmlerdi. (s.61) Burada dikkati eken kayk dolaysyla da deniz ile evlenme arasndaki ilikidir. Kadnn teyzesi de kadnn bykannesi de evlilik ncesi benzer bir durumla kar karya kalmtr. Kayk denizle ilikili olduu iin biz bu iki unsuru kahramanlarn mutluluu (evlenme) iin bir engel olarak dnebiliriz. Aye Hanm ve kzlar da mutsuz. Biri zaten lmtr: Sabri bu sevincin arkasndan len kzn hatrlayacan biliyordu. Btn semt halknn bu kzn gzelliini hl unutamadklarn bilirdi. Belki bynn o kadar hoyrat, acemice dii olmasna, hayatn durup dururken berbat etmesine bir sebep de bu kzn gzelliiydi. (s.26) Sabri ona Aye Hanm anlatt. Kocas bir baka kadn sevdii iin boanmt. Arkasndan byk kz bir ofrle kam, sonra kk kz hastalanarak lm, daha sonra da byn Adanada bir barda altn renmilerdi. Nihayet hastalanarak gelmiti. (s.28) Grld gibi nasl teyzesinin hayat kadn olumsuz ynde etkilemise Aye Hanmn ve kzlarnn hayat da birbiriyle ilikili olarak bozulmutur. Hizmeti kz bile evlendikten sonra birok eye raz olmak zorunda

kalmtr:Evlendikten sonra o kadar ok eye raz oldu ki. (s.44) Mekn balnda yaptmz deienler ve deimeyenler tablosunda eylemleri deimeyenler blmne almtk. Yukarda gsterdiimiz btn bu paralellikler bize bu yargnn doruluunu kantlar. Yazar, hikyenin iine bu paralellikleri bilinli olarak yerletirmitir. Dikkat edilirse kiilerin hayatna ikilik hkimdir. Zamanda ikilik vardr: Gemileriyle yaadklar an kartrrlar. Meknda ikilik vardr: Kendilerini ayn anda birden fazla yerdeymi gibi hissederler. te bu ikilik sayesinde yani kiilerine bu ikilii yaatarak yazar bir eyi vurgular: Birlik. Yani kiiler ve zaman deiir ancak eyleyenler ve eylemler deimez. Bu, yazarn, her eyi bir btn halinde kavramaya almasnn bir sonucudur. Kiilerin yaad ikilikler aslnda birlii vurgular. Gemi ve yaadklar zaman yoktur. Tek bir

zaman vardr. Bu bize zamanda birlik ilkesini gsterir. Bunun iin ykleme zamannda yaanlan mekn ile yk zamannda yaanlan mekn arasnda ve yaanlan olaylarda byk farkllklar yoktur. nk yazar meknda da birlik istemitir. Btn gsterdiimiz paralellikler de bunu kantlar. Kiiler blmnde zerinde durulacak deerlendirmelerden biri de kiiler ve dzeyler arasndaki ilikileri belirlemek olacaktr. Kadn da Sabri de hem kendi hayatlarn hem de bakalarnnkini anlatmtr. Kendi hayatlarn anlatrken iyksel anlatc, hibir rol almadklar bakalarnn hayatlarn anlatrken ise dyksel anlatc konumunda yer alrlar. Birbirleriyle ortak bir gemie sahip olmadklar iin de bir ykleme yaparken dieri dyksel dinleyici olur. Anlatcnn okuyucuya aktard Sabri ve kadn ilikisini dnrsek bu noktada hem Sabri hem de kadn kii olarak karmza kar. Ayn durum anlatcnn olaylarn akn kestii, tasvir yapt ya da kiiler hakknda bilgi verdii anlat zamannda da sz konusudur. Burada da Sabri ve kadn kii konumundadr.

Kiiler Sabri Dzeyler Kadnn yklemeleri Sabrinin yklemeleri yk Kii Anlat Kii Kii Kii Dyksel Dinleyici Dyksel Anlatc yksel Anlatc Dyksel Anlatc yksel Anlatc Dyksel Dinleyici Kadn

Kiiler zerinde etkili olan unsurlar vardr. Bunlar eyleyensel rnekede gstereceiz: EYLEYENSEL RNEKE Hikyenin balca kiileri kadn ve Sabridir. kisinin de birok ortak zellii vardr. Ancak bizim burada ilgileneceimiz asl zellikleri ikisinin de iradesiz oluudur. Kadn baz unsurlar iradesizletirirken bu zellik Sabrinin yapsnda bulunmaktadr. Kiiler iradesiz olduundan dolay hikye boyunca durumlarn deitirecek herhangi bir eylemde bulunmazlar. zellikle Sabrinin iradesizlii stnde durulan ve yazar tarafndan oka sylenen bir durumdur. Hatta hikyenin son cmleleri bile bu konu stnedir: Hakikaten hi iradesi yoktu. Hayatna btn mdahalesi kendi kendini gz hapsine almaktan ileriye gitmiyordu. (s.77) Kiiler stnde etkili olan ve onlar bir eyleme ya da hatrlamalara srkleyen, hikye boyunca karmza kan birka unsur vardr. Bunlar: Yamur, ev, bahe, aa, rzgr, iki, yelpaze, elbise, sarmak... Bu unsurlar kadn gemie gtren onu hatrlamalara sevk eden eyleyenlerdir.

Sabriyi gemiine gtren ya da onun hatrlamalarna sebep olan unsurlar ise: deniz ve mutluluk hissidir. Kadn gemie gtren eyleyenlerin tamam somut birer varlk iken, Sabriyi gemie gtren eyleyenler hislerdir. Sabri gemite yaad duygular tekrar yaaynca gemii gznde canlanr. Bahe ve deniz ise Sabriye kadn hatrlatr. Ancak deniz ve bahe unsurlarnda Sabri, Seher-kadn ikiliini yaar. Kiiler zerinde etkili olan unsurlar yani eyleyenleri ve eyleyenlerle kiilerin ilikilerini u tabloyla zetleyebiliriz:

1.3. ZAMAN Kiilerin tamam zamana ayn bak asyla yaklar. Hikyede, zaman, kiilerin benlik problemi yaamalarnn temel kaynadr. Kiiler gemilerini srekli hatrlayarak yaadklar anda blnmelere neden olurlar. Bu da eserin btnne hkim olan ikilik problemini dourur. Yaanlan zaman ve gemi. Onlar iin ikisi arasnda bir fark yoktur: Biz de takvim d yaardk. Her ey bizim iin msavi idi. (s.17) Gemiin, kiilerin yaadklar an srekli blmesi, para para yaamalarna neden oluyor:her dnce, her duygu daima bir yn, benzeri, zdd, daha ilerisi ve gerisi ile geldii iin daima para para yaard. (s.48) Anlatcnn Sabri iin syledii bu szler aslnda hikyenin dier kiileri iin de geerlidir. Kadnn geceyi geirdii akrabalar da ayn ekilde yayor: Hepsini hatrlyorlar ve birbirlerine hatrlatyorlar. Biri brn tamamlyor, tamamlarken bir bakasn hatrlyor. Kadn da srekli hatrlyor ve bu hatrlaylar onun da hayatn, paralar halinde yaamasna neden oluyor: ...gen kadnda onun asl houna giden ey kesik kesik adeta hatrlamalarla konumasyd. (s.18) Kadnla ortak bir yan olan hatrlamalar Sabriyi kadna yaklatryor. Kiiler gemileriyle birlikte yaamaktan honut deil daha nce de sylediimiz gibi gemileri onlarn yaadklar an paralara ayryor, tpk benliklerini ayrd gibi: Yaadm an severim. Gn gnne yaamak, en gzeli bu deil mi? Birbiri arkasndan gelen eylerle. (s.19) Sabri de kadn gibi para para yayor: O btn hayatn beraberinde tayanlardand. Her att adm kafasnda behemehal uzak ve yakn birtakm cevaplar bulurdu. (s.53) Hem kadn hem de Sabri gemilerini beraberinde tayor. Bu ykn altnda nasl ezildiklerini kadnn gemiini hatrladktan sonra anlatc tarafndan yaplan tasvirde grlebilir: ki eli akanda durmadan hatrlyordu. Adeta olduu yerde ufalm gibiydi. (s.70) Hikyede art sremsel ykleme bittikten sonra yaplmtr. yntemi kullanlmtr yani yklemeler olaylar

ykleme Zaman

imdi Olaylarn Balangc Olaylarn Bitii yk Zaman

ykleme zaman, kadnn bandan geenleri anlatt zamandr. yk zaman ise kadnn bandan geenlerin zamandr. Burada dikkati eken en nemli zellik kadnn yklemeye olaylarn bitiinden balamasdr. Yani kadn ilk olarak olaylarn sona ermesini salayan yangndan bahsetmitir. Geri burada tam bir ykleme gereklemese de kadn anlatmaya tersten balamtr diyebiliriz. Bu da okuyucu da merak uyandrmtr. ykleme zaman ile yk zaman arasndaki sre tam olarak belirtilmemitir. Kadnn ya ile ilgili belirli bir rakam verilseydi aa yukar olaylarn zaman tahmin edilebilirdi ancak anlatc burada da belirsizlii semitir: Yirmi yedi yirmi sekiz yalarnda olmas lazm... Fakat on sekizinde de olabilir... (s.17) Bu belirsizliin sebebi hikyenin geneline hkim olan rya halini bozmamak istei olmaldr. ykleme zamanndaki sapmalarn tm geriye dorudur. nk kiiler iin nemli olan, onlarn hayatlarna yn veren, gemitir. yklemelerin ritmine gelince: yklemelerde ksa cmleler seilmi. Bu da yklemelere akclk salamtr. yklemelerde grlen gemi zaman (-d,-di,-t,-ti) kullanlmasnn nedeni de kadnn olaylara tanklk etmi olmasdr. Aadaki ykleme ritmi kadnn hikyenin sonuna doru yapt yklemeye aittir. Bu ykleme hikyenin en nemli olaylarndan biri olan yangna aittir.

ykleme Zaman

Duraklama

Duraklama

zetleme

zetleme

zetleme

zetleme

Duraklama

zetleme Eksilti

zetleme

Kesinti

Kesinti

zetleme

zetlemeler kadnn yangnda yaadklarn anlatt blmlerdir. Kadn olayn tmn vermek yerine nemli anlarn vererek zet yapar. Bu blmlerde anlatnn sresi ki paragraflarla ya da satrlarla llr, yknn sresinden ksadr. Kadn yangnn olduu geceyi dokuz paragrafla anlatmtr. zetleme yntemi sayesinde ykleme hzl yaplmtr. Duraklama, anlatcnn yani kadnn olaylarn akn durdurup yorum ya da tasvir yapt blmdr. Sahne ise, ykleme zaman ile yk zamannn aktn gsterir. Kiiler arasndaki syleimin olduu blmdr. Kesintiler, dyksel anlatcnn hem ykleme zamann hem de yk zamann blerek kiileri tasvir ettii ya da onlar hakkndaki grlerini belirttii blmdr. Eksilti, anlatlmak istenen olay iin baz blmlerin hzlandrlmas, geitirilmesi sz konusudur. Zaman iindeki sramalara burada eksilti anlatm denilmitir. Grld gibi alt defa zetleme kullanlrken defa duraklama iki kere de sahne kullanlmtr. Bu da bize yklemelerin zetleme teknii kullanlarak hzlandrldn kantlar. Anlatc hikyenin bir yerinde ykleme zamann vermitir: Bu mbarek 1944 yaznda... (s.59) Grld gibi bu tarihi de ancak hikyenin sonuna doru vermitir.

Kesinti
yk Zaman

Sahne

Sahne

Bu noktaya kadar olaylarn olu zamann okuyucu ancak dolayl yollardan tahmin edebilir: Vapur kalabalk halk biareydi. Yarm seferberliin verdii bezginlik herkesin yznde okunuyordu. (s.31) Bu ve bunun gibi cmleler okuyucuya hikyenin zaman hakknda bilgi verir. Bununla birlikte hikye bir yaz sabah balayp bir yaz gecesi biter. Hikyenin btn gz nne alndnda ykleme zaman yani kadnn bandan geenleri anlatt Sabriyle bahede tanmalarndan ayrlna kadar geen zaman, yk zamanndan yani kadnn anlatt olaylarn toplam sresinden ksadr. Kadn ykleme zamannda hem kendi gemiini hem de ailesinin gemiini anlatmtr. Bu da yllar sren bir zaman dilimini birka gn iinde anlatmaktr. DNMLER Hikye batan sona incelendiinde, iinde birok dnm barndrd grlr. Ancak bu dnmlerin byk bir ounluu kiilerin bilinsizce gerekletirdii dnmlerdir. Zaten kiiler iradesiz olduundan hikyeye yn veren nemli olaylarn tamam tesadfle ortaya km, gereklemitir. Bu hikyedeki en nemli dnm Sabrinin kk ve kapal estet hayatyla ilgili dnmeye ve kendini birey olarak grmeye balamasdr. Anlatc, Sabrideki bu deiiklii onun yazmaya alt eserin kahramanlarna olan bakndaki deiiklikle gstermeye alr: oktan beri bekledii ey olmu, btn insanlar sadece birer isim gibi grmekten kurtulmutu. imdi onlar kendisinde yaamaa balamlard. (s.32) Burada ok nemli bir ayrnt dikkati eker. Kadndan sonra yazd eserdeki kiileri birer isim olmaktan kurtulan Sabri bu sefer de onlarn kendisinde yaamaa balamas sorunuyla karlar. Buna sorun diyoruz nk bu ikilik demektir. Sabri, btn hikye boyunca ikilikten kaynaklanan bir bunalm yaar. Aslnda anlatc daha hikyenin en banda bize Sabrinin zihninde bir ikilik olduunun sinyalini verir: Uzun sren bir hastalk boyunca onlarla (Karagz ve Hacivat) yle har neir olmutu ki aradan otuz sene getii halde yine benliinin ayrlmaz paralar gibiydiler. (s.9) te bu szler bize Sabrinin ocukluundan beri bu ikilii yaadn gsterir. Peki, kadnn yapt dnm nedir? Zaten Sabrinin

zihninde bir ikilik varsa kadnn buradaki ilevi nedir? Bu sorularn cevab anlatc tarafndan verilir: Acayip bir kadnd bu. nsann iinde ok baka cihazlar harekete geiriyordu. (s.53) Yani kadn, Sabrinin iinde zaten var olan bir birikimi, bir meknizmay harekete geiriyor. Cihaz Sabrinin zihninde zaten var. Nasl ki yazmay dnd eserin kiileri kendisinde yaamaa baladlar ise Karagz ve Hacivat iin de ayn ey geerlidir: Doktor Moronun mehur hayvanlar gibi bu iki acayip dost gelenekten gelen benliklerinden kmlar, onun btn zihni hayatn paylayorlar, onun gibi yayorlard. (s.12) Hikyenin en nemli dnm Sabrinin kendi hakknda dnmeye balamas yani cihazlarn harekete gemesidir. Bu cihazlar harekete geiren ise kadndr. Burada nemli bir ayrnt dikkati eker. Hikyenin iinde kurulmu olan paralellikler fark edilmeden ortaya kmayan nemli ayrnt, kadnn da Karagz ve Hacivat gibi bir hayal oluudur. Hikye ilerledike grlr ki kadnla Sabri ve Karagz-Hacivat ikilisi arasnda byk bir benzerlik (paralellik) var. Sabri: Asl hastalk bende. Kafamda. imdeki ikilikte. (s.58) diyor. Biz ayn durumu kadnda da gryoruz: Hem kk bir kz hem o (Teyzesi) idim ve bu bakas her lahza hayatma mdahale ediyor, beni iimden deitiriyor. (s.67) Hem kendi yatamda, hem orada idim ve bilhassa orada idim. (s.68) Kadn da Sabri de sinir hastas. Sabri: Vaktiyle karsyla birlikte gittikleri psikiyatri doktorunun onlara sorduu suali hatrlad: ocuunuz var m?. Kadn da sinir hastas: Doktorlar bana hem ocuk tavsiye ederler de... Yani sinir doktorlar. (s.19) Paralellikler bu kadarla da bitmez kadn da Karagz ve Hacivat gibi Sabrinin zihnine yerleiyor ve Sabri o yannda deilken bile hayalini gryor. Anlatc bu durumu yle zetlemitir: Bununla beraber zihnine ve hayatna iyice yerlemiti. (s.33) lerideki blmde eserin iinde bulunan paralel noktalar gsterilirken Kadn Sabri ve Karagz-Hacivat arasndaki benzerlikler daha ayrntl bir ekilde gsterilecektir. Eserdeki dier dnmlerin ou kadnn Sabri zerindeki etkilerinden kaynaklanr. Kadn zerindeki dnmler okuyucuyu artmak, dikkatini hikye stne ekmek iin yaplm kk dnmlerdir. Zaten Sabri bu dnmlerin bir ksmn iaret etmitir. Anlatc, okuyucunun kafasna taklacak, hikyenin inandrcln tehlikeye

drecek sorular Sabriye sordurur ve cevap verir. Bylece hikyenin gereklii tehlikeye girmemi olur. imdi hikyedeki dnmlere bir gz atalm. Kadn, yamurla beraber gelir ve yamurun bitiiyle yani dnm neticesinde evden ayrlr: Yamur dindi artk! (s.28) Zihni hep kadnn son sylediklerindeydi. Yamur bitti artk! (s.29) Bir vaziyet bitmiti, frtna yznden bu eve tklmlard. imdi o bitmiti. (s.29) Kadn, yamur yznden iradesizletiini sylemiti. Yamurun bitii kadnn iradesinin yerine gelmesini salad. Bu da evden ayrlmas sonucunu dourdu. Yamurda slanan kadn Sabrinin karsnn elbisesini giymiti yamur bitince: Dnd zaman kadnn srtnda kendi elbiseleri vard. (s.29) Bu durum kadn kendi benliine dn olarak yorumlanabilir. Kadnn eve ilk geliiyle, Sabrinin yaad dnmleri ve kadndaki deiiklikleri gstermeye altk. imdi bir tablo vastasyla kadnn eve ilk geliindeki Sabrinin tavrlar, hareketleri ve ikinci geliindeki hareketleri arasndaki farklar yani dnmleri gstermeye alacaz: Kadnn lk Gelii Sabri: Gitse uzaklasa o zaman onu daha iyi dneceim onunla daha iyi anlaacam. (s.28) (1) Sabrinin ii birdenbire ferahlad. Gidecekti. Bu latif ikence, bu gayri tabilik bitiyordu. (s.29) (2) Kendi evinde kendisinin yataca yatakta uyumas ona ok sihrli bir ey grnyordu. (s.28) (3) Kadnn kinci Gelii Sabri stanbula kadar onunla beraber olmay teklif etti. Fakat o yalnz kalmak istiyordu. (s.75) (A) Bu gece ya kalmalydnz; yahut ben de sizinle gelmeliydim. dedi. (s.76) (B) Ya burada kalrsa ve yarn sabah Aye Hanm onu burada grrse. (s.58) (C)

Biraz sonra vapur kendi zamanyla ve Sabri btn itirazlarna ramen bu kendi ayrltan memnun olduunu kadn klar ierisinde geldi. (s.76) arabaya bindirip... (s.32) (4) (D) Sabri, kadn geldikten sonra sadece dnce bakmndan deimez hareketleri de deiir. Anlatc, Sabrideki bu deiimler stnde olduka durur. Ondaki deiimleri iradesizliine balar. Sabrideki dnmleri u cmleler gsterir: Yarn muhakkak onun gibi konumaya alacam ve etrafa maskara olacam. Ve bir lahza kendini boynunu bkerek, menet figrleri yaparak konuur grd. (s.27) Tpk onun gibi

glmsyordu ve onun gibi boynunu hafife bkmt. Bunun farkna varnca kendine kzd. Hakikaten hi iradesi yoktu. (s.77) Sabrinin, hayatna hi mdahalesi yoktur adeta. O, en basit bir ey iin bile karar vermekten acizdir: Nasl isterseniz. Yalnz benden karar beklemeyin! (s.45) Byle olunca da hayatyla ilgili nemli deiiklikler ancak tesadfler yoluyla yani yine onun istemi dnda, iradesi dnda gerekleir. Yazar, hikyeyi kurarken onun bu zelliini atlamam ve tesadf kelimesini zellikle kullanp birka yerde tekrar etmitir: kinci haftann banda kk ve manasz bir tesadf onun kk ve kapal estet hayatyla ok iyi uyuan bu rahat duygulara baka bir mecra verdi. (s.33) te Sabriyi aylarca dndren, hayatn alt st eden acayip ve ksa dostluk bu tesadfle balad. (s.31) phesiz ki, gzel bir tesadft bu. (s.32) Sabri, yaps itibariyle iradesizken kadnn byle bir durumu yoktur. Ancak o da

yamur yadnda iradesini kaybeder: ocukluumdan beri yaz yamurunu severim. Nedense birden bire iradesizleir, hep iyice slanaym diye dolardm. (s.15) Kadndaki dier deiimler okuyucuyu hikyeye ekmek iin zellikle yaplm izlenimini verir. Zaten yazar da bunu fark etmi olmal ki kadnn ve hikyenin bu konudaki dier gariplik ve belirsizliklerdeki gereklii tehlikeye dmesin diye okuyucunun aklna taklacak sorular Sabriye sordurur ancak mantkl cevaplar yerine: Onda her ey ok tabii idi. Hatta yalan bile. (s.44) trnden cevaplarla durumu geitirir. Mesela kadn ilk geliinde hi sigara imemitir ancak ikinci geliinde sigara ister: Geen sefer hi imemiti diye dnd. En ufak ey bile bu kadnda bir bilmece oluyordu. (s.37) Burada nemli olan kadnn sigara iii deil Sabrinin, kadn bir kalba sokma abasdr. Sabri, onu ne kadar tanmaya alrsa alsn kadn farkl bir ey yaparak onun tanmlama, anlama gayretlerini boa karr. Bu durum da Sabriyi rahatsz eder: oktan beri bekledii ey olmu, btn bu insanlar sadece birer isim gibi grmekten kurtulmutu. imdi onlar kendisinde yaamaa balamlard. O Mevlevi Mehmet Paalar, Murtaza Paalar, Aziz Efendiler, Defterdarzadeler, Bekta Aalar, Katrcoullar, pirler hepsi canl varlklard. Hepsini anlyor, hain rflerini, mtevekkil imanlarn tanyordu. (s.33) Bu cmleler gsterir ki Sabri sadece sathta yaayan insandr. (s.34) evresindekileri tanmak ve anlamak gayretindedir ama baaramaz. Kadn anlayamamasnn en nemli sebebi de ondaki dnmlerdir.

Kadnn bir ocuk bir kadn oluu onun zihnini bulandrr: ay ocuk gibi sevine sevine iiyordu. (s.15) Yine sade kadn ve ive olmutu. (s.40) Kadn deitiren, onun stnde etkili olan dier unsur da evdir: Bahe kapsnn mandaln elini aralktan sokarak evirirken arkadann (kadnn) rahatladn hissetti... Sanki ev nc bir ahst ve ondan kurtulduklar iin birbirlerine daha yakndlar. (s.39) Evin iinde bir nevi alkanln perdesine brnerek kendisinden uzak duran kadn imdi ona sokuluyor, kadnlnn btn silahlarn birbiri arkasndan tecrbe ediyordu. Fakat acaba byle miydi? (s.39) Kadnn gemie, eskiye byk bir ball vardr. Dikkat edilirse onunla ilgili hibir ey yeni deildir: Eski zaman ii ve gzel bir yelpaze. (s.13) Eski huyumdur. (s.12) Grd eski eyler onu eker: Biz de takvim d yaardk. Her ey bizim iin msavi idi. (s.17) Kadnn, gemiiyle birlikte yaamas, gemiini yannda tamas Sabride de bulunan zelliklerdir: O btn hayatn beraberinde tayanlardand. (s.53) Gemii, kadnn kendisi olmasn engeller: Hem kk bir kz hem de o idim ve bu bakas her lahza hayatma mdahale ediyor beni iimden deitiriyor, idare ediyordu. (s.67) Onun iin ev, sarmak ya da eski olan bir ey nemlidir. Bunlar ona gemiini hatrlatr. Bu da kendisi olmasna engel olur. Yani bir varlk problemi ortaya kar. Kadnn aslnda var olmadn dnldnde bu problemi Sabrinin yaadn kabul edilebilir. Onyedinci asra ait bir roman hayalini gevileyip duruyordu. (s.12) Sabri bu romana kendini yle kaptrmtr ki sonunda kendisi olmaktan uzaklap kendi benliinde bakalarn yaamaya balamtr. Bu hikye bir yazarn ilesini anlatr.

1.4. MEKN Hikyenin temelinde bulunan ikilik meknda da etkilidir. ncelikle hikye bir mekn almyla balar: Kapdan girip de... (s.9) Mekn almnn ne kadar nemli olduunu hikyeyi okuduka fark ederiz. Anlatc kiilerin mekn deitirmelerine olduka nem verir. nk bu eserde meknn insan zerindeki etkisi stnde oka durulmutur. Kiiler ev, bahe ve dars arasnda gidip gelirler. Ev ve bahe gemii hatrlatc birer unsurdur. Kiilerde benlik sorununa yol at iin olumsuzdur. Kiiler evin iinde youn bir hareket iinde deildir. Ancak dar ktklarnda yoruluncaya kadar gezerler. Dar kmak kiileri rahatlatr ve onlar birbirlerine yaklatrr. ev yabanc kt dars samimi ieri olumsuz kt dars olumlu

Mekn olarak seilen yalnn en nemli zellii eski oluudur. Yalnn eski oluu kadn kendine eker; ancak iinde olumsuz duygular uyandrr. Kadn dar ktnda da Yemei Yenikyde eski bir yalnn alt katnda alm bir lokantada yediler. Kadn bahenin harapln sevmi, sonra da salon yaplan taln loluu houna gitmiti. (s.49) ocukluunu geirdii yalnn bir benzerini grnce oraya girmekten kendini alkoyamamtr. Sabrinin, ya da kadnn eski evinin dier bir zellii de iinin birok eski eyayla dolu oluudur. Bu eyalarn her birinin bir hikyesi vardr. Onlar teker teker hatrlatc unsur olarak grev yapar adeta. Eski eyalar, insanlar ve olaylar hatrlatr ailesine ve tabi sonuta da ona. Eski eyalara nem verme ve onlar vastasyla gemii hatrlama kadna mahsus bir durum deildir. Kadnn btn ailesi hatta hikyenin en banda bahsettii uzak akrabalar bile eskiyle birlikte yani gemileriyle birlikte yaarlar: Etraflarndaki hibir eyi unutmuyorlar. yle ki, kendi hayatlar yok artk. (s.16) Kadnn evindeki her ey eski: Bizim evde her ey eskiydi. Mbleler, perdeler, kafesler, hepsinin ayr hikyesi, korkun veya gln tarihi vard. Bir sandk ald m bir yn isim, rtbe ve vaka sralanrd... Odalarn kaplar da yleydi. (s.6061) Ev ve evin iindeki eyalarn bir tarihinin oluu nemlidir. Hikyedeki kiiler tarihleriyle birlikte yaarlar. Ondan beslenirler bunu kadn szleri ok iyi izah eder: Hani akamla arlaan sular vardr.

Her eyi iine ala ala. Btn gn, bakalarnn yaad eylerle zengin, ite yle olurdum (s.17) Kapsanan Ev Kuru Esenlikli Kapsayan Dars Yamur, frtna Esenliksiz

Hikyenin banda geen bu szler kadnn suya ykledii anlamlar st kapal da olsa gsterir. Kadnla su arasndaki bu paralellik birka unsur daha vardr. rnein aaca sarmak sarmak: Bu cins aalara daima bir sarmak sararlar da... yani adettir. Acaba kurudu mu? Belki de o gece yanmtr. Yahut kestiler. (s.10) Sarmak kendi bana ayakta duramaz bir eye balanarak yaar, aala byr, zenginleir. Tpk gemiiyle zenginleen, yaayan kadn gibi. Ev de bu zellikleri tayan dier nemli bir unsurdur. Evin ve iindeki eyalarn bir tarihi yani gemii vardr. Ev de bu tarihle zengindir. Unutmayalm ki Sabri de tarihi bir roman yazyordu ve gemite yaam o insanlar anlamaya, tanmaya alyordu. Anlatcnn bata iaret ettii Karagz ve Hacivat bile bir tarafyla gemile, gelenekle ilikili. Ancak gemi ya da gelenek, kadnn tabiriyle tarih, kiilerin bir birey olarak yaamalarn engelliyor. Onlarn benliklerinde blnmle ikilik sebep oluyor. Ev kadnn Sabriyle yaknlamasna da engel oluyor: Sanki ev nc bir ahst ondan kurtulduklar iin birbirlerine daha yakndlar. (s.39) Evin iinde bir nevi alkanln perdesine brnerek kendisinden uzak duran kadn... (s.39) Burada anlatcnn alkanln perdesi diyerek kastettii ey evin tarihidir. Btn olumsuzluklarna ramen kadn evden uzak duramaz hatta evden ayrlp btn gn gezdikleri gnn akam eve dndnde rahatlar bile: Bahe kapsn geer gemez adeta rahatladn grd. (s.57) nk tarihi olmadan, gemii olmadan yaayamaz.

Hikyenin balangcndaki meknn ilevi de ok nemlidir. Aslnda ev olumsuz zellikler tar fakat hikyenin balangcnda kiileri birbirine yaklatran bir unsur olarak karmza kar. Kadn ve Sabrinin tanma sebebi yaz yamuru olmutur: Bir vaziyet bitmiti, frtna yznden bu eve tklmlard. imdi o bitmiti. (s.29) Dardaki esenliksiz durum kiileri birbirine yaknlatrr. Burada mekn tasvirlerini anlatc yapar. Anlatcnn bak uzaktan yakna dorudur. Yani tasvirler kapsayandan kapsanana doru gelir. nk kapsayann durumu kapsanan etkilemitir. Kadn ev yandktan sonra babasyla yaknlatn sylyor: Babamla evimiz yandktan sonra dost olduk. O zamana kadar, kocaman evde birbirimizi kaybetmi gibiydik! Zaten babamn o evi hi sevmediini yandktan sonra anladm. (s.51) Evimiz yandktan sonra uzun bir zaman iftlikte kaldk. (s.51) Bu szler bize yle bir kartlk tablosu oluturma olana veriyor: Buras (Ev) Soukluk kt Baka bir yer (iftlik) Samimilik, yaknlk

Kadnn ev ile olan ilikisini A.J.Greimasn Eyleyenler rnekesi ile izah edersek yle bir tablo kyor karmza. ----(G) Birey olma (N) Kadn (A)

Yangn (Y) (G): Gnderici (N):Nesne

Kadn () (A):Alc (Y):Yardmc

Ev (E)

():zne (E):Engelleyici

(G) (Y) ()

(N) () (N)

(A) (E)

: letiim Ekseni : G Ekseni : steyim Ekseni

Bu rnekede dikkatimizi eken nemli nokta gndericinin olmaydr. Bu da zerk bir znenin olduunu gsterir. Bu blmn son tablosu da deiim tablosudur: Deienler Kiilar Zaman Eylemler Mekn Deimeyenler levler Eyleyenler (Bahe, Aalar, yamur, adetler)

Grld gibi mekn deienler blmnde ancak burada meknla kastedilen evdir. Bahe ise deimeyenler blmnde yer alr. Hikye dikkatlice okunduunda unu anlalr ki: Ev yklr ve yerine ayn bahede yenisi yaplr. Yani kiiler, insanlar, zaman deiir ancak gemi, tarih silinmez. Bahe, ite bu tarihi/gemii sembolize eder. Bahe, kiiler stnde de etkilidir. Kiiler, bahenin etkisiyle gemilerini, daha da dorusu bir ryay yaarlar. Her ey silinir, yanar, yok olur ama tarih deimez. O, kalcdr ve dier unsurlara yn verir.

2. TESLM
Emin Bey ve beraberindeki politikaclar bir kasabada yaptklar toplantdan dnmektedirler. Emin Bey ve beraberindeki kafile, kasabann tren istasyonun yannda bulunan kahveye otururlar; ancak trenin gelmesine daha ok vakit olduu iin Emin Bey tren yolunda yrmeye bir yandan da dnmeye balar. O; taray tara da onu anlayamamtr. Emin Bey, ideallerinin gereklerden ok uzak olduunun farkna varmtr ve bu durumun verdii skntyla yrrken tren yolunun kenarndaki evlerden birinde oturan eski okul arkada Sleymana rastlar. Emin Bey neslinin deste bas olarak tarif ettii Sleymann her eyini brakp bu kasabaya meczup babasnn yanna yerletiini ve ky erafndan Cebbar Zadenin onu bu tr bir deiimden korumak iin babasndan uzak tutmaya altn renince taray deitirmek iin dnd btn fikirlerinden vazgeer. stasyona geri dnen Emin Bey, Cebbar Zadenin olunu taraya dndrmesi iin istedii yardm kabul ettiini syler ve tara hakknda deien fikirlerini Cebbar Zadeye aklar ve ondan ald cevapla arr. 2.1. ANLATICI Hikyeyi anlatan; kiileri, mekn okuyucuya veren snrl hkim anlatcdr. Anlatc Emin Beyin hayatn hatta dncelerini bilir; ancak Sleyman, Emin Beyin tand kadar tanr. Onun gemii hakkndaki bilgisi Emin Beyin bilgisine e deerdir. Emin Beyin i dnyasna, atmalarna hkim olmasna karn Sleymann i dnyas hakknda bilgisi yoktur. Bu da anlatcy snrl hkim anlatc yapmtr. Hikyeyi aktaran, hikyenin iinde bir role sahip deildir bu yzden onu dyksel anlatc olarak da niteleyebiliriz. Hikyede Sleymann dnda kimsenin, Emin Bey de dhil, gemii anlatlmamtr. Sleyman, okul yllarndan sonra yaadklarn Emin Beye anlatrken hem Emin Bey hem de dyksel anlatc dinleyici konumunda yer alr.

Anlatclar Dyksel A yksel A S S.A. A: Anlatc S.A. : Sleymann anal

Dinleyiciler Dyksel A yksel E

S: Sleyman E: Emin Bey

Anlatc, Emin Beyin gemiini anlatmak yerine kt yolculuktaki bir buuk saatlik zaman dilimini anlatmay tercih eder. Bunun sebebi ise bu zaman dilimi iinde Emin Beyin deimi olmasdr. Anlatc, hikyenin bakiisi olan Emin Beyin dncelerini okuyucuya dolayl aktarm yoluyla anlatr. Ancak Emin Beyin konumalar dorudan aktarlmtr. Hikye boyunca dolayl aktarmn hkim oluu okuyucunun, anlatcnn varln srekli hissetmesine neden olmutur. Fakat anlatc, hikyeye hibir ekilde mdahale etmemi ve gerek kiiler gerekse olaylar hakknda yorum yapmamtr. Bu nedenle, anlatc, olaylar tarafsz bir ekilde anlatmtr diyebiliriz. Anlatcnn, olaylara mdahale etmemesi ya da yorum yapmamasnn nedeni hikyede bir atmann oluudur. Eer hikyede taraflardan biri hakknda olumlu ya da olumsuz bir yorum yapsayd bu, anlatcy tarafl klard. Burada, anlatcnn, neden snrl hkim anlatc olarak karmza ktn da izah edebiliriz. Hkim anlatc, btn olaylar ayrntsyla bilir. Kiilerin tamamnn i dnyasna hkimdir. Ancak hkim anlatc okuyucudan uzaktr, inandrcl snrldr. Genellikle masallarda rastlanlr bu tr anlatcya. Ben yksel anlatcnn verebilecei, bu hikyedeki gibi insanlar arasndaki atmalar ve ilikileri anlatmakta yetersiz kalr. Snrl hkim anlatc genellikle olaylara bir kiinin penceresinden bakar, dier kiilerin dncelerini ancak syleimlerle verebilir. Anlatc, setii kii dndakileri okuyucu kadar tanr, okuyucuyla beraber karlar onlarla. Dolaysyla bu anlatc tipi hem daha inandrc hem de bu tarz hikyeler iin daha uygundur.

Hikyede; anlatc, uzun syleimler ya da uzun tasvirler sunmaz okuyucuya. Bunun sebebi zaten bir eylem, bir hareketten ziyade bir dn yani dnceyi vermek istemesinden dolay hikyenin yap olarak durgun oluudur. Anlatc; hikyeyi uzun tasvir, dn ve syleimlerden koruyup okuyucuyu skmamay amalamtr. Bunun iin hikye iinde bu nn dal olduka orantl olmutur. Geri Emin Beyin dncelerinin verildii ksm olduka duraandr ancak anlatc burada Emin Beyi kendi kendine konuturarak bu duraanlktan syrlmaya almtr: Bu an herkesin kendi menfaatlerinin bahesini son defa sulayaca andr, diye kendi kendisine tekrarlad. (s.79) u an bakan biri varsa muhakkak beni benim grdm gibi grr, diyordu. (s. 80) Anlatc, hikyeye bir zaman snrlandrmas ile balar. Ardndan: Btn kafile, istasyonun arkasnda(s.78) szleriyle devam eder. Burada bak dardan ieriye dorudur. nce kafilenin konumu ve evre verilmi ondan sonra Emin Beyin i dnyasna geilmitir. Hikyenin balangcnda nce etkili olan yani etkileyen evre, sonra da etkilenen yani Emin Bey anlatlmtr. Hikyenin sonunda ise bunun tam tersi bir durum sz konusudur. Emin Beyin i dnyasndan klr ve trenin yaklat anlatlr zaten burada da hikye biter: Emin onun, birbiri ardnca patlayan tfek seslerini dinlerken yznde beliren tebessm btn mrnce unutamayacan anlyordu. Tren ar hrltlarla yaklayordu. (s. 94) Anlatc, hikyede vurgulamak istedii baz kelimeleri ska kullanr. Bu kelimeler hikyenin anahtarlardr diyebiliriz. Okuyucu bu kelimeler etrafnda dnerek anlatcnn vermek istedii mesaj alr. Bu kelimeleri yle sralayabiliriz: maske, yabanc, politika, miza, kkl, deiim, toprak, fark. Bunlar, anlatcnn, okuyucunun dikkatini ekmek iin hikyede ska kulland kelimelerdir. Anlatc bu kelimeleri sk sk kullanarak bu kelimelerin ilettii fikri okuyucuya adeta telkin yoluyla vermeyi amalamtr. Bylece hikyeyi durdurup mesajn iletmek zorunda kalmamtr. Anlatc, Emin Beyin yaad yabanclk duygusunun stnde durur. Zaten hikyenin balca meselesi de budur. Anlatc anlaty zenginletirmek ve yabanclk konusunu okuyucunun zihninde somutlatrabilmek iin eitli benzetmelerden faydalanr: Aralarnda bu hayvan gibi (hindi) yabancym. (s. 80)

Emin Beyin hayatn deitiren ve onun teslim olmasna neden olan kii Sleymandr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta anlatcnn Sleyman hakkndaki bilgilerinin Emin Bey ile ilikili oluudur. Yani anlatc Sleyman, Emin Beyin tand kadar tanr. Onun bildiklerinden fazlasna yani i dnyasna hkim deildir. Bu nemli karlama anlatc tarafndan bir tesadf olarak nitelendirilir. Ancak, anlatcnn: Yolculuunun phesiz en sevindirici taraf bu tesadft. (s. 85) olumlu bir olay olarak anlatt bu tesadf Emin Beyin teslimiyetine neden olacaktr. Anlatc, Sleymann gemii hakkndaki bilgiyi okuyucuya kendisi verir. Bu durum da varlnn hikyede nemli bir ileve sahip olmasna neden olur. Sleymann Emin Beyin deimesine neden olduu dnlrse anlatcnn hikyede ne kadar nemli bir deiiklie neden olduu anlalr. Bu noktada anlatcnn bak asnn hikyeye yansd da sylenmelidir. Anlatc, okuyucunun hikyeye ve kiilere bakn ynlendirmitir. Ancak bu durum hikyenin btnyle olduka uyumludur nk bu hikye, zaten anlatcnn objektif yaklamlar sergilemeye alt bir hikye deildir. Anlatc gayet samimi bir ekilde Emin Beyin teslim oluunu anlatmaya almaktadr. Anlatc Sleymann gemiinden vgyle bahseder: nk Sleyman neslinin deste bas olmak iin yaratlm insanlardand. (s. 85) Bu szler sayesinde anlatc, Sleymann yk zamannda iinde bulunduu durumu okuyucuya daha etkili anlatabilmitir. Anlatc, burada ztlklardan yararlanarak Sleymann iinde bulunduu durumu kullanm, anlatm daha etkili klm ve okuyucunun ona acmasn salamtr. Emin Beyin yaad en nemli atma ky-kent atmasdr. Bu atma onun ky insanlaryla anlaamamas, iliki kuramamasndan kaynaklanr. Onlarla iliki kuramaynn sebebi ak bir ekilde sylenmitir: Bu, daha ziyade bir miza ve yetime, hatta kabiliyet ve dnce meselesiydi. O bu, lemin dndayd. (s. 84) Emin Bey, Sleymann kz kardelerinin isimlerini renince unlar dnr: Emin Bey iinden: Ayten Aysel... diye tekrarlad. Btn bu inklplar, zahmetler, mitler, sonunda birka yeni erkek veya kadn isminin deimesine yaramt. Tpk merutiyet senelerinde olduu gibi... (s. 89) Emin Bey kyn yeniliklere kapal olduunu dnr.

Yeniliklerin ve deiimin sathta (sadece isimlerde) kaldn dnen Emin Bey ocuklardan birinin Bir caz havasn slkla (s. 89) almasn Bu biraz daha esasl! (s. 89) diyerek ocuun bu davrann daha gereki bulduunu sylyor. Kzlarnn isimlerini aileleri veriyor, yani bu yenilik ve deiim kendi seimleri deil. Ancak ocuun slkla caz havas al, tamamen kendi seimi olduu iin Emin Beye daha esasl bir deiim olarak gzkr. Emin Beyin deime sebebi olan Sleymandr. Ancak Emin Beyin tara ile olan isel mcadelesine son vermesini salayan yani teslim olmasna neden olan yalnzca Sleyman deildir: imdi, btn bu macerada, onu asl dndren Sleymandan ziyade analyd. Kadnn yzndeki skneti, ne de o derin merhameti unutamayacakt. (s. 92) Sleymann anal da Emin Beyin deimesinde etkili olmutur; hatta Emin Beye Sleyman kaybetmenin verdii znty bile hafifletmitir: Bire kar bir, dorusu istenirse pek kaypl deilim! (s. 92) Dikkat edilirse, Sleymann analnn Emin Bey zerindeki tesiri kolayca fark edilebilir. Bunun iin Emin Beyin yukardaki alntda yer alan sknet kelimesi anahtar olacaktr. Emin Bey, Cebbarzadeye cevap verirken Sleymann anal gibi sakindir. indeki mcadele sona ermitir, teslim olmutur nk: Emin sknetle cevap verdi: (s. 93) ite bu teslim olutan sonra Emin Beydeki dnmler okuyucuya u szlerle hissettirilir: Fakat Emin bu gzellie deminki gibi rahata eilemedi. (s. 92)

ERKEN ANLATIMLAR Hikyenin ad, ska kullanlan bir erken anlatm metodudur. Anlatc, bu sayede okuyucuya hikyenin sonu hakknda bilgi vermitir. Bu; deiimin, dzene ayak uydurup, kabulleniin yani teslim oluun hikyesidir. Hikyenin bandaki u szler: Kendisini bir dmn banda ok mhim hakikatlerin kenetlendii bir noktada sanyor, tarassut mevkiinden ayrlmak istemiyordu. hikyenin sonunda zlecek olan dmn varln haber verir. (s. 79)

2.2. KLER Hikye snrl bir kii kadrosuna sahiptir. Bunun nedeni anlatcnn bir hareket, bir eylemden ok, bir fikri okuyucuya iletmek istemesidir. Anlatc; okuyucuya topran bir politika, bir dzen meselesi olduunu, tarallarn da bu politikann hem bir paras hem de srdrcs olduklarn ve ne kadar isteseler de bundan ayrlamayacaklarn, kopamayacaklarn anlatmaya alr. Bu dnceleri hikyeden alntlarla rnekleyebiliriz: Politika toprakt, pazard. (s. 80) Burada ise herkes btn mr boyunca, hi amadan, belki doumundan evvel hazrlanm bir programa gre yayordu. Bu program babadan oula kalyor, erkek evlat vazgese kadn taraf tutuyordu. (s. 81) Anlatc hikyede vermek istedii bu fikirleri, kiilerine semboller ykleyerek ortaya koyar. Emin Bey, bir kentli olarak karmza karken Cebbarzade tipik bir taraldr. Dntrc e olarak nitelendirebileceimiz Sleyman ise bir muhacirdir. Hikyenin bakiisi olarak gsterebileceimiz Emin Bey, kt bir yolculuk srasnda tarada bir kasabada bir buuk saat bulunmak zorunda kalr. Zorunda kalr diyoruz nk Emin Bey tarada bulunmaktan rahatszdr. Bu durumdan rahatsz olduunu ve bunun sebeplerini u szlerle aklar: Hibir fikrini dinletemedii insanlar arasnda kendisini lzumsuz ve hatta yabanc bulmaa balamt. (s. 79) Aralarnda bu hayvan gibi garip, gln ve yabancym. (s. 80). Bu cmlelerden de anlayabileceimiz gibi Emin Beyin taradan rahatszlk duyuunun iki sebebi vardr: Kendisini taraya ait hissetmemesi yani yabanclk duymas ve kendisini tarada lzumsuz hissetmesi. Emin Bey, kendisini tarann dnda grr: O bu, lemin dndayd (s. 84) Bunu da yaradlla aklamaya alr: Bu insanlarn kendisinden ve kendisine benzeyenlerden ok baka trl bir yaradlta olduunu hissetmiti. (s. 81) Bu, phesiz, yalnz yabanclk, yerlilik meselesi deildi. Arkadalarnn ou da kendisi gibi yabancyd. Bu daha ziyade bir miza ve yetime, hatta kabiliyet ve dnce meselesiydi. (s. 84) kendisini yabanc hissetmesinin nedeni budur. Emin Bey, bu

lemin dnda yetimitir. Bunun iin de taray anlayamaz: Benim taray anlamam imknsz. Hatta laykyla grmem bile imknsz. (s. 80) Emin Beyin taradan rahatszlk duyuunun ikinci sebebine yani kendisini lzumsuz hissediine gelince unlar sylenebilir: Tarallar bir program, politika iinde hareket eder bu bir hayat makinesi dir. Bir cihazdr. Burada anlatc, cihaz ya da makine diyerek tarann daha dorusu tara hayatnn kendi iinde bir btn olduunu ve bir program, dzen ierisinde devam ettiini, altn anlatmak istemitir. te Emin Bey bu makinenin, cihazn yani bu dzenin bir paras olmak istememektedir. Hikyenin banda anlatcnn yapt u tasvir bu erevede dnldnde olduka anlamldr: Gne byk, beyaz, iyi cilal muambalar gibi her eyi saryor, sanki ok uzak zamanlar iin mumyalyordu. Belki de onun elinden kurtulmak, bu terkibe sonuna kadar gmlmemek iin acele acele yrd. (s. 84) Emin Beyi adeta karan ve onu tarada nefes alamaz hale getiren, politikann iinde yer aldnda artk birey olarak bir deerinin olmayacan bilmesidir. u szler de bunu kantlar: Bu rakamn iinde bir eksik, bir fazla, ehemmiyeti olmadn biliyorum.(s. 91) Hikyede, sz dorudan sylemek yerine benzetmeler ve tasvirlerle anlatmak yolu seilmitir. Emin Beyin, hindiyi tasvir ederken bir noktann stnde durduu kendisini istasyonda grd bir hindiye benzetmesi hayli ilgintir: Aralarnda bu hayvan gibi garip, gln ve yabancym. (s. 80) Emin Bey ve hindi arasndaki paralellik yalnzca bu kelimeyle snrl deildir aslnda. Dikkat edilirse Emin Beyin, hindiyi tasvir ederken bir noktann stnde durduu fark edilir: byke bir sepetin iinden boynunu uzatm Sonra yine ban havaya kaldrd. (s. 79) iinde hep deminki hindinin imknsz yksekliklere doru uzatmaya alt ban, zorlukla nefes aln hatrlyordu. (s. 80) Hindi nasl nefes almak, rahatlamak ve bulunduu durumdan kurtulmak iin ban kaldryorsa Emin Bey de benliini kaybetme endiesi ve yabanclk hissiyle yrrken kambur durduunu fark eder ve kamburunu dzelttiinde rahatlar: Bunu dnnce belinin kamburu biraz dzeldi. Kendi kendim olmaa balyorum.dedi. (s. 83) Btn bunlar bize u kartl getirir:

Diklik Kendi olmak

kt

Kamburluk Yabanclk

Hikyedeki bir dier nemli benzetme ise Emin Bey tarafndan yaplan tarallarn topraktan, politikadan kopamayacaklarn anlatan u benzetmedir: Bazen ilerinde birisi bu maherde yaamak imknszln duyuyor, o zaman sele katlm bir aa kt gibi yerinden frlyor, stanbula, Ankaraya, baka bir yere gidiyor, hayatn baka artlarla deniyordu. Fakat kk topraktaki hayatna, kendi hayatna devam ediyordu. yle ki, yirmi yl evvel iinden atm olduunu bir gn aryor ve o arr armaz br koup geliyordu. (s. 82) Bu benzetme, hikyenin bakiisi Emin Beyin deime sebebi olan Sleymann hayatnn zetidir adeta. Sleyman Manastr muhacirlerindendi. Babasn hicrette kaybetmiti. (s. 86) doduu topraklardan g nedeniyle ayrlan Sleyman, kkn yani babasn bulduktan sonra taraya (topraa) geri dner. Emin Bey, Sleyman okul yllarndan tanr ve onu kendisine rnek alr: Sleyman neslinin deste bas olmak iin yaradlm insanlardand. (s. 85) Kendisine rnek ald Sleymann topraa geri dn, Emin Beye politika yani toprak karsndaki gszln gsterir ve onun deimesine neden olur. Hikyenin banda Emin Beyin, tarayla isel olarak bir mcadeleye girdiini grrz. Bu mcadele ierisinde Emin Bey areyi tarann deimesinde bulur. Ancak kendisini onlara dinletememitir bile: Szlerini dinleselerdi, kasaba be on yl iinde deiebilir, baka bir lem olurdu. (s. 80) O, bu dncelerle ve mitsizlik iinde yrrken Sleymana rastlamtr. Ama Sleyman eski Sleyman deildi. O babaya, kardee karmt. (s. 87) Bu deiim Emin Beyi de deitirir. Amacna ulaamamtr. Taray deitirmek istemitir ancak kendi deimitir: Deitim, dedi, ben artk deitim. Teslim oluyorum. (s. 93) Bu teslim olu taray ve tarallar sembolize eden Cebbarzadeyi memnun etmez: Sonra biz doruyu nasl buluruz? imdiye kadar sizlerin sayesinde, iyi kt yolumuzu setik. Aramzda fark kalmazsa ne yaparz. (s.94)

Cebbarzade; ehirde yaayanlarn ehirde, tarallarn da tarada kalmalarn bylece de dzenin bozulmamasn ister. Sleymann babasn bulmasna da bu yzden engel olmaya almtr: Ah o Cebbarzade hep o yapt bu ii! (s. 90) Sleyman, babasn bulur bulmaz bulunduu yerden ayrlr: ehirdeki evden ktm. (s. 90) Sadece kendi dzenini deil babasnnkini de deitirir. Anal da bu durumdan rahatszln Emin Beye aka syler: Bizi yerimizden skt. (s. 90) Hikyenin sonuna doru Cebbarzadenin bir olu olduunu ve olunun ehirde bir kadnla evleneceini reniriz. Cebbarzade, Sleyman ve Emin Beye gsterdii tepkinin tam tersini gsterir burada. Olunun topraa geri dnmesini olu stnde etkisi olan Emin Beyden ister. Bu davran aslnda dier yaptklarna ok ters deildir. Hikyenin bandaki u szleri hatrlarsak Cebbarzadenin bu davrann anlayabiliriz: Burada ise herkes btn mr boyunca, hi amadan, belki doumundan evvel hazrlanm bir programa gre yayordu. Bu program babadan oula kalyor bunun iin doum, lm, evlenme her ey burada politika idi. (s. 81) Cebbarzade politikann ve hayat makinesinin ilemeye devam etmesini istedii iin Emin Beyden istemeyerek de olsa yardm ister: Onun elinde olmay bir trl affedemiyordu. (s. 92) Hikyenin bakiisi Emin Beyin deiimine neden olduu iin dntrc e olarak niteleyebileceimiz Sleymann hayat anlatc tarafndan tezatlarla ekillendirilmitir. Babasn bulmadan nceki Sleyman ile babasn yani kkn bulduktan sonraki Sleyman arasnda byk fark vardr. Bunu bir nce-sonra kartl ile anlatabiliriz:

nce ehir Okuyor, eser hazrlyor. Evli ve ocuu var. Esenlikli

Sonra Tara Samanl tamir ediyor Babasnn anal var. Esenliksiz(Srekli hasta) ocuklar ve

Emin Bey de Sleymann iinde bulunduu bu olumsuz durumu u szlerle anlatr: nk Sleyman neslinin deste bas olmak iin yaratlm insanlardand. imdi onu

bu acayip yerde, bu sefil ve pejmrde kyafetle grnce aknlndan donakalmt. (s. 85) Yukardaki tablodan da anlalabilecei gibi Sleyman, babasn bulduktan sonra kendi iin deil de babas yani kkleri iin yaamaya devam etmitir. Biraz da tarallar ve tarallarn hayatlarn inceleyelim. Taral, hayatn bir politika yani dzen iinde yrtyor ve bu dzene herkes ve her ey uyuyor: Kendisi de eei de bu beklemeye bu dzene alkt. (s. 83) Hikyenin banda anlatc, Emin Beyin gznden etraftaki tarallarn tasvirini yapar: Uykusuzluk, iki mahmurluu batan yzlerde sert, ince, sanki tutkaldan bir maskeye benziyordu.(s.78) Bu cmlede dikkatimizi eken maske kelimesine hikyenin birka farkl yerinde daha rastlarz: Yorgunluktan ve mahmurluktan maskelerini aralaya aralaya bir pandomimada imi gibi (s. 79) Bu ifreyi zemezseniz, iyi maskelenmi kuvvetler gibi yaayan (s.81) Anlatc, hikyede, tarallarn kendilerine ait kapal bir dnyalarnn olduunu vurgular. Emin Bey, bu dnyann dndadr, bu dnyaya yabancdr. Emin Bey, onlarn birbirleriyle anlamak iin kullandklar bedensel hareketleri ve szleri anlayamaz. Hareketlerini Bir yn miza tiryakilii ne (s. 81) szlerini de ancak bilenlerin zebilecei ifrelere (s. 81) benzetir. Onlar anlayamad iin kendilerini maskelerin ardnda gizlediklerini dnr. Ancak onu asl skan, bu maskelerin ardn grse, ifreleri zse bile yine de taray anlayamayacak oluudur. Bu durumu ve nedenini u cmleler ak bir ekilde anlatr: Fakat zdnz zaman da fazla bir ey renmi olmazdnz. nk bu kaynayn altndaki byk cihaz, onu sevk ve idare eden ihtiraslar, davalar sizin yabancs olduunuz eylerdi. (s. 81) Hikyenin iki nemli kiisi Emin Bey ve Sleyman deiime uramtr. Emin Beyi deitiren Sleyman, Sleyman deitiren ise politika yani toprak olmutur. Sleymann topraa dn politikann gereidir. Dolaysyla politika deiimin asl sebebidir. Ancak, deiimin asl sebebi olarak gsterdiimiz politikann kendisi deiime kapaldr. Bunu anlatc, Emin Beye u szlerle syletir: Btn bu inklplar,

zahmetler, mitler, sonunda birka yeni erkek veya kadn isminin deimesine yaramt. Tpk Merutiyet senelerinde olduu gibi (s. 89) politikann deiime kapal olduunu gren Emin Bey bu konuda olduka mitsizdir: Ya rabbim ne gln eydi bu, muvaffak olmak iin ne kadar ok eyin deimesi lazmd bu ite. (s. 83) Btn zahmetlerin sonundaki deiimin sathta kalmas sadece birka ismin deimesi Emin Beye yeterli gelmez. Ama yapabilecei bir ey de yoktur. aresiz, teslim olur. Bu blmde yapacamz incelemelerden biri de Eyleyensel rnekedir. Hikyenin nemli kiisini (Emin Bey, Sleyman, Cebbarzade) daha iyi anlayabilmek iin u rnekeler faydal olacaktr: Kent, (ehir) (G)

Taray Deitirmek (N)

Emin Bey, Kent (A)

(Y)

Emin Bey ()

Politika (E)

Emin Bey, amacn daha hikyenin balarnda sylemitir: Szlerini dinleselerdi, kasaba be on yl iinde deiebilir, baka bir lem olurdu. Fakat bunun imkn yoktu. (s. 80) Hepiniz benim gibi olur ve dnrseniz beni dinleyebilirsiniz! ... Ne kadar ok eyin deimesi lazmd bu ite. (s. 83) Emin Bey, taray deitirme kararn kendisi alm gibidir. Ancak onun hikyede kenti ve kentlileri sembolize ettii unutulmamaldr. Bu nedenle Emin Beyi harekete geiren g olarak kenti gsteriyoruz. Bunu hikyenin iinden u alntlarla da destekleyebiliriz: Daha ilk gnlerde bu insanlarn kendisinden ve kendisine benzeyenlerden ok (s. 81) Btn bu inklplar, zahmetler, mitler, sonunda birka yeni erkek veya kadn isminin deimesine yaramt. Tpk Merutiyet senelerinde olduu gibi... (s. 89) Bu cmlelerin ortak yan Emin Beyin tekil konumamasdr. Hep, kendisi ve kendisi gibilerden bahsetmektedir. Yani burada bir topluluk sz konusudur. Emin Beyi, taray deitirme amacna ynlendiren de bu topluluktur, kenttir. Kent ve tara adeta mcadele halindedir. Kent, taray deitirmek, tara da dzenini korumak peindedir. Hikyede ahslar arasndaki atma aslnda bu atmann sembolletirilmi hlidir.

Sleyman iin yapacamz rneke ise yle olacaktr:

Politika (G)

Babasn Bulmak (Kklerin Bulmak) (N)

Sleyman, Politika (A)

(Y)

Sleyman ()

Cebbarzade Btn Eraf (E)

Yaptmz iki eyleyensel rnekenin de yardmc e iermemesi dikkat edilmesi gereken bir ayrntdr. Burada unu syleyebiliriz ki gnderici ayn zamanda isel bir yardmcdr. Hikyenin deiime uramayan bakiisi Cebbarzadedir. O, taray ve tarallar sembolize eder: Politika (G) Dzenini Devam Ettirmek (N) Politika (A)

Politika, Tarallar (Y)

Cebbarzade () N: Nesne : zne

Kent (E)

G: Gnderici Y: Yardmc

A: Alc E: Engelleyici

Bu blmde yapacamz almalardan bir de eyleyenleri ve eyleyenlerin kiiler stndeki ilevlerini belirlemek olacaktr. Son olarak da hikyenin temel kartl olan taral-kentli kartln vermeye alacaz: Taral Dzenli, programl, kkl Uyank htirasl, mcadeleci Yaadklar yeri ve kendilerin tanyan Beklemeye alk Kentli Gnlk, sathta yaayan Dalgn ine gmlm Yarm renilmi fikirleri olan Ele Avuca smaz

Hikye, Emin Beyin yani kentin teslim oluu ile son bulur. Ancak bu, tarallarn istedii bir son deildir. Bunu, Cebbarzadenin son sz net bir ekilde gsterir: Sonra biz doruyu nasl buluruz? imdiye kadar sizlerin, sayesinde, iyi kt yolumuzu setik. Aramzda fark kalmazsa ne yaparz. (s. 94) Eyleyenler Maske Hayat Makinesi (Cihaz) Sleyman Sleymann anal Sleymann Babas nklplar (Kent) Politika (Toprak) Politika (Toprak) Politika (Toprak) Sleyman Ayten, Aysel (Yeni nesil) Emin Bey Sleyman Cebbarzade Emin Bey Kiiler levler Anlalmazlk Yabanclk Deiim, Teslimiyet Sknet, Merhamet Topraa, taraya dn simlerinin Teslimiyet Teslimiyet Program, dzen deimesi (Yzeysel bir deiim)

2.3. ZAMAN
Hikye bir zaman snrlandrmasyla balar: Trene daha bir buuk saat vard. (s. 78) te yk zaman bu bir buuk saattir. Hikye, bu zaman dilimi iinde Emin Beyin yaadklarn, dncelerini ve en nemlisi de dnmlerini kapsar. Anlatc, Emin Beyin hayatndan ok ksa bir blm hikye olarak anlatmay semitir. Bu zaman diliminin seili nedeni ise Emin Beyin hayat grnn bu bir buuk saat ierisinde deimi olmasdr. Emin Beyin hayat grnn deimesini salayan Sleymanla karlamas hikyenin en nemli olaydr. Aadaki tablo bu karlamann ritmini verir: D D S S D D S S D S S D D S D S S D D S S D S : zetleme S D S S

D: Duraklama

S: Sahne

Dikkat edilirse duraklama ve sahnelerin bu blmde arlkl olduu grlr. Duraklamalar anlatcnn, Emin Beyin dncelerini verdii, tasvir yapt blmlerken; sahneler Emin Bey ve Sleymann konumalarnn topland blmlerdir. zetlemeler ise anlatcnn Sleymann hayatn, Emin Beyin azndan dolayl olarak aktard ya da Sleymann azndan dorudan aktard blmlerdir. Anlatc, tarafsz olmay setii iin kiiler hakknda yorum yapmamt bu durum da hikyede kesintilerin bulunmasn engellemitir. Duraklamalarn ve sahnelerin ok oluunun sebebi Emin Beyin, Sleymann okuldan sonraki hayatn zmlemesi ve tahlil etmesidir. zetlemelerde Sleymann gemii verilerek bulunduu durum daha da olumsuz gsterilmek istenmitir. Zaten Emin Bey, Sleyman orada grnce arr: Sen burada, bu halde? (s. 85) Zaman bal altnda yaplmas gereken incelemelerden en nemlisi de nce, sonra kartldr. Bu kartlkta kullanacamz dnm noktas ise Emin Beyi deitiren

Sleymanla karlamasdr. Emin Bey okul yllarnda Sleyman kendine rnek alr: Fakat Sleyman bakayd Sleyman btn bir lemdi. Neler renmiti ondan? Hangi gereklerinin bana getirmemiti onu? (s. 92) Ama artk Sleyman deimitir: Artk eski Sleyman deil ! (s. 91) Bu deiim Emin Beyin deiiminin balangc olmutur. Sleymanla karlatktan sonra kprden ikinci defa geiinde anlatc Emin Beydeki deiiklikleri okuyucuya hissettirmeye balar: Kprden geerken tekrar eildi, batakl seyretmek istedi.. Fakat Emin bu gzellie deminki gibi rahata eilemedi. O imdi daha ziyade sazlarn, kk adacklarn etrafndaki sinekleri gryordu. (s. 92) Tabiata baktaki bu deiiklik aslnda fikri deiimin bir yansmasdr. nk bir sayfa sonra Emin Bey u szleri sylemitir: Deitim, dedi, ben artk deitim. Teslim oluyorum. (s. 93) Hikyenin banda Emin Bey taray deitirmek istiyordu: Hepiniz benim gibi olur ve dnrseniz beni dinleyebilirsiniz. (s. 83) Ancak Sleymann deiimi onun teslim olmasna neden olur. Sleymann dnda baka dntrc eler de vardr. Bunlarn en nemlisi yolculuktur. Yolculuk, Emin Beyin grlerini deitirmitir: O zamana kadar politikay byk merkezlere mahsus, byk meselelerin etrafnda ve her eyden evvel bir fikir davas addederdi. Fakat bu ksa yolculuk ona asl politikann... Bakmsz eraf konaklarnn, maazalarn, dkknlar, ardiyelerin mal olduunun anlatmt. Politika toprakt, pazard. (s. 80) Anlatc, olaylarn balangc sayabileceimiz yolculua ktan itibaren anlatmak yerine yolculuun sonuna bir buuk saat kala yklemeye balar. nk nemli olan deiim ve deiimin gerekletii zaman dilimidir. Bunun ncesi de okuyucunun almas gereken zorunlu bilgiler olduu iin yklemelerle verilmitir.

ykleme Zaman imdi

Olaylarn Balangc (Yolculuun Balangc)

Trene bir Buuk saat kala (Hikyenin Balangc)

Hikyenin Sonu

yk Zaman

Hikye iinde geriye dnler vastas ile gerek Emin Beyin gerekse Sleymann gemileri hakknda bilgiler okuyucuya verilir. Bu geriye dnler olduka snrldr. Bunun sebebi kiilerin gemilerinin yaadklar zamana etkisini anlatmaktan ziyade yaadklar zaman ile gemileri arasndaki farklar ve deiimleri gstermek ve durumlarn daha etkili bir biimde ortaya koymaktadr. Hikyede zamanla ilgili dikkati eken nemli bir zellik de anlatcnn yk zamanndaki yavalamalarla Emin Beyin hareketlerini paralel bir ekilde yrtmesidir. Bu yavalamalar Emin Bey dnrken gerekleir: Bu dncelerle yava yava yryordu. (s. 83) Ne yapacan, ne dneceini bilmeyen Emin yava yava geldii yoldan geriye dnd. (s. 91) Anlatcnn, olaylar anlatt yk zaman, dncelerin veriliinden dolay yavalar.

2.4. MEKN Hikyede, tara ve kent arasndaki farklar zerinde olduka geni bir ekilde durulur. Bir kentli olan Emin Beyin tarada duyduu yabanclk hissi ve politika karsndaki gszl ve onunla baarsz oluu hikyenin nemli noktalardr. Btn bunlar meknla dorudan ilikili olaylardr. te bu blmde bu ilikiler incelenecektir. Hikye, istasyonda balar ve istasyonda son bulur. yk zamannn ou da Emin Bey tren yolunda yava yava yrrken geer. Dolaysyla istasyon ve tren yolu hikyedeki ncelikli meknlardr. Hikyenin tara ve kent atmasna dayandn dnrsek istasyon ve tren yolunun taray kente balayan bir kpr olduunu syleyebiliriz. Emin Bey, taray deitirmek isteyen kentlidir: Szlerini dinleselerdi, kasaba be on yl iinde deiebilir, baka bir lem olurdu. (s. 80) ayn zamanda kentlilerin ve kent yaamnn semboldr. O ve onun gibilerin taraya ulamak iin kullandklar ve kullanacaklar yol ise tren yoludur. stasyondur. Dolaysyla bu ikisi deiimin anahtardr. Bu deiimi aslnda ilk cmlelerden anlayabiliriz: Btn kafile, istasyonun arkasnda bfe vazifesini gren bakkal kulbesinin hemen eiinde alak iskemlelere oturmulardr (s. 78) Bfe, kent hayatnda karmza kan, kent hayatnn paras bir mekndr. Bakkal ise daha ok kk yerleim birimlerinde, hikyeye gre dnrsek, tarada karlaabileceimiz bir mekndr. Bfe vazifesi gren bakkal bu, ok ince bir mesajdr aslnda. Bakkaln deimesi sz konusudur. Artk, bir kent mekn olan bfe ilevini grmektedir. Yani kentin bfesine karlk burada da bfe vazifesini gren bakkal vardr. Ancak her ne kadar farkl bir ilev stlense de hl bakkaldr. Yani deiim snrldr. Bakkal oluu deimemitir, tara hayatnn bir parasdr, tara hayatna aittir; fakat iinde snrl da olsa kentten, kent yaamndan bir para vardr; nk bfe vazifesini grmektedir. stasyonla ilgili bu ayrntdan sonra tren yoluna da deinmekte fayda vardr. Daha nce de belirtildii gibi tren yolu tarallar ve kendisi gibiler (kentliler) arasndaki fark bu yol stnde dnr. Fark dnebilecei yegne yer de burasdr zaten. Yolun bir

ucunda kent ve kent yaam dier ucunda ise tara ve tara hayat. Bu yol bu iki farkl hayat balar; ancak tren yolunun baka bir ilevi daha vardr: tabiat ve insan arasnda bir snr olmak: Erken gelmi baharla alm kr iekleri, imen, byk deve dikenleri, her renkte kelebek insansz hayat yapyorlard. Tren yolunun sa taraf onlara aitti sol tarafta evlerin dizisi vard. (s. 84)

stasyon ve tren yolundan sonra bir dier nemli nokta ise kprdr. Emin Bey kprden ilk geiinde tam ortada durur: Tam ortada, kprnn korkuluuna dayand, aadaki batakla bakt. (s. 83) Emin Bey burada bir eit erken anlatmla deieceini okuyucuya sezdirir: Btn manzara, para para, sebepsiz rperilerle suda hafif hafif sallanyor, renk ve perde deitiriyorlard. (s. 83) Kpr; hikyede, geii ve deiimi sembolize eder. Emin Bey, Sleymana rastladktan sonra da kprden geer ve yine durup dnr: Fakat Emin bu gzellie deminki gibi rahata eilmedi. O imdi, daha ziyade sazlarn, kk adacklarn etrafndaki sinekleri gryordu. (s. 92) Bu cmleler Emin Beydeki deiimi okuyucuya iyice gsterir. Artk hibir midi kalmamtr. Yukardaki cmleleri de bu mitsizlii anlatr. Hikyedeki nemli noktalardan biri de politika-toprak ilikisidir. Tarallarn btn hayat, daha dorusu yaay biimleri politikadr: Bunun iin doum, lm, evlenme her ey burada politika idi. (s. 81) Anlatc; Emin Beye, bu cmlelerden daha nce politikann ne olduunu sylemitir: Politika topraktr, pazard. (s. 80) Btn bunlar bize tara hayatnn etrafnda kurulduu dzeni ve deeri anlatr. Onlarn hayat ve hayat tarzlar topraa baldr. Tara hayatna yani cihaza yn veren politikann toprak ve pazar oluu da aslnda olduka aktr. Geimlerini topraktan saladklar iin tarallarn hayat topraa baldr: ...byk pirin tarlalar, su zaman gelmeden ok evvel kiralanyor ve btn bunlarn olabilmesi iin, akisleri kasabann dna tamayan kk, olduu yerde kalan mahalli krizler hazrlanyor... Hlsa btn bu hayat makinesi harekete getiriliyordu. (s. 82) Taral, hayatn srdrebilmek iin topraa gereksinim duyar. te bu noktada toprak da ona yn verir. Taralnn, hayatn devam ettirebilmesi iin topran getirdii politikaya yani dzene uymas gerekir.

Deiim, hikyede nemli bir yer tutar. Emin Bey ve Sleyman deiimi yaayan kiilerdir. Onlarn deiimi yaamalarnn dnda ortak bir paydalar daha vardr ki o da ikisinin de deiiminin mekn deiiklii ile balamasdr. Anlatc, meknn (toprak) tarallar zerindeki etkisini sylemiti. Emin Bey ve Sleyman stndeki etkisini de hikyeyi inceleyerek bulmaya alacaz. Emin Bey, tara yolculuundan sonra deiir. Sleyman da babasn bulduktan sonra ehirdeki evinden kar: ehirdeki evden ktm. (s. 90) ve taraya yerleir ve bylelikle tara hayatn benimsemi olur. Dolaysyla, tarallara dzen getiren toprak, Emin Bey ve Sleyman deitirmi ve dzenlerini bozmutur.

3. ACIBADEMDEK KK
Sani Bey emekli bir arkbadr. Akrabadan zengin bir hanmla evlenmitir ve Acbademdeki kkte olduka rahat bir ekilde yaamaktadr. Sani Bey; bilimsel almalara dkn, aratrmac bir kiilie sahiptir. Vaktinin byk bir ounluunu, kkteki atlyesinde szde bilimsel almalarna ayrmaktadr. Bu bilimsel almalar arasnda evdeki dier odalara alan dolaplar ve merdivenler, gusulhaneye ekledii vazifesinden baka her eyi yapan bir stma sistemi ve son olarak da drt tekerlekli bir bisiklet vardr. Verdii btn maddi zararlar bir kenara brakrsak Sani Bey en byk zarar kendisine vermitir. Kendi icad olan stma sistemi onun feci bir ekilde lmne neden olmutur. Ancak o yine de yapt iin doruluuna olan iman derecesindeki gveni neticesinde yznde mutlu ifadeyle lmtr. 3.1. ANLATICI Acbademdeki Kk hikyesindeki anlatc tipi benyksel anlatcdr. Anlatc, hayatn etkileyen byk daysn ve onunla ilikili olarak hayatna giren dier unsurlar anlatmtr. Anlatmda, nce anlatlacak unsurlarn fiziksel yaps ya da d grnleri verilmi daha sonra da kiilikleri ve iyaps hakknda bilgi verme yolu seilmitir. Yani dtan ie doru bir bak sz konusudur. Bu bak, okuyuculara kiileri zihinlerinde canlandrma kolayl salar. rnein; hikyenin iki nemli unsuru olan Sani Bey ve ev, yukarda belirttiimiz gibi nce fiziksel yaps sonra da iyaps verilerek anlatlmtr: Sani Bey orta boylu, ben tandm zaman kr sakall, geni, atletik vcutlu, mavi gzl bir adamd. (s. 95) ereve izildikten sonra ayrntlar hikyenin iyapsn doldurmaya balyor. Yani okuyucu Sani Beyin fiziksel zelliklerini daha hikyenin banda reniyor; ancak kiiliini hikyenin tamamn okuduktan sonra kavrayabiliyor. Anlatc, okuyucuya sadece fiziksel zellikleri ve kiilikleri vermekle yetinmez. Olaylar ve kiiler hakknda sorular sorarak, okuyucuyu hikye hakknda dndrp bylece onu hikyenin iine ekmeyi amalar. Bu sorularn, hikyenin balang aamasnda (3. safha) younlamas yukardaki sylenilenleri kantlar niteliktedir. Ama okuyucuyu hikyeye ekmektir. Sorularn hibirinin cevab verilmemitir. Bu ise hem hikyedeki gerilimi son ana kadar canl tutmutur hem de

okuyucunun cevapsz sorular kendi dncelerine gre kurgulamas imknn salamtr. Anlatcnn zellikleri incelendiinde dikkati eken dier nemli nokta da onun hikyenin iine yerletirdii yorumlardr. Bu yorumlarn tamamna yakn yk zamanndan sonra yaplmtr. zellikle Sani Bey iin syledii u szler hikyenin stne kurulduu fikri ortaya koyar: ...hlasa herkese benzemek ve herkesle beraber az ok ldrmamak meziyetlerinden -ki hayatta muvaffakiyetin en byk artlarndan olsa gerekir- mahrumsam, bunun tek mesul phesiz annemin days veya onun icad olan bu aheser guslhanedir. (s. 100) Bu cmlelerden unlar karlabilir: ncelikle anlatc ykleme zamanndaki durumundan annesinin daysn veya onun icad olan guslhaneyi sorumlu tutmaktadr. Dolaysyla bu hikye, anlatcnn hayatn etkileyen unsurlar zerine kurulmutur. Anlatc, ocukluunu tahlil eder. Bunu ise iinde bulunduu ruh halini aklamak iin yapar: Eer dostlarm beni ciddi bulmuyorlarsa, olur olmaz glmemi ayplyorlarsa... Bunun tek mesul phesiz annemin days veya onun icad olan bu aheser guslhanedir. (s. 100) Bu szler de yukardaki yargy dorulamaktadr. Anlatc, hayatta muvaffak olmann iki nemli artnn bulunduunu dnr: Herkese benzemek ve herkesle beraber az ok ldrmamak. Bu meziyetlerden mahrum oluuna da annesinin days veya guslhanenin sebep olduunu dnmektedir. Anlatcnn, burada gerek mesul yani Sani Beyi dorudan itham etmeye yanamamas dolayl yollar kullanmas ilgin bir noktadr. Zaten hikyenin iinde de buna benzer bir durum hakimdir. Sani Bey yapt hibir olumsuz davrantan dolay sulanmaz. Bu da onun hatalarnn devamna neden olur. Aslnda bu yolla yani yapt yanllara olaanst tahamml gsterilerek Sani Beyin yanllarnn okuyucunun gzne daha ok gze arpmas salanm ve dnemin erkek kimlii okuyucuya biraz da abartl bir rnekle verilmeye allmtr. Anlatcnn, Sani Beyi tek mesul olarak gstermekten ekinmesinin sebebi: dnyann en iyi insan olarak grd Sani Beyin btn olumsuzluklarna karn, evresindeki btn insanlardan daha mesut olmay baarm olmasdr. Sani bey baarszdr ve bu

baarszlklar anlatcy derinden etkilemitir; ama Sani Bey mesut yaam ve mesut lmtr. Bu yn, anlatcnn onu olumsuz grmesine engeldir: Sani Bey grdm insanlar iinde mesut olmak aresini bilen tek adamd ve dehasna iman iinde btn beyhude almalarna, ev halkn kuru tahtaya indiren israflarna, budalalklarna ramen ok mesut ld. (s. 108) Bu adeta gizli bir mesajdr: Hayatta baarl olmak nemlidir; ancak mesut olmak daha nemlidir. Bu blmde yapacamz dier bir alma da anlatcnn yapt erken anlatmlardr:

ERKEN ANLATIMLAR
Acbademdeki Kk hikyesinde, erken anlatmlar yoluyla hem okuyucunun dikkati hikyede gerekleecek olaya ekilerek bir eit hazrlk evresi oluturulmu hem de bu kk ipular sayesinde daha sonra anlatlacaklarn merak edilmesi salanmtr. Acbademdeki Kk hikyesinde dikkati eken erken anlatmlarn en nemlileri kiilerin isimleriyle yaplan erken anlatmlardr. Hikyenin bakiinin ad nemli bir erken anlatm olarak gsterilebilir. Sani, ikinci demektir, Sani Beyin icatlar aslnda daha nce icat edilmitir, bunlar bir yenilik deildir. Anlatcya gre Sani Bey bu icatlarn ikinci kifidir: Filhakika daym at arabasnn, Mezopotamyada oturanlarn bundan 6000 sene evvel bildikleri bu mhim icadn ikinci kifidir. (s. 105) Sani Beyin araba atnn ismi de erken anlatm saylabilir. Dervi ismi, bu atn hikyedeki karakterini tamamen yanstr: Byk daymn bu tek araba at, attan insana doru olan tekmlnn yar yolunda yani bir at uzviyeti iinde mahsup insan psikolojisiyle- kald iin ok muzdaripti. nsan sohbetine baylr, insandan ayr kaldka mahzunlard. Evin btn ileri onun yannda grlrd (s. 96) Hikyenin ilk sayfasndaki u szler de, okuyucuyu hikyeye hazrlar ve ilerleyen sayfalarda anlatlacak gariplikleri okuyucuya sezdirir: Dardan yat olan ikinci Hamid devri kklerinden hi fark edilmeyen bu zarif kke adm atar atmaz garabetler birbiri peinde sralanrd. (s. 95) Yatlarndan farkl olan sadece kk deildir. Sani

Bey, Sani Beyin kars ve Dervi de evresindekilerden farkldr. Zaten anlatc da gariplik deil de bu kelimenin oulu olan garabetleri kullanarak erken anlatm yoluyla okuyucuya hikyenin devamnda olacaklar sezdirmitir. DNMLER Hikye, bata da sylediimiz gibi benyksel anlatc tarafndan anlatlmtr. Anlatc hikyede nasl deitiini ve kendisini deitiren unsurlar anlatmtr. Acbademdeki Kk hikyesi, dnme uram bir (anlatc) tarafndan dntrc unsurlarn (Sani Bey, ev, guslhane) ve dnmn anlatld bir hikyedir. Ev, guslhane ve Sani Bey. Bu anlatcy deitiren dntrc elerdir. Anlatcy asl etkileyenin Sani Bey olduu ortadadr. Dier dntrcler Sani Beyin icaddr. Dolaysyla; anlatc ve Sani Bey ilikisi (bant) hikyenin temel ilikisidir. Bu ilikiyi u eyleyensel rnekeyle ema haline getirebiliriz:

dostlar (toplum) (G)

hayatta muvaffakiyet (ldrmamak, herkese benzemek) (N)

anlatc, toplum (A)

Sani Beyin kars (Y)

anlatc ()

Sani Bey, ev, guslhane, at arabas (E)

Anlatc, ak bir ekilde sylemese de onu hayatta baarl olma isteine ynelten dostlarm diyerek bahsettii insanlardr; yani evresidir, toplumdur. Sani Beyin kars, yardmc unsurdur; ancak o da dorudan etkilemez. Sani Beyin guslhanesinin yanna yaptrd ocak, anlatcy etkiler ve ona u szleri syletir: yengem guslhanenin acayip huyunu aklselimi ile tashih etmitir. (s. 104)

3.2. KLER Hikyenin kii kadrosu olduka snrldr. Anlatc, bu sayede asl anlatmak istedii yani Sani Bey zerinde younlaabilmitir. Dncelerin eylemlerden n planda tutulduu hikyede, kii kadrosunun bu denli snrl tutulmas hikyenin aktarln kolaylatrr. Bu sayede hem okuyucunun dikkati datlmam olur hem de verilmek istenen mesaj daha kolay verilmi olur. Bununla birlikte hikyede Sani Bey ve Dervi dndaki kiilerin adeta dekor olarak kullanldn syleyebiliriz. Anlatcnn dier kiiler hakknda ayrntl bilgi vermeyii bu fikri kantlayan bir gsterge olarak da kabul edilebilir. Hikyedeki kiiler anlatc tarafndan ev halk ve evden olmayanlar eklinde ikiye ayrlmtr. Anlatc, evden olmayanlar stnde hemen hemen hi durmaz, onlar ev halknn garipliklerini okuyucuya daha kolay gsterebilmek ve ev halknn evden olmayanlardan farklarnn gsterebilmek iin kullanr. rnein; anlatcnn syledii u szler evden olanlarla olmayanlar arasndaki farkllklara iaret eder: Eer dostlarm beni ciddi bulmuyorlarsa, olur olmaza glmemi ayplyorlarsa, yahut kendilerini o kadar heyecanlandran, byk mitlere kaptran ilerde souk durduumdan ikyet ediyorlarsa, hlasa herkese benzemek ve herkesle beraber az ok ldrmamak meziyetlerinden -ki hayatta muvaffakiyetin en byk artlarnda olsa gerektirmahrumsam, bunun tek mesul phesiz annemin days veya onun icad olan bu aheser guslhanedir. (s. 99100) Anlatc, ev halkndan iki kiinin zelliklerinden bahsetmitir. Bunlar: Sani Bey ve Sani Beyin at Dervitir. Dier kiiler bir iki cmleyle geitirilmitir ki onlar da yle sralayabiliriz: Sani Beyin kars, Kerim Aa, A, Raci, anlatcnn annesi ve babas (Hayri Bey). Anlatcnn annesi ve babas yerine Sani Bey ve Dervii anlatmasnn iki sebebi vardr: Birincisi her ikisinin de evrelerinden farkl olmalar; ikincisi ise anlatcnn hayatnda byk etkilerinin olmasdr. Ancak ikinci sebebin yani anlatcnn hayatn etkileyilerinin temelinde de yine Sani Bey ve Derviin farkl olular vardr. Sani Bey ve Derviin, anlatc zerindeki etkilerini Anlatc bal altnda izah edilmitir.

Sani Bey, hikyenin en nemli kiisidir. Btn hikye onun etrafnda geliir ve lmnn anlatlmasyla da son bulur. Anlatc, ilk nce Sani Beyin fiziksel zelliklerini okuyucuya verir: Sani Bey orta boylu, ben tandm zaman kr sakall, geni, atletik vcutlu, mavi gzl bir adamd. (s. 95) Daha sonra da hikyenin iinde, kiilik zelliklerini para para ortaya koyar. Kiilik zellikleri hikyenin iine sindirilmi olmasna ramen fiziksel zellikler bir btn olarak daha hikyenin balangcnda okuyucuya sunulmutur. Bunun sebebi ise anlatcnn asl vermek istedii ve gerek kendisi gerekse hikyesi iin nemli olan ksmn Sani Beyin karakter zellikleri olmasdr. Dikkat edilirse anlatc, ayn bak asn (dtan ie) ev iin de kullanmtr. Bu da bize ikisi arasnda paralellik kurma imkn verir. Sani Bey, evresindeki herkesten ve yatlarndan farkl bir yapya sahip garip bir insandr. Anlatcnn kr sakall tasvirinden yola karak Sani Beyin orta yan stnde olduunu dnebiliriz. Ancak o, ocuksu bir karaktere sahiptir. Hatta anlatc: Sevgili daycm, beraber oynasak olmaz m? (s. 99) demekten kendisini zor alr. Bu ocuksu karaktere ramen evdeki herkes ondan ok korkar: nk daymn btn ev halkn titreten o korkun hiddetlerinden birini coturabildim. (s.99) Ztlklar ve tezatlar, Sani Beyin hem kiiliine hem de sahip olduklarna hkimdir. O, evin kaplarnn kilitlenmesine zen gsterir; ama yangn merdiveninin penceresini daima ak brakr. Hrszdan ve sokaktan gelebilecek her eyden ekindii halde mutfak kapsnn gece gndz ak kalmasna gz yumar. Dikkat edilirse Sani Beyin sahip olduu her varlk dierlerinden farkldr, gariptir. Hikyedeki dier nemli kii Dervi de kendi cinsinden yani dier atlardan olduka farkldr: Byk daymn bu tek araba at, attan insana doru olan tekmlnn yar yolunda -yani bir at uzviyeti iinde mahpus insan psikolojisiyle- kald iin ok muzdaripti. (s. 96)

Sani Beyin kars da ok farkl bir kiilie sahiptir: ...dnyann en iyi insanlar olan bu kar koca -akrabasndan zengin bir kzla evlenmiti- ...o zaman stanbulun en garip, en gldrc ve bilhassa bir ocuk iin en elenceli hayatn kurmulard. (s. 95) Dikkat edilirse karsnn da Sani Beyin baz zelliklerini tad grlr: Onun da inaat merak olduu iin yan banda bir ocak yaptrmt. (s. 104) Hikyede, Sani Beyin kars zerinde durulmaynn sebebini daha nce sylemitik. Anlatc Dervii de Sani Beye kyasla olduka az anlatmtr. Bunun sebebi evdeki herkes ve her ey zerinde etkili olan asl kiinin Sani Bey oluudur. Bu blmde, bir Eyleyenler rnekisi hazrlarsak hikyedeki kiileri ve dier unsurlar etkileyen eylemleri rahata grebiliriz: EYLEYENLER Sani Bey guslhane guslhane KLER anlatc LEVLER ciddiyetsizlik, soukluk, farkllk, lgnlk. glmek, stanbul evlerinin ev ahalisi anlatc evden olmayanlar kasvetli kayboluu. Ev korku, zihni tecesss glk havasnn

Eyleyenler rnekesine baktmzda aka grrz ki temel eyleyen Sani Beydir. Guslhanenin ve evin mimar odur nk. Sani Beyden etkilenenlerin banda da anlatc gelir. Anlatc, bu hikyede hayatna byk tesiri olan daysn anlatmtr. Anlatc olarak incelendiinde onun, olaylarn gidiatna herhangi bir etkisinin olmad, kk bir ocuk olmasnn da etkisiyle sadece olaylara tanklk ettii ve kiilerden, olaylardan etkilendii syletebilir. Tabii ki, tanklk ettii bu hayattan (Sami Beyin hayat) kendisine ders kard da burada belirtilmelidir. Anlatcnn oluuyla ilgili sylenebilecek en nemli nokta onun kendi hayatn safhalara ayryla ilgilidir. Anlatc, zihn hayatn safhaya ayrmtr:

1. Safha: Hikyenin balang ksmnda verilmitir. Bu safhann zaman hakknda verilen bilgide belirgin bir tarih yoktur. kinci Hamid devri olduu sylenir o kadar. Bu safha anlatcnn ocukluk yllarn kapsar. Anlatc bu yllar yle anlatr: ...ocuk muhayyilemi bir sarholuk gibi saran ilk korku rpertilerini, o her eyin kendiliinden bir masal olduu anlar tarttm. (s. 96) Bu safha iin nemli noktalardan biri de anlatcnn kurduu hikyelerdir: ...kendimi sonu bu aynalardan birinin iinde kaybolmaa benzeyen hlyalara brakrdm. (s. 96) Hayaller, anlatcy bulunduu ortamdan, bulunduu yerden uzaklatrr. Anlatc, hayal kurarak ya kaybolduunu ya da masallar leminde olduunu dnr. Her iki durumda da anlatc, bulunduu mekndan ve zamandan kendisini soyutlamtr. Bu hayal dnyasnn kapsn ise aynalar aar: ...aynalara bakarak kendime masallar uydururdum. ... aynalardan birinin iinde kaybolmaa benzer hlyalar... (s. 96) Burada unu sylenebilir ki: Aynalar, anlatc iin, baka bir leme yani hayal lemine alan birer kapdr. Bu blm olduka ksa tutulmutur. Bunun sebebi ise anlatcnn evi ve iindekileri tanynn dier safhalarda gereklemesidir. 2. Safha: Bu safha, birinci safhaya gre daha uzundur. Ancak hikyenin ounluunu 3. safha kaplar. Buradaki uzunluk lmz, sayfa ya da paragraf saysdr. Bu safhay incelerken karmza kan ilk nemli nokta anlatcnn verdii tarihtir: 19071908. Bir nceki safhada hikyenin kinci Hamid devrinde getiini renen okuyucu, bu safhada ald tarihlerle yk zamannn izgilerini zihninde biraz daha belirginletirmi olur. Bu safha dierine gre daha aktr. Anlatc, bu safhada, okuyucunun karsna daha ok bilgiyle kar. Bunun nedenini de okuyucuya artk yann ilerlemesiyle aklar: Yam biraz ilerleyip de mphem rpermelerin yerine bilmek ve anlamak zevkini ister istemez duyduum zaman, bu evin hayatmdaki rol de beraberce deiti. (s. 96) Bu safhada grdmz nemli bir nokta da anlatcnn zihni hayatn safhaya ayrrken evi kullanmasdr. Yani anlatc, bu safhalar, ev ile olan ilikisine gre belirlemitir: te her dncenin esas olan, niin, neden ve nasl? Gibi suallerle ben bu evde ve onunla karlatm. Bu yzdendir ki dncem hibir zaman metafizik problemlerde gecikmedi. (s. 97) Grlyor ki bende zihni tecesssn meknizmas sadece bu evin etrafnda iliyordu. (s. 97) Evin, kiiler stnde olan etkisi mekn balnda

deerlendirilecei iin burada anlatcnn, bu safhalar eve gre belirlediini sylemekle yetiniyoruz. Bu safhayla ilgili sylenebilecek son nokta, anlatcnn bilmek ve anlamak zevkini tatmasyla ilgili bir sonu olarak ortaya kan bir dizi sorudur. Sorularn tamam ev ile ilgilidir. Ev, anlatcnn hem hayal dnyasn gelitirmi (1. safha) hem de zihni hayatnn ileyiini dzenlemitir (2. safha). 3. Safha: lk iki safhay yaklak be sayfada anlatan anlatc, nc safhay dokuz sayfada anlatmtr. lk iki safhada ev ve evin gariplikleri anlatlrken bu safhada Sani Bey ve onun icatlar (guslhane ve at arabas) anlatlmtr. Anlatcnn bu safhay daha ayrntl ve uzun tutmasnn sebebi; Sani Beyin ve onun icad olan guslhanenin anlatcnn hayat zerindeki byk etkisidir. Anlatc, hayatta baarl olmann iki art olduunu dnr: ...herkese benzemek ve herkesle beraber az ok ldrmamak... (s. 100) ite bu iki meziyetten mahrum olduunu dnen anlatc, bunun mesul olarak Sami Beyi ve guslhaneyi grr. Hikyede de kendisini derinden etkileyen bu unsurlar anlatr. Burada, anlatcnn, gerek Sani Bey gerek onun icatlar gerekse hayat hakkndaki yorumlaryla da karlalr. Anlatc, ilk safhayla ilgili ounlukla hislerini aktarmken, ikinci safhayla ilgiliyse daha ok bilmek ve anlamak isteini aktarmtr. nc safhada ise artk anlatc her eyin farkna varmtr. Bu farknda olula birlikte hayat ve evresindekileri yorumlam, hikyenin iindeki yerini almtr. Asl aktarlmak istenen de bu nc safhadr. Anlatc, bu amac iin hikyeyi bir dekor olarak kullanmtr.

3.3. ZAMAN Hikyenin zamanyla ilgili ncelikle u sylenebilir: Anlatc, olaylar yk zamanndaki srasyla anlatmtr. Anlatlanlar, para para hatrlatmalar eklinde deildir. Bir btn halinde ve ocukluktan Sani Beyin lmne kadar uzanr. Anlatc, yk zamanyla ilgili ilk ipucunu u cmlelerle verir: Dardan yat olan ikinci Hamid devri... (s. 95) Olduka geni bir zaman dilimini iine alan bu ilk ipucunu anlatc bilinli olarak semitir. Kesin bir tarihin olmay, anlatcnn hikyenin balarnda salamak istedii belirsiz ortamn oluumuna katkda bulunur. Belirsizlik, okuyucuyu ekmek ve merak uyandrmak iin kullanlmtr. Anlatt tarihlerde ocuk olmas ve birok eyi hatrlayamayacak oluu da yukarda anlattmz belirsizliin mantkl bir sebebi olarak gsterilmitir. Bylece hikyede uzun bir zaman dilimine dalmas muhtemel unsurlar arasnda seim yaplm ve gereksiz uzatmann nne geilmitir. Anlatc, yann biraz daha ilerledii zaman dilimini anlatmaya baladnda da ilk tarihleri verir: 19071908 (s. 96) Anlatcnn verdii ikinci tarih: 1911 senelerinde idi. (s. 105) dir. Bu iki tarihin dnda, tarih bildiren bir ifade yoktur. Bu tarihlerin verili sebebi ise anlatcnn hayatndaki deiimlerin, bu tarihlere denk gelmesidir. Birinci tarih iin anlatc u szleri syler: ...bilmek ve anlamak zevkini ister istemez duyduum zaman, bu evin hayatmdaki rol de beraberce deiti. (s. 96) kinci tarih ise; Sani Beyin at arabasn yani en byk kefini yapt yllara denk gelir. Ancak iki tarih de yaklaktr. Anlatc, bylece zamanda belirsizlii salamtr. Bu blmde zerinde duracamz bir dier zellik de anlatc bal altnda belirtilen zaman sramalardr. Anlatc, anlatmn sralann bozup, daha sonra anlataca bir olay ya da hakknda ileriye ynelik bilgi verdikten sonra anlatma kald yerden devam etmitir. Bu durumun sebepleri ve rnekleri anlatc balnda belirtilmiti. Buna gre hikyenin zaman emas da yle olacaktr:

YKLEME Z.

Anlatcnn ocukluu

Guslhane

At Arabas

Sani Beyin lm

YK Z.

Buna gre, guslhanenin yapl, at arabasnn yaplna gre yk zamannda daha ncedir. Ancak anlatc ykleme zamanna olaylar aktarrken at arabasndan, daha nce bahseder. Ayn durum Sani Beyin lm iin de geerlidir. yk zamannda at arabasnn yapl Sani Beyin lmnden ncedir. Ama ykleme zamanna aktarlrken Sani Beyin lmnden bahsedildikten sonra at arabasnn yapl anlatlr. Hikyenin ritmini incelediimizde, anlatcnn hikyeye kesintiyle balad grlr. Anlatc, asl nem verdii ksmlar bir an nce anlatmak ve okuyucuya gereksiz bilgi vermemek iin ocukluu ile ilgili ksmlar hzlandrarak anlatmtr. Hikyenin bu ekilde balay okuyucuyu skmaz ve onu hikyeye eker. Anlatc, bu blmde ocukluu ve ev hakkndaki grlerini ortaya koyar. Ayrca hikyenin sonuna kadar cevaplanmayacak sorular sorarak okuyucuyu meraklandrr. Kesintiden sonra duraklama blm gelir. Bu blmde evin gariplikleri stnde durulmutur. Kesinti blmnde; anlatc, days ve guslhane hakkndaki grlerini sylemitir. Bu iki unsurun kendisini nasl etkilediini de bu blmde anlatmtr. zetleme blmnde ise guslhane hakknda ksa bilgiler verilmitir. Kesinti Sani Beyin yazd risale hakknda hem bilgi verilmi hem de okuyucuya anlatcnn yorumlar aktarlmtr. Duraklama; guslhane ayrntl bir biimde anlatlmtr. Kesinti; anlatc guslhane hakknda yorumlarn, grlerini vermitir. Eksilti; anlatc, daysnn ld zamana sramtr. Duraklama; anlatc, at arabasnn ortaya kn ayrntl bir biimde ve tarih vererek anlatmtr.

Sahne; kiilerin syleimlerinin yer ald tek blmdr. Hikyenin sonuna doru ortaya kmtr. Kesinti; anlatcnn, Sani Bey ve hayat hakkndaki grlerini syledii, hikyenin ana fikrinin gizlendii blmdr. YKLEME Z.

Duraklama

Duraklama

Duraklama

zetleme

Kesinti

Kesinti

Kesinti

Kesinti

Kesinti

Eksilti

Sahne

YK Z. Anlatnn ritmiyle ilgili hazrlanan bu ema da yle aklanabilir: Dikkat edilirse kesinti en sk karmza kan ritmik unsurdur. Bu da anlatcnn ska hikyeyi blerek grlerini ve hikyenin iindeki varln okuyucuya hissettirmek istediini gstermektedir. Ama, bir hikye anlatmaktan ziyade, hayat hakkndaki grlerini anlatmaktr. Anlatc, bunun iin bu kadar sklkla karmza kar. Duraklamalarda ise sklktan ok dikkatimizi eken duraklama annda anlatlanlar olur. duraklama yaplm; ilkinde ev, ikincisinde guslhane, ncsnde ise at arabas ayrntl bir biimde anlatlmtr. Dikkat edilirse hikyenin en nemli olan Sani Bey bir duraklama sebebi olmamtr. Bunun nedeni, anlatcnn, onu hikyeyi durdurarak anlatmak yerine hikyenin ak iinde hikyeye sindirerek anlatmay semesidir. Anlatc, Sani Beyi yaad meknla birlikte anlatmtr: Aklselim insann en tabii maliknesidir. (s. 104) Anlatc, olaylar aktarrken yk zamanndaki sralan esas alr. Ancak iki noktada anlatc, zaman sramas diyeceimiz bir yntemle daha sonra anlatacaklar hakknda bilgi verir: Birincisinde anlatc, guslhaneyi anlatmadan nce at arabasndan yani en son anlataca unsurdan bahseder: nk daym hakiki icat dehasyla domutu ve onun alkan hayat hakikaten imdiye kadar kimseye nasip olmayan byk, emsalsiz bir keifle talanmtr. Fakat bu keiften en sonunda bahsedeceim, imdi guslhaneyi

anlataym. (s. 99) kincisinde ise; en son anlataca olaydan yani daysnn lmnden bahseder: ncsnde ise heyhat, zavall daymzn yar cansz cesedini oradan kardk. (s. 105) Zamanndan nce yaplan bu iki anlatmn anlatcnn hayatn etkileyen hikyenin nemli noktalar oluu bize bunun bir tesadf olmadn dndrr. Gerekten de anlatc okuyucuda merak uyandrmak ve onu hikyeye ekmek iin bu yolu izlemitir. Aslnda hikyenin balangcnda da buna benzer bir durum sz konusudur. Anlatc: Acbademdeki kkn hayatmn her safhasnda ak bir tesiri vardr. (s. 95) demi; ancak hemen bu tesirden bahsetmek yerine daysn ve Dervii anlatm bylece yukarda belirtilen amacna ulamtr.

3.4. MEKN Mekn, bu hikyenin ana fikrini kaplayan en byk gstergedir. Mekn, iinde yaayan insanlarn kiiliklerini yanstacak ekilde verilmi bylece de somutlatrma tekniiyle kiilikleri okuyucunun zihninde daha ak bir ekilde canlandrlmtr. Bunun yannda yaanlan meknn, kiilikler stnde ne kadar etkili olduu da bu hikyede anlatlmaya allanlar arasndadr. Bu hkmleri, hikyenin iinden paralarla desteklemek gerekir: Anlatc, ev hakkndaki sorularn sraladktan sonra u szleri syler: Bunlar sadece bir takm kk meraklarn ilavesi deildi. Evin mimarisine bile gemiti. (s. 97) Hikyenin henz balangcnda sylenen bu sz bize anlatcnn, meknla onun iinde yaayan insanlar arasnda nasl bir iliki kurduunu gsterir niteliktedir. Aklselim insann en tabii maliknesidir. (s. 104) Bu cmle de ayn dorultuda dnlebilir ve yukardaki hkmlerin doruluunu kantlar. Hikyenin adnn ve ilk cmlesinin meknla ilgili oluu anlatcnn mekna verdii nemin gstergesidir. Acbademdeki kkn hayatmn her safhasnda ak bir tesiri vardr... Benim de dnce tarzma, mizacma tesir etmi. (s. 95) te bu cmlelerle balayan hikyede, anlatc, hem meknn kendi stndeki etkisini hem de Sani Beyin kiiliinin kke yansyn ayrntl bir ekilde anlatmtr. Anlatc ve hikye iin olduka nemli bir yere sahip olan bu kkn yapsyla ilgili unlar sylenebilir: Dardan bakldnda kk, dier kklerden farkszdr; ancak iine girildiinde hi de yle olmad anlalr: Dardan yat olan ikinci Hamid devri kklerinden hi fark edilmeyen bu zarif kke adm atar atmaz garabetler birbiri peinde sralanrd. (s. 95) Anlatcnn garabetler yani gariplikler kelimesiyle zetledii bu farkllklarn tamam kkn sahibi Sani Beyden kaynaklanmaktadr. Sani Beyin kiilii kkn mimarisine yansmtr: Evin mimarisine bile gemiti. (s. 97) Kk, yat dier kklerden farkl klmtr. Burada u sylenebilir: Sani Beyin kiilii nasl pek ok tezat tayorsa, bu kk de pek ok tezat ya da hikyedeki adyla gariplik tamaktadr. Kk, Sani Beyin kiiliinin yansmasdr. O zaman anladm ki bu evin serbest dolalan yerleri, imdiki tabiriyle memnu mntkalar, bir bilmeceye

benzeyen kap ve kilitleri, girip kmak iin rahatsz edici glkleri ve heyhat hl akl erdiremediim bir tezatla, bu glkleri karlayan bir yn da kolaylklar vard. (s. 97) Anlatc, kkn yapsna hkim olan tezatlar bu szlerin devamnda ayrntl bir biimde yazmtr. Evdeki tezatlar kartlk tablosu ile gsterebiliriz: PARLAKLIK KOYULUK GLKLER Kaplar kilitli Bol aynal, yaldzl ve kordonlu odalar. Ar, Ssl, yaldz zrhl, perdeler. tahtas cilal. fevkalade ar glgeli. koyu Kilit ve srgler Byk Kafes KOLAYLIKLAR Yangn ak Anahtarlar uymuyor merdivenler Serbest yerler dolalan penceresi

iindeki Dolaplarn iindeki

merdiven ve kaplar Memnu mntkalar

Mekn balnda zerinde durulacak bir dier nokta da Evin herkese memnu mntkalar...dr. Acbademdeki kkte iki memnu mntka yani yasak blge vardr. Bunlardan birincisi Sani Beyin alma atlyesi, dieri ise henz tamamlanmam olan guslhanedir. Sani Beye gre ...ileyen insan kafasnn byk gayesi vard: icat, slah, tadil. (s. 101) te Sani Beyin kiiliinin yansmas olarak dndmz bu evin iindeki memnu mntkalar bu gayenin somutlam halidir. Yani anlatc, nasl Sani Beyin kiiliini eve yanstarak okuyucunun gznde bir nevi canlandrmay baarmsa burada da bu gayeyi atlye ve guslhaneye yanstarak soyut durumlarn somutlamasn salamtr. Bu mntkalarn yasak oluu ise, anlatcnn bu noktalara dikkat ekmek isteyiiyle aklanabilir. Atlye, arabann slah ve tadil edildii mekndr. Bu zellikleri tar. Guslhane ise tamamen bir icat olduu iin icat gayesinin zelliklerini tayan bir mekndr. Dikkat edilirse anlatc da, at arabasn guslhaneden daha byk bir keif olarak sunar: Byk daymn bu guslhaneden baka, daha byk, daha geni, adeta onun alkan mrn talandran bir keif veya icad olduunu yukarda sylemitim. (s 105) Ancak guslhaneye ayrlan sayfalarn okluu hem anlatcnn hem de ev halknn

guslhaneden etkilendiini gsterir. Tam bir icat olmayan aslnda slah ve tadil zellii tayan at arabasnn etkilerinden ok daha fazladr. Guslhanenin, anlatcy etkileyii hakknda da unlar sylenebilir: Guslhaneden sadece anlatc etkilenmemitir. Evdeki dier da guslhaneden etkilenirler. Mesela Sani Bey, guslhanenin ileyiini anlatrken hepsi glmeye balarlar. Anlatc, hayatta muvaffak olmak iin ngrd herkesle beraber ldrmamak meziyetini bu anda kaybetmitir: Sonra daym bu mkemmel icadn ileyi tarzn anlatrken nasl glmtm? Hepimiz ne kadar glmtk? ... Ve gldk, sarsla sarsla gldk... Aradan krk seneye yakn bir zaman getii halde u satrlar yazarken gene ayn lgn kahkahann iimde kabardn hissediyorum. (s. 100) Guslhanenin en nemli zellii Sani Beyin kiilik zelliklerini yanstyor oluudur: Byk daym kendi icad olan bu guslhaneye ok kark meknik zevkiyle beraber fantezist ruhunu da geirdii iin... (s. 103) Bunun iindir ki, anlatc, hayatta baarsz oluunun tek bir sebebe balar; ancak iki unsur verir: ...bunun tek mesul phesiz annemin days veya onun icad olan bu aheser guslhanedir. (s. 100) Dikkat edilirse ve balac yerine veya balac kullanlmtr. nk bu iki unsur benzer zellikleri tamaktadr. Eer ve demi olsayd bu unsurlar birbirini tamamlayan unsurlar haline gelirlerdi. Kapsayan-kapsanan tablosu: KAPSAYAN Dars Esenliksiz Normal Kasvetli KAPSANAN erisi Esenlikli Farkl Neeli

Kkn esenlikli, darsnn esenliksiz olarak gsterili sebebi Sani Beyin dardan gelecek tehlikelerden korkmasdr. Kk, yat dier kklerden farkldr. Guslhanenin yapl kke dierlerinde olmayan bir vasf kazandrr. Dierleri kasvetliyken kkte herkes gler.

4. RYALAR
Cemil ve ailesi bir nisan aynda sayfiyeye tanrlar. Cemil bir yazardr ve burada komusu akir Bey ve onun sevgilisi Semrann kulaktan dolma bilgilere sahip olduu hikyesini yazmaya balamtr. Hikye zamanla Cemili o kadar iine eker ki kark ryalar grmeye balar. Ryalarnda beyazlar iinde gen bir kadn hayali grmeye balar. Ancak zaman getike hem ryalarn ekli hem de skl deiir ve Cemil gndz uyankken de hayaller grmeye balar. Artk ryalar onun ikinci hayat olmaya balam ve gittii doktor da onu iinde bulunduu durumdan kurtaramamtr. Bir gn skntlarndan kurtulmak iin stanbula gider ve dn vapurunda rastlad eski bir tand ona grd ryalara sebep olan olaylar hakknda bilgi verir. 4.1. ANLATICI Hikye, dyksel snrl hkim anlatc tarafndan anlatlmtr. Anlatc, Cemilin btn gndelik yaantsna ve isel hayatna hkimdir. Anlatc, anlattklar hakknda herhangi bir yorum yapmaz. Olaylar ve kiileri olduu gibi aktarr. Kiisel grlerine yer vermez. Okuyucu, anlatcyla en ok Cemilin isel ya da fiziksel durumunu anlatmak iin yapt tasvirlerde karlar. Anlatcnn hikyede tasvire bu kadar nem vermesi; okuyucunun olaylar ve kiileri zihninde daha iyi canlandrabilmesini salamakla birlikte hikyenin gerekliini de artrr. Olaan d olaylarn anlatld bir hikyeye gereklik ve inandrclk katlmaya allmtr. Hikyede, dyksel snrl hkim anlatc dnda bir anlatc daha vardr. Bu anlatcnn kimlii hakknda ayrntl bilgi verilmez. Ancak bu iyksel anlatc, hikyedeki eksik paray yerine koyar ve bylece, hikyenin tamamlanabilmesini salar. Bu anlatc, Cemilin eski bir tanddr. Cemilin ryalarnda grd kzn kim olduunu olaylar bilmeden syler. Bu anlatc, adeta tek bir ey iin grevlendirilmitir: Hikyeyi bitirmek. Zaten ona hikyenin baka bir yerinde de rastlanamaz. Bu anlatc, birdenbire ortaya km ve artc bir ekilde hikyenin kilidini zmtr.

Anlatc; hikyeye, Cemilin ocukluundan ya da genliinden balamaz. O, Cemilin hayatnn dnm noktas olan deiimlerin balad zamandan itibaren anlatmaya balar: lk nce deiikliin farkna varmad. (s. 109) Anlatc, hem hikyedeki olaylar hem de bakiisi Cemilin kiiliini ve gemiini bir anda ve toplu biimde vermekten kanr. O, btn bunlar hikyenin btnne yaymay tercih eder ki bu da hikyedeki gerilimi artrarak okuyucuyu meraklandrr. Okuyucu; ancak ok dikkatli bir okuma sonucunda hikyeyi tam olarak anlayabilir. Aksi takdirde karlan bir ipucu hikyenin anlalmamasna neden olur. Anlatc, nce ipularn paralar halinde okuyucuya verir sonra da onlar birletirecek bilgileri vererek ipularn birletirme grevini okuyucuya brakr. rnein; hikyenin balangcnda, komusu akir Beyin bana gelen olaylar ayrntsna inmeden anlatr (nk Cemil Bey de tam olarak bilmez). Burada anlatc sadece Cemilin bildiklerini okuyucuya aktarr; nk o, snrl hkim anlatcdr. Yani Cemilin bildiklerinden fazlasn bilmez. Hikyenin sonuna doru iyksel anlatc tarafndan hikyenin oluum sebebi olan bu temel olay hakkndaki eksik bilgiler tamamlanr. Hem Cemil hem de anlatc olaylarn gerekleme nedenini ayn anda renmi olur. Anlatc, kiileri verirken dardan ieriye doru bir bak as izlemitir. rnein bakii Cemilin deiiklikten nasl etkilendiini anlatrken onu nce dardan tasvir eder: Cansz ve neesizdi. Btn gn ya bir kede oturuyor yahut dalgn dolayordu. (s. 109) Sonra da i dnyasn vermeye balar: Sevilen bir memleketi, bir daha grlmeyecek eyleri terk ediyormu gibi esefle yatandan kalkyor ve gnn bir sla dnr gibi geceyi ve ryalarn dnerek geiriyordu. (s. 109) Anlatcnn, Cemilin i dnyasn anlat benzetmeler yoluyla olmutur.

4.2. KLER Hikye, snrl bir kadrosuna sahiptir. Bunun sebebi; anlatcnn pek ok kiiyi kapsayan bir hareketten ziyade, bir kiinin bana gelen, psikolojik kaynakl olaylar anlatmak istemesidir. Kadrosunu yle sralayabiliriz: Cemil, Cemilin kars, Cemilin ocuklar, Cemilin eski bir tand, akir Bey, Sema, akir Beyin kars, Doktor, Cemilin ryasnda grd kk kz. Hikyedeki kiilerin tamam pasiftir. Hibiri kendi hayatlarna hkim deildir. Anlatcnn, zellikle stnde durduu kiinin, yani bakiinin dndaki tam olarak tanyamayz. Onlar hakknda verilen bilgi yetersizdir. Hikyenin Cemildir. Hikye onun stnde kurgulanmtr. Ancak Cemil, yaptklarndan dolay deil de bana gelenlerden dolay anlatlan bir. Anlatcnn Cemili anlatmasnn sebebi, onun hayatnda meydana gelen

deiikliklerdir. Zaten Cemilin ocukluunun veya genliinin anlatlmaynn sebebi de budur. nemli olan, deiimden sonra bana gelenlerdir. Anlatc; ksa bir geri dnle, (o da okuyucunun olay kavramas iindir) Cemilin yazmaya balad yeni hikyesinin ortaya kn anlatr. Bu hemen ahidi olduklar bir vaka idi. (s. 113) cmlesiyle balayan bu cmleden itibaren geri dn yoluyla okuyucuya bilgi verilir. Hikyede Cemilin anlatlm olmasnn sebebini onun hayatndaki deiikliklerdir. O zaman bu deiikliklerin kayna, yani Cemilin grd ryalar incelemek, hikyenin anlatlmasn salayacaktr. Hikyeyi ilk okuduumuzda ryalarn birbirinden bamsz olduunu ve bir anlam tamadklarn dndk. Zaten anlatc da hikyenin banda bu ynde bir sz sylemiti: Uyannca bir trl birbirine balayamad birtakm eyleri hatrlyordu. (s. 110) Ancak daha sonra yaptmz okumalarda anlatcnn bu ynlendirmesinin yanl olduunu ve ryalarn olaylarla ilikili olduunu grdk. Aadaki tabloda

ryalarn ierikleri ve hikyedeki olaylar arasndaki ilikiler gsterilmitir. Ryalarn sralan ve olaylarn sralan arasndaki ilikiler ise zaman bal altnda verilmitir. RYA GEREK iinde krmz balklar uzaktaki komularnn evindeydi. (s. 117)

Kk bir masa zeride cam bir Balk kavanozunu tanyordu. O iki kap

1.RYA

kavanoz

yzyordu. (s. 112) Deniz dmdz, tenha ve renk iinde

idi. Fakat birdenbire denizin yz, Kk bir gne kayna benziyordu belki, hatta phesiz pencereye kadar (kars)... Suya ban batrr batrmaz sandalla, mavna ve pazar kay ile Cemilde ihsaslarn ekli deiti. Sanki doldu. Biraz sonra bu mavnalardan rzgrlarn Cemil, kendisini bu iinde, onlarn birisinin hem kaptan, hem kendisi idi. vuzuhsuzluunda idi... Plaj dolmutu. mavnalarn Deminki tenhalk, basit plan ve renk

5. RYA

arasnda ve ayn zamanda o byk sadelii yoktu artk. (s. 114115) evde buldu. (s. 112) Doktora gittiinin nc akam kk ocuk bir tarafta kendisini baka bir memlekette grd. Birka

6. RYA

Kk bir kz ocuuyla oynuyordu. oynuyorlard. (s. 115) Son derece mesuttu. (s. 112) Ak pencereden karanlk ve rzgr giriyordu... Fakat tam nne geldii zaman hakikaten pencere fezann yzne btn kar Ak pencereden ince bir rzgr btn souk tayordu. (s. 122) kapanmt... Cemil, ryasnda semt bahelerinin kokusunu odasna

7. RYA

rzgrlar belkemiinden esiyormu gibi titriyordu. (s. 120121)

Yukardaki karlatrma gsterir ki Cemil, rya ve gerei birbiri ardna yaar. kisi o kadar birbiri ardna gelir ve birbirine benzer ki artk okuyucu da Cemil de onlar kartrr hale gelir. Cemilin: ki hayatm var. Birincisi kadar ikincisine de balym! (s. 116) szleriyle bahsettii ikinci hayat ryalardr: Uyku hayatn yars olduktan sonra... (s. 116)

Cemilin hayatndaki bu blnmln yannda ikinci bir blnmlk daha dikkatimizi eker: ryalardaki blnmlk: nk bu iki cins rya birbirinden adeta farklyd. Birincisine bir nevi sr, iinden gelen bir duygu refakat ederdi; ryadan ayr bir ey... tekiler ise kendi gelimeleriyle uykumuzun ekline gre gece hayatmz yapan eylerdi. (s. 110) Bu iki rya trne ait zellikler ilerleyen sayfalarda karmza kar. Biz ikinci trden balayarak bunlar inceliyoruz: Bu bir bakma herkesin ryasna benziyordu. Hibir hareketini hibir parasn hatrlamad kaotik bir lemde, ekiller, ehreler, manalar birbirine karyor... (s. 111) Bylece kark hayalleriyle alelade bir rya olmutu. (s. 112) kinci tr ryalar, kark yani ak olmayan ryalardr. Cemil, bu ryalardan uyannca hibir ey hatrlamaz. Birinci tr ryalar ise say bakmndan fazladr. Ayrca bu ryalar aktr. kinci tr gibi kark deildirler: ...o kadar vazht ki... (s. 110) Hayal o kadar sarih, ani idi ki... (s. 118) Ak, anlatcnn tabiriyle vazh ryalar okuyucuya ve Cemile kadn getiren ryalardr. Bu ryalar, hayal ile i iedir: ...ryadan ayr bir ey... Cemil uyuduu zaman kadnla ilgili ryalar grr. Uyank olduu zamanlarda ise kadnn hayalini grr. Ancak o, bu ikinci durumu kabul etmek istemez. nk bu durum onun delirdiini kabul etmesi demektir ki Cemil de bunun farkndadr: Deliriyorum galiba kendi yalanm hakikat diye alyorum. (s. 117) der. Cemil, grd hayallerin hepsinde bundan dolay uyuduunu dnmektedir. nk aksi taktirde grdkleri rya deil hayal hatta halsinasyon, kendisi de bir deli olacaktr: Yazk ki... Beyaz entarili hakikaten grmt. Yahut da, hareket iinde uyudum... (s. 115) Asl garibi ay ierken ve bu musiki arasnda uyumu olmasyd. phesiz ok ksa bir an iin... Fakat uyumutu. Aksi takdirde bu hayal bu kadar rya havasyla kendine gelemezdi. (s. 118) Asl korkuncu son derecede ryay bir dekor iinde imknsz denecek kadar reel eylerle karlamm hissinin bende kalmas... (s. 119) Cemilin ryalarla olan ilikisinde sylememiz gereken nemli noktalardan biri de ryalarn, onun hayatna bir mn ve derinlik katm olmasdr: kinci gn deliksiz bir uykudan arkasnda hasret ektii, kendisini dndrecek hibir hayal brakmadan uyand zaman iini bombo adeta kendisini ufalm ve fakirlemi buldu. (s. 119) Fakat Cemil daha o gnlerde, rya grmeden uyanmasna hayret etti, hatta biraz da zld. nk bu ryalarda velev bir lahza olsun... Hi tatmad ekilde mnl

yayordu. (s. 111) Bu zenginlemenin sebebi Cemilin ryalar vastasyla baka birinin hayatn yklenmesidir. Cemil hem kendisidir hem de Sema: Kimin gnahn ykleniyorum. Bu azap niin sanki? (s. 116) Cemilin kiiliine ve ryalarna ikilik, blnmlk hkimdir; Bu blnmlk, kendi hayatnn arasndan bakasnn hayatn, kadnn hayatn yaamasndan kaynaklanmaktadr. Ryalarda grdkleri, bsbtn kendisinden ayr, kendisiyle ilikisi olmayan eyler deildir. Bunu u cmleler ok gzel izah eder: nk her ey, deniz, kadnn ehresi, dalgalarn sesi, hkrklar, etrafna onlarla beraber dklen kpkler, hepsinde kendisinden dklen bir ey vard. Tabii ryada olduu gibi hepsini kendisinin arasndan kendi iinden ve o inanlmaz ehreyle grmt. (s. 118) Hikyedeki bir dier kii ise Semadr daha dorusu Semann hayalidir. Semann adn, Cemilin ryalarna giri nedeninin ve niin azap ektiini hikyenin sonundaki u paradan reniyoruz: Bir de ruh bulmular. Sema adnda bir kz intihar etmi. Hem de yeni... ki aydr aryoruz, her eyi sylyor, ne sorduksa ama hepsini... Fakat bir trl intiharnn sebebini sylemiyor... Ne kadar sktrrsak nafile... (s. 125) Semayla ilgili nemli bir ayrnt da Cemilin ryalarnda onun yzn grememi oluudur: Kadn, kocasn ok iyi tanyordu. Fakat kz grmemilerdi. Hemen hemen hi gren olmamt. (s. 113) Cemilin; ryalarn kendi arasndan, kendi iinden grdn hatrlarsak, gerek hayatta grmedii bir kadnn hayalini grdnden, yzn grmemesi olduka doal bir durumdur. Kadn nasl Cemili ryaya, hayal lemine aryorsa; medyum da onu gerek dnyaya armtr. Ancak, bu bilgiler hikyenin tamam okunduunda renilebiliyor.

Eyleyenler rnekesi. EYLEYENLER Deniz Musiki (Dalgal bir deniz hissini Ryalar Cemilin evi (sayfiye) Eyleyensel rneke: Ak hikyesi yazmak (G) (N) Cemil, Kars (A) veren emsalsiz Cemil Semann hayali Semann hayali Semayla ilgili bilgi armoniler) Cemil KLER Cemil Sema LEVLER Semann hayali lm

Kars (Y)

Cemil ()

Ryalar (E)

Cemil, anlatcnn bilmedii bir nedenle: Cemil bu vakay bilmem neden istemiti. (s. 113) komusu akir Beyle Sema adndaki bir gen kzn aknn hikyesini yazmak ister. lk zamanlar gayet iyi bir ekilde alabilen Cemil, grd ryalarn etkisiyle alamaz hale gelir: lknce deiikliin farkna varamad. Sadece almak istemiyordu... Sonra yava yava yorgun ve isteksiz kalktn, sabaha kadar kark ryalar grdn ve bunlarn kendisini yorduunu anlad. (s. 109) Bu nedenle ryalar engelleyici unsurdur. Bir mddet sonra Cemil yazamamann verdii sktyla hikyeden vazgemek ister ancak kars devam etmesini istedii iin hikyeye devam eder: Ak hikyelerinden bktm. Daha geni bir ey yazarm. Fakat kitab bitirmesini kars istiyordu. (s. 113) Bylece kars, Cemile nesnesini elde edebilmesi iin yardmc vazifesini stlenmitir. Hikyede, bir yazarn yazma ilesi anlatlmtr. Cemil, setii konuya o kadar younlamtr ki sonunda hikye kahramanlarn birer hayalet olarak karsnda grmeye balamtr.

4.3. ZAMAN Hem yk zamanna hem de ykleme zamanna blnmlk hkimdir. Cemilin iki hayat vardr: gerek hayat ve ryadaki hayat. Bu ikisi birbirini blerek devam ederler. Ancak gerek hayatna ryalar yn vermektedir. Bu yzden biz, ncelikle Cemilin ryalarn zaman asndan inceleyeceiz. Hikyenin btn dikkatli bir ekilde incelenmeden hikyedeki zaman ve zaman ile ilgili ayrntlar grmek mmkn deildir. Bu blmde, ryalar kapsayan zaman diliminden balayarak kapsanan zaman dilimlerine geeceiz. Cemilin ryalar grmeye balad zaman dilimi yk zamanndan iki ay ncesine dayanr: ki ay iinde ryaya dair epeyce ey okuyan Cemil... (s. 112) Cemilin yaklak iki ay nce garip ryalar grmeye balamasnn sebebini hikyenin sonunda anlayabiliyoruz: Bir de ruh bulmular. Selma adnda bir kz intihar etmi. Hem de yeni... ki aydr aryoruz, her eyi sylyor, ne sorduksa hepsini... (s. 125) Cemilin bir tandna ait bu szler ryalarn balang zaman ile ruh arma seanslarnn balang zamannn nasl aktn gsteriyor. Bu seanslardan dolay azap eken Selmann ruhu, Cemilin ryalarna girmeye balamtr. Yine de paragrafta yakaladmz ikinci nemli ayrnt da bize Cemilin, ryalar neden her gece deil de aralkl olarak grdn cevaplar: Bir hafta kadar hibir rya grmedi. (s. 111) in garibi o gece baka hi bir rya grmyordu. Ertesi gece ve daha ertesi gece de byle geti. (s. 119) Cemil, her gece rya grmez. Bunun nedeni ryalarn ortaya k sebebinde sakldr. nk ruh arma seanslar haftada bir yaplmaktadr: Benim mdr muavini sizin o taraflarda oturuyor. Haftada bir defa onlarda toplanyoruz. (s. 125) Kapsanan zaman dilimleri, yani ryalarn zamanyla ilgili nemli notlar ise yle sralanabilir:

Dikkatimizi eken ilk zellik, ryalardan bir ksmnn gerek hayattaki olaylarn benzeri olup gerek hayattaki olaylardan nce ortaya kmalardr. Bal altnda yaptmz rya-gerek kartl tablosuna dikkatlice baklrsa (s. 9) ryalarn bir benzerinin gerek hayatta da meydana geldii grlr. Ancak birinci rya ile ilgili syleyeceimiz ey biraz daha kapsamldr. Bunun iin de anlatcnn u szlerini olduu gibi alacaz: Btn bu ryalar daha ziyade yatma saatiyle iki, iki buuk arasnda gryordu. Vaka, bazen sabaha kar ayn cinsten ryalarla urat oluyordu. Fakat bu sonuncularda olan bir ey deil eskiden olmu bir ey gryor gibiydi. Filhakika gecenin ba tarafnda grdklerinin hepsinde bir nevi hareket vard. Buna mukabil brleri tpk filmlerdeki gibi geriye dnt. (s. 123) 1. CNS RYA Olan bir eyi gryor Hareket var Gecenin banda gryor On iki sularnda tam uykuya balad anda Geni, sonsuz, nispet fikrinden mahrum bir alkant... Enitesinin ve br doktorun tembihlerini dinleyerek erken yatt. ...bazen kkrt, bazen safran, bazen fosfor parltlaryla aydnlanan bulanklnda bir takm ekiller semeye alyordu. 2. CNS RYA Olmu bir eyi gryor Geriye dn var Gecenin sonuna doru gryor O gece ikinci bir RYANIN rya grd ZAMANI (s. 112) Cemil, kendisini bu RYANIN mavnalarn arasnda ER (s. 112) o byk evde buldu Ertesi gece sabaha RYANIN kar bir baka rya ZAMANI (s. 120) daha grd Ak pencereden karanlk ve rzgr giriyordu... Fakat RYANIN tam nne geldii ER zaman pencere (s. 120 121) yzne kar kapanmt

RYANIN ZAMANI (s. 111) RYANIN ER (s. 111)

RYANIN ZAMANI (s. 121)

RYANIN ER (s. 122)

Burada bir dier nemli nokta ise ryalarn; kadnn hayatn, gemiten gelip yakn zamana doru devam eden bir srayla vermi olmasdr: Asl artc olan taraf bir tefrika roman gibi bir ryann yava yava adeta adm adm almasyd. (s. 123)

Cemilin grd ilk ryalar Semann gemii ile ilgiliyken son ryalar, onun ruhunun yaad olaylar haber veren ryalardr. nce-sonra kartl da bu hikyeyi aydnlatmakta kullanacamz yntemlerden biridir: NCE lk nce alma ok iyi gitmiti (s. 113) Evinde alyordu Doktor: Telkin ve biraz da yorgunluk. almay kesin! Baka eyler dnn! Kendinizi bazen yorun. (s. 119) eyleri gryor. nceleri rya gremediine zlyor. SONRA lk nce deiikliin farkna varmad. Sadece almak istemiyordu. (s. 109) Belki (s. 113) Doktor: Bunun sebeplerini korkarm ki, kendin de bulamayacaksn! (s. 123) rahat alrm! diye Cemil vaktinden evvel sayfiyeye kmt.

Ryalarda Semann gemiiyle ilgili Ryalarnda Semann ruhunun ektii azaptan haberdar oluyor. Artk yatmaktan korkuyorum. (s. 118)

Hikyenin zaman izelgesi de yle olacaktr: YKLEME Z.

3 Semann akir Beyle tanmas

sene Sema intihar ediyor

Nisan Cemil sayfiyeye tanyor (Ryalar balyor)

Haziran Rzgrn nizam deiiyor

Temmuz YK Z. Cemil tandyla karlayor

4.4. MEKN Mekn, hikyenin Cemili, etkileyen nemli eyleyenlerden biridir. Ve aslnda dier eyleyenlerin (ryalar) ortaya k sebebi olarak dnldnde mekn, temel eyleyen olarak saylabilir. Hikyenin nemli eyleyenlerinden olan ryalar, Cemilin bulunduu yerden ayrlp baka bir yere tanmasyla ortaya kmtr: Bu sayfiye evine tandklar ilk gnlerde, nisann banda... (s. 110) sayfiye evine tanma ve ryalar arasndaki paralellik dikkat ekici boyuttadr. Yukarda da sylediimiz gibi ryalarn balang zaman ile Cemilin sayfiyeye tan zaman akr. Ancak bu ikisinin zaman bakmndan akmasn bizim iin nemli klan ayrnt sayfiye yani yazlk ile deniz, su ilikisidir. Anlatc, ryalarla deniz arasndaki ilikiyi daha hikyenin banda okuyucuya verir hem de bu szleri Cemile syletir. Cemil, grd ryalar alkantl bir denize benzettiini syler: Geni, alkantl bir deniz gibi birbirinden hz alan hareketlerle, devam eden bir ey... (s. 110) Su, deniz ve balk kavanozu Cemilin iindeki mekanizmalar iin adeta tetikleyici bir zellik tar. Deniz, Cemili ryalara sevk eder: Suya ban batrr batrmaz Cemilde ihsaslarn ekli deiti. Sanki ryalarnn iinde, onlarn vuzuhsuzluunda idi. (s. 114) Su ve rya ilikisini bu cmleler tam olarak kantlamtr; ancak bu kadar bizim iin yeterli deildir. Anlatc, bu iliki sonucunda nereye varr? Ryalarn Cemile katt eyler bu sorunun cevabdr. Biz bu cevab daha ilk sayfada olduka ak bir ekilde buluruz: Sadece uyur uyumaz kendi zamanndan ktn, baka birisinin dnyasna girdiini biliyordu. (s. 109) Ryalar Cemilin hayatn zenginletirir ve onun hayatna anlam katar. Cemil rya grmediinde kendini mutsuz hissetmeye balar: kinci gn deliksiz bir uykudan arkasndan hasret ektii, kendisini dndrecek hibir hayal brakmadan uyand zaman iini bombo adeta kendisini ufalm ve fakirlemi buldu. (s. 119) sylediklerimizi bu emayla da anlatabiliriz:

Sayfiyeye gei

Denize yaklama

Ryalarn balamas

Hayatn zenginlemesi mn kazanmas

Deniz(su)-Rya ilikisinden bahsettik. imdi de bu unsurlarn hikyede ne kadar kullanldklarn gstermeye alacaz: Kk bir masa zerinde cam bir kavanoz iinde krmz balklar yzyordu. (s. 110) Deniz dmdz, tenha ve renk iinde idi. (s. 112) Cemil, sadece ryasnda deniz grmyor. Gerek hayatta da suyla yakndan ilikisi var: Denize girdi, yzd, krek ekti, yryler yapt. (s 112) El ele denize girdiler. (s. 114) Suyla temas grld gibi ryalarn ortaya knda nemli bir sebeptir. Cemilin suyla ilikisi hikyenin sonuna kadar devam etmitir (tabii ki ryalar da): Dalgalarn stnde beyaz bir hayalet korku dolu gzlerle... (s. 125) Denizin kendisi de sesi de Cemil zerinde etkilidir: ...parann birinci ksmnda insana dalgal bir deniz hissi veren emsalsiz armoniler arasnda birdenbire ryasndaki kadn grd. (s. 118) Debussynin bir parasyd bu... Denizin dalga grltleri arasnda kadn sesleri, beyaz, sadece dua ve alay, byk yelkenler gibi yrtld. (s. 117) Ryalarda dikkati eken unsurlar ise unlardr: masa, pencere, bahe ve oda unsurlar kadna aittir. Hem kendi hayatna hem de Semann hayatna ait unsurlar, Cemilin hayatnda blnmle sebep olur: hem bu yatakta yatyor hem de odann biricik penceresinden ... (s. 110) Yukardaki drt unsur kadna (Sema) ait olduunu syledik: Onun iin bu odann o gen kadnn odas olduuna ve bu ln onun l olduuna emindi. (s. 121) Grd ryalar nedeniyle Cemil, hayatnn her aamasnda ikilik yaamaktadr. Meknda, zamanda ve kiiliindeki ikilik onu bir yandan zenginletirirken bir yandan da ryalar olmadan yapamaz hle gelmitir. Mekn bal altnda sylenmesi gereken dier bir nemli nokta da anlatcnn gerek mekn isimlerini kullanmasdr: Nihayet kt, Kozyatana gitti. Oradan erenkyne uzand erenkynden Kadkye indi. Oradan stanbula geti. Taksimde ilide birtakm dostlarna urad. (s. 124) bu isimlerin kullanl elbette ki bilinli bir tercihtir. Bu tercih, hikyenin gerekliini arttran bir unsur olarak dnlebilir.

5. ADEMLE HAVVA
Adem, zamann cennette meleklerle birlikte Raba hamd ve tesbihle geirmektedir. Rab grd bir ryann ardndan kendi vcudundan bir para olarak yaratlan Havvay yan banda bulur. Adem, nce Havvann ne olduunu anlamaya alr, ardndan onun kendisi zerinde dourduu hisleri anlamaya alr. Bununla birlikte etrafndaki deiime dikkat eder. evresindeki varlklarn Havva geldikten sonra kendisinden ayrlmaya baladn grr ve bunun devamnda Rab tarafndan dem Serendipe Havva ise Yemende bir kuyu bana gnderilir. 5.1. ANLATICI Anlatc, dyksel hkim anlatcdr. Anlatcnn bilgisi olacaklar da ierir. Hikyenin sonuna doru anlatlan bir blmden faydalanarak yaplan u benzetme anlatcnn, hkim anlatc olduunu gsterir: Daha sonra, Serendipte o kadar yorgunluktan sonra ilk rast geldii, kaynaktan nasl imise imdi de Havvaya yle doyamadan bakyordu. (s. 129) Anlatc, bu hikyede dem, Havva ve yaratl anlatmaktadr. Hikyenin ilk cmleleri, bir mekn tasviridir. Anlatc, evreden merkeze doru ynelmi ve demden bahsetmeye balamtr: Byk hurma yapraklarnn, acayip bambularn, tepesi nemli duran okaliptslerin, akam gnei meyveli narlarn, incirlerin, ar akl berrak sularn arasnda kendisini, hala eskisi gibi sanmak istiyordu. (s. 126) Anlatcnn bu ekilde yani evreden merkeze doru gidiine birok yerde rastlanlabilir. Anlatc; demin gemiinden bahsetmek yerine, kendisi, dem ve dolaysyla da hikye iin nemli olan ksmdan hikyeyi balatmtr. Bu deiimlerin balad ksmdr. Bu durum, hikyeye daha balangta bir hareket getirir ve gerilim katar. Anlatc, yapt uzun tasvirlerin ve hareketten yoksun bir konu anlatnn, okuyucunun hikyeden uzaklamasna neden olacan dnm olacak ki hikyenin balang blmnde, gerilimi arttrc baz yntemler kullanmtr. Bunlardan birincisi; yukarda bahsedildii gibi deiim anndan hikyeye balam olmasdr. kincisi ise; demin,

sorular soruudur: Acaba nedir? Anlatc, bu soruyu ilk sayfa iinde alt defa sormutur. Merak, okuyucuyu hikyeye eken nemli gerilim unsurlarndan biridir. Anlatc da bunu kullanmtr. nc yntem ise; anlatcnn scak, yumuak ey; anlatmadan nce, onun dem zerindeki etkilerini vermi, sonra bu etkilerin ortaya kmasna sebep olan varl yani Havvay anlatmtr. Hikyenin tamamna yaknnda anlatc konumutur. Syleimler olduka azdr. Bu durumun sebebi, kadrosunun az olmas ve konunun syleimlere uygun olmamasdr. Ayrca anlatc, kulland syleimlerde kendi varln hissettirmitir. sordu: Noldu, bu nedir? Birisi yanlarndan geerken hrsla ona bard: Kader uykusundan uyand Bir bakas hasetle gld: Topran ocuklar mesut olun! Artk sizin devriniz balyor. (s. 131) Syleimlerin ortasna serpitirilmi bu tasvirler, hikyeye tiyatro havas katyor. Bylelikle evre tasvirlerinin dnda hareket tasvirlerini de alarak, duraanlktan eyleme geilerde hikyeyi, olaylar ve zihninde ak bir ekilde canlandrabilmitir. Bunlarn yannda anlatc btn aktarmalar dorudan yapmtr. Dorudan aktarmalarda btn hikyenin bir anlatc tarafndan aktarlmasnn neden olduu inandrcln azalmas gibi bir olumsuzluu ortadan kaldrmtr. Bu gerekliini glendirici bir kavram olmutur. Bunu da syleim iindeki kiileri tasvir ederek baarmtr: dem, utanmasn unutarak onlara

5.2. KLER Hikyenin kii kadrosu olduka kstldr. Hikyede stnde en ok durulan ve deiimi verilen kii, demdir. dem, hikyenin ba kiisidir. Onun dndaki kiiler Rab, Havva ve meleklerdir. Hikye, demin hayatn deitii noktadan balar. demin hayat, grd ryadan sonra deimeye balar; ancak onun hayatn deitiren, ryasnda grd varlk, Havvadr. Havva, demin hayatn deitiren dntrc gedir. Bu sebeple Havann dem stndeki etkilerini belirlemek yaplmas gereken ilk itir. dem ryasnda grd varl, uyannca da arkasnda hisseder. Bilmedii bu varlk onu korkutmutur. dem, ilk defa korkuyu hisseder: lk defa bakmaktan, grmekten korkuyordu. lk defa iinde bir tela vard. (s. 126) Havvann, dem stndeki ilk etkisi korku olmutur. dem Havvay grdkten sonra ise korku, yerini baka duygulara brakmtr. dem, Havvay grdnde onun hakknda dnmek ya da onu uzun uzun seyretmek yerine dikkatini kendi eline younlatrr: Kendi iinden yan bana geen, avucunun iinde hapsolan parmaklarnn arasnda ezilen bu aydnlk tenden ziyade kendi elini seyrediyordu. (s. 127) Havvann ortaya k demin kendi varlnn farkna varmasn salamtr. demdeki bir dier deiiklik Havvaya duyduu yaknlktr: Hibir yldza, hibir melee bu kadar yaknlk duymamt. (s. 127) Havvaya yaknlk duymasnn dnda buradaki dier nemli nokta bu yaknln bir uzaklamay beraberinde getiriyor oluudur: inde Rabdan ayr, onun iradelerini kabule hazr, fakat ondan uzak, bu kk ve canl aydnlk parasnn etrafnda yeni bir lem kurulmutu. Sanki Kadim Nizamdan kopmutu. (s. 127) Havvann ortaya k yalnzca demde bir takm deiikliklere sebep olmam, melekler de onun varlndan etkilenmilerdir: Hayretten hepsi Rabbi tesbih ve tahmid etmeyi unutmular. (s. 128) Meleklerin Rabbi tesbih ve tahmid etmeyi unutmas ile demin utanmay unutmas arasnda bir iliki vardr. dem, utanmasn unutarak onlara sordu: (s. 131) nk Havvann gelii yeni bir lemi de beraberinde getirir. Bylece, eski leme ait deerler yava yava unutulmutur.

demin yukardaki meleklerle syleimi gsterir ki Havvaya yaknlama sadece Rabdan uzaklamay deil demin evresindeki btn varlklardan uzaklamasna neden olur: imdiden sonra bizden ayrsn... Yalnzsn, diye cevap verdiler. (s. 129) Yukarda dntrc genin yani Havvann ortaya kyla meydana gelen dnmleri gsterdik. Ancak, Havva, bunlardan hibirini kendi iradesiyle meydana getirmez. Yani dnmlerin tamam dntrc genin iradesi dnda meydana gelir. Dntrc ge, bir meknizmay ateleyen tetik gibidir. Ortaya kan her ey aslnda eskiden de vardr. Havva onlarn ortaya kmasn ya da farkna varlmasn salar. Gerekten de dem, Havvayla karlap ona dokunduunda elinin ve vcudunun farkna varr. Eli veya vcudu Havvadan nce de vardr. O, burada sadece kendi varlnn farkna varmtr. Meleklerin, Havva iin syledikleri u szler hayli nemlidir: yalnzlnn aynas... (s. 128) Havva melekler tarafndan bir aynaya benzetilmitir. Gerekte de yledir. Havva; demin kendi varlnn farkna varmasn salayan, demden bir para olan kk, scak, parlak bir aynadr. Havvayla birlikte ortaya kan her ey nceden de vard, demitik. Buna hikyenin iinden bir rnek daha vermek gerekirse sayfa 131den itibaren anlatlmaya balanan kader iyi bir rnek olacaktr. Kader, Havvann ortaya kndan sonra hikyedeki yerini almtr. Ancak bu, Havvann ortaya kndan nce var olmad anlamnda deildir. Anlatcnn kader hakkndaki u szleri de kaderin nceden beri var olduunu gsterir: O, Rabbin tasavvuru olan bu ebedi evkler diyarnn biricik srr ve masal idi. (s 132) Dntrc genin yani Havvann zelliklerine gelince: ncelikle, anlatcnn, Havvay anlatrken yapt tasvirlere dikkat edilmelidir: ...kendi brnden kan bu scak, yumuak varl... (s. 127) Yz, byk ve ezeli Tavusun iinde ykand mcevher tas kadar gzeldi. (s. 129) Havvann gsnde her ey unutuluyordu. Bu yumuak ve kokulu yastkta her azap dinebilirdi. Her ac burada serinleyebilirdi. (s. 130) zellikle kullanlan birka kelime ise dikkat ekicidir: Scak, yumuak, parlak. Bu unsurlar Kadim Nizama aittir. dem, Kadim Nizam kaybedince Havvadaki bu zellikler onu avutur. Ayrca anlatc bu kelimeleri hikye iinde sk sk kullanarak

okuyucunun duyularna da hitap etmeye almtr. Bu hikyenin gerekliini, inanlrln arttran bir durumdur. Havvann, demin hayatnda yol at deiiklikler ve kazanmlar aslnda demin kaybettikleridir. Bu hkm hikye iinde anlatc tarafndan da verilmitir: Ve Havva ona kaybettiklerinin karl olarak btn vcudunu hediye ediyor... (s. 130) Bunlar bir tablo halinde gsterebiliriz. KAYBETTKLER Rabba yaknlk Meleklerle birliktelik Kadim Nizam Ezeli Tavusun iinde ykand mcevher tas Deimez evkler bahesi Rabbin Yz KAZANDIKLARI Havvaya yaknlk Havvayla birliktelik Yeni bir lem Havvann Yz Toprak (Yeryz) Rabbin sesi

demin Havva iin syledii u sz bize hikyenin temelinde yer alan nemli bir ayrnty gsterecektir: Yz, byk ve ezeli Tavusun iinde ykand tas kadar gzeldi. (s. 129) dem Havvann yzn byk ve ezeli Tavusun iinde ykand mcevher tas kadar gzel bulmutur. demin hayatnda artk mcevher tas yerine Havvann yz vardr. Havvann yz, mcevher tas kadar gzeldir. Gzellii, mcevher tasn gzelliine yakndr. Ancak ayn derecede gzel deildir. Havva bir melek deildir: Hayr bu bir melek deildi. (s. 127) Bir yldz da deildir: Yldzlardan biri de olamazd. Onlarn kpyle ykanm, onlarn parltlarn almt. Fakat kendisi yldz deildi. (s. 127) dikkat edilirse anlatc Havvann zelliklerini verirken onun bir yldz olmad hususunun stnde zellikle durmutur. Havvann zellikleri demin ondan daha nce grd dier varlklarn zelliklerine benzemektedir; ancak benzerlik ayniyet deildir. demin kaybettikleri Havvann getirdiklerinden daha oktur ve kymetlidir. dem, bunu anlar ancak yapabilecei bir ey yoktur. O da areyi Havvaya snmakta bulur: Sakla beni... Sakla beni...(s. 131) Havvann getirdikleri demi sadece avutur. Bunu anlatc da zellikle belirtir: ...onu en kuytu gecesinde avutmaya alyordu. (s. 131)

Havvadan sonra ortaya kan kader de demin kaybettii Kadim Nizamn yerine yeryzn getirir. Burada da dikkatimizi Kadim Nizamn sahip olduu zelliklere kar yeryznn sahip olduklar eker. Birbirine benzer zelliklermi gibi grnse de Kadim Nizam daha stn zelliklere sahiptir ve dem onu kaybetmitir. Eyleyensel rneke: Rab (G) Havva (N) nsanolu (A)

Kader (E)

dem ()

Rab (Y)

5.3. ZAMAN Adem ile Hava hikyesinde zamanla ilgili unsurlarn kullanlmadn, Kadim Nizamn gece, gndz ya da mevsimler gibi zaman unsurlarna sahip olmadn grrz. Buradaki tek zaman unsuru nce ve sonra iaretlendirmeleridir. Hikye bir deiimi anlatt iin zaman unsuru olarak nce ve sonralarn kullanlmas kanlmazdr. Deiimden ncesi (Havvadan nce) ve deiimden sonras hakknda yaplabilecek nce-sonra kartl dier blmlerde hazrlanan tablolara benzerlik gsterir. Bunun nedeni deiimin tek bir unsurdan deil de birok unsuru kapsayan bir ekilde ortaya kmasdr: NCE Rabba yaknlk Meleklerle birliktelik Kadim Nizam Ezeli Tavusun iinde ykand mcevher tas Deimez evkler bahesi Rabbin yz lmszlk Aydnlk, parlaklk Meleklerin en stn Meleklerin a SONRA Havvaya yaknlk Havvayla birliktelik Yeni bir lem Gne, ay, yldzlar Toprak (yeryz) Rabbin sesi lm Karanlk, gece nsan Topran ocuklarnn devri

Yukardaki tabloda nce-sonra kartl Havvann ortaya kna gre belirlenmitir. nce, demin nceki hayat; sonra ise ondan sonraki, onunla birlikte geen hayatdr. Daha nce de sylediimiz gibi Kadim Nizamda zaman kavram belirgin deildir. Ancak, yeni lemde gece gndz gibi unsurlar yer almaktadr: ...bir gece saatinde kendilerini yeryznde buldular. (s. 135)

yk zaman belirgin deildir. Bu bir yaradl hikyesi olduu iin tarih verme gerei duyulmamtr. ykleme zaman hakknda da hikye iinde bir ipucuna rastlayamayz. Bunlar hikyeye mistik bir hava katar. Hikyenin ritmine bakldnda hikyenin kesintiyle balad grlr. Anlatc, demin gemiini dorudan anlatmak yerine hikyenin iinde para para vermeyi tercih etmitir.

5.4. MEKN Hikye, iki mekn alm ierir. Bunlardan birincisi; demin Kadim, dedii mitolojik lemdir. nce bu lemin zelliklerini inceleyelim. Burada dikkati eken ilk zellik Kadim Nizamn ve iinde yer alan varlklarn ebedi ya da ezeli olulardr: ...ezeli Tavusun iinde yzd mcevher... (s. 120) Deimez evkler bahesi... (s. 131) Ebediyetin neesini teganni eden kular... (s. 131) Bu nemli zelliin yannda Kadim Nizama aydnln, parltnn hkim olduunu da belirtmeliyiz: Tekrar aydnln kaynana... (s. 128) Her tarafta grnmez avizeler yand. (s. 128) Kadim Nizam ve iindekiler demin kaybettiklerindendir. dem, kaybettii bu nizama karlk yeni bir nizam, yeni bir lem kazanmtr. Bu, hikyenin ikinci mekn almdr. Birincisi ve ikincisi arasnda byk paralellikler ve farkllklar vardr. dem, kaybettii Kadim Nizamn yerine geen yeni nizam kaderin iinde grnce zlr: Onlar getike demin aln zntden kryor, acayip bir korku iini saryordu. (s. 133) Aslnda Kadim Nizamla yeni lem birbirine benzemektedir: Aden bahesinin, byk bir eyin ilk kayna ve ayn ebediyet remizlerinden, mcevher parlt ieklerinden, acayip ve rzgrsz aalardan baka remizler, baka trl iekler, baka trl aalar grdler. (s. 132) Her iki lemde de iekler, aalar ve remizler bulunmaktadr; ancak bu ortak paydaya ramen farkllklar, yeni lemin eskisinden deer bakmndan aada oluu demi zmtr. Ortak paydalar iin de unlar sylenebilir: Yukarda da belirttiimiz gibi benzerlik ayniyet deildir. dem, edebi ve ezeli lemi kaybetmi, kaderin mahpusu olmutur. Bu yeni lem ve ona ularken getikleri yol Kadim Nizamn tersine karanlktr: ...yldzlarn yer yer paralad karanlklar iinden inmee balad. (s. 134) ...bir gece saatinde kendilerini yeryznde buldular. (s. 135) Kaderin karanlklar iinden inmee balamas bize yeryznn konum olarak Kadim Nizamdan aada olduunu gsterir. Bu da bize yle bir tablo hazrlama olana sunar:

KADM NZAM Yukar Aydnlk Ezeli Tavus Aden baheleri

YEN LEM Aa Karanlk Gne, Ay, Yldz nsan sesine susam toprak

Hikyede bulduumuz dier bir bant ise su ve suyla ilgili unsurlarn birbiriyle ve hikyeyle olan bantsdr. Hikye demin su banda yatarken grd ryayla balar: ...ar nakl berrak sularn arasnda kendisini... (s. 126) Havva, yldzlarn kpyle ykanmt: Onlarn kpyle ykanm, onlarn parltlarn almt. (s. 127) Nurun ilk aksi, tasavvuru zorlayan ilk damlas olan ezeli Tavus, bir mcevher tasta ykanmaktadr: Tekrar Byk Tavus, iinde yzd mcevher tasta kmldand. (s. 128) dem ve Havvay Kadim Nizamdan alp yeryzne gtren kader de siyah bir gemi eklindedir: Ve bylece siyah yuvarlak bir gemi gibi yerinden kmldad... (s. 134) Hikyenin sonunda dem Serendipte bir kaynaktan su ierken Havva onu bir kuyunun banda beklemektedir. Btn bunlar birer rastlant deildir. Elbet aydnlk ve su hikyenin btnn saran temel unsurlardr. Bu blme eklenebilecek bir ayrnt da udur: dem yeryzne geldiinde Serendipte bir da tepesi ne der; Havva ise Yemende bir kuyu bana. Bu bize demin Havvaya gre daha yukarda olduunu dndrr. dem meleklerin en stndr. Havva ise sadece ondan bir paradr. Ayrca demden yaratlm ya da ilk nce o farkna vard iin varlndan sz edilmeye balanm olmas da nemlidir ve belki de bunun iin ondan daha aa bir noktaya dmtr. Bu sorunun cevabn hikyede yer almaz.

6. BR TREN YOLCULUU
Hikye bakahraman, cumhuriyet devri aydndr ve doudan batya doru trenle yolculuk yapmaktadr. Tren Fevzipaa stasyonunda yolcu almak iin durduunda bakahraman, kinci Dnya Sava sonras Trk halknn iinde bulunduu olumsuz artlar ve bu durumun sebepleri hakkndaki dnceleriyle birlikte okuyucuya anlatr. Sadece halk deil toplumun btn kesimleri g artlar altnda yaamn srdrmeye almaktadr. Bakahraman, trene binen sanatlarn da yaam mcadelesi iinde bulunularn ackl bir ekilde anlatr. Yal aktrn anlatt Zehrann hayat hikyesi ise hikyenin mevzusuna derinlik katan bir ksa hikye zellii tar. 6.1. ANLATICI Hikye, iyksel anlatc tarafndan anlatlmtr. Ancak, hikyenin iinde tek anlatc yoktur. Bir baka iyksel anlatc, hikyenin stne kurulduu Zeynepin, hayatn anlatr. kinci iyksel anlatc (ihtiyar aktr), hem olaylarn btnn okuyucuya aktaran birinci iyksel anlatcy hem de okuyucuyu Zeynepin hayat hakknda bilgilendirir. Bylece eksikliin giderilmesini salam olur. htiyar aktrn hikye iindeki en nemli ilevi budur. Bylece birinci iyksel anlatcnn snrl hkim anlatc konumunda olduunu da anlam oluruz. nk o, Zeynep hakkndaki bilgilere sahip deildir. Ancak hikyenin geri kalann ondan reniriz. Anlatc, hikyeye evre tasviriyle balyor. evreden yava yava merkeze ynelen bu tasvirler sayesinde anlatc, bir tablo izer gibi nce manzaray izmi sonra da kahramanlarn bu manzarann iine yerletirmitir. Anlatcnn bak as, kapsayandan kapsanana dorudur. Hikyenin henz balangcndaki tasvirler bir syleimle kesilir ve anlatc olaylar hakknda bilgi vermeye balar. Syleimler, dorudan aktarma yoluyla aktarlmtr. Bu, hikyenin inandrcln ve kiilerin gerekliini arttrc bir zelliktir.

Anlatc hikyeye balarken bu syleimlerin iine hemen okuyucuyu meraklandracak bir unsur yerletirir: Kk bir muameleleri varm... len kz vard ya... (s. 137) ite bu cmleler okuyucuyu hikyeye eker. nk hikyenin sonunda tam olarak bir olay hakknda bilgi verilmitir. Daha olaylar anlatlmamtr; ancak olaylarn sonunda ortaya kan durumdan yani kzn lmnden bahsedilmitir. Bu da okuyucunun neden, niin gibi sorular sormasna, kzn kimliini merak etmesine neden olacaktr ki bu sorularn cevaplarn renmek iin hikyeyi okumas gerekecektir. te anlatc, kzn lmn bir merak unsuru olarak byle kullanmtr. Anlatc, kiilerini sadece tasvir etmekle yetinmez. Onlar hakknda yorumlar da yapar. Yani anlatc objektif bir anlatc deildir: ...sanatkrca giyinmenin ve yaamann ihmal ve gevekliini, kaderle mcadelesinde muvaffak olamam aydn adamn gururunu muhafazaya alyordu. (s. 137) Grld gibi tasvirler bile anlatcnn bak asyla yaplmtr. Anlatc, kiilere kar duygularn da belirtmekten ekinmez: im ihtiyar artiste hnla dolu gzlerimi kapadm. (s. 146) Bu cmleler de anlatcnn sbjektifliine dair yargmz kantlar. Anlatc, hikyeyi drt blmde vermitir. Birinci blm; hikyenin balangcndan trenin hareketine kadar olan blmdr. Tasvirler arlktadr. Artistler ve evre tasvir edilmitir. kinci blm; anlatcnn hareket eden trenden sonra trenin iine ynelen gzlemlerinin yer ald blmdr. Artistleri daha yakndan gren anlatc, onlarla ilgili tasvirlerine devam eder. nc blm, anlatcnn, ihtiyar aktrle konutuu blmdr. Syleimler hkimdir. Anlatc, syleimlerin arasnda ihtiyar aktrn hareketlerini tasvir ederek okuyucunun, hikyeyi zihninde canlandrabilmesini salamaya alr. Birinci blmde merak unsuru olarak kullanlan ve hikyenin bandaki gerilimi salayan Zeynepin lm hakkndaki bilgiler bu blmde ihtiyar aktrden alnr. Bu blmde baz yer isimlerinin eksik yazldn grrz: P...deki kk salan... (s. 140). Z...de, yakn kylerden... (s. 141). P...deki salata... (s. 142). Yer isimlerinin bu ekilde eksik yazl, okuyucuya, gerek bir hikye anlatlyormu da anlatc baz sebeplerden dolay bunlar yazmaktan ekiniyormu hissini vermektendir. Drdnc blmn zellii ise udur: Anlatc; nasl ilk

blmlerde evreden merkeze, kapsayandan kapsanana doru ilerlemise, bu blmde de bunun tam tersini yapmtr. Anlatcnn aydnlatc bak ieriden darya doru ynelmitir ve bu yneli adeta bir kamerann bir noktaya sabitlenip filmin sonunun geldiini iaret etmesi gibidir. Anlatc, hikyeyi evre tasviriyle bitirir. Bu, aslnda bir insann kaybnn zaman durdurmadn, zamann akmaya devam ettiini gstermek iin kullanlan bir metottur. Bu kapsayann iinde kapsanann yerinin ne kadar kk ve etkisiz olduunu gstermek iin kurulmu bir tezattr. Yukarda da sylediimiz gibi anlatc, dardan ieriye doru bir baka sahiptir. Bu durum kiiler iin de geerlidir: Erkenden biri, tam yamurun altnda, iki eli pardssnn cebinde, yalnz bann arka tarafnda kalm trasz salar, ihtiyar ve biare ehresiyle ayakta duruyordu. (s. 137) Ancak bu durumun bir istisnas vardr: Zeynep. Anlatc, Zeynepi daha nce grmtr. Onu anlatmaya baladnda dierlerinden farkl bir yol izler: ...ilk defa seyrettiim bu kz belki en istidatllaryd. Gzel bir stanbul ivesi vard. stedii zaman bir nevi eda taknabiliyor, yine istedii zaman ok ehir ocuu olabildii iin hoa giden bir kolaylkla oynuyordu; fakat asl dikkat edilecek taraf zaman zaman rolnn iinde uyanmalar, etrafna garip denecek baknmalaryd. (s. 140) Grld gibi anlatc; Zeynepin fiziksel zelliklerini anlatmak yerine, onun ivesinden ve rolnn iinde uyanlarndan bahsetmitir. Zeynepi dierlerinden ayran ve onu baarl klan zellikler de bunlardr. zellikle de sahnedeyken rolnn iinde uyanmas Zeynepi sahnede daha etkili klar. Bunu ihtiyar aktrn u szleri de dorular: Hlbuki bu korkusu gzeldi, sahne birdenbire canlanrd. (s. 146)

6.2. KLER Kii kadrosu, bu hacimde bir hikye iin geni saylabilir: Anlatc, Zeynep, Zeynepin kocas, Zeynepin evlenecei adam, ihtiyar aktr, artist kadnlar, orta yal memur, iki tccar, Jandarma avuu, Ali, Mehmet (Zeynepin abisi), Zeynepin vey annesi... Hikye kiilerinin arasnda pek de dikkat ekmeyecek bir bant vardr. Kiilerin neredeyse tamam, sanki bir tiyatro iindeki rollerini oynuyor gibidir. Hi kimse kendisi gibi deildir. rnein; orta yal memur. Onun abasyla artist kadnlardan birinin kzna bir yer bulunur. Anlatc, bu durumu yle izah eder: Sanki karlkl vaziyetler tek balarna bir tasnif yapyor, ilerleyen ya, dklm sa, ihtiyarlam vcut, baka trl sevmei, daha alak gnll, daha az titiz olmay kendiliinden kabul ettiriyordu. (s. 139) Bu szler gerekten de olduka nemlidir. Kiilerin, hikye iindeki en nemli bantlar bu cmlelerde sakldr. Yukardaki cmlelerde orta yal memura ait baz vasflar ve ardndan da o vasflarn gerei olan rol ortaya konulmutur. Yani iinde bulunduu durum onu byle davranmaya yneltmitir. Bu yarg, kiilerin iradelerini varsaymaz. Benzer zellikler dier kiiler iin de geerlidir. Artistlerden biri olan gen kzn, tccarlara kar tavrlar da bu dorultuda deerlendirilebilir: ...kendi repertuarndan ziyade seyrettii filmlerin hatrnda kalan byk flrt sahnelerindeki kadnlar taklide alyor. (s. 141) Gen kz da kendisi gibi deildir. Orta yal memur gibi o da rolnn gereini yapmaktadr. Bu durum dier artistlerin tamamnda vardr: ...tpk sahnede imiler gibi, fakat sahnenin imknlarndan mahrum olduklar iin hzn daha belli tebessmlerde... (s. 138) Artistlerin iki hayat vardr: gerek hayatlar ve sahne hayatlar. Ancak bu iki hayat birbirinden tamamen ayr deildir. Gerek hayatlar sahne hayatlarndan, sahne hayatlar da gerek hayatlarndan etkileniini rnekleyebilir niteliktedir. Sahne hayatlarnn da etkilendiini u szlerde grebiliriz. htiyar aktrn Zeynep hakknda syledii ve Zeynepin tiyatroya nasl girdiini anlatan: ou gibi, evlendikten sonra. Kk evlendirmiler. (s. 143) bu cmleler sahne hayatlarnn gerek hayatlarndan etkileniini gstermekle kalmaz. Bu etkilenmenin sebeplerini de ortaya koyar. Dikkat edilirse, anlatcnn baknn, hep bayan artistlerin stnde olduu grlr. Tasvir

edilen ve anlatlp, anlalmaya allanlar hep onlardr. Erkek artistlerin zerinde pek durulmamtr. htiyar aktr de sadece bir iyksel anlatc olarak kullanlmtr. Bu hikyenin, sosyal hayat tenkidi olarak da yorumlanabilir. Kk evlendirmiler Evde dayak, silah ekmeler... vey annenin elinde kald iin, ok hrpalanm. gibi cmleler bize, anlatcnn; aile ve sosyal hayat hakkndaki grlerini st kapal olsa da iletir. Zeynep; vey anne basksyla hrpalanm, koca dayandan bunalm bir kadndr. Gerek hayat tiyatroya aksettirdikleri sayesinde fark edilir. Ancak bu fark edili ona mutluluk getirmez. Zeynepin tiyatroyu semesinin sebebi de ocukluuyla ilgilidir aslnda: Gidecek, kendisini gsterecek, muvaffak olacak, biare gemi ocukluunun hncn almak iin, mehur ve zengin olarak stanbula dnecek... (s. 143) Tiyatroya balama sebebi, tiyatroda baarl olmasnn nedenleri, hayatndaki blnmlk, hepsi gemiiyle (ocukluuyla) ilgilidir. Anlatc, nedenlerin tamamn kiilerin ocukluklarna dayandrmtr. Burada kiiler dememizin nedeni Zeynepin, aslnda, ayn durumda olan birok kadn temsil eden bir sembol oluudur: ou gibi... (s. 143) eklindeki genel ifadeler bu yargy kantlar. Zeynepin hayatyla ilgili sylememiz gereken bir dier nemli nokta da evlendii ve evlenmek zere olduu adamn zellikleriyle ilgili kk bir ayrntdr: Zeynepin iki kocas da zengindir: Kocas o semtte bir kunduracym. yi kazanyormu. (s. 143) ...yakn kylerden birinden zengince bir adamn houna gitmiti. (s. 141) Bu durum bir tesadf olmaktan ok uzaktr. Zeynep, ocukluunun hncn almak iin, mehur ve zengin olmak istemektedir: Hlbuki Zeynepin ihtiraslar var. (s. 14). Ancak mesele bu kadar da basit deildir. Zeynep, sadece zengin olmak isteiyle zengin kocalar semi deildir nk. Zeynep, evlenecei ya da evlendii bu iki adam da kendisi sememitir: Kk evlendirmiler. Adam evlenmek teklif etti. Bu nemli noktay yle izah edebiliriz: Zeynepin ocukluu, olduka skntl gemitir. ocukluu, ilerleyen yalarnda hayatn etkiler. Ald kararlar: O da rahat ederim diye kabul etti. (s. 141) kendi iradesinin yansmas gibi grnse de aslnda ocukluunun etkisiyle hareket etmektedir. Yani tam anlamyla bir irade ve bu iradenin ald kararlar mevcut deildir. Zeynep, anlatcnn baka bir kii iin syledii gibi: ...hlasa bu tesadf tam manasyla tadyordu. (s. 140) tesadflerin ona sunduu hayat yaamtr. lm de

bir kaza neticesinde olur yalnz arabac, o da bir tesadfle... (s. 141) kurtulurken Zeynep lr. Anlatcnn, Zeynepi anlatrken zellikle stnde durduu bir dier nokta da aslnda bu iradesizlikle ilikilidir: raks eytan. Anlatc, bu tamlamay birka yerde kullanr: Zeynepte raks eytan vard; bu bacaklarmza yerleen bir eytandr. Oradan vcudun br taraflarn idare eder. ki dzgn bacak ona, imkn olarak yetiir. (s. 142) Grld gibi Zeynepin gzel dans edii bile iradesinin dnda gelien bir durumdur. Bu iradesizlik, hikyenin dier kiilerinde de grlr. Zeynepin ilk kocas: Her akam ier, itike susar, deiir, sonunda bir vesvese ifriti olurdu. (s. 143) yeni kocas da Zeynep gibi irade dnda hareketlerde bulunur. Tek bir farkla Zeynep gemiinin etkisindeyken kocas ikinin etkisi altndadr. Kiileri etkileyen ve onlarn hayatlarna yn veren eyleyenleri eyleyenler rnekesinde gsterebiliriz KLER LEVLER Korkun baka bir leme Yksek perdede insan sesi gidi Hayatnda blnmlk, vey annesi ve ocukluu korku Vcudun br taraflarn Raks eytan idare ki Deiim, vesvese ifriti ki Kaza Baka trl sevmek daha lerleyen ya, ihtiyarlam alak gnll daha az titiz vcut, dklm sa olma Seyrettii filmlerdeki Seyrettii filmler kadnlar gibi davranma n dilerinin sklmesini Sanatkarlk isteme Parlak izmeler, iyi sklm Jandarma avuu ile bel birliktelik EYLEYENLER

Zeynep

Zeynepin kocas Arabac htiyar Memur Gen kz htiyar aktr Uzun boylu kadn

Eyleyenler hemen hemen btn kiileri sarm durumdadr. Btn kiiler bir eyleyenin etkisindedir. Onlar, hayatlarna tam anlamyla hkim deildirler. Hayatlarnn ak, kendi iradelerinin dndaki eyleyenlerden etkilenir.

Hikyenin en nemli kiisi Zeynep iin, bir eyleyensel rneke yapmamz gerekirse unlar yazabiliriz: Biare gemi ocukluunun hncn almak (N) Zeynep (A)

(G)

Tiyatro (Y)

Zeynep ()

Kocas, kaza (E)

Zeynep ocukluunda yaad skntlarn acsn karmak ister. Bunun iin zengin mehur olmay tek are olarak grr. Tiyatro, onun ihtiraslarn elde edebilmek iin kulland bir ara durumundadr. Ancak, amacna ulaamamtr. Kocas ve lmne neden olan kaza onun amalarna ulamasna engel olur. Bu balk altnda dndmzde dikkatimizi eken dier bir nokta da anlatcnn zellikle stnde durduu btn kiilerin bayan oluudur. Ayrntl ekilde tasvir edilenler, karlatrmalarla maruz kalanlar ya da hayat anlatlanlar hep bayandr. Bu durum; anlatcnn vermek istedii mesajlarla, eletirilerle de ilikilidir. Anlatc; Zeynep ve artistlerin ahsnda, toplum ierisinde ve sanatta kadnn yerini sorgulam. Kadnlarla ilgili sorunlara gndermede bulunmu (kk evlendirmiler), ailenin insanlar zerindeki etkileri ve aile sorunlarna deinmi (vey anne elinde kald iin, ok hrpalanm) son olarak ta hayatla ilgili dncelerini okuyucuya aktarmtr: artlarn arasna, mhim anlarda, kendi tecrbenizi olduu gibi nakledin, en baka trl hayat doldurmu olursunuz. (s. 144) Anlatc, artistleri, halktan ayr bir yere koyar. inde bulunduklar durumu olabildiince kt gstermeye alr. Hatta halktan farkl olduklarn zellikle vurgulayarak dtkleri kt durumu kullanp okuyucunun onlara acmasn salamak istemitir. Bunun iin de kyl kadnlarla artist kadnlar karlatrmtr: nde de yrk kadnlarn debdebeli sknetinden eser yoktu. Telal ve yorgundular. Hallerinden bu rutubetli havada lesiye dkleri anlalyordu. (s. 138) Artistler, bulunduklar

mekna ait deildir. Onlar ok hususi bir talihle gezmektedirler. Anlatc onlar (halk) tan farkl gstermi ama bir taraftan da bulunduklar olumsuz durumu daha da belirginletirebilmek iin onlar halkla kyaslamaya girimitir. Yrk kadnlaryla artist kadnlar arasnda yaplan ksa kyas cmlesi bunu rnekler: nde de yrk kadnlarnn debdebeli sknetinden eser yoktur. (s. 138) Anlatc, artistlerle halk yan yana vermi bylece okuyucunun artistlere acmasn salamtr. Artistler, istasyondaki pek ok inann bulunduu yerden daha iyi durumdadr. Ancak aydn snfnda olular onlarn istasyonda farkl bir yerde olmalarn gerektirir. ok parlak bir eyin harabe haline gelmesi onlarn durumunu acnr klar. nk bu artistler ok parlak bir eyin (sanat) harabesinde deien bir hayat srmektedirler. Anlatcnn, artistleri daha ak bir ekilde verebilmek iin okuyucunun kyas yapabilecei, karlatrabilecei halkla yan yana verdiini sylemitik. Halkla artistler arasnda anlatcnn hikyede verdii farkllklar yle gsterebiliriz: HALK Kalabalk (yn) Debdebeli sknet nc mevki ARTSTLER kadn, iki adam Telal, yorgun Birinci ve ikinci snf yolcularn bulunduu salon halk ile dndakiler arasnda iliki vardr: ...trenin

Trenin

iindeki

pencerelerinden e dost arayan, yiyecek sepeti uzatan bir yn halk daha vard. Hepsi i ie idiler. (s. 136) Ancak artistlerin byle bir durumu yani iinde bulunduklar meknla ve bir evreyle ilikileri yoktur. Tren hareket ederken Hemen hepsi, son bir defa pencereden bir ey unutup unutmadklarn anlamak iin terk ettikleri yere baktlar. Hayr, hibir ey kalmamt. (s. 139) Onlar, bu mekna ait deildirler. Bunun iin de en ufak bir eyalarn bile orada brakmak istemezler.

6.3. ZAMAN Hikye zaman asndan incelendiinde kesin bir ykleme yada yk zamannn olmad grlecektir. Anlatc, mekna katt belirsizlii zamana da katarak hikyeyi masalms bir havaya sokmutur. YKLEME ZAMANI Adanaya yaklaldnda (gece) YK ZAMANI Zeynepin doumu ocukluu Kocas (vey annesi) Tiyatro Hayat lm

Fevzipaa istasyonuna yaklaldnda (gndz)

Hikye bir gn boyunca srer (ykleme zaman) bunun dndaki dier zaman unsuru Zeynepin ihtiyar aktrn kumpanyasna katldr. ykleme zamannn balangc ile Zeynepin ihtiyar aktrn kumpanyasna katl atasnda drt sene vardr: drt sene evvel bir gece. Ona rastladm. (s. 144) Bu blmde hazrlayacamz emalardan biri de anlatnn yani hikyenin ritmini gsteren emadr: YKLEME ZAMANI

Kesinti Duraklama Eksilti Duraklama Eksilti Kesinti Sahne zetleme Sahne zetleme Kesinti Sahne zetleme Kesinti Sahne zetleme Kesinti zetleme Duraklama Sahne zetleme Kesinti
YK ZAMANI Grld gibi hikye kesinti ile balam ve yine kesinti ile son bulmutur. Hikyenin iinde de kesintiler ska kullanlmtr. Bu blmlerde anlatc, kiiler hakknda veya hayat hakknda gr bildirmi, kiilerini veya onlarn iinde yer aldklar evreyi ykleme zamann durdurarak anlatp, tasvir etmitir. Kesintilerin bu kadar sk

karmza knn nedeni ise anlatcnn, bir hikye anlatmaktan ok, hikyenin iinde fikir ve grlerini anlatmak istemesidir. zetleme ve eksiltinin (zellikle zetleme) bu kadar sklkla kullanlnn sebebi de budur. Yani eer anlatcnn maksad Zeynepin hayat hikyesini vermek olsayd bu sefer zetleme ve eksiltilerin yerini duraklamalar ve ayrntl ekilde anlatlar alacaktr.

6.4. MEKN Hikye evre tasviriyle balar. Bu tasvirin en nemli zellii ierdii yamur unsurudur. Anlatc, bu unsuru para para da olsa hikyenin sonuna kadar kullanmtr. Yamur, hikyede oluturulmaya allan esenliksiz ortam destekler. Anlatc, daha ilk cmlelerde bu esenliksiz ortam yamur vastasyla okuyucuya sezdirir: Trende sadece can sknts olan yamur burada gerek bir sefaletti. (s. 136) Hikyede, mekn batan sona kadar yamur (su) unsuru ile kuatlmtr. Hikyenin ilk cmlelerinin ve son cmlelerinin bu unsura ayrlm olmas onun hikye iindeki nemiyle alakaldr: Hava yamurluydu. Tren ara sra iddetli saanaklarn arasndan geiyor... (s. 136) Yerde, istasyonun dank klarnn uzun ve titrek akislerle doldurduu byk su birikintileri vard. (s. 147) Yamur (su) hikyenin belirsiz ve esenliksiz meknnn oluumunda etkilidir. Karmza kan ilk mekn Fevzipaa istasyonudur ve yamur burada da devam eder. Artistlerin bulunduu yeri ve artistleri anlatan anlatc, onlar da yamurla birlikte verir: Kapnn yannda, hemen hemen yamur altnda zntl ve sabrsz bekliyorlard. (s. 137) Hikyenin balangcndaki evre tasviri ve artistlerin tasviri arka planda da kalsa yamur unsurunu mutlaka ierir. htiyar aktrn, Zeynepin hikyesini bitirmesine yakn bir tasvir daha kar karmza, kar ve tabii ki yamur da: Bu yamurlu yolculukta... (s. 144) ihtiyar aktrn Zeynepin hikyesini tamamlay ile hikyenin tamamlan arasnda bir sayfalk bir blm vardr. Bu blmn sonu yani hikyenin son cmleleri de tabiat tasviridir. Ve bu tasvirin iinde de yamur unsuru yer alr: Byk okaliptsler, yamurlu ve karanlk gecenin... (s. 147) Oluturulmaya allan esenliksiz ortam yamurun dnda baz unsurlar da destekler. rnein Fevzipaa istasyonu ile karmza kan ve trenin iinde varlklarn devam ettiren kalabalk, bu esenliksiz ortamn oluturulmasnda nemli rol oynar: ...bir yn halk daha vard. Hepsi i ie idiler. nc mevki vagonlar, kaplarna kadar dolu idi. Behemehal gitmek isteyen yolcular pencereden ieriye girmeye alyorlard. (s. 137)

Anlatc, kiilerin iinde bulunduu olumsuz durumu daha belirgin hale getirebilmek veya belki de kiilerini okuyucuya acndrmak iin mekn olabildiince olumsuz hale getirmitir: Belediyenin yanndaki salams kahvede... (s. 137) Hikyenin banda, meknla ilgili grdmz bir dier nemli ayrnt ise anlatcnn, iinde bulunduu mekn olan trendir. Hikyenin btn incelendiinde anlatlan konunun iinde hareket bulunmadn, okuyucuyu iine ekecek gerilimlerin, artmacalarn bulunmadn grrz. BU, hikye iin bir eksiklik saylabilir. En azndan anlatc bu ekilde dnm olmal ki gerilimi arttrmak, hikyeyi ekici klmak ve okuyucuyu meraklandrmak iin baz yntemler kullanmtr. Bunlar anlat balnda vermitik. Burada bahsedeceimiz unsur ise trendir. Anlatc tren vastasyla hikyeye hareket katm, en azndan meknda ve iyksel anlatcy deiik ortamlara tayabilmitir. Bu da hikyeyi zenginletirmi ve hikyeye boyut katmtr. Anlatcnn, mekna ykledii dier bir zellik ise isimlerinin ilk harfinden sonra nokta konulmu meknlardr: P...deki kk salan... (s. 140) Z...de, yakn kylerden... (s. 141) Bu iki meknn dndaki btn meknlarn isimleri tam olarak yazlmken bunlarn eksik yazlmas aslnda anlatcnn, dier balklar altnda da belirttiimiz gibi, hikyeye yaymak istedii belirsizlik havasyla ilgilidir. Bunun dnda anlatc bu yolla hikyeye gereklik ve inandrclk katmtr. Anlatcnn Zeynepi grd, seyrettii ky ve Zeynepin ikinci defa evlenecei adamn kydr bu kyler. Anlatc, bu isimlerin dndaki mekn isimlerini vererek (bunlar zellikle gerek meknlardan Adana semitir.) eksik yazd isimlerde kylerin de gerek olduu ve bu olayn yaand, bunun iin de isimlerinin gizli tutulduu mesajn gizliden gizliye vermitir. Anlatc, artistleri, acnr halde anlatmtr. Ancak hususi bir talihle gezilerini, halktan ayr olularn da zellikle vurgular. Mekn asndan dndmzde karmza terenin blmlenii kmaktadr. Halk: nc mevki vagonlarda yolculuk yaparken, artistler, birinci ve ikinci snf yolcularn bulunduu bir salonda yolculuk yapmlardr. Mekn bal altnda syleyebileceimiz son nokta ise anlatcnn, ihtiyar aktre ynelttii sorularla ilgilidir. Anlatcnn Zeynepin hayatyla ilgili ihtiyar aktre

ynelttii ilk soru Nereliydi? (s. 142) olmutur. Bu bir tesadf deildir. htiyar aktr de Zeynepin doduu yeri ayrntl bir ekilde anlatmtr: stanbullu, Hekimolu Ali Paa Camiinin yan banda bir evde domu. (s. 142) Anlatc, Zeynepin doduu meknla niin bu kadar ayrntl bilgiler vermeyi dnmtr? Anlatcnn Zeynep hakknda ilk szleri sorumuzun cevabdr: Gzel bir stanbul ivesi vard. (s. 140) Anlatc, mekn ve insan arasnda kuvvetli bir iliki olduunu dnm ve bunun iin de ayrntl bilgiler vermitir. Zeynepi fark edilir klan zelliklerinin banda stanbul ivesi gelmitir. Bylece mekn ve insan ilikisi ok belirgin olmasa da vurgulanmtr.

7. YAZ GECES
Bakahraman, otuz be sene evvel tand hastann odasnda bir gece geirecektir. Yannda ayn mahallede bym ve hastay tanyan Zeynep ve Zehra adlarnda iki karde vardr. Kardeler, gece boyunca hastayla ilgili bildiklerini ve dncelerini anlatrlar. Otuz be yl ncesinde mahallede geen ve hastayla ilikisi olan olumsuz olaylar bakahramana anlatrlar; oysa bakahraman hastann evinin karsnda hastann sesini dinleyerek bymtr ve genliinde de hastann kzna k olmu fakat kavuamamtr. 7.1. ANLATICI Anlatc hikyeye gerilim unsurlarn art arda kullanarak balyor. Birinci gerilim unsuru okuyucu tarafndan kim olduu bilinmeyen hasta. Anlatc, onunla ilgili unsurlar ve onu (ksmen) veriyor; ancak okuyucu hastay hikyenin sonuna kadar tam olarak tanyamyor. Bilinmezlik bir gerilim unsuru olarak kullanlmtr. kinci gerilim unsuru ise kadnlardr. Anlatc; kadnlarn kimliiyle ilgili bilgileri, hikyenin banda sunmak yerine ilerleyen safhalara saklamtr. Bu durum da merak unsuru oluu nedeniyle gerilimi arttrr. Bir dier nemli gerilim unsuru ki hikyenin temel gerilim unsur budur- iyksel anlatc olan adamn gemiidir. Dyksel anlatc bu gerilimi hikyenin son sayfasna kadar scak tutmak istemitir. Bunu, gemiiyle ilgili bilgileri son sayfaya saklayarak ve gizlenen baz eyler olduunu bu ve buna benzer cmlelerle okuyucuya sezdirerek yapar: Niin onlara karki evde oturduumu, bu odada yatamayacam sylemedim. O zaman her eyi sylemek lazmd. Evet, hepsini anlatsam rahat edeceim. Fakat o zaman daha baka eyler de anlatmak lazm gelecek. Hayatnn srr meydana kacakt. Anlatcnn hayat (gemii) bir gerilim unsuru olduu gibi bu hayatn anlatl biimi de bal bana bir gerilim unsuru saylabilir. yksel anlatc olarak kabul ettiimiz misafirin hayat sondan yani ykleme ve yk zamannn akmasndan balayp otuz be yl ncesine bir anda gitmitir. Burada ilk anlatlanlar yk zamannn srasna uygundur. Ancak anlatlanlar ykleme zamannn araya giriiyle sk sk kesilir bazen

de anlatc (...) ile anlatmak istemedii noktalar atlayarak okuyucuyu meraklandrr ve nemli noktalar sona saklar. Hikyede drt anlatc vardr: Birincisi; dier nn hayatn ve i dnyasn bilen dyksel yani yk iinde rol almayan hkim anlatcdr. kincisi; hikyenin bakiisu olan misafirdir (iyksel anlatc). ncs misafirin dostu olan Zehradr. Drdncs Zehrann ablas Zeyneptir. kinci, nc ve drdnc anlatclar iykseldir ve bilgileri snrldr. Dyksel anlatc dier anlatcnn bilgilerine ve dncelerine sahiptir. Ancak tarafsz olduu iin onlar hakknda yorum yapmaz. Dyksel anlatc Misafirin hayat Zeynepin hayat Zehrann hayat

Birinci anlatc: Dyksel hkim anlatcdr. Kiilerle ilgili her eyi bilmektedir. Ancak hikyenin iinde bir role sahip deildir. Hikyede asl anlatlmak istenenler sona saklanmtr. Dyksel hkim anlatc, kiilerin hareketlerini ve evreyi tasvir etmi ve bu tasvirleri syleimlerin arasna koyarak kiilerin iinde bulunduklar hayal dnyasnn akn ve anlatmn bilinli bir ekilde kesintiye uratmtr. Bu durum tam da misafirin anlatt gibidir: Kuyu gibi bir ey... Bir kere takldn m derine, daha derinlere gideceksin... Bununla beraber dinleyeceim. imdi, o, biraz sonra ben ste kacaz. Bylece boulana kadar... (s. 149) ve dyksel anlatcnn bu tr bir anlatm teknii sayesinde gemi ve iinde yaanlan zaman birbirini alt st eder ekilde art arda sralanmtr. Kiileri hareketleri ile verir: Gen kadn yataa bir kere daha bakt. Sonra etrafn szd. Oturacak bir yer aryordu. Nihayet, en rahat buras olacak! Der gibi bir omuz hareketi yapt. (s. 148) Onlar ayrntl bir ekilde tasvir etmez; nk ama kiileri ya da kiilerin hayatlarn anlatmak deildir. Anlatc hikyenin pek ok yerinde yaamn devamlln ve deimezliini vurgulamaya almtr. Bunun iin kiilerin fiziksel zellikleri ya da deien ayrntlar yerine kiilerin ortak zellikleri ki bunlar zamanla deimeyen sreklilik gsteren unsurlardr, meknn deimeyen unsurlar zerinde (saat) durulmutur.

Anlatc, kiilerinin syleimlerini dorudan aktarma yoluyla vermi bylelikle de inandrcl arttrmtr. Kiilerin dnceleri ve hareketleri stne yorum yapmamas da onun tarafsz bir anlatc olarak karmza kmak istediini gstermitir. kinci anlatc (misafir): Hikye onun etrafnda devam eder. Okuyucuya hayatnn srrn aklamasyla hikye sona erer. Zeynep ve Zehray tasvir eder; ancak onlarn dnceleri dyksel anlatc tarafndan verilmitir. Misafir, onlarn sadece fiziksel zelliklerini verir. nc ve drdnc anlatc (Zehra ve Zeynep): Onlar misafirin fiziksel durumunu ve zelliklerini verip misafirin gemiinin ortaya kmasn salarlar. Bunlarn yannda kendi hayatlaryla ilgili anlattklar hikyenin vermek istedii mesajla yani hayatn devamll ve deimezlii zerine olan grlerle ilikilidir.

7.2. KLER Hikyenin kii kadrosu olduka snrldr. Misafir, Zehra, Zeynep, hasta, hastann kars, hastann kars, hastann evltl, hastann ocuu hikyenin kiileridir. Kiilerin sebep olduu zelliklerin incelenmesi hikyenin anlalabilmesi iin olduka gereklidir. Hikyenin bakiisi misafirdir. Anlatc, hikyede misafirin adn hi sylememitir. Bu, yaratlmak istenen belirsiz ortam destekler niteliktedir. Okuyucu, misafirle ilgili bilgileri ancak hikyenin tamamn okuduktan sonra renebilir. Bu bilgilerin bir ksm hikyenin iine para para yerletirilmitir. Geri kalan nemli ksm da hikyenin sonunda verilmitir. Okuyucu, hikyeyi dikkatli bir ekilde takip etmeden anlatlanlar birletiremez. Kiilerin isimlerini renmek (Zeynep, Zehra), kimin ne zaman konutuunu, dndn anlayabilmek dikkatli bir okumay gerektirir. Bu da okuyucuyu hikyeye eker. Onun hikyeye younlamas gereini dourur. Kiilerle ilgili bir dier nemli nokta gerek bakiinin gerekse Zeynep ve Zehrann ykleme zamannda yaamayan kiilerden etkilenmi olmalardr. Hasta, hastann kars ve ocuu otuz be yl ncesinde kalmtr. Ancak hikyenin bakiisini ve dier kiilerini etkileyen konumdadrlar. ykleme zaman iinde yaayan kiileri eyleyenlerden etkilenilerine gre ikiye ayrabiliriz: 1. Misafir ve Zehra 2. Zeynep. Blmleyite kiilerin eyleyenlerden etkileni derecelerini gz nnde bulundurduk. Dikkat edilirse hem misafir hem de kardeler gemileriyle birlikte yaamaktadr. Ancak kardelerle misafir arasnda belirgin bir fark vardr. Bu da hayatn devam ediidir. Misafir; hasta ve hastann karsndan, hastann ocuundan ya da kardelerden daha ok etkilenmitir. Bunu Zehrann syledii u szlerden anlayabiliyoruz: Bizde hayat devam ediyor... Ablamn drt, benim ocuum var. (s. 153) Gerekten de bu szler hikyenin kilit noktasn oluturabilecek mahiyettedir.

Hasta, evltl ve ocuu misafirin hayatn derinden etkilemitir. Misafir, ocukluu ve ilerleyen hayat boyunca hasta ve onun evresindekilerden etkilenmitir: Bu kkkendi. Byynce bsbtn baka oldu. Bu ev baka trl hayatma girdi. (s. 156) Hasta, misafirin hayatn derinden etkilemi ve onun kendi hayatn yaamasn engellemitir. Yani onu hayatn dnda brakmtr. Bunu misafirin evlenmesine dolayl yoldan engel olarak yapmtr. Zehrann u szleri bu durumu aklar: Bekr insan hayatn dnda kalyor! (s. 154) Misafir, hastann evltlyla olan ilikisinden sonra hibir kadnla iliki kuramamtr: Ve ben bir daha, bir daha hibir kadnla. (s. 157) Bu durum onu hayatn dnda brakmtr. Aslnda hayatn dnda kalnn sebebi tam olarak evlilik de deildir. Bunun sebebi evliliin getirdii ocuk unsurudur. Biz bu dnceyi Zehrann: Bizde hayat devam ediyor... Ablamn drt, benim ocuum var. (s. 153) szlerinden kartyoruz. Zehra hayatn devam ediinin gstergesi olarak ocuklarn grmtr. Bu, hikyenin en nemli yarglarndan biridir. Misafir, hastann evlatlndan sonra hibir kadnla birlikte olmadn sylemiti. Bu durum sonucunda ocuu da olmamtr. Yani hayatnn kendisi ldkten sonra da devam etmesi anlamna gelen ocuk tan yoksundur: Hayat kendisinde bitiyor. Birdenbire bir insan, devam edecek, etmesi lazm gelen bir ey kendisinde bitiyor. (s. 153) Hayatn devam edii, sreklilii hikyenin en nemli problemidir. Bu mesaj gizli bir ekilde okuyucuya iletilmitir. Dikkat edilirse hastann yaamnn sembol haline getirilen ve kuruduunda hastann lecei dnlen ceviz aacnn altnda yine hastann ocuu vardr: Btn mahalleli onu yaatan bu ceviz aacdr, o dikti. Kuruyana kadar yaayacak diyorlard... Altnda da evltlndan olan ocuu var! Diyorlard! (s. 153) Ceviz aac, grld gibi hastann hayatyla zdeletirilmitir. Yaamn srekliliine dair olan bir unsur olan ocukla birlikte verilii ise elbette ki bir tesadf deildir. Hikyede, zerinde durulan iki temel unsur vardr: Birincisi hayatn sreklilii; ikincisi ise hayatn iinde yer alan varlklarn deimezliidir. Deimezlik ve sreklilik hikyenin temel unsurlardr. Bu unsurlar hikyenin kurgusu ile de vurgulanmtr. Kiilerin ayrt edici zelliklerinin verilmeyii ya da aadaki rneklerde gsterilen deimezlik unsuru ve toprak arasnda kurulan dolayl fakat belirgin iliki gibi pek ok paralel nokta, bu unsurlarn kurguyla vurgulannn kantdr.

Dyksel anlatc ya da kiiler tarafndan sylenen u szler yukardaki yargy kantlamak asndan olduka nemlidir: Ne tuhaft bu, her ey daima kendisi kalyor ve daima bir baka eye benziyordu. (s. 149) Garip bir ekilde kaya balklarna benziyordu. Her ey birbirine benziyor. (s. 151) Deimezlik ve sreklilik bu iki unsur hikyenin genelini olduka etkilemitir. Kiilerin hibirinin ayrt edici zellikleri ayrntl bir biimde verilmemitir. nk bu iki unsur btn varlklar birbirinin devam klmtr. Bu durum kiileri iinde bulunduklar zamandan ve mekndan koparr ve yaadklar ann altnda, yani yaadklar zamann dnda, dnmeye sevk eder: Onlar da yava yava misafirleri gibi yaadklar ann altnda, derinlerde dnmee balamlard. Ve bu ok derinlerdeki dnceler toprak altndaki kkler gibi birbirlerine benziyor, bu benzerlikle birbirlerine karyorlard.(s. 151) Hastann ocuunun da toprak altna gmld dnlrse. Bu cmleler bize yaamn srekliliini ve deimezliinin toprakla ilikili olarak verilmek istendiini ve bu da fikrin kurguyla nasl desteklendiini gsterir. Kiilerin hayat hakkndaki dnceleri toprak altndaki kklerin birbirlerine benzerlii gibi benzerdir. Deimezlik unsuru grld gibi toprakla ilikilendirilmitir. ocuun da toprak altna gmld hatrlanrsa bu iki nemli unsurun toprakta, topran altnda birletirildii ve bu ilikinin de tesadf olmad dnlebilir. Kiileri, bu derin dncelerden koparan unsurlar vardr. Bunlar; evin eski sahiplerinden kalma saatinin kard sesler, marandiz treninin etraf sars, rzgrn esmesi, ocuklarn yaktklar otlarn kokusu... D dnyaya ait bu unsurlar kiilerin duygularna yneliktir. Ses, korku veya hissetme yoluyla kiiler derin dncelerden syrlp yaadklar ana dnerler. ykleme zamannda yer alan kiilerin tamamnn zaman ve mekn snrlamalarndan bamsz olduu sylenebilir. Misafir, bir anda gemiine dnp ayn duygular yaayabilmektedir: Vcudu batan aa otuz be sene evvel talkta, kuyunun banda, ne olduunu laykyla bilmeden tatt hazzn rpertileri iinde idi. (s. 154) Ayn eyler Zehra ve Zeynep iin de geerlidir: Zihninden Boazdaki asl evine gitti. ocuklarn odasna girdi. Kn stn rtt. (s. 154) grld gibi zaman ve mekn derin dnceler vastasyla aabilmektedir. Bu da hikyenin temel unsurlar olan deimezlik ve sreklilik ile paralel bir zelliktir.

Eyleyensel rneke: Kiiler bal altnda yaplmas gereken nemli almalardan biri de eyleyensel rnekedir. Ancak u belirtilmelidir ki hikyede yer alan hibir eyleyen kiilerden herhangi biri zerinde bilinli bir ekilde etkiye sahip deildir. Eyleyenler kiilerin hayatn derinden etkilemitir; ancak bu etkileyi dolayl yollardan olmutur. Ve eyleyenler bu durumdan haberdar deildir. rnein kadnlar misafiri ocukluunun en garip tarafna gtrdn bilmezler. Hasta ve evlatl misafirin bu durumundan habersizdir. Misafir, toplum (G) Hayatn devam etmesi (ocuk) (N) Misafir, toplum (A)

Hasta, hastann ocuu (E)

Misafir ()

Hastann evlatl (Y)

Grld gibi misafir hem gnderici hem de alc olarak karmza kmaktadr. Fakat misafirin, hayatn devam etmesi anlamna gelen ocuktan yoksun oluu hem misafiri hem de toplumu ilgilendiren bir durumdur. Bu durum toplumun bireylere ykledii baz bilinalt deerlerin sonucudur. Bu deerlerin dini boyutu da vardr. Dikkat edilirse hastann evlatlndan ocuunun oluu ve bu ocuunun ceviz aacnn altnda gml gibi olaylar toplum (mahalleli) tarafndan gnah olarak deerlendirilmitir: -Fel... Mahalleli gnahn dyor... diyormu. (s. 155) ocuun ceviz aacnn altna gml bilgisi mezzinden renilmitir: Evin yan bandaki kk mescide sabah ezann okuyan mezzin, ceviz aacnn dibini kazdklarn grmt. (s. 154) Eyleyensel rnekeyle ilgili yaptmz bu aklamalar yine kk bir dikkat ile sonlandracaz: Hikyenin znesi misafirdir. Yani bulunduu yerde kalc olmayan bir insandr. Misafirin, hikyede stnde durulan asl zelliinin bekr oluu ve dolaysyla da hayatn devamlln salayamam oluu, kalc olmay dnlrse anlatcnn onun gerek ad yerine misafir kelimesini semesinin tesadf olmad

dnlebilir. Misafir, hayatta kalc olmay baaramam devam etmesi lazm gelen bir eyin yani hayatn kendisinde bitmesine mani olamayan bir insandr. Hikyenin eyleyenler rnekesi ise yle olacaktr: EYLEYENLER Hasta Hastann ocuu Hastann evlatl Zeynep, Zehra Ev Oda Saat Tren Rzgar ocuk Misafir, Zeynep, Zehra Misafir, Zeynep, Zehra KLER Misafir Misafir Misafir Misafir LEVLER Korku, Hibir olamama Otuz be yl ncesine geri dn Otuz be yl ncesine geri dn ykleme zamanna geri dn Hayatn devam etmesi evlatlk kadnla olan birlikte kadndan ayrlma

7.3. ZAMAN Hikyenin zaman, vermek istedii sreklilik mesaj ile ilikilidir. Dyksel anlatcnn zaman hakknda syledii u szler ise anahtar olacaktr: Bu kadar blnen, ufak ufak ayrlan bir ey hi kimsenin olabilir miydi? (s. 151) Burada zaman kavram iinde verilmek istenen aslnda hayattr. Bunu anlatcnn u szlerinden kolayca anlamak mmkndr: Bu eyrek saatlerin sesiydi. Sonra zaman kendi kuru taktakn ald. Sanki mrmz ok kuru bir eydi de kk bir satrla onu doruyordu. (s. 149) Anlatc hayatn tek bir kiiye ait olmayacan dnr. Yani insan, kendi hayatna bile tek bana sahip deildir. Toprak altndaki kklerin birlemesi gibi hayatlar da birbirlerine benzerlikleriyle birleir. Bu durum da hikyedeki deimezlik unsurunun bir eit gstergesidir. Kiilerin hayatlarndaki ortak noktalar onlar bir araya getiren birer badr. Misafir, Zeynep ve Zehra: nn ortak noktas hastadr.Bu ortak nokta onlar bir araya getirir. de ayr bir hayata sahiptir ancak bu ortak nokta onlar birletirir: Onlar da yava yava misafirleri gibi yaadklar ann altnda, derinlerde dnmee balamlard. Ve bu ok derinlerdeki dnceler toprak altndaki kkler gibi birbirlerine benziyor, bu benzerlikle birbirlerine karyorlard. (s. 152) Dikkat edilirse hasta, onlar kendi i dnyalarndan apayr bir yere sevk etmez tam tersine onlar kendi ilerinde derinlemeye, derin dncelere sevk eder: Otuz be sene evvelki hastann banda bekliyoruz. Onun iin kendi mrmze dalyoruz! (s. 154) Bu dnceler n de ayn zamana gtrr: Bu da anlatyordu ki, hakikaten hastann banda idiler. (s. 154)

Aadaki ema bu durumu daha iyi izah etmemize yardmc olacaktr: Misafirin hayat Hastayla ilikili ksm Zeynepin hayat Hastayla ilikili ksm ilikili ksm Zehrann hayat Hastayla

YK 35 yl ncesi ZAMANI

Dolaysyla hi kimsenin btnyle kendisine ait olan bir hayat yoktur. Herkes, kk paralara ayrlm hayatn bakalaryla paylar. Bu paylam irade ddr. Misafirin szleri, bu yargy kantlar niteliktedir: Kuyu gibi bir ey... Bir kere takldn m derine daha derinlere gideceksin... (s. 149) Hikyenin zaman emas: YKLEME ZAMANI

YK ZAMANI Misafirin ocukluu Hastann evlatlyla likisi Hastann evlatln son gr Hastann l Zeynep ve Zehrann hastann evine tanmas Misafirin eve gelii

6 ay

8 sene

35 sene

Bu emada dikkati eken ey anlatcnn hikyeye sondan balamas yani dorudan hastadan bahsetmesidir. nce hastadan bahsedilmi sonra da hastann kim olduu, misafirin hayatndaki yeri vs. bilgiler verilmeye balanmtr. Bu da hikyenin gerilimini arttran bir zelliktir. Kiinin, hastann kim olduunu ve dier bilgileri

edinebilmesi

iin

hikyeyi

tamamen

okumas

gerekir.

Anlatc,

okuyucuyu

meraklandrarak onu hikyeye ekmeyi amalamtr. Bu durum sadece hikyenin banda grlen bir zellik de deildir. Anlatc, sk sk daha sonra anlataca olaylardan ya da kiilerden bahseder. rnein misafirin hastann evlatlyla olan ilikisi s. 154ten itibaren anlatlmaya balanmtr. Ancak s. 149da: Birdenbire hastay hatrlad. Hastay ve ba ucundaki iki kadn. Daha nce bahsedilmemi iki kadn bir anda hikyeye girmitir. Anlatc bu iki kadnn kim olduunu sylemi ancak onlarla ilgili cmlesini tam olarak tamamlamayarak okuyucuya bu iki kadnn daha sonra anlatlaca mesajn vermitir: br gen, gzel ve galiba yar deli... (s. 151) Tamamlanmam cmleler ska karmza kar. Anlatc bu cmlelerin vermesi gereken bilgileri hikyenin bir yerinde mutlaka tamamlar; tabii ki bu ekilde bir anlatm okuyucuyu meraklandrr, hikyeyi daha dikkatli okuyarak para para verilen bilgileri birletirmeye sevk eder. Bu da onu hikyeye yaknlatrr, hikyenin iine eker. Hikyenin ritmiyle ilgili ise yle bir tablo ortaya kar: YKLEME ZAMANI

Duraklama

zetleme

zetleme

Duraklama

zetleme

zetleme

zetleme

Kesinti

Kesinti

Kesinti

Kesinti

YK ZAMANI Grld gibi hikyede duraklamalar olduka az kullanlmtr. Anlatcnn, kiilerin iinde bulunduu mekn ya da kiilerin kendisini ayrntl tasvirlerle anlatmamas bu durumu dourmutur. Ayrntl tasvirlere yer verilmeyiinin sebebi ise hikyenin temel unsurlaryla yani deimezlik ve sreklilikle ilikilidir: Ne tuhaft bu, her ey daima kendisi kalyor ve daima baka eye benziyordu.. (s. 149) byle bir dnceyle hareket edildiinde elbetteki varlklarn ayrntl tasvirleri yaplamazd. Hikye iindeki kesinti saysnn fazla oluu da gerek dyksel anlatcnn gerekse iyksel anlatclarn sk sk kendi i dnyalarna dalmas ve bunlarn anlatlmasyla ilgilidir. nemli olan bu dnyalarn verilmesi olduu iin kesintiler ska kullanlmtr.

kesinti

Eksilti

Sahne

Sahne

Sahne

Sahne

Kesintiler kiilerin daha nce para para rendiklerini hatrlamalarn da destekler: Zehra para para rendii eyleri hatrlyordu: (s. 153) Ayrca misafirin syledii: Bir kere takldn m derine, daha derinlere gideceksin... Bununla beraber dinleyeceim. imdi, o, biraz sonra ben ste kacaz. (s. 149) eklindeki szleriyle de ilikilidir. Bu blmdeki nemli ayrntlardan biri de kiileri kendi gemilerine, hayatlarna dalmalaryla ilikilidir. Kiilerin gemii yani yk zaman, toprak alt ya da suyun altyla ilikilendirilmitir: Bir kere takldn m derine, daha derinlere gideceksin... Bylece boulana kadar... (s. 149) Belki de bu suali yukarya, topran stne, herkesin dnyasna kmak iin sormutu. Btn gece byle olmutu. Hep bir suyun altdan yukar kar gibi konumutu. (s. 152) Otuz be sene evvelki hastann banda bekliyoruz. Onun iin kendi mrmze dalyoruz. aadaki emay oluturma imkn verir: Aa (Topran, suyun alt) kt yk zaman ykleme zaman Yukar (Topran, suyun st) (s. 154) Btn bunlar bize

Zehrann anlatt hikye de bu balamda dnlebilir. Zehrann kaynanas ve kaynpederi lm haberlerinin ardndan geriye doru giderler ve len kiiyle ilgili bildiklerini paylarlar: Her gn bir lnn, bir hastann arkasndan geri doru gidiyoruz. (s. 151) lm de toprak altna girmeyle ilikili olarak dnldnde yukardaki emann doru olduu kantlanm olur.

7.4. MEKN Mekn, hikyenin ilk cmlelerinde karmza kp btn hikye boyunca varln hissettiren, kiileri etkileyen nemli eyleyenlerden biridir: Hasta bu odada yatyordu. Sekiz sene bu odada yatt. Sekiz sene boyunca onun sesini bu odadan dinledik. Ve duvarlara bu ok eski strabn tortusu hala orada imi gibi vehimle, korku ile bakt. (s. 148) Hastann odas ve evi yani hastaya ait unsurlar hem misafiri hem de iki kardei (ZeynepZehra) otuz be yl ncesine gtrr. Yalnz bir farkla: misafir hasta yaarken onun evinin karsndaki evde bymtr. Ve hastayla onun yaknlarn tanmtr. Zehra ve Zeynep ise hasta ldkten sonra onun evine tanmtr. Dolaysyla hasta ve yaknlarn tanmtr. Zeynep ve Zehra ise hasta ldkten sonra onun evine tanmtr. Dolaysyla hasta ve yaknlarn tanmamlardr. Onlar mahalleliden duyduklar kadaryla olaylar bilmektedirler. Misafir ile kardeler arasndaki bu fark kardelerin geriye dnlerinin misafirinki kadar etkili olmaynn sebebidir. Misafir, duvardaki ok eski strab youn bir ekilde hisseder ve geriye dnlerinde ya haz duyar ya da sklp terler; ama kardeler bu tr tepkiler gstermez ve durgunlarlar: Otuz be sene evvelki hastann banda bekliyoruz. (s. 154) Kiiler ve mekn ilikisi ierisinde, kiiler balnda deindiimiz; ancak tam olarak aklamadmz kiilerin mekn dnce ya da hayal gcyle amasdr. Misafir ve Zehra neredeyse tamamen mekndan bamsz yaamaktadr. Ancak ikisinin bamszlk durumu arasnda byk bir farkllk vardr: Zehrann iinde bulunduu mekn dnsel bir faaliyetle terk etmesi sz konusuyken; misafir, iinde bulunduu meknn tetikledii birtakm duygular sayesinde geriye, ocukluuna geri dnp o zaman hissettiklerini tekrar hissedebilmektedir. Zehrann mekn zihninde terk edileri misafirinki kadar youn ve etkili deildir; nk Zehra otuz be sene evvel o evde yaamamtr. Bunlarla birlikte diyebiliriz ki Zehrann zaman ve mekn at durumlarda ulat nokta e zamanl da olabilmektedir: Zihninden Boazdaki evine gitti. ocuklarn odasna girdi. Kn stn rtt. (s. 154) Misafirin zaman ve mekn at durumlarda ise hep geriye yneli vardr. Ve ounlukla hastann evindedir.

Zehrann e zamanl olarak farkl mekna gitmesi baka bir zellik tar ki o da ulat meknda bir eylem gerekletirmesidir. Misafirin ise byle bir ans yoktur. Zehra, Boazdaki evine zihin yoluyla gitmitir. Yani bir dnsel faaliyet sonucu gereklemitir. Benzer durumlar baka cmlelerde de grebiliyoruz: Zihninden lavaboya kendi eliyle ast temiz havlular, muslua koyduu defne sabununu hatrlad. (s. 152) Misafir ise dnsel bir faaliyetten ziyade kesik kesik hatrlamalarla gemie gitmitir. Bu gece, bu odada nasl yatacam. Birdenbire hastay hatrlad. Hastay ve baucundaki iki kadn. Zihninden hesaplad. Tam otuz be sene oluyordu. (s. 149) misafirin geriye dnlerinde irade yoktur. Ayni istem d gerekleir. Btn bunlarn dnda Zehra ve misafir arasnda mekn bakmndan dnldnde bir paralellik ortaya kar ki o da misafirin de Zehrann da bulunduklar bu meknda yani hastann evinde kalc olmaylardr: tekrar Boazdaki asl evini (s. 156) Misafir zaten bir gece iin ordadr. Zehrann da asl evi Boazdadr. Dolaysyla o da bulunduu bu meknda bir nevi misafirdir. Btn bu anlattklarmz u tabloyla gsterebiliriz: Misafir srekli geriye doru kesik kesik hatrlamalarla geriye irade d hastann evi veya kendi evi eylemde bulunamyor Zehra e zamanl veya geriye doru zihinsel faaliyet sonucunda geriye veya e zamanl gei isteyerek hastann evi veya Boazdaki evi eylemde bulunabiliyor

Bu balk altnda incelenmesi gereken pek ok unsur, kiilerle olan youn ilikilerinden dolay kiiler bal altnda deerlendirildii iin burada bir defa daha bahsedilmemitir.

8. ABDULLAH EFENDNN RYALARI

ine kapal, utanga bir kiilie sahip Abdullah Efendi; drt arkada ile birlikte bir meyhaneye gider. Alkoln etkisiyle sosyal kimliinden kurtulur ve kendi bilinaltna doru bir yolculua kar. Dier taraftan da arkadalar onu kadnlarla ilikiye girebilecei evlere gtrrler. Abdullah Efendi, gerek bu evlerde gerekse yol boyunca i dnyasndaki srlar kefetmeye, kefettike de farkna vard gereklerden korkmaya balar. Ancak o en azndan bu gece iin geri dn olmayan bir yola girmitir ve bu tecrbeyi yaamak zorunda kalmtr. 8.1. ANLATICI Hikye, snrl hakim dyksel anlatc tarafndan aktarlmtr. Anlatcnn bilgisi A. Efendinin hayat ve i dnyasn kapsar; ancak dier kiilerin i dnyasyla ilgili bir bilgiye sahip deildir. Bunun iin sadece A. Efendinin i dnyasn, duygularn, dncelerini vermekle yetinir. Dier kiilerin hikyeye katlmn ise onlarn fiziksel zelliklerini vererek salar. Anlatc, hikyenin iindeki bir kii deildir yani d yksel anlatcdr. Hikyeyi aktarrken kiilerin iinde bulunduu durumu, mekn ya da olaylar okuyucuya daha canl sunabilmek iin birka yol izler. Bunlar benzetmelerden faydalanma, ztlklardan faydalanma ve tekrarlardr. Bunlara anlatcnn dncelerini de katabiliriz: Bir sisten syrlan tek bir aa gibi(s. 168) damarlarn bir nevi kark kkl Tuba aac gibi gryorlard. (s. 206) Birdenbire bu karanl arkasnda brakt geni ve aydnlk hayatn hatralaryla doldurmak istedii. (s. 202) Bu ta kadar kat karanlk her hayali siliniyordu. (s. 202) Hi bir tlsm onu yumuatamazd. (s. 203) Sanki zaman volkanndan fkrm kllerin kaplad bir diyarda idi; sanki sreklilik dediimiz, yldzlardan rlm zincir birdenbire kopmu, kuyruunu yeyip kendi kendinden doan byk ve ebedi ylan, ayaklarnn ucuna cansz ve upuzun yklmt. (s. 202) Grld zere sreklilik gibi soyut kavramlar somut varlklarla bir arada

bazen benzetmelere maruz kalarak verilmitir. Bylece, okuyucunun bu soyut hikyeyi kafasnda daha rahat canlandrmas ve hikyeden kopmamas salanmtr. zellikle talih, gece ve tesadf kelimelerinin sk sk tekrarlan okuyucuyu artlandrmtr. Anlatlan btn olaanst kiilerin ve olaylarn tabii ve gerek olarak grlmesi amalanmtr. Bu, hikyenin inandrcl asndan gerekli bir durumdur: Ne tuhaf geceydi bu..... (s. 177) ..... fakat o bu geceyi renmiti, ondan her ey beklenebilirdi. (s.182) Bu gece bilinmez bir talihin mahkumuydu. (s. 194) Talihi kk bir vodvil muharririydi. (s. 190) Yahut hangi talih Abdullah Efendinin.... (s. 197) Bir tesadf, bir talih onu bu gece alelade fanilerin yaad zamann hudutlar dna karmt... (s. 198) Anlatcyla ilgili bir dier zellik A.Efendi veya olaylarla ilgili yapt yorumlardr. Anlatc, sadece aktarmakla kalmaz bunun yannda yorum da yapar. Kendi lmyle ilgili konuma hazrlayan A. Efendinin yazdklaryla ilgili syledikleri bunu rnekler: Hararetle son cmleleri hazrlad. Topyekn baklacak olursa nutuk hoa gidecek ekilde idi. (s. 191) Bu durum, aslnda dyksel olan anlatcy hikyenin iine katar. Yani hikyede tarafsz bir anlatcdan sz edilemez. Anlatcnn bu ekilde tarafl oluu, kendi grlerini vermesi ilk nce olumsuz gibi grnse de A. Efendiyi anlatrken ou zaman daha scak bir ifadeyi semesi rnein ona Abdullah demesi hikyeye samimilik, scaklk katmtr: Abdullah bu rol farkna varmadan sonuna kadar bylece oynasayd.... (s. 190). Bu humma iinde kahramanmz yaad gecenin... (s. 182) Bu kadar olumsuz durumlarn, varlklarn ve meknlarn anlatld hikyenin, byle scak bir anlatma ihtiyac olduu da bir gerektir. Anlatc bu samimiyeti sadece A. Efendi ile snrlamaz, okuyucu hikyeye yaklatrmak gayesiyle okuyucuya soru sorar ve konuur: Bilmem farkna varyor musunuz? Hepimizin seyrederken grdmz..... ite zavall Abdullahn hayat.... (s. 190) Hikyenin anlatl zelliklerini incelediimizde anlatcnn hikye iindeki dengeleri nasl kurduunu da anlayabiliriz.

Hikye konusu itibariyle duraandr. Hareket ve eylemden ok hayallerin dncelerin ve psikolojik tahlillerin yer al doal olarak hikyeyi duraanlatrmtr. Anlatc da anlat biimiyle konuya uymu ve konu-biim dengesini salamtr. Dier blmlerde de belirttiimiz gibi hareket bildiren kelimeler yani fiillerin yannda zellikle duraklama blmlerinde ska kullanlan isim ve isim soylu szcklerin (edat, zamir....) yklem oluu konunun duraanlna biimin ayak uydurmasn salayan nemli ayrntlardandr. Bunlarla beraber A.Efendinin, bir yerden baka bir yere giderken yapt eylemler, dnceler zetlenerek geilmitir. Yani zellikle hareketleri deil de dnceleri ve hayalleri anlatlmtr. ....huzuru ve ak, tayacak olan narin mahluku tahayyl ederek arkadalarn takip etti. (s. 179) A. Efendinin birinci evden kp ikinci eve girinceye kadar yaadklar bu kelimelerle zetlenmitir. Anlatc, A. Efendinin eylemlerini anlatmayarak da hikyeyi duraanlatrmtr. Hikyenin bu kadar duraanlamas, arlamas elbette ki okuyucu asndan olumsuz, okumay gletiren bir durum olacaktr. Ancak anlatc, yukarda sylediimiz dengeyi kurarak buna engel olmutur. zellikle tasvirlerin yapld ve A.Efendinin i dnyasna ait ayrntlarn verildii noktalarda anlatcnn imdadna fiilimsiler yetiir: Bu ba ve omuz zerinde duruu hep ayn idi. Sade baz ksmlar gerilemi, bazlar ilerlemi, aln arkaya doru kaarak ve bunun hafif yasslaarak hayvani ekle daha yaklamlard. Btn bu balar tayan boyunlarda acayip bir kalnlama, kendi kendisini, grlmemi bir ekilde hodbin ve tatmini gaye edinmi bir idrak vard. (s. 196). Tasvirlerin arlatrd blmlerde kullanlan fiilimsiler, yaplar icab hikyeye hareket katmtr. Bununla beraber tasvir edilen varlklarn olaanstl, okuyucunun dikkatini ve ilgisini ekmesi dolaysyla da duraanln etkisini azaltmas asndan nemli bir denge unsurudur. Olaanst varlklardan bahsetmiken unlar da sylenmelidir: Bu unsurlar hikyeye ekicilik ve hareketlilik katmtr. Ve bununla beraber A. Efendinin srekli olarak dolatrlmas (kamas) her gittii yerde olaanst varlklarla karlamas okuyucunun olacaklar nceden sezmesine neden olur ki bu hikye iin olumsuz bir durumdur. Anlatc burada iki yol izler: Birincisi; okuyucunun dnebileceklerini, kafasnda oluabilecek phe ve soru iaretlerini A. Efendiye yanstmak ve bu noktada A. Efendi ile okuyucu arasnda paralel bir dnce yaps meydana getirmektir. Yani

okuyucunun phelerini A. Efendinin pheleri olarak yanstmaktr. A. Efendi de sizin gibi dnd ve gzlerine inanamad ama bu gerekti, demek anlatcnn izledii birinci yoldur: Abdullah, grdnden ziyade grecei eylerin korkusu iinde bir keye bzlm, ne yapmas gerekeceini dnrken hakikaten korktuu bana geldi. Filhakika duvardaki resim birdenbire canlanm, yeni evli kar koca delice bir raksa balamlard. Abdullah ilk nce buna inanmak istemedi, elleriyle gzlerini outurarak tekrar bakyor, artk bu kadar olmaz.... diye syleniyordu. Fakat yazk ki gzleri onu aldatmamt. Grd sadece hakikatti. (s. 182183) kincisi ise btn bu olan bitenleri, bu olumsuzluklar ve olaanstlkleri gece nin stne atmak olmutur: Ah, ne kt geceydi, ne uursuz tesadflerin gecesiydi bu! bir kere ondan syrlabilseydi!... (s. 185) Anlatc, yukarda da sylediimiz gibi okuyucunun A.Efendiyle ilgili

dnebileceklerini de hesaba katmtr: phesiz ki hakikatte bu grdklerinin hibirisi vaki deil; btn bunlar can skntsndan kendisi icat etmiti. (s. 171) Yani anlatc daha hikyenin balarnda btn bu anlatlanlarn A. Efendinin can skntsndan ibaret olabilecei mesajn vermi ve bununla da kalmayarak bu fikri destekleyecek u cmleleri sylemitir: Uzun mddet bu dncelerle kendisini yordu, sonra etrafnda grd eylerin hakikatte var olup olmadklarn bir daha tetkik iin yine o tarafa bakt: deminki iftlerin ikisi de yoktu. (s. 171) te bu cmleler anlatlanlarn hayal mahsul olduunu kesin bir dille hem de daha hikyenin banda belirtmitir. Bu safhadan sonra okuyucu anlatlanlarn gerek mi yoksa hayal mi olduklarn anlama abasna girmeyecektir. nk her eyin hayal mahsl olduu sylenmitir. Peki bu niin yaplmtr ve okuyucunun hangi aba ierisinde olmas beklenmektedir ki bu gerekler byle ak bir ekilde ifade edilmitir? Cevab hikyenin btnn okunduktan sonra karlabilecei gibi u cmlelerin de tek bana yeterli olabilecektir: Birdenbire btn bu grd eylerin sadece kendi kafasnn mahslleri olmas ihtimalini dnd. Bu kadar irkin ve galiz bir dnya ancak bozulmu bir dncede idrak edilebilirdi. Ya bizzat kendi dncesinin, sakat ve zalim bir fikri sabitin mahsul ise... Bir an iin, bu korkun kalabal, bu ldrtc tesadfleri ve onlarn mantk d

srsn kendi kafasnda btn mrnce tam olmay dnd. Bu ihtimal, hepsinden mthiti (s. 199). Anlatcnn bu hikyede yapmak istedii okuyucunun neyin gerek neyin hayal olduunu bulmasn salamak deildir. Onun iin onu bu abadan daha hikyenin banda uzaklatrmtr. Maksad; kendini arayan bir insann hayatta bulaca eyler insann hayata, d dnyaya bakn vermektir. Hikyede bu kadar ok olaanst varlk oluunun bir dier nemli noktas ise balangta okuyucuyu artmak, etkilemek iin kullanlm bu unsurlarn daha sonra gerek amacn bulmas ve anlatcnn da bu uursuz gecede her ey mmkn telkinleriyle okuyucunun en olaanst varlklar, durumlar bile kabul etmeye hazrlamak amacdr. Anlatc, okuyucunun hayata bakn deitirerek onun, retlerini ve kabullerini yeniden gzden geirmesini salamay istemitir. Anlatc, hikyeyi sekiz blmde anlatmtr. Birinci blmn sonunda belirtildii gibi: ... Abdullah Efendi, garip, hikyesi g bir serencama dald. (s. 164) Hikyenin blmleniinde A. Efendinin bandan geen olaylar (serencam) esas alnmtr. Buna gre bu blmleni, yle olmutur: 1. Blm: Giri ve A. Efendinin tantlmas 2. Blm: Lokantadaki olaanst olaylar, A. Efendinin gemii hakknda bilgiler, kendini hayale aktarmas 3. Blm: 1.ev 4. Blm: 2. ev 5. Blm: Asl benliinin yangnda lmesi 6. Yollarda grd hayaller 7. Blm: Rakam hastalnn yeniden ortaya kmas ve akl muvazenesi 8. Blm: 3.ev

8.2. KLER
Abdullah Efendinin Ryalar adl hikye iin bu balk altnda yapacamz incelemeler, hikyenin yaps hakknda bilgi edinmek iin dier blmlere gre daha kapsaml ve aklayc olacaktr. Bunun sebebi; kiilerin hikye iindeki yeridir. Anlatc; mekn ya da zaman ile ilgili anlatmlar yerine kiilerin, zellikle de bakii Abdullah Efendinin i dnyasn vermeye almtr. Bu da hikyenin arlk noktasn kiiler olmasn salamtr. Hikyedeki kiileri yle sralayabiliriz: Abdullah Efendi, drt arkada, Abdullah Efendinin sevdii kadn, lokantadaki kadn ve erkekler, Zembilin iindeki ihtiyar, Abdullah Efendinin gittii evlerdeki kadnlar, bebek, yeni evli kar koca, hasta ocuk. Abdullah Efendi dndaki kiilerin fiziksel zellikleri verilmiken onun fiziksel zellikleri yerine i dnyas verilmitir. Bunun dnda gze ilk arpan zellik, Abdullah Efendinin dndaki hibir kiinin isminin verilmeyiidir. Hikyenin bakiisi Abdullah Efendi, elbette ki bu incelemede ncelik kazanacaktr: Abdullah Efendinin nasl verildiini ve tad zelliklerin neler olduunu zmlemek iin hikyenin kurgusu iinde dalm bir halde bulunan birbiriyle bantl paralarn toplanmas gerekir. Bu da Abdullah Efendinin hayatna ait bilgilerin hikyede bulunarak ykleme zamannda srasna konularak yaplabilir. Burada ncelikli olarak verilmesi gereken bilgi Abdullah Efendinin ak hakkndaki grdr. A. Efendi; ak, bir eit yeniden doma, yenilenme olarak grmektedir. Hayatn olumsuzluklar karsnda olduka ypranan A. Efendi: ok, pek ok eyler, harpler, yangnlar, her cins lm, korkun ve ifasz ztraplar; hepsini grmt. (s. 171) Btn bu yaadklarn akla unutmay dnmtr: ... btn bu tesadfleri unutmak lazmd. Unutmak, bu ancak akla mmknd: mrn byk ve serin pnar, her tecrbeden bizi daha gen, daha diri, dnyaya henz gelmi gibi din ve rahat karan oydu. (s. 179) Yukardaki cmlelerden de anlald gibi hayatnn merkezine ak yerletiren A. Efendi, yava yava realiteden kopmaya balamtr: Abdullah

byk bir mistikti. Allahsz bir mistik. Ak bu mistikliin gayesi olmutu. Fakat Abdullah, ak o kadar idealletirmiti ki, realitedeki manzarasna artk tahamml edemiyordu... (s. 191) Btn bunlar A. Efendinin sevgilisinin hayalini grd geceye kadar devam eder. Bu gecenin zellii ise; A. Efendideki deimelerin younlamasdr: Ertesi sabah... fakat dnyamza yar yabanc, onun kanun ve zaruretlerini, kafasna st ste ylm aydnlk tabakalarnn arasndan ancak uzak bir hatra eklinde sezen bir Abdullah Efendi kt. (s. 167) Bu cmleler A. Efendinin o geceden sonra etrafna yabanclatn dndrebilir ancak hikyenin btn dikkate alndnda A. Efendi zaten hayat boyunca etrafna yabanc bir insan olarak yaam olduu grlr. O, baka bir yldzda domu kadar bu topran hesaplarna, zaruretlerine yabanc idi. (s. 190) Yani yabanclama o gecenin bir sonucu deildir. Peki o gecenin A. Efendiye getirdii nedir, sorusu hemen akla gelecektir. Cevab, hibir eydir. Hikyenin iinde yer alan pek ok ey gibi o gece de bir semboldr ve A. Efendinin hayatna yeni bir ey eklemez sadece A. Efendinin iinde var olan baz meknizmalar harekete geirir: te o geceden beri kendisinde ok derin bir yerde sakl, esrarl bir zemberein harekete getiini duydu. Kainat karsnda artk ayn adam deildi. Her ey onda sanki daha derine, daha esaslya doru gidiyor ve bu yzden gnlk manzara ve ehreler kendisi iin zaman zaman deiiyordu. (s. 167) Bu cmleler yukardaki yargnn doruluunu kantlamakla birlikte hikyenin zmlenmesi iin gerekli nemli kelimeyi de ierir: derin, esasl, deiim. O gece A. Efendinin iinde harekete geen meknizmalar, zaten kendi i dnyasnda yaayan: Daha ziyade kendi iinde yaamaa alm olan Abdullah Efendiye ... (s. 161) A. Efendiyi kendi iinde daha da derinlemeye sevk eder. Bu da A. Efendi iin olumsuz bir durumu ortaya karr. A. Efendinin o geceye kadar devam eden i dnyas ile gerek dnya arasndaki perde ortadan kalkar: Btn etrafyla kendi arasnda imknsz denebilecek derecede kuvvetli bir mnasibet teekkl etmiti. Sanki ara yerden bir yn perde mnia kalkmt. (s. 174) Bu durum A. Efendinin saadetinin bozuluu anlamna gelmektedir. nk gerek dnya ile hayal dnyasn ayran perdenin ortadan kalk A. Efendiyi, adeta tiksindii gereklerle ba baa brakr: ... bir sisten syrlan tek bir aa gibi, bu zihnin bulanklna, mevcut olan her ey tek bana aksediyordu. Hayatnn btnln ve basitliini kaybetmiti. (s. 168) Perdenin ortadan kalk beraberinde kaosu da getirir bu da A. Efendi iin bir felket demektir: En korkuncu btn bu eylerin karmakark, nizamsz, alt alta, st ste, olmalaryd. (s. 194)

Bu noktada cevaplanmas gereken bir dier soru perdenin ortadan kalk sebebidir. Ne olmutur da A. Efendinin i dnyas ile gerek dnyay birbirinden ayran perde ortadan kalkmtr? Bu soru ve cevab hikyenin kilit noktasdr. imdi, batan alarak dndmzde sylememiz gereken baz nemli noktalar karmza kar. ncelikle A. Efendi, kiilik blnmesi yaayan bir insandr: ... ilerinde, tpk alt katta geen btn eyleri merakla takip eden bir st kat kiracs gibi kesinde gizli, mtecessis, gayri memnun ve zalim ikinci bir ahsn mevcudiyetini... (s. 162) nceki sayfalarda da sylenildii gibi bir kadna ak olur. Ve bu ak o kadar idealletirir ki gerek dnyadan iyice kopar ve mitsiz bir ekilde bir trl grnmeyen sevgiliyi odasna kapanarak bekler: Evet, odasnda yapayalnz, bir trl grnmeyen bir sevgiliyi beklerken... (s. 166) Mekn, bal altnda kaydedilecek bir nokta burada kullanlmaldr ki ev ya da oda A. Efendinin benliini temsil eder. Yani A. Efendi kendi i dnyasna kapanm sevgiliyi beklemektedir ki: ... ve bir yldz kasrgas iinde odasna tavandan girmesine (sevgili) hi de hayret etmedi. Zaten, bu gzel ve asil mahlukun kendisiyle ayn hamurdan yorulmu olmasna hibir zaman inanamam, onun ok yksek, bsbtn baka ve eriilmez bir lemden gelmi bir mevcut olmasna daima ihtimal vermiti. (s. 167) Sevgili yani d dnyaya ait bir unsur (mevcut) onun i dnyasna (odasna) tavandan girmitir. A. Efendi, d dnya ile ilikilerini koparm ona yar yabanc bir insandr: ... fakat dnyamza yar yabanc ... (s. 167) te A. Efendinin i dnyasyla, hayal bile olsa, d dnyadan gelen bu unsurun (sevgili) temas A. Efendiyi d dnyadan ayran perdenin kalkmasna neden olmutur: Btn etrafyla kendi arasnda imknsz denebilecek derecede kuvvetli bir mnasibet teekkl etmiti. Sanki ara yerden bir yn perde, mnia kalkmt. (s. 174) Bu durum A. Efendi iin olduka olumsuzdur. O, yar yabanc olduu d dnyaya ati unsurlardan adeta tiksinmektedir: Abdullah, mavera ile arasnda hi de temenni etmedii bir ekilde kuvvetli ve derin bir mnasebetin baladn hissetmiti. (s. 166) O, istikrah ylannn topuundan lesiye srd adamd. (s. 191) A. Efendinin gerek dnyadan bu kadar tiksiniinin sebebi, iindeki sreklilik yani sonsuzluk duygusudur: Bye ve istisnaiye kar duyduu ak onun zahiren ok sakin grnen hayatn zehirlerdi. (s. 190)

A. Efendinin gerek dnyadan bu kadar nefret ediini iindeki byklk ve sonsuzluk arzusuna balayabiliriz. A. Efendiye gre kendi talihi ruhundan daha kktr: ... bu kk talih byk bir ruha eklenmiti... (s. 190) A. Efendi byklk arzusuyla yaayan bir insandr: Bye ve istisnaiye kar duyduu ak onun zahiren ok sakin grnen hayatn zehirlerdi. (s. 190) Bu akn ona zarar vermesinin sebebi ise A. Efendinin byklk arzusunu tatmin edememi yani hayatnn iini dolduramam bir insan oluudur: ... bu hayatta insanlar alkadar edecek byk fevkalade vakalar, muazzam zaferler, neticesi nesillere yadigar kalacak tecrbeler yoktur. (s. 190) Byklk duygusunu tatmin edemeyi kendinden sonra gelecek nesillere sahip olamay (yalnz) yani hayatn iini dolduramay onu bolua iter: Onda, daha ziyade byk ve alemmul bir varln istirahatine benzeyen, hatta daha iyisi, insana byk ve alemmul bir boluk duygusunu veren bir hal vard. (s. 201) te A. Efendi istedii gibi yaayamad bu dnyadan kaar. O, yaama zevkini kendi i dnyasnda bulur. Gereklerden uzak yalanlar ve hayallerle dolu i dnyas onu mutlu eder: O, dorusu istenirse, btn mrnce bundan korkmu, bir gn insanlar ve eya ile mnasebetlerinin, ihsaslarn sathi planndan ok daha derin ve ok baka bir seviyeye kmasndan, kainat saran ve ona gzelliini veren byk srrn, ortasndan kesilmi bir meyva gibi birdenbire btn plaklyla apak grnmesinden, korkun manzarasyla onda her nevi yaama zevkini bir anda, tpk bir nefeste sndrlen bir mum gibi sndrmesinden korkmutu. (s. 166) Daha nce de sylenildii gibi A. Efendi deien varlklardan holanmaz bunun iin insanlardan kaar ve bunun iin eyalar gvenilir bulur: Eyann skuneti, deimez manzaras onun iin hayatta bir teselli ve zevk kayna idi. Bir insan, en yaknmz bile, arabuk deiebilirdi. Fakat eya, dalgn ve dasslal uykularnda hep ayn kalrlard. (s. 172) Abdullah Efendinin, eyaya bu kadar gvenmesinin nedeni deimezliidir. Bu da sreklilik duygusuyla ilikilidir. Eya, A. Efendiye teselli verip yaama zevki sunarken aynalar onu huzursuz etmektedir. Bunun nedeni ise A. Efendinin gereklerden duyduu tiksintidir: ... bu aynalarn birdenbire bu kadar plak ve zalim hakikati birbiri ardnca ortaya atmasna tahamml edemiyordu. (s. 204)

D dnyadan tiksinen A. Efendiyi gereklerden koruyan i dnyas ile d dnya arasndaki perde kalkm ve A. Efendi kendini bir belirsizlik, kargaa ve deiim iinde bulmutur. Bir bolua der. nk o hayatnn iini doldurmamtr. Bu noktada A. Efendi, iine dt boluktan kurtulmak ve bir yerlere tutunmak ister. Tutunaca her ne olursa olsun sabit, deimez, gvenilir ya da kesin olmaldr. te bu noktada karmza ocukluundan beri var olan bir hastal karmza kar: Rakam hastal. A. Efendide bu hastalk ocukluundan beri vardr: Abdullahta ta ocukluundan beri bu rakam hastal vard. (s. 172) Daha nce de belirttiimiz baz unsurlar gibi rakam hastal da o geceden sonra ortaya km bir hastalk deildir daha nce de vardr. Rakam hastalnn ne ifade ettiine gelince: D dnyaya yar yabanc bir halde olan A. Efendi tam anlamyla kendisini d dnyada ya da i dnyasnda bulamaz. Ancak i dnyasna kapand zamanlar mesuttur. Uyandnda yani d dnyayla iliki kurmaya baladnda bolua der. nk hayatnn ii botur bu durum karsnda A. Efendi deimez, sabit unsurlara tutunmaya alr. te rakam hastal bu abalarn bir gereidir: ... ben yine iki kere ikinin drt ettii dnyada kendimi bulsam. (s. 199) 1 onun ok iyi bir rakamyd, evvela tekti ve sonra vahdetin ve vahdaniyetin rakamyd. (s. 172) ... akl muvazenesinin yerinde olup olmadn anlamak iin kendisine biricik are grnen bu kesir meselesinin muhakkak zlmesi lazmd. (s. 200) Tam bir rakam olmak, tam bir rakam. Ah, ne saadet yarabbi! (s. 200) Hayat ve benlii blnm bir insan iin tutunabilecei ender unsurlardandr. Matematik ve rakamlar nk bu ikisi de tpk eyalar gibi deimezlik ilkesinin en somut rnekleridir. Btn bunlarla beraber A. Efendinin benliindeki blnml de burada tam olarak aklanmaldr: Hakikatte Abdullah Efendi, mrlerinin sonuna kadar kendileri olmaktan kurtulamayan, nefislerini bir an bile unutamayan, etrafndaki havaya kendilerini en fazla braktklar zamanda bile, ilerinde, tpk alt katta geen btn eyleri merakla takip eden bir st kat kiracs gibi kesinde gizli, mtecessis, gayri memnun ve zalim ikinci bir ahsn mevcudiyetini, onun zehirli tebessmn, inkar ve istihfaftan holanan gururunu ve her an iin ruhunu insafsz bir muhasebeye davet ediini duyan insanlardan biriydi. Ah bu ikinci Abdullah Efendi, bu st kat sakini... Hayr, o kirac deil, evin asl sahibi, efendisi, hkmranyd. (s. 162)

Yukardaki cmlelerden anlald gibi A. Efendinin kiiliinin blnmesi sonucunda ortaya iki Abdullah Efendi kmtr. Birincisi st kat sakini diyerek nitelendirdii ikincisini daima gz hapsinde tutan evin yani benliinin asl sahibidir. kincisi ise daima kontrol altnda tutulandr: Evet, ikinci iki kendisiydi. (s. 193) Bunun yannda birinci A. Efendi, A. Efendinin iradesini temsil eder ve ikincisini denetim altnda tutar. A. Efendi, hayatn srdrrken sk sk yaad zamann dna kar ve sathi planda yaad dnyay, gerekleri daha esasl, daha derin grmeye balar; ancak bu derinlik ve gereklik daha nceden de sylediimiz gibi rahatsz edicidir. te bu olumsuz durumdan A. Efendiyi kurtaran ise st kat kiracs olarak nitelendirdii birinci A. Efendi yani iradesidir: Abdullahn felaketi, roln yaparken sk sk uyanmasnda, etrafndaki eniyetle en zalim ve mstehzi mnsnda temasa gelmesindeydi. Onun iindir ki btn hayat yarm kalm jestlerden ibaret kald. O btn mrnce byl bir eiin nnde admlarn tecrbe etti, fakat bir taraf onu bu eii atlamaktan, ileriye gemekten menetti. (s. 191) Sk sk yaad uyanlar A. Efendinin hayatn blm ve blnmlk A. Efendi iin bir felaket olmutur. Bu felaketi takip eden ikinci byk olumsuzluk (facia) ise A. Efendinin uyanlardan sonra grd gereklerden (eniyet) tiksinmesi (istikrah) olmutur: O istikrah ylannn topuundan lesiye srd adamd. te bu hayatnn ikinci facias ... (s. 191) A. Efendinin arkadalaryla elenmeye gittii gece, hikyedeki nemli ayrntlar ve yukardaki yarglar iin gerekli delilleri ierir. A. Efendi ve drt arkada bir lokantada elenip iki imektedirler: Be arkadatlar. Beinin de neesi son haddine varmt. Ne buluyorlarsa iiyorlar, glp konuuyorlard. (s. 161) Ancak bu gecenin dierlerinden bir fark vard. O da ikinin tesiriyle A. Efendinin iradesinin zayflamaya balamasyd yani birinci A. Efendinin ikincisi zerindeki denetiminin, basksnn gittike azalmasyd: ... lokantaya gelirken beraberinde tad ruh haletinden ayrlm olmann hazz iinde konuuyor, eleniyor... (s. 162) Bu akamn fevkaladelii, bu kibirli ev sahibinin belirsiz bir ekilde szmaa balamasndan, hvviyetindeki sert taraf kaybetmi, yumuam hissini vermesindeydi. (s. 163)

Ancak birinci A. Efendiden yani iradesinden kurtulmas ikincisi iin hi de iyi olmaz. Her zaman onu O byl eikten dndren birinci A. Efendi olmaynca ikincisi eii geer ve Tekrar nnde alan o byk bolua ... (s. 194) der. Artk A. Efendi bu geceyi yaamaya mecburdur: Bir tesadf, bir talih onu bu gece alelade fanilerin yaad zamann hudutlar dna karmt; baka trl bir zaman yayordu; buna itiraz etmek gt. (s. 198) radesinin kaybolmasyla ikinci A. Efendi birincisinden ayrlr: Henz yeni grmee balad ikinci varl ile ... (s. 174) Ancak bu ayrl, kurtulu yeterli olmamtr. kizleen hviyeti ierisinde gerek olan birincisidir. Onun sarho olmasyla serbest kalan ikincisiyle; yani bir anlamda da hayal olan, nk teki asil yani gerek, dnmek isteyen A. Efendi kendini bu hayale nakleder: ... bu adam ileride dikilen ve her hareketini taklit eden glge ile, ve onun iinde dnmek istedi: Fakat bu epeyce gt; bir hayali bir galat uur ve idrak sahibi yapmak demekti. (s. 175) Btn bu olaylarn sonunda A. Efendi kendisini kaybeder: Bana gelince kaybettiim eyi, yani kendimi hibir zaman sevmedim. (s. 192) Hikyede A. Efendinin dnda da kiiler vardr. Ancak bu kiiler ya hayaldir ya da olaylarn ortaya knda ve sonulannda etkin role sahip deildir. Aslnda burada dikkat eken husus A. Efendi dahil hibir kiinin olaylarn ortaya knda herhangi bir etkiye sahip olmamasdr. Yani kiiler pasiftir, edilgendir. Bu durum hikyede zellikle de vurgulanmtr. Anlatcnn kulland tesadf ve talih kelimeleri bu durumu yanstan kelimelerdir ki hikye iinde bu kelimelere olduka sk rastlanlmaktadr: Bir tesadf, bir talih onu bu gece alelde fanilerin yaad zamann hudutlar dna karmt; baka trl bir zaman yayordu; buna itiraz etmek gt. Hep de bu iler bana tesadf eder. (s. 171) ... olduu yerde gecenin tesadflerinin birbirini kovalamasn bekliyordu. (s. 173) A. Efendi dndaki kiiler incelendiinde aralarndaki paralellikleri kolayca grlmektedir. ncelikle kiilerin byk ounluu kadndr ve hasta ocuun dndaki erkek kiilerin tamam kadnlarla ilikili olarak verilir: A. Efendinin sevdii kadn, lokantadaki iftler, drt arkada (A. Efendiyi kadnlara gtryorlar), A.

Efendinin gittii evlerdeki kadnlar, resimdeki yeni evli kar koca, zembilin iindeki ihtiyar (birlikte olduu kadnlar anlatyor), bebek... Tamamna yakn A. Efendinin hayali olan bu kiilerin biri hari hepsinin kadnlarla ilikili olmasnn sebebi nedir? u cmlelerdedir: Artk insan denen ey kaybolmu, yerini birbirine kenetlenmi, birbirine gemi mtesaviyen sarho uzuvlarn saras almt. (s. 197) Bu bir by gecesinin, hayvani insiyak doludizgin serbest brakan, eyay arzunun cehenneminde birletiren bir gecenin sesiydi ve bu ses dalga dalga kpkzl bir erit gibi uzanyor, alev halkalar iine tesadf ettii her eyi lesiye hapsediyordu. (s. 198) A. Efendi, sarho olduktan sonra ikizleen hvviyetinde birinci A. Efendiden yani iradesinden kurtulmutu. Yani bir anlamda ikinci A. Efendi serbest kalmt. te bu serbest kalan taraf A. Efendinin igdleridir. Birinci A. Efendi nasl iradeyi ve akl temsil ediyorsa ikinci A. Efendi de igdleri temsil eder. kinci A. Efendinin grd hayallerin hep kadnlarla ilikili olmasnn sebebi udur: Kiilerin tamamnn kadnlarla ilikili oluunun da cevab olan bu durum ayn zamanda hikyedeki vahetin de ortaya k sebebidir. nk yukardaki cmlelerde de sylenildii gibi hayvani insiyak serbest kalmtr: Kar evlerden birinin en st katndaki pencerelerinden biri alm, plak, kan iinde bir kadn vcudunu erkek sokaa frlatyordu. (s. 195) Yukarda da sylenildii gibi kadnlarla ilikisi olmayan tek kii hasta ocuktur. nce burada, dikkati ekecek bir durum sz konusu deilmi gibi gelebilir. Yani, bu bir istisnadr, deyip geilebilir. Ancak, hasta ocuun ilikili olduu unsurun zellikleri hikyeyi bir btn olarak alp dnldnde, karmza ok derin bir bant kar. yle izah edelim: A. Efendi, yaama zevkini kaybetmi bir insandr ve byk bir huzursuzluk iindedir. Kadnlarla iliki ierisinde bulunuunun sebebi budur: Btn uzviyeti ancak bir kadnn huzuruyla tamamlanacak bir eksiklik iinde kavruluyordu. (s. 179) Hasta ocuk kadnlarla ilikili olmayan tek kiidir. Bu kiiyle ilikili olarak verilen unsur ise sudur: Hi, suyuma dokundunuz da ... (s. 206) Buradaki nemli ayrnt ise kadn nasl A. Efendi iin sknet, huzur ifade ediyorsa suyun da ayn zellie sahip olmasdr: Ayaklarnn ucunda btn bir semt kademe kademe dizilmi evlerle denize doru iniyordu. Bu, kk, avu ii kadar dar bir deniz parasyd ve kapank, yar sisli gece saatinde nereden geldii bilinmeyen donuk parltsyla denizden ziyade myi halinde bir madenle doldurulmu bir havuzu, birka mavna ve gemi

direinin arasndan, tabii bir parmaklk arkasndan seyrediliyormu hissini veren byke bir havuzu andryordu. Abdullah Efendi gecenin skneti iinde bu manzaray doya doya seyretti. Yava yava o da sknet bulmutu. (s. 192) Yukardaki cmlelerden de anlald gibi hasta ocuk hari btn kiilerin kadnlarla ilikisi vardr. Ancak hasta ocuun da tpk kadnlar gibi, A. Efendi iin huzuru ve skneti temsil eden baka bir unsurla, suyla ilikisi vardr. Tabii ki kiiler arasndaki paralellikler bu kadarla snrl deildir. Bir dier paralel nokta ise kiilerin tek rakamlarla ilikili olarak veriliidir. A. Efendiyi anlatrken tek rakamlarn onun iin neminden bahsetmitik. Dier kiiler iin byle bir durum sz konusu deildir; ama bu kiilerin tek rakamlarla birlikte ya da ilikili olarak verilii ilgin bir ayrnt olarak karmza kar: Ve tek dili ihtiyar ... (s. 178) Baka bir zamanda bu takma gsl kadn ... (s. 182) Tek gs yok. ... bir kadn vcudunu erkek sokaa frlatyordu. (s. 195) Be arkadatlar. (s. 161) Aslnda tek rakamlarla ilgili paralel noktalar sadece kiiler blmnde yer almaz. Bu ayrntlar da ilgili blmlerde gsterilecektir. Kiilerle ilgili dier bir nemli paralellik ise kiilerin parlak cisimlerle birlikte verilmesidir. A. Efendinin sevgilisi: ... sevdii kadn bu yldzlara basarak, onlara tutunarak, onlarn yla sarnarak odasna girdi. (s. 167) Hasta ocuk: Yandan ne renkler yapyor, nasl parlyor, uradan bak bir Zuhal akam gibi... (s. 207)

Eyleyensel rneke: --(G) huzur (N) Abdullah Efendi (A)

eya, tek rakamlar, kadn, su, gne, yalan, ka (Y)

Abdullah Efendi ()

talih, gece, gerekler (E)

Bu blmn iinde bu incelemeyle ilgili yeterince bilgi olduundan tekrara dmemek iin rnekeleri aklamaya gerek duymuyoruz. A. Efendinin Ryalar Hikyenin Eyleyenler rnekesi de yledir: Kiiler bal altnda yapacamz son incelemeyse pek ok kiinin paralel noktas olan grtlak ya da boyun dur. Anlatc, aada da belirtilecei zere, baz kiilerde, zellikle bu kelimeyi vurgulayarak kullanmtr: Arzu ve heyecann iirdii boyun bir nabz kadar muntazam atyordu. (s. 169) Boynunu zaman zaman iiren nefesinde ... (s. 164) ... mintannn yakasndan grtlak kemii frlyordu. (s. 181) Sa eli ikide bir boazna doru... kaybolmak isteyen grtlak kemiini... Susamt. Btn grtla yanyordu. (s. 185) Btn bu balar tayan boyunlarda acayip bir kalnlama, kendi kendisini, grlmemi bir ekilde hodbin ve tatmini gaye edinmi bir idrak vard. (s. 196) ... laternac kyafetli adamn grtlayla keskin bir az kavgasna giriiyordu. (s. 197) Btn boaz ve vcudu yanyordu. (s. 205) Hikye, ayrntl bir ekilde incelendiinde boaz ve grtlak kelimelerine daha da rastlamak mmkndr. Bu kelimelerin bu kadar sklkla kullanlnn sebebi nedir? Bu sorunun cevab blnmlktr. A. Efendi, hatrlanlaca gibi zere iki tanedir. Birincisi; irade ve akl temsil ederken ikincisi ise hayvani insiyak yani igdleri ve duygular temsil etmektedir. Ayn mantkla hareket edilirse boyun ve grtlak da akl ile duygular yani

kalp ile akl birletiren bir noktada yer almaktadr. Bu ikisi arasndaki ilikiyi salar. Bunun iin bu kelimelere nem verilmitir.

8.3. ZAMAN Hikye, bir gece iinde A. Efendinin bandan geen olaylar, anlatlr. yk zaman yani olaylarn meydana geldii zaman ile ykleme zaman yani olaylarn anlatld zaman birbirine ok yakn seyretmektedir. Bu da okuyucuya olaylarn ok yakn bir zamanda gerekletii izlenimini verir. Hayallerle dolu bir hikyenin, inandrclk asndan dnldnde, bu ekilde yazlm olmas nemlidir. Anlatc; yaknl salamak iin, kulland fiileri imdiki zamann hikyesinde vermitir: dinleniyorlard, istiyordu sahibi yapyordu, glyorlard, deiiyordu A. Efendinin gemiiyle ilgili verilen bilgilerde ise dikkat eken nokta, kullanlan fiillerin ounlukla renilen gemi zamann hikyesinde ekimlenmi olmasdr: hissetmiti, gelip atmt, mhlanp kalmt Hikye bu adan incelendiinde tasvirlerin younlat, yk zamann yavalad blmlerin ortak zellii; ek fiil alm isim ve isim soylu szcklerin younluu grlr. Sayfa 172 ile 173 arasndaki blm bunu rneklerindendir: vaki deildi, yoktu, elde kalan birdi, rakamyd, vard, krk yedi idi Hikyenin ritmiyle ilgili zellikleri incelediimizde; bu uzun hikyede, bir gecenin birka saatlik bir dilimini anlattn grrz. Dolaysyla anlatcnn, ounlukla duraklama ve kesintilerle hikyenin ritminin belirledii sylenebilir. Ritim tablosu:

Hikye olduka uzun olduu iin ritmi belirlerken baz ksmlar atlamay uygun grdk. Bu ksmlarda da anlatmn ritmi ayn ekilde devam etmektedir. Grld gibi ykleme zaman ve yk zamannn birbirine yaklat ksmlar yani sahneler hikyenin sonuna doru olduka sklamtr. Bu durum, hikyenin sona yaklatn gsteren bir iarettir.

A. Efendinin hayatndaki blnmlk adeta hikyenin yapsna da gemitir. Anlatcnn, yorumlarn ve A. Efendinin iinde bulunduu durumla ilgili bilgileri verdii, hem ykleme hem de yk zamannn durduu kesintilerin, bu kadar youn olmas, bize hikyede, eylemlerden ya da hareketlerden ok dncelerin n planda tutulduunu gsterir. nk bu kesintilerde anlatcnn A. Efendi hakkndaki fikirleri ve A. Efendinin i dnyas hakkndaki bilgileri yer almaktadr. Duraklamalar da hikyenin ritmi ierisinde nemli bir yere sahiptir. Kesintilerden dolay hikyenin atmosferinden uzaklaan okuyucu, duraklamalarda oluturulan ilgin meknlar ve kiilerin etkisiyle hikyenin iine ekilir. zetleme teknii bu hikyede nadir kullanlm bir tekniktir. Bu da hikyede srekli geriye dnlerinin yaanmadn gsterir. zetlemeler, A. Efendinin gemite yaad olaylarn (zellikle sevgilisiyle ilgili olan) hayatna nasl etki ettiini gstermek amacyla kullanlmtr. Abdullah Efendinin Ryalar hikyesinin zaman izelgesi:

Grld gibi anlatcnn anlatt btn olaylar gece meydana gelmitir. A. Efendinin gemeiyle ilgili bilgiler olduka snrldr. Onun hayatndaki iki nemli geceyle ilgili bilgi yeterli bulunmutur. Birici gecede bir l ikinci gecede ise sevgilisini hayali bulunmaktadr.

A. Efendi, hayat boyunca pek ok olumsuzlukla karlamtr. Bunlar kiilar bal altnda gsterilmitir. Yaad btn olumsuzluklara ramen A. Efendiye gre gemi yani hatralar olumludur. Bunu hatrayla birlikte kullanlan parlaklk ve aydnlk simgelerinden anlayabiliriz: her ne olursa olsun biraz k gelse, tandm bir eyler grsem (s. 302) A. Efendinin gemiini hatralarn sembolize eden odalarla birlikte kullanlan aydnlanma szc de yukardaki fikrimizi kantlar niteliktedir: beraberinde tad zannn douran bir aydnlk sayesinde bu odalar iyice grebiliyordu. (s. 203) Birdenbire bu karanl arkasnda brakt geni ve aydnlk hayatn hatralaryla doldurmak iin istedi. (s. 202) Hikyede yer olan bu ve bu dorultudaki dier cmlelere dayanarak aadaki nce sonra kartl yapabiliriz. nce aydnlk sknet huzur tandk Sonra karanlk karklk huzursuzluk yabanc

Hikyedeki en nemli dnm A. Efendinin asl hviyetini kaybetmi olmasdr. Bu durumu da yle gsterilebilir: nce A U V A: Abdullah Efendi V: Asl hvviyeti U: Birleim, birliktelik n: Ayr Sonra A n V

8.4. MEKN
Mekn, bakii Abdullah Efendinin i dnyasn yanstan bir sembol olarak kullanlmtr. Hikyenin temel talarndan biri olan ev sembol A. Efendinin benliini temsil etmektedir. Nasl A. Efendinin benlii bir blnmlk ierisindeyse ev de blnml yanstr bir ekildedir: iki katldr. Hikye ierisinde birbirinden farkl birka ev vardr ve bu evlerin tamam blnml yanstr bir ekildedir yani iki katldr. A. Efendinin benlii ve ev arasndaki ilikiyi gsteren aadaki cmleler hayli nemlidir: Hakikatte Abdullah Efendi, mrlerinin sonuna kadar kendileri olmaktan kurtulamayan, nefislerini bir an bile unutamayan, etrafndaki havaya kendilerini en fazla braktklar zamanda bile, ilerinde, tpk alt katta geen btn eyleri merakla takip eden bir st kat kiracs gibi kesinde gizli, mtecessis, gayri memnun ve zalim ikinci bir ahsn mevcudiyetini, onun zehirli tebessmn, inkr ve istihfaftan holanan gururunu ve her an iin ruhu insafsz bir muhasebeye davet ediini duyan insanlardan biriydi. Ah bu ikinci Abdullah Efendi, bu st kat sakini... Hayr, o kirac deil, evin asl sahibi, efendisi, hkmranyd. (s. 162) Bu kadar garip bir ekilde girdii bu evde sanki kendisine yabanc hibir ey yoktu. Eya, duvar, pencere, her eyi tanyordu. Hepsi hayatndan bir para idiler... (s. 203) Yukardaki cmlelerden de anlald gibi A. Efendinin benlii ev sembolyle anlatlmtr. Burada evin st katnda oturan A. Efendi iradeyi, akl sembolize eder (sper iego), alt katta oturan A. Efendi ise duygular ve hayvani insiyak (i gdleri iego) temsil eder. Hikyedeki btn evlerin iki katl oluu, bata verilen bu sembolizasyonun devam ettiriliidir: ilk gittikleri evde... Abdullah Efendiyi kk bir odaya soktu ve kendisi tahta merdivenleri gcrdata gcrdata aaya indi. (s. 176) kinci ev... Odann kapsna kadar gitmek, onu amak, o dar ve tahta merdiveni inmek, tekrar o tulumbal talktan gemek... (s. 180184) Kar evlerden birinin st katndaki pencerelerinden ... (s. 195) Son ev: ... rpertici bir cam akrts iinde geni bir pencereden aaya frlatt. (s. 207) Balangta, A. Efendinin arkadalaryla birlikte oturduu lokanta saylmazsa ki buras bir lokanta olduu iin saylmamaldr zaten, A. Efendi hikyenin sonuna kadar toplam ev dolamtr. eve girmi,

kmtr. Bu rakamn da tek oluu nemli bir ayrntdr. A. Efendinin rakam hastal dnldnde hikyenin iindeki bantlarn ne denli derin ve salam olduu grlr. A. Efendinin benliiyle ev arasndaki iliki u kartlkla verilebilir: Yukar Akl, irade (isper ego) Aa Duygu, i gd (iego)

kt

Bu kartlkla birlikte deinmemiz gereken bir dier zellik de yukarda meydana gelen olaylar ve kiilerin bazlarnn yukarda olularyla ilgilidir. rnein; A. Efendinin, hayatnn biricik maceras olan, sevgilisinin hayaliyle karlamas: ... bu gzel mahlukun, byle uan bir atdan ve bir yldz kasrgas iinde odasna tavandan girmesine hi de hayret etmedi. (s. 167) lk gittii evde karlat ihtiyar: ... sefil duvarda tavana yakn aslm bir zembilin iinden kendisine... (s. 177) kinci evdeki resim: Filhakika duvardaki resim birdenbire canlanm; yeni evli kar koca delice bir raksa balamlard. (s. 183) nc eve girmeden nce meydanda dolarken grdkleri: Kar evlerden birinin en st katndaki pencerelerinden bir alm, plak, kan iinde bir kadn vcudunu erkek sokaa frlatyordu. (s. 195) Grld gibi A. Efendinin hayal ettii varlklarn nemli bir ksm yukaryla ilikilidir. Peki ya geri kalan? Geri kalan ksmyla ilgili u paralellik karmza kar: Hayvani ve vahi yaratklarda aa doru bir tortulanma, k sz konusudur. Fakat deiikliklerin en artcs, uzviyetin belden aa kndeydi; bu bir nevi tortulanmaa benziyordu. (s. 196) phesiz ki onlar insan ekilden bsbtn kmlard. (s. 196) Bu bilgiler de aadaki tablonun hazrlanmas imkann verir: Yukar Gzel ve asil mahluk (sevgilisi) Eriilmez bir alemden gelmi bir mevcut Bir trl grnmeyen bir sevgili Aydnlk yldz parltlar Aa Sarho uzuvlar nsani ekilden bsbtn kmlar Zalim ve lgnca bir maher (kalabalk) Cehennemi bir alev kpkzl bir erit

Yukardaki tabloda kullandmz renk ve parltlar da hayli nemlidir. Hikyenin genelinde koyu renkler hkimdir. Kzl bunlarn iinde en sk kullanlanlarndandr: ... adeta kan renginde ... (s. 195) ... cehennemi bir alevin aydnlatt ... ... kpkzl bir erit gibi ... (s. 198) Geceyle birlikte gelen karanlk ve kzl renkler olumsuzken gndz ve aydnlk A. Efendi iin olumludur. Esenlikli bir ortam vaad eder: Ah, ne kt geceydi, ne uursuz tesadflerin gecesiydi bu! Bir kere ondan syrlabilseydi!... Gne, Yarabbim gne! diye bard. (s. 185) Birdenbire bu karanl arkasnda brakt geni ve aydnlk hayatn hatralaryla doldurmak istedi. (s. 203) Fakat nafile. Bu ta kadar kat karanlk her hayali siliyordu. Onun hkm srd yerde bir ey hatrlamak, bir eye balanmak imknszd. (s. 203) Mekn kaplayan bu renklerle birlikte gelien bir dier husus da deiim ve kargaa ile ilgilidir: Btn bu kalabalk, deimi, hvviyetini kaybetmi vcutlarn doymaz itahlaryla birbirleriyle birleiyor, birbirlerine kenetleniyor... (s. 196) Grld gibi karanlkla birlikte ortaya kanlar A. Efendi iin hayli esenliksizken; aydnlk A. Efendiye huzur veriyor: ... alnnn ortasnda kendisine ruh selametini, skunetini iade eden tek bir buseyi parlak ve yakc bir yldz gibi tayordu. (s. 167) Btn bu bilgiler nda unlar syleyebiliriz: A. Efendi iin gece esenliksizdir, karktr ve deikendir. Gece, onu hatralarndan uzak tutar. A. Efendinin hatralarna balanmasna engel olur. Oysa A. Efendi iin boluk bir felkettir. Bu bilgileri, u tabloyla zetleyebiliriz: Gece Karanlk, Kzl Deiken Esenliksiz Kargaa, Kaos Gerek Gnlk deien ehreler Kalabalk Yabanc Gndz Aydnlk, Parlak Sabit Esenlikli Skunet Hayal Hatralar Vahdet Tandk

9. GEM ZAMAN ELBSELER

Yazarn adn vermedii bakahraman, almad bir perembe gnn okuyarak ve mzik dinleyerek odasnda geirmek niyetindedir. Bir yandan da gece yarsndan sonra buluaca Keti adndaki kadn dnmektedir. Ancak akamst bir arkadana rastlar. Arkada onu Ankarann Keiren mevkiinde bir ba elencesine gtrr ve orada brakr. Ev sahibi yemekten sonra herkesi kumar oynamaya davet eder o da biraz da mecbur kalarak oyuna katlr ancak vakit ilerledike Ketiyle olan randevusuna yetiemeyeceini dnr ve btn parasn masada brakarak evden ayrlr. Karanlkta yolunu arr ve bir kaza geirir. Uyandnda kendini eski zaman eyalaryla denmi bir salonda bulur. Ve yine ayn evde eski zaman elbiselerini giymi gen bir kadnla karlar. Gen ve gzel kadn ona babas tarafndan bu evde yaamak zorunda brakldn, eski elbiseler giymeye mecbur braklp kimseyle konuturulmadn anlatr. Bakahraman gen kadna k olur. eri babasnn girmesiyle odadan ayrlr ve babas da onun ruhsal bir hastala yakalandn syleyerek bakahraman kandrr. Ertesi gn uyanan kahraman kendisini boaltlm bir odada bulur. Babas kzn alarak kamtr. Bakahraman babasna kanp kza inanmad iin kendisini sulamaya bakalar. Bir yl sonra baba kz Bursada grr fakat bir trl onlara ulaamaz, ak olduu kadna kavuamaz. 9.1. ANLATICI Hikye benyksel anlatc tarafndan aktarlmtr. Anlatc, tam olarak tarihini vermedii bir perembe gn ve gecesi bandan geen olaylar anlatmtr. Hikye bu balk altnda incelendiinde, ortaya iki nemli zellik kar: gerilim ve gereklik. Anlatc, bir hikye iin gerekten ok nemli olan bu iki zellii hikyeye titiz bir ekilde yerletirir. Gerilimle ilgili bulgular yle sralanabilir: Burada dikkatimizi eken, anlatcnn daha ilk sayfada syledii u szlerle, bana gelecek olumsuz olaylar, sezdirmenin de tesinde adeta aka okuyucuya sylemesidir: Tabiatimi ve biraz da talihimi bildiim iin bu uzak birleme saatine kadar kendimi bilhassa her zaman bama gelen

mnasebetsiz tesadflerden korumak istiyordum. (s. 209) phesiz ki oktandr grmediim gen bir arkadam birdenbire gelip beni Keirende bir ba elencesine gtrmeye kalkmasayd btn bu dndklerim olacakt. (s. 211) Anlatc, Ketiyle o akam bulumak zere szletiklerini; ancak bana gelenlerden dolay buluamadklarn syleyerek nemli bir gerilim unsuru olan hikyenin sonunu okuyucuya sylemitir. Bunun nedeni anlatcnn, okuyucunun zihnini bulumann gerekleip gereklemeyecei sorularndan kurtarp hikyeyi baka bir gerilim unsuru zerine kurmak istemesidir. Yani anlatc, Ketiyle buluup bulaamadn deil de o gece yaadklarn anlatmak istedii iin, hikyede verilmek istenenleri arka planda brakmas ihtimal dahilinde olan nemli gerilim unsurunu yani hikyenin sonunu ortadan kaldrarak, hikyenin gerilimini o gece yaanan olaylar stne ekmitir. Bu yntem sadece hikyenin banda uygulanm deildir. Anlatc, hikye iinde sk sk olaylarn sonunun nasl bittiine dair ipular vererek gerilimi olaylarn stne ekmitir: Oyunda ilk nce ansm iyi gitti. Bu benim iin daima fena almettir. Balangta kazandm oyunlardan hep zararl kmmdr. (s. 213) Heyhat, bu gecenin azab henz bitmemi; tesadflerin ihanetinden daha kurtulamamtm.(s. 218) te tam bu esnada geirdiim bir kaza, rahatsz edici bir ryaya ok benzeyen bu gecenin talihini deitirdi. (s. 218) Yukardaki gerilim unsurlarndan sonra anlatcnn hikyenin gerilimini dengede tutabilmek iin bavurduu baz yntemlerden de burada bahsetmeliyiz. Anlatc, hikyede belirli bir tempoda hareket eder. Hikye bir otel odasnda balar; duraan, tasvirlere dayanan bir anlatm sz konusudur. Bunu odadan kla birlikte bir hareket (arkadayla eve gidii) takip eder. Hareketlerde ksa fiil cmleleri gze arpar. Bir eve gelinir, yemek yenir masa banda oturan kii yine duraan bir atmosfer iindedir. Bunu masadan kalk ve tabii ki hareket takip eder. Kaza gerekleir ve bakii kendini baka bir evde bulur. Hikye yine duraanlar. Kadnn ortaya kyla hareketlenir; ancak olaylarn yatmas ve bakiinin uyumas hikyeyi yine duraanlatrr. Son olarak bakiinin uyanmas ve kadn aramaya koyulmas hikyedeki son gelimelerdir. Grld gibi anlatc, duraanlk ile hareketlilii art arda kullanarak hikyenin ritmini dengelemitir. Okuyucuyu hikyeye eken nemli bir zelliktir bu durum.

Anlatcnn kaza anna kadar kulland bir gerilim unsuru ise reel zamana ait kelimelerdir. Keti ile saat iki buukta buluacak olan anlatc srekli saatine bakarak okuyucuya ynelik bir hareket iinde olmutur (on ikiye yirmi vard, saat biri yirmi gee vs...) eklindeki geri saym kaza anna kadar srm ve nemli gerilim unsurlarndan biri olmutur. Bu blmde stnde durulmas gereken nemli unsur ise gereklik tir. Anlatc, doal olarak, hikyesine okuyucuyu inandrmak abasndadr. Bunu da kulland baz yntemlerle gerekletirmitir: Bunlardan birincisi her zaman yapt eylerden ya da her zaman bana gelen olaylardan bahsetmesidir: ... bu cinsten tatil gnleri benim hayatmda pek oktur. (s. 209) Byle anlarnda, dar tl elbisesi iinde... (s.210) Byle akamlarda gne, hi mizansen yapmadan... (s. 211) Balangta kazandm oyunlardan hep zararl kmmdr. (s. 213) Anlatc; bu yolla bana gelenleri, dolaysyla hikyeyi, okuyucuya kanksatma peindedir. Kazaya kadar sren bu tarz cmleler okuyucuya olaylarn gidiatn kabullendirir. Asl anlatlmak istenen, kazadan sonraki olaylardr. lk on sayfa, sonraki onyedi onsekiz sayfalk ksmn gerekliini salamak iin atlm bir temel gibidir. lk sayfalarda ska zetleme tekniine bavurulmuken son onyedi onsekiz sayfada duraklamalarn daha sk yer almasnn sebebi budur. Anlatc; ska yaad olaylarn gereklii arkasndan olaanst olaylar hikyeye tar. Bir dier gereklik salama abas ise kullanlan gerek mekn isimleridir: Tabarin, Etlik, Keiren, Ankara, stanbul, Bursa, Yeilcami, Yldrm, ekirge vs... ve bunlardan daha sk kullanlm olan, bir gerilim unsuru olarak da bahsettiimiz, reel zamana ait kelimelerdir: on ikiye yirmi vard, saat biri yirmi gee, saat bir buukta, be on dakika, gece saat iki buukta vs... Gereklikle ilgili syleyebileceimiz dier bir unsur ise mazeretlerdir. Anlatc, bana gelen olaylardan mesul tuttuu gece, talih ve tesadfleri srekli olarak sulam ve gecenin, talihin ve tesadflerin hayat stndeki etkisini daha hikyenin banda kanksatmaya alt okuyucunun karsna, olaanstlklerin mazereti olarak bu unsurlarla birlikte kmtr: phesiz baka artlar altnda bir gecede byle bir eyle

karlasaydm, hayretten ldrabilirdim. Fakat o gece, beni uykumdan o kadar ani ekilde ve o kadar sarih bir bekleyile aran o acayip ruh haleti iinde armaktan ok uzaktm. (s. 222)

Anlatcnn okuyucuyla konumas, ona sorular sormas hikyenin scakln, ekiciliini arttran zelliklerdendir: Burada arkadamdan bahsetmeyeceim.(s. 211) Burada bir mnasebetsiz olduu kadar talihsiz olan gecenin ryalarn anlatmaa bilmem lzum var m? (s. 219) Bu zelliin dnda, syleimlerinin ve tasvirlerinin arasnda sz alan anlatc; onlarn hareketlerini ve meknn zelliklerini, en nemlisi de kendi i dnyasna ait bilgileri ayrntl bir ekilde anlatarak okuyucunun, hikyeyi kafasnda daha iyi canlandrmasn salam bu da elbette ki okuyucuyu hikyeye eken nemli ayrntlardan biri olmutur.

9.2. KLER
Kiilerle ilgili zellikleri incelediimizde gzmze ilk arpan, Keti hari hibir kiinin adnn verilmemi olmasdr. Keti hari btn anlatc kiiler dahil, isimleri verilmeden ounlukla fiziksel zellikleriyle okuyucuya tantlmtr: Merhametli gen kz yine karmda idi. (s. 216) ... esmer, krpk bykl delikanlnn... (s. 217) Bu orta boylu, kumral, adeta ocuk denecek kadar gen yata bir kadn; daha iyisi bir kzd. (s. 222) Bu siyah elbiseler giymi, ortadan biraz yal ve uzun boylu, tknazca bir adamd, salar bembeyazd... (s. 228) simlerin verilmeyiiyle ilgili ncelikle unlar syleyebiliriz: Anlatc, hayatn tesadflerin ve talihin idare ettiini dnen iradesiz bir insandr. Bana gelen her eyden bu ikisini sulu grr. Kendisinin ve evresindeki insanlarn hayat ve olaylar zerindeki etkisinin ok snrl olduunu dnr. Gerek kendisini gerekse evresindeki insanlar, hayattaki rolleri ok kk birer kii olarak gren anlatc, onlarn isimlerini vermeyi gereksiz bulur: Burada arkadamdan bahsetmeyeceim. O zamanki Ankarann bu ok tannan delikanlsnn bu hikyedeki rol byle bir teebbs lzumsuz klacak kadar azdr. O sadece bu geceyi idare eden tesadflerin emrinde idi. (s. 211) Bu dnceyi, sadece anlatcya ait bir zellik olarak gremeyiz, eski zaman elbiselerini giyen kadn da benzer bir dnceyle hareket eder ve adn sylemez: Admdan size ne, dedi. Aye, Zeynep, Fatma... Bana istediiniz ad verebilirsiniz. (s. 224) Keti dndaki kiilerin isimlerinin verilmeme nedenini aklamaya altk. O zaman Ketinin isminin verilme nedeni nedir? Bunun cevabn yine iradeyle aklayabiliriz. Keti; hikyede, iradesine sahip tek kiidir. Etkilenen deil etkileyen konumundadr: Ve Keti, yaradln kendisine cmerte verdii bu drt unsurla her duruunu, her manasz hareketini emsalsiz bir gzellik yapmasn biliyordu. (s. 210) ... her istedii zaman bizim lemimize uzak, kendi durgun havasnda adeta tek bana yaayan bir bide yapabilirdi. (s. 210) Yukarda da belirtildii gibi Keti, iradesiyle hareket eden hikyedeki tek kiidir. Anlatc da dahil kiilerin iradesizlikleri ak bir ekilde ifade edilmitir: nk benim

hayatmda, btn iradesizlerde olduu gibi tesadflerin korkun bir rol vardr. (s. 209) O, sadece bu geceyi idare eden tesadflerin emrinde idi. (s. 211) Fakat sonra bu kadnn, talihini bir kerede kabul eden insanlardan olduunu anladm. (s. 233) Grld gibi iradesizlik, hikye kiilerinin tamamn sarar; ancak kiilerin, iradelerini kaybetmelerine sebep olan eyin ne olduu hikyede dorudan ya da dolayl yollarla sylenmemitir. Buna ramen kiiler arasndaki paralelliklerden yola karak bu konu aydnlatlabilir. Hikye iinde, ok belirgin olarak verilen bu paralellikleri yle sralayabiliriz: tesadf, talih, tabiat ve hastalk. Bu drt unsur, bakii ve hikyenin nemli dier kiileri anlatlrken zellikle vurgulanmtr. ncelikle bu unsurlar hikyede gsterilmelidir: Tabiatimi ve biraz da talihimi bildiim iin bu uzak birleme saatine kadar kendimi bilhassa her zaman bama gelen mnasebetsiz tesadflerden korumak istiyordum. (s. 209) Tabii ilk nce reddettim, hastalm syledim. (s. 211) ... be senedir onu bu buhranlar zaman zaman yoklar, sonra geer, sakinleir. (s. 230) Evvelce babam, yle deildi, sonra birdenbire hastaland, byle oldu. (s. 224) Grld gibi kiilerin iradelerini kaybetmelerine neden olan, bu drt unsurdur. Yaratl ve hastalk i kaynakl sebeplerken, tesadf ve talih onlar etkileyen, iradelerinin kaybolmasna neden olan d kaynakl sebeplerdir. Yaratl ve hastalk, biraz nce de sylediimiz gibi i kaynakl sebeplerdir. Bununla birlikte bu unsurlar tayan kiilerin tadklar zellikler dier kiilere da geer: ... ocuk phesiz onlar gibi deil, fakat bilir misiniz babamn tabiat yava yava ona da geti gibi. O da konumaktan az holanyor. (s. 223) Talih ve tesadfn kiileri zerindeki olumsuz etkilerine deindikten sonra talihle ilikili bir ayrntdan sz etmekte fayda gryoruz. Hikye; bakiinin, arkadann arabasna binmesiyle hareketlilik kazanr. Arkadann gtrd evden kan bakii, bir arabann nne atlacakken bir kaza geirir ve hikyenin mecras deiir. Son olarak da, bakii kazadan sonra gtrld evde grd gen kz bir arabann iinde grr. Hikyedeki btn dnm noktalarnda araba vardr. Bu durumu u cmlenin nda dnrsek araba semboln daha iyi anlayabiliriz: Kendimi yalnz sanyor ve talihin arabasnda doludizgin gidiyorum. (s. 212) Bakiiye ait bu cmle talih ve araba arasndaki ilikiyi gstermesi asndan nemlidir. Daha nceden de sylediimiz gibi iradesiz bakiiyle araba arasndaki iliki hayata ve olaylara yn vermeyle ilgilidir.

Bakii, arabann iindeyken de dndayken de arabaya yn veren kii konumunda deildir. Araba onun iradesi dnda hareket eder ve yn deitirir. Yukarda da belirttiimiz gibi, kendi hikyesini anlatan bakii hastadr. Ancak hastalnn ne olduu hikyede verilen bilgiler arasnda deildir. Okuyucu verilen baz bilgileri yorumlayarak hastal hakknda bir fikir yrtebilir. Bakii ve ihtiyar adamn kars arasnda paralel bir noktadr hastalk: Tabii ilk nce reddettim, hastalm syledim... (s. 211) htiyar adam kars olduunu iddia ettii kadn iin yukarda bakiinin kendisi iin kulland kelimeyi kullanr hasta : ... siz hi hasta grmediniz mi? (s. 230) Bakii, hastalnn ne olduunu sylememitir; ama ihtiyar adam karsnn hastaln anlayabilmemiz iin gerekli bilgiyi verir: ... be senedir onu buhranlar zaman zaman yoklar, sonra geer, sakinleir. (s. 230) Onu bu gece bir fikrisabitin esiri olarak grdnz... (s. 232) Hastaln ne olduuyla ilgili en ak ifadeler yine bakiiden gelir: Halbuki imdi karmdaki adam onun bir deli, hi olmazsa bir fikrisabitin zaman zaman kurban olan bir zavall olduunu sylyordu. (s. 231) Bu ifadeler bize hastalk kelimesinin ierii hakknda nemli bilgiler verir. Hem kadn hem de bakii akl hastasdr. Ayn kelimelerin kullanlmasndan ortaya karttmz bu sonucu elbette ki hikyenin iinden delillerle kantlamamz gerekir. Oyun masasnda bakiiye izleyen krpk bykl delikanlnn kz kardeinin syledii imal szler: Zaten onun ne olduu oyunundan belliydi... Biraz evvel masa banda yakaladm acayip bakn mns anlalyordu. (s. 216) Ve kzn baklarn fark eden bakiinin syledii u szler: phesiz ki beni bir deli yahut tamamiyle dm bir adam, bir sefil sanyordu. (s. 214) ... gecenin dikkate deer tarafn bulmu, kafasnn kuyusuna gmlm zavall bir otomatn trajedisini fark etmiti. (s. 214) Btn bunlar iin bakiinin, kadn gibi, bir akl hastas olduunu gsteren nemli deliller olmutur. Ba hastaln, hikyenin iinden delillerle bu ekilde akladktan sonra onun ve dier kiilerin hayatlaryla ve kiilikleriyle ilgili verilen ipularn birletirmek hikyeyi anlamamza yardm edecektir. Hikyenin henz ilk sayfasnda bakii tarafndan sylenen u sz aslnda onun hayatyla ilgili verilmi nemli bir ipucudur: Byle gnlerde, esas hzn tembellikten

alan dnya ilerini anlamak hrs, bana birbiri ardnca be, alt memleket havadisini birden okuturdu. (s. 209) Bakiinin d dnyayla ilikisi snrldr. O, dnya ilerini anlayamayan ve kendisini i dnyasna kapatm hasta bir insandr: Yattm yerden Ankara kalesinin sert profilinde gnn ve saatin deien manzaralarn seyrede ede ve st ste iilen iki paket cigara ile sekiz on kahve arasnda geen bu cinsten tatil gnleri benim hayatmda pek oktur. (s. 209) dnyasna bylesine kapanp, d dnyayla ilikilerini adeta kopma derecesine getiren bakii; hareketlerine ve kararlarna kendi iinde bulunan bir meknizmaya gre yn vermektedir. rnein masa bandayken srekli kazanmasnn sebebini yle aklar: Kafama bilmem nasl taklm olan ok kesirli bir rakam kendime bir nevi uur yapmtm. Artrmalar derhal ona veya iki misline kartyor, kazandm paray bir makine sratiyle hesaplyor, ona olan nisbetini buluyor, kesirlerini tamamlamak zere byk bir hzn ve dikkatle bir tarafa ayryordum. (s. 213) Bakii; bu durumun, yani i dnyasnda kurulmu bir meknizmaya gre hareket ettiinin farkndadr. Bu farknda olu beraberinde znty de getirir ki bunu da yukardaki cmlede ve bu szlerin devamnda bulabiliriz: ... kafasnn kuyusuna gmlm zavall bir otomatn trajedisini fark etmiti. (s. 214) Trajik bir hayata sahip olan bakiinin saadet hissini tatt zamanlar da vard. Ancak bu zamanlarn ortaya kmas yani bakiinin mutlu olabilmesi baz unsurlara baldr. Bu unsurlardan en nemlisi kadndr. Ancak bakiinin, sevdii ve yanlarnda olmaktan mutlu olduu iki kadna (Keti ve ihtiyar adamn kars) olaanst zellikler yklemesi nemli bir ayrntdr: Ve istiyordum ki bu gece, o kollarmn arasnda yine bu uzak ve yabanc tanr srryla yaasn. (s. 210) Fakat bu, canl bir mahlukun yrmesinden ziyade zaman mefhumundan habersiz bir varln sadece mekn kat etmesiydi... (s. 229) ki kadn da bakii iin saadet demektir. Ancak bunun dnda bir dier husus daha vardr ki hikyenin en nemli noktasn oluturur: ki kadn da gemile dorudan ilikilidir. Aklamaya bakiinin Keti iin syledii u szlerle balayabiliriz: ... unutulmu fakat irsiyetin kim bilir nasl esrarl bir kanunuyla korkusu ve bys hl iimizde en kuvvetli insiyak halinde yaayan bir ilk cetler dininin yabanc, hoyrat ve ok dii tanrs olurdu. (s. 210) Bakiiyi rahatlatan, ona mutluluk veren Ketinin; igdlere hitap eden grntsnn gemiten geldiini dnmesi nemlidir. Bakiiyi

mutluluk veren zellikler Ketiye ait deildir. Bunlar, bakiiye irsiyetle atalarndan gemi igdlerdir. Onun, Ketide grd ve sevdii hal ise bu gdlerin Ketinin vcudunda ekil bulmasdr: Fakat o kirpiklerinin ve dudaklarnn kk bir oyunuyla bu sevimli oyuncaktan her istedii zaman bizim lemimize uzak, kendi durgun havasnda adeta tek bana yaayan bir abide yapabilirdi. (s. 210) Benzer bir durum ihtiyarn kars iin de geerlidir. Bakii onunla da olmaktan mutluluk duyar. Onu da idealletirir: Ne gzel ve ne tuhaf bir konumas vard. O konuurken dinleyenle kendi arasnda btn manialar kalkyordu. Bu konuma deil, yksek bir lemde bir nevi visal lezzetiyle devam eden bir anlama idi. (s. 224) Bununla birlikte asl nemli husus kadnn da gemile ilikili olmasdr: Dorusunu isterseniz yava yava ben de kendimi onlardan biri gibi, hi olmazsa babamn uydurduu bir masaln kz gibi grmeye baladm, ve iime sonuna kadar, byle tek bama, bir bakasnn grd bir rya olarak kalmann korkusu kmee balad. (s. 226) ki kadn da gemile dorudan ilikilidir ve bu ilikileri bakiinin onlar sevmesine, gzel bulmasna neden olur: ... ilk cetler dininin yabanc, hoyrat ve ok dii tanrs olurdu. Ben onu asl bu zamanlarnda beenir ve severdim. (s. 210) ... bu garip bununla beraber kendisine o kadar ok yakan kyafetle geziyordu. (s. 222) Ancak arada tek bir fark vardr. Keti, plakl ile igdlere ve oradan gemie uzanrken ihtiyar adamn kars bunu giydii eski zaman elbiselerle yapmtr. Her iki kadn kii da parlaklk ve kla dorudan ilikilidir. Anlatc, onlar tasvir ederken bu unsuru mutlaka vurgulamtr: Ve onun her trl yldz parltsndan yaplm acayip bir sanem gibi yatamn iinde ... (s. 210) ... btn benliimi imek altnda kalm bir aa gibi sade aydnlk, sade parlt olarak grdm anda, fakat ayn ihtimam ve dikkatle yavaa odann kaps ald ve ieriye gen kadn girdi. (s. 222) Kadn kiiler arasndaki paralellikler ve farkllklar gsterildikten sonra burada ihtiyar adamn kars ile bakii arasndaki paralelliklere de deinmek gerekir. nceki sayfalarda da deindiimiz gibi ikisi de hastadr ve ikisi de d dnyadan uzak bir hayat srmektedir. Btn bunlar hikye bir defa okunduktan sonra elde edilebilecek

bilgilerdir. Bu noktada nemli olan ise udur: Kadn da bakii de kendi i dnyalarnda yaayan iki hastadr. kisi de zaman zaman kendi hayalleriyle doldurduklar ikinci bir dnyaya, hayal dnyasna snmaktadr. Snmaktadrlar nk ikisi de bulunduklar ortamdan yani d dnyadan memnun deildir. Bu, onlar hayal dnyalarna iten bir g olmutur: Kim bilir belki de biare, bilmeden bununla hayatn gzelletirmi oluyor yahut kendisine ikinci bir hayat yapm, oraya herkesin gz nnde kayor. Yani bizim hlyalarmzda yaptmz yksek sesle dnyor. (s. 230) htiyar adamn, kars hakknda syledii bu szler yukardaki dncelerimizi dorular niteliktedir. Bakii ve kadn arasndaki bu paralellii dier alntlarla da pekitirebiliriz: Sanki kafamn iinde tek bir noktaya ekilmi ve orada, kk, karanlk ukurun iinden antenlerini uzatan bir bcek gibi zaman zaman ellerimi uzatyor ve yakalayabildiim avla geri dnyordum. (s. 214) ... be senedir onu bu buhranlar zaman zaman yoklar, sonra geer, sakinleir. (s. 230) Kadn unsuru bakiiyi rahatlatan, ona huzur veren unsurlardan yalnzca biridir. Parlaklk, su ve ses de bakii zerinde ayn etkiye sahip unsurlardr. Tanmadm bir otel odasnda onun plak vcudu aydnln ve genliin biricik pnar gibi parldayacak... Ve ben btn geceyi bu pnarn banda, ondan itike artan bir susuzluk iinde geireceim. (s. 211) ... birdenbire uzak ve o zamana kadar hi duymadm bir musiki dalgas, huzursuz uykumun beni iine kapatt karanlk yeralt zindanna szmaa balad. Yekpare, rutubetli duvarlar yava yava aydnlandlar, gerildiler, etrafndaki kalabalk sesin ve n scak alannda kark ekillerini kaybettiler ve sert maskeler yumuayarak eyann her zamanki alk yzlerini aldlar. Sonra yava yava musiki uzaklat ve ben ifadesi g ruh haleti iinde uyandm. (s. 220) Bununla beraber sesinde tarifi kabil olmayan bir nfuz kabiliyeti vard. O syledike ben yava yava sinirlerimin gevediini, tatl bir rehavetin etrafm lk bir su gibi aldn ve yava yava btn iradem ve uurumla etrafmda kabaran bu suya gmlp kaybolduumu duyuyordum. (s. 232)

Eyleyenler Tablosu: Kiiler Eyleyenler Su Kadn Bakii Ses Ik Karanlk Uyku htiyarn Kars Bakii htiyar Hastalk Hastalk Huzursuzluk, Rahatszlk Durgunluk, hareketsizlik Hayaller grme Gemie yneli, Hayaller grme levler radesi zayflyor, Huzur buluyor.

Hikyenin Kartlk Tablosu: k karanlk yumuak kt sert alk kt yabanc yekpare kt kark uyanklk kt uyku

Btn bu kartlklar hikyenin yapsnda nemli yere sahiptir. Anlatc, hikyeyi bu kartlklar zerine kurmutur. Burada uyku ve uyanklk kartl, yanl grnebilir. Bakii snd ikinci dnyada, yani hayallerinde huzur buluyor oysa uyku kartln alt tarafnda, diye dnenlere; bakiinin ve ihtiyar adamn karsnn grd hayalleri uyurken deil de uyankken gnlk hayatn iinde grdkleri u cmlelerle kalsn: lk kayplarn onu masann zerine karmak iin muhayyilemin yapt gayretler arasnda oldu. (s. 215) Bakiinin; bu szleri oyun masasnda, yani herkesin ortasnda, Ketinin hayalini masann stne karmaya altn anlatr.

Eyleyensel rneke: rsiyet (G) Keti (saadet, huzur) (N) Bakii (A)

--(Y)

Bakii ()

Talih, Tesadf, Kaza (E)

Gndericinin irsiyet olmas dnda izaha gerek olan bir husus yoktur: ... irsiyetin kim bilir nasl esrarl bir kanunuyla korkusu ve bys hl iimizde en kuvvetli insiyak halinde yaayan bir ilk cetler dininin yabanc, hoyrat ve ok dii tanrs olurdu. (s. 210) rsiyetin kanunuyla, bakiinin iinde bir igd olarak bulunan ilk cetlerden kalma bir dinin tanrs olan, Ketidir. Yani onun, bakiinin igdlerini uyandrmasnn temelinde irsiyet vardr. bakiinin Ketiyi nesne olarak grmesinin, elde etmek istemesinin, temelinde igdler vardr. Ancak igdnn, bakiinin iinde yer almas irsiyetin kanunlar neticesindedir.

9.3. ZAMAN
Hikye, bakiinin bir perembe gecesi yaadklarn ve sonrasnda gelien olaylar anlatr. Bakii; gerek perembe gn gerekse sonrasnda kadn ararken hep geceyle dorudan ilikilidir. Olaylar hep gece meydana gelir. Gndz yaplanlar ksaca geilirken gece yaanlanlar ayrntl bir ekilde anlatlmtr. Bununla birlikte zellikle bu geceden yani perembe gecesi ve bu gecede bana gelen olaylardan bahsetmesinin nedeni perembe gecesinin bakiilerin hayatnda bir dnm noktas oluudur. O, bu geceden sonra hayatndaki pek ok eyi deitirmek zorunda kalmtr: Hayatm yeni batan ve yeni artlar iinde tanzim etmee mecbur oldum. (s. 234) Hikyenin zaman izelgesi yledir: YKLEME ZAMANI

Perembe gn sabah

Perembe akam

Baevi

Kaza

htiyarn evi ve olaylar

Ertesi sabah

Ankaraya dn

Bursa seyahatinin 3. gn

YK Z.

Kazaya kadar hikyeyi tayan ve gerilim yaratan Ketiye ulama abas kazadan sonra yerini ihtiyarn karsn arama ve ona ulama abasna brakr. Ancak bakii ikisine de ulaamaz. Bylece hikyenin banda Ketiye ulama ans bulunan; ancak talihinin ve iradesinin engellemesi nedeniyle baarsz olan bakii ihtiyarn karsna da ulaamaz. Hikyeyi sonunu vermeyerek yani bir belirsiz bir kesintiyle, sonulandrmadan bitirir.

Hikyenin ritmi de u tabloyla gsterilebilir:

Duraklamalarn tamamna yakn perembe gecesi gerekleen olaylar anlatmakta kullanlmtr. Dikkati eken bir dier husus ise duraklamalarn, ba kald otelde ya da gittii evlerin iinde yaplm olmasdr. zetlemeler ise bu meknlarn dnda gerekleir. Bakii, bu meknlarn dnda geen yk zamann ya eksiltiyle ya da zetlemeyle vermitir. Bunun sebebi elbette ki bu meknlarda geen olaylarn ncelikli ve nemli oluudur. Ayrca, syleimlerin ska kullanlmadn da syleyebiliriz. Syleimler, kazadan sonra sklamtr. Bunun sebepleri olarak kazann ardndan Ketiyi elde etme amacnn ortadan kalkmas sonucunda hikyenin harekete ihtiyacnn oluu ve ihtiyarn karsnn okuyucuya tantlmas gereklilii gsterilebilir. Gerekten de kazadan sonra duraksayan hikye syleimlerle hareketlendirilmitir. Bu yolla ayn zamanda hem bakii hem de okuyucu kadn hakknda bilgi sahibi olmutur. Burada hikye iinde yer alan btn syleimlerin bakiinin arkadann ya da ihtiyarn evinde getii de belirtilmesi gereken bir durumdur. zetlemelerle geitirilen ak meknlarda herhangi bir syleim gereklememitir. Ancak bakii sabah uyandnda bu eyalarn hepsinin odadan alndn grr ve unlar syler: Bir masal dekoru iinde uyuyup, bir mezbelede uyanan eski hikye kahramanlarnn aknl ile... (s. 233) Hikyedeki eski eyalarla kadnn giydii elbiselerin eski zaman elbiseleri oluu arasnda byk bir paralellik vardr. Eski eyalar anlatcya tandk gelmektedir: ...

stnde ... ninelerimizin gelin olduklar zaman giydikleri cinsten bir eski zaman elbisesi giymiti. (s. 222) Yukardaki kartlk tablosu dnldnde, st kattan gelen kadnn tandk yani eski bir elbise tamas, kartl dorulayan ve hikyenin yapsyla rten bir durumdur. Odann tasvirinde ilgi dikkat eken dier bir zellik ise tasvire yukardan ve en dtaki unsurdan balanlmasdr. Oday aydnlatan gaz lambas ve eyalarn pek ou duvardadr.

9.4. MEKN
Hem bakii hem de ihtiyarn kars iki hayata sahiptir. D dnyadaki hallerinden memnun olmayan bu insanlar kendilerine ikinci bir hayat oluturmulardr. Bu hayat; yaanlan an gzelletiren, deitiren bir hayattr. Bu sebeple mekn balnda bu iki hayatla mekn arasndaki iliki zerinde durulacaktr: ncelikle unu sylemeliyiz ki bu ikinci hayat, uykuyla uyanklk arasndadr: ... kendisine ikinci bir hayat yapm, oraya herkesin gz nnde kayor. (s. 230) Ve iki kiinin da idnyasn olumlu ekilde etkiler. Bu etkilenii ve iki hayatla mekn arasndaki ilikiyi gsteren u cmleler hayli nemlidir: Ayaklarmn altnda bir sarn kapa vard ve ben kapan hem stnde ve hem altnda olduumu biliyordum. Evet, sarnta mahpustum ve ayn zamanda sarncn stnde bekliyordum. (s. 220) Bakiinin blnm idnyasn sembolize eden sarncn st ve sarncn alt hikye iinde baka kelimeler eklinde karmza kmtr kafasnn kuyusuna gmlm... karanlk yer alt zindan. Sarncn altndaki bakiinin birinci hayatdr. Sarncn stndeki ise ikinci hayatdr. Birinci hayat; karanlk, bulank, yabanc, sert ve sessizdir. kinci hayat ise; aydnlk, yekpare, tandk, yumuak ve kalabalk bir sesin hakim olduu bir hayattr. Bakiiyi rahatlatan Ketinin hayalinin hep bir parlt, kla birlikte geldii ve ikinci hayata ait olan bir unsur olduu unutulmamaldr. Bakiinin u szleri de bu blmle ilgilidir: Ben seni bekliyordum, senin iin uykunun bulank hayaller dolu lkesinden geldim ve belki yarn senin yznden uurun aydnlk gneine veda edeceim. (s. 222) kinci hayat grld gibi aydnlkla dorudan ilikilidir. Zaten bakiiyi rahatlatan; onun, yannda olmaktan mutluluk duyduu iki kadnn da yukar ile ilikili olduu dnlrse ikinci hayatn yani sarncn stnn bakiiyi rahatlatan hayat olduu kesinleir. Yukarda belirtildii gibi iki kadn da yukar ile dorudan ilikilidir. Keti, yldzlarn parltsn tar. Bakii onu hep yukaryla ilikilendirir: Ve onun her trl yldz parltsndan yaplm acayip bir sanem gibi... (s. 210) ... yaz gecesinin yldzlar altnda, bana onlarn vaadedici gzleriyle baktn zannettiim Ketiye ... (s. 217) ilk

kayplarn onu masann zerine karmak iin muhayyilemin yapt gayretler arasnda oldu. (s. 215) htiyarn kars da yukardan inerek bakiinin odasna gelmitir: Dikkat etmediniz mi, merdiveni ne kadar yava indim... (s. 223) Bu veriler nda aadaki kartlk tablosu hazrlanabilir:

yukar aa

kt

yumuak sert

kt

aydnlk karanlk

kt

tandk yabanc

kt

musiki sessiz

kt

ak kark

kt

scak rutubetli

Meknn nemli zelliklerinden biri de eski ve douya mahsus eyalara denmi oluudur: Bu geni oda batan aaya eski ark eyasyla denmiti. Sedir alakt ve baz ark vilayetlerinde bir vakitler dokunan ve bugn pek nadir tesadf edilen eski srmal kumalarla rtlyd. Bir iki rahle, duvardaki kk rafta iki eski gm eya, mtevaz grnleriyle dekoru tamamlyorlard. (s. 221)

10. BR YOL
Uzun zamandr trenle ayn yolda gittiini syleyen bakahraman, trendeki dier yolculara pencereden gsterdii bir da eteinde kaybolan yolun kendisi iin ne ifade ettiini, bu yolu bulana kadar yaad isel mcadeleyi ve yolun kendisine neler kattn anlatr. 10.1. ANLATICI Bir Yol; benyksel anlatcnn, hayat hakkndaki grlerini ve i dnyasndaki deiimleri anlatt psikolojik bir hikyedir. Hikyede; benyksel anlatc dnda hayatyla ilgili bilgi verilen, grlerinden bahsedilen baka bir kii yoktur. Burada, dikkatimizi eken nemli bir nokta vardr: Anlatc, ne kendi adn ne de dier kiilerden birinin adn sylemitir. stelik kendi fiziksel zellikleri hakknda bilgi sahibi olmamza yarayacak bir ipucu da vermemitir. Verilmek istenen mesaj udur: Bu yaananlar sonucunda ortaya kan dnceler herhangi birine ait olabilir. Anlatcnn maksad, duygulardan ve hayat hakkndaki grlerden yola karak genele ulamaktr. Bunun iin anlatc sk sk okuyucuya sorular sorup onunla konumaya alr. Bu ekilde okuyucunun duygular ve dnceleri harekete geirilmeye allr. Okuyucunun hayat hakkndaki grlerini deitirmek, en azndan bu konu zerine dnmesini salamak hikyenin amacdr: Yz buruukluunun, gz altndaki bir kvrmn ... Birer iaret olduunu hi dndnz m? (s. 243) Bu gibi cmleler dorudan okuyucuya yneliktir ve yukarda belirttiimiz ama dorultusundadr. Anlatc, kiilerin (tabii ki kendisi hari) i dnyalaryla ilgili ayrntl bilgi vermemitir. Burada dikkati eken nokta anlatc, kiilerin hareketleri ve zellikle yzleriyle ilgili ayrntl tasvirler yaparak okuyucunun bu insanlar (zellikle de tavla oynayan adam) zihninde canlandrabilmesini salamaktr. Bu canlandrma istei sadece hikyenin okuyucuya daha yaknlatrlmas amacndan kaynaklanmaz. Dikkat edilirse anlatc bu tasvirlerden nce dorudan okuyucuya ynelik szler syler: Hayat dediimiz o girift oyunun, aktrlerini bu kadar kuvvetle benimseyeceini, onlarn her hal ve tavrna kendi

aknn damgasn bu kadar kuvvetle vuracan hi dnmemitim. (s. 243) Bu, aadaki tasvirlerden onlarn hayatlarna ve i dnyalarna ait bilgiler kartmak mmkndr, anlamna gelir: Yz buruukluunun, gz altndaki herhangi bir izginin... btn bir mr en ince, en kark, en nfuz edilmez taraflarndan anlatacak birer emare, birer iaret olduunu hi dndnz m? (s. 243) Tasvirlerden nceki bu cmleler de gsterir ki anlatc; okuyucunun, kiilerin tasvirlerini dikkatli bir ekilde inceleyerek bu tasvirlerden onlarn hayatlar hakknda ipular bulmalarn istemektedir. Bylelikle hem okuyucu hikye hakknda dnmeye sevk edilmi yani hikye iine ekilmi hem hikye okuyucunun muhayyilesinin zenginliine gre boyut kazanm, zenginlemitir. Okuyucuyla samimi bir iliki kurmaya ve anlatlanlarn doal, herkesin bana gelebilecek olaylar olduunu hissettirmeye yarayan: Bilmem sizde de byle midir ... (s. 238) eklindeki samimi szlerin yannda anlatc, kendisiyle ayn dncelere sahip insanlarn szlerini aktarma yoluyla hikyede anlatlanlarn inandrcln artrma amacndadr: Bir muharririn dedii gibi, falan yerde en kesif iddetinde olan bir ac iki yz kilometre daha tede ve baka insanlar iinde biraz daha hafif ve daha kbil-i tahamml oluyor. (s. 238) Anlatc; nce yolun hayatndaki neminden bahsetmi sonra da niin nemli olduunu, bana gelenleri anlatmtr. Yani sondan baa doru ilerlemeyi semitir. Bu sayede okuyucunun, yolun anlatc iin neden bu kadar nemli olduunu merak etmesi salanmtr. Hikyenin nemli gerilim noktalarndan birincisi budur. kinci gerilim noktas ise zaman zaman kendini bulduunu syledii blmdr. Bu durum baz olaylarn sonucunda ortaya kmtr. Yani bir sonutur. Bu sonucun nedenleri hemen anlatlmaya balanmtr. Ancak nce sonucun verilii okuyucunun, kendini bulmasnn nedenlerini merak etmesini salamtr.

Bu balk altnda deineceimiz son nokta ise hikyenin bandaki u cmleyle alkaldr: Birdenbire ayaa kalkt ve eliyle trenin penceresinden iaret ederek.(s. 237) Burada, benyksel anlatcnn

hikyeye balamas iin bir bakas adeta ona sz vermitir. Ancak bu durumda gereklidir. anlatcnn, Hikyenin bandan geri geenleri bu bu kiiye anlatmas bir daha kalannda kiiden

bahsedilmemitir. Anlatc, hikyesini dorudan doruya okuyucuya anlatmtr. Hikyenin bandaki bu durum anlatcya hikyeye balama kolayl salamtr. Fakat hikyenin btn dnldnde anlatc uyumsuzluu yaand rahata grlebilir. Anlatc sz baka birinden almtr ve bu kii bir daha hikyede konumamtr. Anlatc bu kiiye ynelik deil de hikyesini dorudan okuyucuya ynelik anlatmay semitir. Burada beklenilen ya bu kiiyle anlatc arasnda bir diyalog eklinde hikyenin gemesi ya da bu kiinin hikyeye hi girmemesi ve benyksel anlatcnn dorudan hikyeye balamasdr.

10.2. KLER
Hikyenin kii kadrosu olduka snrldr. Bu durumun nedeni olarak hikyenin bir hareketi, maceray deil de duygular ve dnceleri anlatan psikolojik bir hikye olmas gsterilebilir. Kiilerden hibirinin ad verilmemitir. Bununla beraber kiiler her yerde

rastlanlabilecek sradan insanlardr. Anlatc, dier kiileri anlatrken onlarn bu zelliklerini zellikle belirtir: ... her gn sokakta, dairede, lokantada rastladmz insanlardan biri. (s. 243) Tam karmda ayak ayak stnde oturan bir bakas ... (s. 244) Bir bakas konuurken ... (s. 244) Anlatc; herhangi bir insann hayatn veya fiziksel zelliklerini vermek deil de hayatla ilgili baz dncelerini anlatmak niyetindedir. Bunun iin kiilerin isimleri verilmemitir ve yine ayn nedenle anlatc, kendi dahil, kiileri tasvir ederken onlarn sradan insanlar olduklar mevzuunun stnde zellikle durmutur. Btn bunlar, yaanlanlarn herkesin bana gelebilecek olaylar olduu mesajn vermek iindir. Benyksel anlatcnn ad hikyede yer almad iin incelemenin geri kalannda kendisinde Anlatc diye bahsedeceiz. Ann hayat, kendi ifadesine gre dardan bakanlar iin kskanlk hissi verecek kadar iyidir. Ancak o, hayatndan memnun deildir. Bu durumun nedeni olarak kendi hayatn yaamad dncesini veren Ann syledii u szler hikye iin nemlidir: ... hayatm kendi izilmi yolunda dzgn ve rahat gidiyor. Bununla beraber ondan memnun deilim. imde kendi hayatm yaamadm kanaati var. (s. 240) Hayatnn kendi izilmi yolunda ilerlememesi, aslnda sorun ok ak bir ekilde ifade edilmitir. A, hayatn ynlendirememekten, hayat zerinde bir iradeye sahip olmamaktan muzdariptir. Memnuniyetsizliin sebebi budur. Bu memnuniyetsizlik devamnda ka getirir. A, her eyden kamak ister. O kadar ki kendi benlii bile Aya ar gelmitir: Herhangi bir kalabalkta kendimden baka herkes olmaya razym. Ah, bir elbise deiir gibi hviyetini deitirebilmek, lalettayinin iinde kaybolmak, bir avu kum iinde bir kum tanesi olmak ve byle

olduunu dahi bilmemek. Ne bileyim, bir maske, bir numara, bir sicil varakas, bir manivela, bir ark, bir dme, her ey olmak, yalnz ... (s. 240) Ann iinde bulunduu buhran amas iin varlnn btn izlerinden syrlmas gerekmektedir. Btn bu buhranlarn sebebi ise Ann: Zaman zaman kendimi bulan adamm. (s. 241) szlerinin ardndaki blnmlktr. A, bir k gecesi ve birdenbire ikizleen varlnn hayalinde uyanr: ... birdenbire olduum yerde ok uzun bir uykudan uyanm gibi doruldum ve etrafma ... (s. 241) O kadar ki kendi hakikatimde, ryalarmn hakikatine uyanmtm. (s. 242) ... iin iin kaynayan asl benliimle ne lkas olabilir? (s. 242) te bu uyan, bu farkndan olu Ann hayatn ekilmez klar. Bunun iin o; varlndan kurtulma, kaybolma abas iindedir. Bu skntlarla yola kmtr. Havann yamurlu oluu onun zdrabn daha da artran bir etken olmuken birden ortaya kan gnele beraber grd yol onun iin bir umut olmutur: te bu yol, bu kk acayip yol, ben bu ruh haletinde iken karma kt ve benim iin birdenbire yepyeni bir hayat imknnn, kendi kendimi bundan sonra olsun gerekletirebilmek imknnn bir nevi mjdesi gibi oldu. (s. 245) Ancak bu umut; yukarda sylendii gibi yepyeni bir hayat imknnn umudu bile gemie, eskiye dayanmaktadr: ... bu kk yola dalarsam onun bittii yerde btn saadet ve hasretlerimi, eski yaanm ryalarm bulacam, temiz, yepyeni, mesut bir adam olacam. (s. 245) Yolu varlndan kurtulmak iin tek are olarak gren A, bunu hikye iinde aka sylemitir: ... o yolun uzletinde kaybolmak ihtiyacn duydum. (s. 240) Yolculuun A iin, aclar unutturucu ve saadet verici etkisiyle birlikte eski yaanm ryalarn bulabileceine dair midinin oluu Aya mit vermektedir. Buradaki eski yaam ryalar tamlamas nemlidir. A, benliindeki ikizlemeden sonra ryalarnn hakikatine uyanm yani kendi dledii ryalar gerekmiesine alglamaya balamtr. O, bu durumdan kurtulmak iin kendi kendisini bulmadan nceki zamana geri dnmek istemektedir: ... bir avu kum tanesi iinde bir kum tanesi olmak ve byle olduunu dahi bilmemek. (s. 240)

A, tarafndan anlatlan dier kiilerin i dnyalar hakknda bilgi verilmemitir. Ne Ann kars, ocuklar ne de kahvede grd insanlar hibiri hakknda ayrntl bilgi verilmemitir. Bununla birlikte bu kiilerin fiziksel zellikleri ve yzleri ayrntl bir ekilde tasvir edilmitir. Bunun nedenini A yle anlatr: Bir insan yznn en manal bir lem olduunu ben o geceye kadar anlyamamtm. (s. 243) Dier kiileri anlatrken deinmemiz gereken nemli bir ayrnt da Ann; hikyede, zerinde en ok durduu kiinun hareketleriyle ilgilidir. Ann, fiziksel zelliklere ve hareketlere niin nem verdii Anlatc balnda belirtilmiti. Burada sylenmesi gereken Ann; en ayrntl ekilde anlatt tavla oynayan adamla olan paralellikleridir. ncelikle ikisi de hastadr. A; adamn hastaln fikri sabit olarak nitelendirmitir: ... yukarda bahsettiim el iaretiyle fikri sabitini bir kere daha kodu. (s. 244) Kendi durumunu ise zaten aka syler: Bu, hasta kafann kendi vehim ve ... (s. 245) Ann fiziksel zellikleri verilmedii iin tavla oynayan adamla kyaslayamyoruz ancak burada daha nemli bir ayrnt var ki gerek tavla oynayan adam gerekse Ann iinde bulunduklar ruhsal durumu, ayaa kalkarak deitirmeleridir: Nasl oldu, ben de bilmiyorum; birdenbire olduum yerde ok uzun bir uykudan uyanm gibi doruldum ve etrafma akn akn bakmaa baladm. nsan, eya, btn etrafndakiler benimle lkalarn kesmi gibiydiler her ey hepsi bana yabanc oluvermiti. (s. 241) Ayn durum tavla oynayan adam iin de geerlidir: ... sonra hafif bir omuz kaldryla ayaa kalkt, yukarda bahsettiim el iaretiyle fikri sabitini bir kere daha kodu... Ayakta neyi dnd ve neye karar verdi? Niin bir dakika evvel omuzlar o kadar kk ve mahkmdu ve neden kahveden karken btn hvviyetinde bir nevi sknet ve kaytszlk vard? Muamma. (s. 244) Benzer bir hareket hikyenin banda da grlr: Birdenbire ayaa kalkt ve ... (s. 237) Grld gibi iki kii da iinde bulunduu ruhsal durumu ayaa kalknca deitirmitir. Ancak bu, bilinli yaplm bir hareket deildir. Bununla beraber bu hareketin devamnda iki kii da bulunduu mekn deitirmitir. Bu bilgilere gre u tablolar hazrlayabiliriz:

Sadece dikliin kiiler stndeki etkisini gsteren bu tablodan sonra Eyleyenler rnekesiyle kiiler stnde etkili olan dier eyleyenleri ve etkilerini bir btn halinde gstermek faydal olacaktr: KLER A Tavla oynayan adam A Tavla oynayan adam EYLEYENLER Hastalk Diklik Yamurlu Hava Gneli Hava Yol nsan yz Kendini Bulma LEVLER Deien ve korkun lem Kontrolsz hareketler Ruh halinin deimesi Azap ve znt Sevin ve mit Saadet A ihtiyac, mjdesi Bir mr anlatma Yabanclk, blnmlk, muvazenenin bozulmas hissi, yeni kaybolmak bir hayat

Hikyenin Eyleyensel rnekesi de u ekilde olacaktr:

Hastalk (G)

Kaybolmak (saadet) (N)

A (A)

tiyat, kinci Benlii, Gemi yllar (E)

A ()

Yol (Y)

Hastalk; Ann varlnn dayanlmaz arln duymasna neden olur. Bu azap da kaybolma hissini beraberinde getirir dolaysyla btn bunlarn temelinde hastalk vardr. A, kendini bulduktan sonra muvazenesini kaybetmi, bu durum onda alkanlk halini almtr: Bununla beraber o muvazeneyi bir daha hibir zaman bulamadm. Olan olmutu. Artk bundan sonra bu bende bir itiyat oldu. (s. 244) Dier engelleyici unsurlar yle gsterebiliriz: Hayat oyununu en byk ciddiyetle oynamaa hazrlandm bir anda gemi yllar, karma dikiliyor ve benden hesabn soruyordu. (s. 244) ... masamda bir misafir... Bana pimanln uuruyla kslm sesi durmadan fsldyordu... Kamak, kaybolmak, kurtulmak istiyordum. (s. 245)

10.3. ZAMAN Anlatc; hikyede hayatnn dnm noktas olan anlar anlatmtr. Bunlarn dndaki zamanlar, rnein ocukluu, hikye iinde yer bulmamtr. Olaylarn anlatl srasna dikkat edildiinde nce olaylarn sonucunun sonra da nedeninin verildiini grrz. Bu yntem okuyucuyu meraklandrr ve hikyeye gerilim katar. Hikyede; olaylarn zaman, olaylar arasndaki zaman farklar, gece gndz gibi zaman kavramlar olabildiince kullanlmtr. Bu durum; sondan baa doru giden hikyeyi, okuyucunun rahat takip edebilmesini salamakla beraber bir gereklik unsuru olarak da kabul edilebilir. Ayrca; anlatlan olaylarn ounlukla gece gereklemesi, anlatcnn aydnla ve karanla olan yaklamlar dnldnde hikyenin derin yaps iin de gerekten nemlidir. Hikyeyi zaman asndan daha ayrntl gsterebilmek iin yukarda bahsedilen bilgileri ieren zaman izelgesi yledir:

Yol stndeki seyahatlere balama ve ocuun lmesi gibi olaylar ykleme zamanna tanmamtr, anlatlmamtr. Ancak bu olaylarn tarihleri bellidir. Burada dikkatimizi eken husus ykleme zamannda anlatlan iki olay kuatan olaylarn anlatld zaman yani imdidir.

Anlatc; her iki olay da anlatmadan nce ve anlattktan sonra anlat zamanna geri dner. Bu dnlerde okuyucuyla konuur ve vermek istedii mesajlar ona iletir. Olaylardan nceki konumalarnda okuyucunun olaya ne adan bakmas gerektiini anlatr. rnein yolu ilk defa grd o yamurlu gn ve yolculuu anlatmadan nce yamurun kendi stndeki etkisinden bahseder. Yolculuun zerindeki tesirlerini ve hatta bir muharririn bu konudaki grlerini bile verir. Bu, okuyucuyu ynlendirmek iin yaplmtr. Anlat zamanna son kez geldiinde de hikyeyi toplar ve vermek istedii mesaj iletir. Hikyenin ritmiyle ilgili tablo da yledir:

Grld gibi hikyede kesintiler yani yk ve ykleme zamanlarnn eit olduu blmler ounluktadr. Bu noktada sylememiz gereken hikyenin, anlatcnn i dnyasn vermek iin bu ekilde yaplandrlddr. Anlatcnn hayat zerinde etkili olan iki olay nce-sonra kartlk tablosunda gstermek yararl olacaktr: Kendini Bulmas nce Uyku Yaanm ryalar Skunet Aile Scak Sonra Uyanma Yaanmam ryalar Muvazenenin bozulmas Yalnzlk, her eye yabanclama Souk Yolu Grmesi nce Souk Yamurlu Karanlk Azap Pimanlk Sonra Scak Gneli Aydnlk Sevin Yeni bir hayat imkn

Yamur sesi Acayip akisli uultu

10.4. MEKN Hikyede, kendi hayatndan kesitler sunan ve i dnyasyla ilgili nemli bilgiler veren anlatc; mekna zel bir yer ayrmtr. Meknn, anlatcnn idnyas ve duygular zerinde nemli bir etkisinin olmas ve bu etkilemeyle beraber adeta baz duygularn sembol haline gelmesi, anlatcnn ona byk nem vermesine neden olmutur. te bu sebeple bu etkileni ve etkileniin sonular bu blmde gsterilmeye allacaktr: Anlatc; daha hikyenin balarnda, meknla duygular arasnda bir iliki olduuna dair bilgiyi ak bir ekilde verir: Izdraplarmzn, zntlerimizin meknla yahut hayatmzn tabii muhiti ile sk bir alakas olsa gerek. (s. 238) Burada yaplmas gereken, mekn ile duygular arasndaki ilikiyi gsteren cmleleri bulup kartmak deil de bu ilikinin hangi boyutlarda olduunu, meknn anlatcy hangi artlarda nasl etkilediini gstermektir. Anlatc; duygularyla mekn adeta zdeletirir. Olumsuz bir durumdaysa bundan kurtulmann yegane aresi olarak, olumsuzluu yaad mekn deitirmeyi grr: O zaman ben bu hayalden kurtulmak iin ellerimle yzm kapatyor, biteviye yer deitiriyordum. (s. 239) Bu, elbette ki olumsuz artlarn ortadan kalkmasn salamaz. Mekn deitirmek (yolculuk) anlatcya aclarn unutturur: ... yolculuk benim zerimde daima iyi ve unutturucu bir tesir yapar. (s. 238) Yolculuk ya da mekn deiikliinin, olumsuz artlar ortadan kaldrmayan geici bir zm olduunu anlatc da bilir. Kendisini bulduu akam bilmedii bir istekle dar km, bir kahvede oturduktan sonra unlar sylemitir: Bu sessiz ztrab, bu adeta tabii addedilen cehennemi grmek beni biraz teskin etmi, kendi hayatmla aramda biraz evvel bozulmak zere olan muvazeneyi iade etmi gibiydi. (s. 244) Ancak dar kmas yani mekn deiiklii olumsuz artlarn ortadan kalkmasn salamamtr: Bununla beraber o muvazeneyi bir daha hibir zaman bulamadm. (s. 244)

Anlatcnn, mekna bakyla ilgili dier bir nemli nokta ise mekn kuatan havadr. Havann yamurlu veya gneli oluu anlatc iin hayli nemlidir. Havann yamurlu oluu, anlatcnn idnyasn derinden etkiler ve onu deitirir: Oh, size bu yamurlu gnlerin bende yapt akslmeli nasl anlatmal? Byle gnlerde ben deiir, bsbtn baka adam olurum. (s. 238) Yamurun kendi stnde byk bir etkiye sahip olduunu anlatc, nasl ak bir ekilde sylemise bu cmlelerin devamnda da bu etkinin nasl gerekletii ve sonularnn neler olduunu da ayn aklkla sylemitir. Anlatc, yamurlu havalarn kendisinde brakt olumsuz etkilerin kart olarak gneli havalarn etkisinden bahsetmitir. Art arda gelen bu iki zt unsur vastasyla yani ztlklar kullanlarak okuyucunun dikkatini ekebilmek amalanmtr. Gneli ve yamurlu havalarn anlatc zerindeki etkisi u kartlk tablosuyla gsterilebilir: Yamurlu Mazinin kt taraflar Karanlk ve bulank Azap ve znt Yamur sesi Kl rengi Souk Gneli Scak ve aydnlk bir mjde gibi biriken gne Aydnlk ve ak Sevin, Saadet Acayip akisli uultu Mavi Scak

Hikyenin balndan da anlalabilecei gibi hikyenin nemli unsurlarndan biri olan yol ile anlatcnn karlamas; anlatcnn, buhranl bir ekilde balayp devam eden tren yolculuu srasnda gerekleir. Anlatc; ocuu ldkten sonra aclarn unutmak iin tren yolculuuna kar. Ancak havann yamurlu oluu onu daha da byk skntlara sokar: ... her zaman ayak basar basmaz gndelik zntlerimden syrldm. Haydarpaa gar bana bu sefer byk ve karanlk bir lahit gibi geldi. (s. 238) Havann yamurlu oluu; onun, iinde bulunduu olumsuz durumu daha da olumsuz hale getirir. Fakat daha sonra gnein ortaya k btn olumsuzluklar bir sreliine olsa da ortadan kaldr. Anlatc; gnein ortaya k srasnda grd kk yolu mutluluun sembol olarak dnd scak ve aydnlk bir hayata alan kap olarak grr: O zaman ben, bu kk yolun zerinde

iki gnden beri ilk defa kk bir gne parasn, kk ve aydnlk bir hal gibi serilmi grdm. (s. 239) ... bu kk ve sade yol benim iin mahiyetini deitirdi. Saadetin, ruh muvazenesinin bir nevi sembol, kapsnda gnein divan durduu bir iklimin balang noktas oldu ... (s. 239) Grld gibi yolun; anlatc iin nemli oluu, anlatcnn yolu ilk defa grd gnle ilikilidir: phesiz bunda ilk defa gzme arpt gnn hususiyetinin de mhim bir hissesi vardr. (s. 237 238)

Mekn balnda deinmemiz gereken dier bir konu da art arda kullanlan meknlar arasndaki ztlklardr. Bu ztlklar sayesinde okuyucu meknlara yklenen anlamlar ve meknlarn hususiyetlerini karlatrma imkan bulur. Bununla beraber ztlklar hikyenin okuyucu zerindeki etkisini arttrr. rnein iyi bir kadnla evlenmitir. Ancak scak bir yuvas olan ve epeyce kazanan bir adamn hayatndan memnun olmay dikkat ekicidir. Meknla ilgili ztlklara gelirsek; yamurlu ve karanlk bir ortamdan birdenbire gneli ve aydnlk bir ortama geilmesi ya da scak ve sakin bir odada oturan anlatcnn bir bahaneyle souk bir k gn olmasna ramen dar kmak istemesi gibi ayrntlar bu ztlklara rnek gsterilebilir.

11. ERZURUMLU TAHSN

Tahsin Efendi, Erzurumlu hali vakti yerinde bir ailenin ocuudur. Olduka gzel giden bir hayat vardr ancak Balkan Harbine katlp geri geldikten sonra hayatla ilikisini keser ve bir dervi hayat yaamaya balar. Hikyenin bakahraman onun hikyesini yakn arkadalarndan ve kahvedeki dedikodulardan renir, bir kere de kahvede karlar. Bakahraman, onun hayat hikyesinden olduka etkilenir. 1924 senesinin sonbaharnda Erzurumda byk bir deprem olur ve bakahraman btn dengesi alt st olmu bir ekilde ehri dolamaya balar. lmn bu kadar yaklamas, bakahramann yaam ve lm sorgulamasna neden olur. Topraa, yaama olan gvenini kaybetmi bir ekilde ve korkuyla ehri dolarken Tahsin Efendiye rastlar ve onunla konutuktan sonra lme ve yaama bak deiir korkmadan evine uyumaya gider. 11.1. ANLATICI Hikye, ben yksel anlatc tarafndan aktarlmtr. Anlatcnn bilgisi; kendi duygu ve dnceleri ile evresindekilerin anlattklarn kapsar. Tahsin Efendinin duygu ve dnceleri ise bu bilgilerin dndadr. Dolaysyla bu bilinmeyenler, hikye iin gerilim unsuru olarak kullanlmtr. Anlatcnn evresindekiler ve Tahsin Efendinin szleri; daha dorusu anlatc dndaki herkesin konumalar dorudan aktarma yoluyla verilmitir. Hikye; anlatc ve Tahsin Efendinin, lm ve insan hakkndaki grlerinin ortak paydalar altnda birlemesini anlatr. Sonu olarak bu, deiimin hikyesidir. Deien anlatc; deime neden olan, yani dntrc e ise depremdir. Anlatc ve Tahsin Efendi hem gr hem de yap bakmndan benzerlik tar; ancak bu benzerlikleri kiiler bal altnda gstereceiz. Anlatc ve dntrc e; yani Tahsin Efendi arasndaki en nemli farkllk lm hakkndaki grlerindedir. Ancak bu farkllk da anlatcnn bu konudaki dncesinin deimesiyle ortadan kalkar. Hikye, bu yndeki dnceleri ve anlatcnn deiimini hazrlayan sreci anlatr: Tahsin Efendiyi ilk defa olarak bir k gecesi grdm Fakat daha evvel ondan

bahsetmilerdi. Herkesin bildii ekilde hikyesi u idi: (s. 246) Hikye anlatcnn yapt bu sunutan sonra balar. Anlatc, yukardaki sunutan sonra depremi anlatmaya balad skma kadar zamanda yaadklar, zetleme teknii vastasyla ksaca anlatlr. Anlatc, Tahsin Efendinin gemiiyle ilgili bilgileri verdikten sonra u cmleleri syler: bu kadar mazbut ve alkan balayan bir hayatta birden bire olan bu deiikliin sebebini hi kimse anlayamyordu. nk Tahsin Efendinin az ok herkesinkine benzeyen hayatnda byle bir neticeyi muhtemel klacak hibir bakalk yoktu. Bu birdenbire olan bir deiiklikti. (s. 248) te bu cmleler sayesinde anlatc; okuyucunun, bu ana kadar elde ettii bilgileri Tahsin Efendinin hayatndaki deiiklikleri anlayabilmesi iin kullanlmasna engel olur. Anlatc daha hikyenin balangcnda okuyucuya, gemiinin Tahsin Efendinin iinde bulunduu durumla ilgisinin olmadn dorudan syleyerek hikyenin nemli gerilim noktalarndan birini ortadan kaldrmtr. Ancak bu durum hikyenin yaps asndan hayli olumlu sonular dourmutur. Anlatc, Tahsin Efendinin gemiini okuyucunun onu daha iyi tanyabilmesi iin vermitir. Ancak bu durum okuyucunun, Tahsin Efendinin hareketlerini ve dncelerini onun gemiiyle ilikilendirilmesi sonucunu douracaktr. Bu ilikilendirme abas elbette ki okuyucuyu hikyeye eken nemli bir gerilim unsurudur. Ancak her dncenin ve hareketin nedeninin bilinmesi gemie dayandrlmas hikye iin olumsuz bir durumdur. Okuyucu, hikyenin gidiat ve sonu hakknda eldeki bu veriler sayesinde tahmin yrtebilmektir. te anlatcnn, daha hikyenin banda bu yolu kapamas nemli saylabilecek gerilim unsurlarnn ortadan kalkmasnn dnda bir durumu ortaya karr ki bu gerilim unsuru ncekinden daha kuvvetlidir. Anlatc gemiinin, Tahsin Efendinin stnde tesiri olabilecei dncesini ortadan kaldrarak onun dnce ve hareketlerinin okuyucu tarafndan tahmin edilmesini (s. 251)

Tahsin Efendiden bahseder. ocukluunda balayp yk zamanna kadar geen

engeller. Ayrca bu durum, bir bilinmezlik unsuru olarak hikye boyunca geerliliini korur ve hikyenin nemli gerilim noktas olur. Depremi anlatmadan nce Tahsin Efendi hakkndaki bildiklerini anlatan anlatc, depremden sonra kendisi hakkndaki bilgileri okuyucuya vermeye balar. Ancak burada izledii yol Tahsin Efendiyi anlatrken izledii yoldan farkldr. Tahsin Efendiyi ocukluundan yk zamanna doru anlatan anlatc, kendisi hakknda verdii bilgileri dorudan yk zamanndan semitir. Bununla birlikte Tahsin Efendinin fiziksel zellikleri ve ad verilmiken anlatc kendi adn ve fiziksel zelliklerini vermemitir. Anlatc, okuyucuya sadece dncelerini vermeyi semitir. Bu dncelerin; btn insanlar ilgilendiren lm, yaam vb. unsurlar zerine olmasndan dolay ahsn hikyenin dnda tutmaya almtr. Anlatc btn insanlarn yaad duygular, hisleri anlatmaya alt iin kendisini dierlerinden ayran zellikleri vermeye gerek duymaz. Anlatcnn, Tahsin Efendiyle konumasnda da yukardaki yargmz kantlar delilere rastlyoruz: Benim ahsmda btn insanlkla konuuyordu. Sesi ok geni bir kalabala sylyormu gibi tek ve yksekti. (s. 260) Anlatc, kendi hakkndaki bilgileri dorudan vermez. Yani dorudan doruya kendisini anlatmaz. evresini ve evresiyle ilgili grlerini anlatr. Okuyucu onu, evresiyle birlikte tanr. Anlatc kendisiyle ilgili bilgileri aktarrken hareket halindedir. Bu sayede daha ok unsurla kar karya gelir ve onlar hakkndaki dncelerini anlatrken okuyucu, onu daha ok tanma frsat bulur. Anlatc, hikyede yaln bir dil ve samimi bir anlatm tarz kullanmay semitir. Bunun bir hikye olduunu sylemekle beraber anlatc hikyenin gerekliini, aada saylacak yntemler sayesinde, okuyucuya kantlamaya alr. Anlatc, hikye boyunca okuyucuyla i iedir. Cmleler okuyucuya yneliktir: Bu srada dinlediklerimi ksaca yukarda anlattm. (s. 248) 1924 senesi sonbaharnda olan ve o havaliyi Karsa kadar alt st eden bu felaket elbette hatrlardadr. (s. 251) Hangimiz arkamzda bu zalim gzn ayn iy parlt ile aydnlatt gnlerin birbirine benzeyen skc ykn hatrlamayz? (s. 253) Hikyede bunlar gibi okuyucuya ynelik pek ok ifade vardr. Bunlar, samimilii arttran ve okuyucuyu hikyeye eken nemli ayrntlardr.

Anlatc okuyucu hikyeye ektikten sonra elbette ki onu hikyesinin gerekliine inandrmaya alacaktr. Hikyede kullanlan gerek yer isimleri, gerek olaylar ve tarihler hikyenin inandrcln arttrr: 1924 senesi sonbaharnda olan ve o havaliyi Karsa kadar alt st eden bu felaket elbette hatrlardadr. (s. 251) Hikyenin iine gerek dnyadan ne kadar ok unsur konulursa hikyenin gereklii o kadar ok artacaktr. Anlatc, metinler aras yntemiyle Vasfn iirden bir beyiti hikyeye koymutur: Vasfn mehur terci - i bendini okumaya balad Mihneti kendine zevk etmedir alemde hner / Gamu adi-i felek byle gelir byle gider. (s. 250) Anlatcnn, hikyede gereklii salamak iin kulland bir dier yntem ise hikyenin pek ok kii tarafndan bilindii ve kendisinin de bu insanlardan birinden Tahsin Efendinin hikyesini rendii izlenimini vermesidir: Herkesin bildii ekilde hikyesi u idi (s. 246) Bana Tahsin Efendinin ilk nce bahseden bu ikincisi olmutu. (s. 246) Hikyede dikkat eken bir dier zellik anlatcnn Tahsin Efendini hikyesini anlatrken, evresindeki unsurlar ve insanlar hakkndaki dncelerini de ayrntl bir ekilde vermesidir. Bu durum hikyeye zenginlik katmtr. Ancak hikyenin btn dnldnde Tahsin Efendinin hayatnn anlatld ksmlara gre yukardaki dncelerin anlatld ksmlar daha fazla yer tutmaktadr. Bunun nedeni hikyenin, Tahsin Efendinin hayatn anlatmaktan daha byk bir gayeye sahip oluudur. Anlatc, kendi ahsnda insanolunu anlatmaya almaktadr. Tahsin Efendi ise lmn bir semboldr.

11.2. KLER Erzurumlu Tahsin hikye, kii kadrosu asndan olduka snrldr. Tahsin Efendi ve anlatc hikyenin, roln paylarlar. Bu iki dndaki, hikyeye dekor olmaktan teye geemezler. Tahsin Efendi ve anlatc, okuyucuya ayr ayr tantlrlar. Bu sayede okuyucu, iki ba kii arasndaki farkllklar ve paralel noktalar kendisi bulur. Anlatc, burada devreye girip mukayesesini yapmaz. Okuyucu gzlemleri ve mukayeseleri kendisi yapmak zorunda kalr. Hikyenin sonlarna doru daha dorusu Tahsin Efendiyle anlatcnn karlat sahneye kadar okuyucu bu iki kii hakknda bilgilendirilir. Yaay tarz ve hayat hakkndaki grleri, bu bilgilendirmenin tamamna yaknn kapsar. Tahsin Efendi evini, maln, mlkn ve ailesini reddetmitir. Anlatc ise yaay tarz bakmndan ona tamamen zt bir portre izmektedir. Anlatcnn da bir ailesi yoktur. Ancak o, evine ve dzenli hayatna ok baldr. Ev, yatak ve uyku anlatcnn hayatnda nemli bir yere sahiptir: O zamana kadar ev ve yatak mefhumlarn bu kadar kuvvetle anlamam, yatacak yeri olmamann azabn tatmamtm. (s. 255) Anlatcnn depremden sonra syledii bu szler yukardaki yargy kantlar niteliktedir. Yaay tarzlar birbirine tamamen zt bu iki insann hayat grleri de ayn ekilde birbirine zttr. Tahsin Efendi kendisini bir l olarak kabul eder: ... ben lym; llerin anas, kardei olmaz. (s. 247) Tahsin Efendinin hayata bak asn hikyenin sonundaki u szleri aka ortaya koyar: Her ey, hepsi lmdr. Her ey ondan gelir ve oraya dner ... (s. 261) Hayat, lmn erefine yazlm bir kasideden baka bir ey deildir. (s. 261) Anlatc ise yaam savunur: Yaamann ve sevginin zaferleri de var, dedim. Hem de tabiatn deimez kanunlar iinde! (s. 261) Anlatc hayat, yaamn zaferi olarak grrken Tahsin Efendi, hayat lmn zaferi olarak grr: Hayat mtemadiyen lmn zaferini teganni ediyor. (s. 261) Aka grld gibi Tahsin Efendi ve anlatc gerek yaay tarz gerekse hayata bak asndan birbirine tamamen zt iki insandr. Bir tesadf neticesinde

karlamlardr. Bu karlamann sonucunda anlatcnn hayat gr Tahsin Efendininkine benzer yani tamamen deiir: ... bu lgn adam bana gzel bir ders vermiti. Acele acele evime dndm ve derhal yataa girdim. Bu lml dnya uykusuz kalmaa demezdi... (s. 262) Hikyenin bizi gtrd doal sonu budur. Ancak ayrntlara indiimizde hikyede Tahsin Efendi dnda eyleyenlerin de olduunu grrz. Hikyenin en nemli eyleyeni zelzele yani depremdir. Anlatcnn, yaay tarz ve hayat grnn deiimini anlatan hikyede deiimi balatan, bu tabiat olaydr. Ancak deprem, anlatc zerinde dorudan bir etkiye sahip deildir. Bu durumu, depremi bir dzeni, bir mekanizmay harekete geiren bir tetie benzeterek izah edebiliriz. Anlatc deprem yznden alt yaay tarzndan evinden, yatandan kopmutur. Depremle birlikte gelen lm korkusu anlatcnn dzenini bozar: Zelzele maneviyatm bozmu, lm peime taklmt ve hakikaten ondan birka sene iin ayrlamadm. (s. 257) Anlatc, bulduu her frsatta evine ve yatana dner. Ama depremle birlikte gelen lm korkusu nedeniyle sokaa kmak zorunda kalr. Bu nedenle evinden ve yatandan ayr kalr, uyuyamaz. Uyku, anlatcnn eksikliini duyduu en byk ihtiyatr: O zamana kadar ev ve yatak mefhumlarn bu kadar kuvvetle anlamam, yatacak yeri olmamann azabn tatmamtm. Korku, hiddet, uykusuzluk iinde perian, perdesiz pencereden darya gz attm. (s. 255) Anlatc, uykunun kendisi iin neden bu kadar nemli olduunu u cmlelerle izah eder: - nk uykusuzluk bende ancak seyahat kitaplarnda okuduum o irtifa hastalklarna benzeyen bir rahatszlk yapar. (s. 254) Depremin getirdii lm korkusu nedeniyle uykusuz kalan anlatc yukarda da syledii gibi bir rahatszlk, bir hastalk yaamaya balar. Bu durum da onun yaam hakkndaki grlerini deitirir. Bu hl yle gsterilebilir: Deprem lm Korkusu Uyku Rahatszlk Yaam hakkndaki grlerin deimesi

Yaay tarznn deimesi anlatcnn yaam hakkndaki grlerinin de deimesine neden olur. Tahsin Efendiyle syleime girmeden nce syledii u szler hayli nemlidir: Ve o zaman insanln btn hayat bu korkuyla getii halde niin lm o kadar sk dnmediini biraz hisseder gibi oldum; btn korkularmza ramen onu bir dn gibi kabul ediyoruz diye dndm... Zavalllar. Ne yapyorlar, mr bu zahmete deer mi? (s. 257) Dikkat edilirse bu cmleler Tahsin Efendinin: ... bu kadar yumuak olduktan sonra insan ne diye yaamak zahmetine katlanr. (s. 260) szyle paralellik tar. O zaman syleyebiliriz ki anlatcnn hayat grn deitiren Tahsin Efendi deildir. nk bu paralel dnceler ikisinin karlamasndan nceye aittir. Bu da dntrc e olarak Tahsin Efendiyi atamamz engeller. Dntrc e depremdir. Deprem anlatcnn yaay tarzn deitirmi bunun sonucunda da yaam hakkndaki dnceleri deimitir. Bu bilgiler nda hikyenin eyleyenler rnekesi yle olmaldr: Kiiler Anlatc Deprem Eyleyenler levler Maneviyatnn bozulmas Yaay deimesi lm dnme Hatralar, Ay Gece Gndz Toprak nce) Toprak sonra) (Depremden (Depremden hayal, lm, yalnzlk Sknet Sarahat Saadet, gven, refah, emniyet, sknet lm sknet, tarznn

Deniz Uykusuzluk Sknet Tahsin Efendi Tahsin Efendi Her ey

Mukavemet, mdafaa, zafer Hastalk Yalnzlk Ykln Timsali lm

Tahsin Efendi, hayatn iradesi ve kanunlarna kar isyan etmi bir insandr. Hayattaki her eyi lm olarak gren T. Efendi, insanolunun yaamboyu gsterdii btn abalar vehim olarak grr: Srtnda bit gibi yaadn devin msamahasndan bir an dar kabildin mi? (s. 260) Kendisini l olarak gren T. Efendi evini ve ailesini terk etmitir. Tahsin Efendinin kendisini hayata balayan ev aile gibi unsurlardan kamas nemli bir tercihtir. Bu tercihin, hikyede zellikle stnde durulan insanolunun kinattaki yalnzl konusu ile derin bir ilikisi vardr. Bu konu, hikyenin vermeye alt, derin yapsnda yer alan temel mesajdr. Ve hikye iinde aka da bu durumdan bahsedilir: ... insanolunun yeryzndeki bu korkun yalnzlndan korkarak odadan frladm. (s. 255) te anlatcya ait bu cmleler derin yapdaki bu mesaj aka ortaya koyar. Bu mesajla Tahsin Efendi arasndaki iliki ise Tahsin Efendinin anlatc tarafndan, ykl kelimesi etrafnda toplanan bu mesajn bir sembol olarak gsterilmesidir. Anlatc, insanolunun yaad azaplar ykl kelimesini kullanarak ifade etmeye almtr: ... u anda kimbilir ne korkun ykllarla dolu olduunu dnerek rperdim. (s. 252) T. Efendi de bu ykln semboldr: ... onu etrafmda her gn bir para yakndan tandm ykln bir timsali gibi gryordum. (s. 251) Dntrc e olarak seilen depremle ykl kelimeleri arasndaki iliki ise aikardr. Nasl Tahsin Efendi ykln timsaliyse anlatc da insanln timsalidir: Benim ahsmda btn insanlkla konuuyordu. (s. 260) Dolaysyla anlatcnn u szleri, depremin stndeki etkisini daha da nemli klar: Toprak kendisine olan emniyetimi ykmt. Tabiatla kolay kolay baramazdm. (s. 256) Deprem neticesinde topraa ve tabiata kar olan gvenini kaybeden anlatc (insanolu), yeryznde yalnz olduunu fark eder. Depremden ziyade ite bu yalnzlk, anlatc iin ykltr. Ve Tahsin Efendi de bu ykln, azabn ve lmn semboldr. Hayattaki her eyi lm olarak gren ve kendisinin bir l olduunu ifade eden Tahsin Efendi yalnz yaamaktadr. Depremden sonra anlatc ile Tahsin Efendinin durumlar adeta eitlenmitir. Anlatc da maddi ve manevi ykl yaam ve

yalnzln azabn duymutur. Ancak burada Tahsin Efendi ile anlatc arasnda bir fark daha ortaya kar ki o da Tahsin Efendinin yalnzl bir tercih neticesindedir: Benim dnya malnda gzm yok, ben dnyay boadm. (s. 247) Ancak anlatc; deprem neticesinde, elinde olmayan sebeplerle yani kendi iradesi dnda gelien olaylar sonucunda yalnz kalmtr. Anlatc hayatn iradesi altndadr. Ve o irade anlatcya yalnz olduunu gstermitir. Yalnzl ve ykl getiren bu iradeye kar anlatc isyan eder: Hayatn iradesine ve kanunlarna kar isyan etmitim. (s. 258) Tahsin Efendi lmden baka hibir eyin gerekliine inanmaz ve yalnzl seer. Anlatc ise inand, gvendii unsurlarn yklyla yalnz kalr. kisi arasnda sonu bakmndan fark olmasa da sonuca ulatklar yol farkldr. Hikyenin eyleyensel rnekesine bakldnda anlatcnn elde etmeye alt nesnenin, yalnzln giderecek bir dost olduu grlr: ... daha ihtiyatl bir yryle dost aramaa ktm. (s. 253) Deprem neticesinde yalnzln hissetmeye balayan anlatc tabiata bile dost arayan bir gzle bakar: ... gzel bir ay solgun ve dost yzyle aslm ... (s. 252) Arkadalaryla birlikte olmak anlatc iin, yaad olumsuzluklar unutmak demektir: Beklenilmeyen eylerin getirdii deiiklik bir gece iin ne olsa ekiliyor. Zaten be on dost birlemitik ve sylemee lzum yok ki bana konuma az ok her eyi unutturdu. (s. 253) Anlatcnn yalnzlktan geici olsa bile kurtulmas demek olan dost un ilevini yukardaki cmleler aka gsterir. te deprem gecesinde yalnz kalan ve kendisini gvende hissedebilecei evinden de ayrlmak zorunda kalan anlatcnn karsna Tahsin Efendi kar. Anlatcnn onu grdndeki szleri de bize anlatcnn nesnesinin dost olduunu bir kez daha kantlar: Kendime bu gece iin en mnasip arkada bulmutum. (s. 258)

Grld gibi anlatcy dost bulmaya sevk eden dardan gelen bir kuvvet yoktur. Anlatcy dost bulmaya sevk eden g, duyduu yalnzlk hissidir. Hikye dikkatlice incelenirse grlr ki; dost aray, yalnzlktan kurtulma ve bir arada bulunma ihtiyalar, yalnzca anlatcya mahsus zellikler deildir. Zaten anlatcnn, ahsnda insanl anlatmaya alt daha nce de belirtilmiti. nsanlarn deprem sonras durumunu anlatan anlatc, hep okluk bildiren kelimeleri (sr, kalabalk, panayr, maher ...) semitir: ... insan, topraktan gelen tehlike karsnda maneviyatn kaybetmi bir sr ekline giriyor. (s. 252) Anlatcnn insanlarn geneli iin syledii bu sz kendisi iin syledii u szle tam bir uyum iindedir. Zelzele maneviyatm bozmu, lm peime taklmt... (s. 257) Depremin hem anlatc hem de dier insanlar zerindeki etkisi ayndr: Maneviyatn bozulmas. Ancak maneviyatn bozulmas ve bir araya geliin dnda dier bir etkisi vardr ki o da gemie ynelitir. Anlatc depremden hemen sonra tarih okumaya balar: lk zelzele gecesi daha bu iin manasn anlamadm iin erkenden yatama girdim ve Selanik tarihini okumaa baladm. (s. 252) Anlatcnn dier insanlar tasvir ederken de tarihe ve gemie ynelik ifadelerde bulunmas, topraktan gelen bu tehlike karsnda yalnz kalan ve maneviyat bozulan insanolunun gemie, tarihe g almak iin sndn gsterir: Bu hakiki g manzaras idi ve muhayyile hibir zahmet ekmeden bu kk karargha tarihi rengini veriyordu. (...) Asrlarca evvel bu topra kendilerinin yapmak iin altklar manzaray, doduklar topra, ykandklar dereyi ve ecdat kabirlerini terk edip gelen sert, hain, maceradan ylmaz ve ona karsyla, ocuuyla ve ihtiyaryla atlan insanlarn tetikte uyuyan kalabal... (s. 254 255)

11.3. ZAMAN Erzurumlu Tahsin hikyesinde zaman konusunda yaplabilecek ilk tespit, hikyede gerekleen btn olaylarn gece olmasdr. Gndz yaanlanlar ya hi anlatlmaz ya da eksiltili bir yapda olduka ksa tutularak geitirilir. Bu durumun sebebi; anlatcnn hikyede bir ykl anlatmak gayesinde olmasdr. Anlatcya gre gece straplarn en youn hissedildii zaman dilimidir. Gndz ise straplar hafifleten ve insan zihnine aklk getiren tabii bir ihtiyatr. Bunun iin, insanolunun strabn anlatmak isteyen anlatc geceyi zellikle semitir: velhasl her cinsten muzdarip, sabah gneini bir ifa gibi bekler. Ve o gelir gelmez btn sefalet ve straplarnn hi olmazsa hafifleyeceinin zanneder. Bu da gsteriyor ki insan kafas iin sarahat en tabii ihtiyatr.(s. 253) Hikyenin zaman izelgesini oluturmak olaylarn hangi srayla gerekletiinin ve hangi srayla anlatldn grmek asndan nemli ve gereklidir:

Bu zaman izelgesinde iki nemli nokta dikkat ekicidir. Bunlardan birincisi, anlatcnn, Tahsin Efendiyle her iki karlamasndan nce erken anlatm yoluyla okuyucuya Tahsin Efendiyle karlat andan bahsetmesidir: Tahsin Efendiyi ilk defa olarak bir k gecesi grdm (s. 246) Tahsin Efendi ile son bir defa daha, bir sefer bir zelzele gecesinde, karlatm. (s. 251) Bu ksa erken anlatmlardan sonra anlatc hemen karlama ncesini anlatmaya balar. lk karlamadan nce Tahsin Efendi hakknda verilen bilgileri aktarlr ve okuyucu birinci karlamaya hazrlanr: Fakat daha evvel ondan bahsetmilerdi. Herkesin bildii ekilde hikyesi u idi: (s. 246) cmlesiyle Tahsin Efendi hakknda bilgi verilmeye balanr. Ancak okuyucu daha balangta karlama anna artlandrlmtr. Bu hikyenin birici gerilim noktasdr.

lk karlama anlatldktan hemen sonra anlatc, yukarda zaman izelgesinde gsterildii gibi (s. 251) ikinci karlamann varlndan sz ederek yine bir erken anlatmla okuyucuya ikinci karlamann varlndan sz eder, yine bir erken anlatmla okuyucuyu ikinci karlamaya artlandrr ve bu arada deprem gecesi yaadklarn anlatr. Hareketten yoksun ve duraan bir anlatmn hkim olduu bu blm okuyucu, ikinci karlamay bekleyerek okur. kinci gerilim noktas ikinci karlamadr. Ancak ikinci karlamann bahsedildii nokta yani erken anlatmn yapld nokta ile ikinci karlamann gerekletii nokta arasndaki anlat zaman, birinci erken anlatm ve birinci karlama arasndaki anlat zamanndan daha uzundur. Anlatc ikinci gerilim noktasyla erken anlatm arasndaki bu zaman hareketlendirebilmek iin ehri gezmeye balar. Bu durum ikinci gerilim noktasnn nem kaybetmesini engeller ve okuyucuyu; bu noktaya kadar, bilgilendirmesi ve mesajlar iletebilmesi iin adeta oyalar. kinci karlamayla birlikte yk ve ykleme zamanlarnn eitlendiini yani syleimlerin baladn gryoruz. Syleimler ikinci gerim noktasndan sonra hikyenin devam ediinde nemli yer tutar. nk artk gerilim noktas kalmamtr. Syleimler doal olarak okuyucuyu hikyeye balama grevini stlenmitir. Hikyenin ritmiyle ilgili sylenilecekler unlardr: Tahsin Efendinin gemiinin anlatld ksmlar olduka hzl geilmitir. Bu blmlerde zetleme teknii kullanlmtr. Hikyenin geri kalannda ise anlatcnn duygu ve dncelerini anlatt kesintilerin ounlukta olduunu gryoruz. Son blmlerde, yk ve ykleme zamanlarnn aktnn bir gstergesi olan syleimler sklamtr:

Hikyenin dntrc esi yani depremin kiiler zerindeki etkisini gstermek amacyla depremden sonrasn gsteren bir deiimler tablosu yapmak gerekir:

Deiimler Topraa ve tabiata gveni sarsld. Maneviyat bozuldu. ehri asl fizyolojisiyle tand. Eyaya yabanclat. lm peine takld. (lm korkusu) Ev ve yatak mefhumlarn anlad. nsanolunun farkna vard. yeryzndeki yalnzlnn

Hikyede, gereklii artrc bir unsur olarak gerek bir olayn seilmesi ve gerek bir tarihin verilmesi (1924 sonbahar) hayli nemlidir. Ancak anlatc, kulland bu gereklik unsurlarnn tam, kesin bir tarih belirtmesini de istememitir, yaklak bir tarih vermeyi semitir. Bunun iin de hikyedeki hibir olayn tam tarihini vermemitir. Dikkat edilirse mekn iin de ayn durum sz konusudur. Anlatc, kiilerin ve kendisinin iinde bulunduu meknlarn isimlerini vermitir: Erzurum, Trakya, Tebriz, am, Ilca, Kars kaps, stanbul kaps, Tophane kahvesi, Kars Ve zellikle bu meknlar gerek meknlardan semitir. Ancak anlatc ne iinde yaad evi ne Tophane kahvesini ne de baka bir mekn ayrntl bir ekilde anlatmtr. Tpk olaylarn gerek tarihlerinin verilmesi ancak geriye kalan zaman unsurlarnn verilmesi ancak geriye kalan zaman unsurlarnn verilmemesi gibi. Bu durumun sebebi, anlatcnn, gerek zaman gerekse mekn asndan snrlar belli olan bir olay deil de geni bir zaman dilimi iinde, geni meknlar kapsayan, pek ok insann i dnyasn anlatabilecek, snrlar okuyucunun hayal gc olan bir hikye anlatmak istemesidir. Bunun iin, gereklik ve hayal arasndaki dengenin ok iyi ayarlanmas gerekmitir. Bunun iin olaylarn tarihi verilmi, ancak olaylar arasndaki sreler belirsizletirilmitir. Bunun iin iki birinin ad verilirken dierinin adndan bahsedilmemitir.

11.4. MEKN Anlatcnn ahsnda sembolletirilen insanolunun depremle sarslm maneviyat, hikyede stnde durulan ncelikli konudur. Meknla kiiler arasndaki iliki gayet ak bir ekilde stelik hikye boyunca birka defa anlatlmtr. Bu ilikide iki unsur (toprak ve ev) zellikle n plana kmtr. Burada iki unsurun da insanolu zerindeki etkisin hemen hemen ayn olduu sylenebilir. Toprak, nasl insan iin gvenilir bir unsursa ev de ayn ekilde insana gven veren bir unsurdur: Hlbuki toprak byle deil, o insanln en gvendii unsurdur. Saadetini, refahn, emniyetini ona balamtr. (s. 251) Ve nihayet sabah gnei, beni evimin bir trl atlamaa cesaret edemediim eiinde yorgunluktan bitkin, insanoluna btn hayat ve alma emniyetini veren temkinini kaybetmi, saa, sola rakkas gibi gidip gelen bir duvar parasna hazin hazin bakarken buldu. (s. 254) Anlatcnn bu denli hznl oluunun sebebi, insanolunun bu kadar gvendii iki unsurun sarslmasdr. Bunlarla beraber; tabiat sembolizme eden ayn anlatcya daha dorusu insanoluna kar kaytszl; anlatcnn depremden dolay bozulmu olan maneviyatn ve iinde bulunduu olumsuz artlar daha youn hissederek isyan etmesine neden olur: Ay, dn akamki yerinde, kavak aalarna srmalarn giydirmi, sakin ve ayn glmseyen yzle bakyordu. Zelzeleden deil, bu sakin ve glmseyen yzden bu sknet ve kaytszlktan, insanolunun yeryzndeki bu korkun yalnzlndan korkarak odadan frladm. (s. 255) Anlatcnn, iinde bulunduu durumu daha da olumsuz gsterebilmek ve yalnzln vurgulamak iin kulland iki yol vardr: Birincisi tezatlar ikincisi ise tekrarlardr. Anlatc, topran insanolu iin ifade ettii gven duygusunu anlatmak iin onu dman bir unsur olarak grd denizle karlatrarak okuyucuya sunar: deniz, biliyoruz ki insanolu iin gvenebilecek bir unsur deildir. (s. 251) Hlbuki toprak byle deil; o insanln en gvendii unsurdur. (s. 251) Bu szler ve devamndakiler aadaki kartlk tablosunu hazrlama imkn verir:

Deniz Toprak

Dman kt Dost

gvenilmez kt gvenilir

Dikkat edilirse insanolu denizden gelen tehlike karsnda atik ve cesaretliyken topraktan gelen tehlike karsnda maneviyatn kaybetmi bir sr ekline giriyor. Anlatc, insanolunun yeryzndeki yalnzln anlatabilmek iin mekn ve meknn iindeki unsurlar zellikle kullanmtr. Bunun en belirgin rnei de aydr. Anlatc, nce ay hayat idare eden bir g olarak gstermeye alr: pekala bu munis ve aydnlk ehreye ibadet edilebilir, onda hayat idare eden gayri mesul kuvvetlerin biri mevcuttur sanlabilirdi. (s. 253) Daha sonra da bu gce inanan ve dua eden insanlarn ykllarndan bahseder: Sonra bu mtebbessim ehrenin imdi u anda bile kim bilir ne korkun ykllarla dolu olduunu dnerek rperdim. (s. 252) Anlatc; insanlarn kendisine ibadet ettii bir ay tasavvurunun, insanln yklna kar kaytsz kalmasn bir felket olarak anlatr. Ve insanolunun inand, ibadet ettii, hayat idare eden kuvvetlerden biri sayd ayn, insanolunun yklna kar kaytsz kal tezatn hikyede birka kez kullanr.

Ay Aydnlk Sknet Glmseme Yabanc Hava, gkyz

nsanolu Karanlk (gece) Sefalet Ykl Dost Yere uzanm

Tezatlarla birlikte meknn durumunun ska anlatl ve bu anlatm srasnda baz kelimelerin tekrarlan okuyucu zerinde adeta bir telkin vazifesi grr. Yorgun, uykusuz ve yalnz bir ekilde ehri dolaan anlatcnn iinde bulunduu olumsuz artlar daha ktletiren bir unsur daha vardr ki o da, souktur.

Bu kelimenin ska kullanl okuyucunun, anlatcya acmas ve dolaysyla hikyede tabiatn deil de kendi tarafnda yer almasn salar. Bu taraf tutma durumu okuyucuyu hikyenin iine alr. Hikyede dikkatimizi eken dier bir nemli ayrnt da kiilerin iinde bulunduklar ruh hali ile bedenlerinin konumu arasndaki ilikidir. Btn ehir uyku halindedir ve yere uzanmtr: Arasra yolda hemen olduu yere uzanvermi insanlara basmak vehmiyle silkiniyordum. (s. 256) Yere uzan, adeta bir teslimiyettir. Btn ehir, hayatn iradesine ve kanunlarna teslim olmutur. Sadece anlatc ayaktadr ve yryordur. Bu durum isyann, hikyedeki gizli gstergesidir.

12. EVN SAHB

Hikyenin bakahraman, Musulda dedesi Raif Paann konanda domutur. Annesini ve babasn kk yata kaybetmi onlar yar deli bir Arap halaynn anlatt kadar tanmtr. Annesi ve babas siyah bir ylan tarafndan ldrlmtr. Bakahraman da gerek ocukluunu gerekse hayatnn geri kalann anne ve babasn lmne neden olan ylann neden olduu ruhsal rahatszlklarla geirmek zorunda kalr. Raif Paa Konandaki herkes ylann neden olduu korkuyla yaam ve hi kimse kendi hayatn serbeste yaayamamtr.

12.1. ANLATICI
Evin Sahibi balkl hikye, benyksel anlatc tarafndan aktarlmtr. Ancak hikyenin bandaki bir arasz; anlatc tarafndan aktarlan bu hikyenin, bir cep defterinden alnt olduunu syler: - Bir hastahanede bulunmu cep defterinden - (s. 263) Benyksel anlatcnn dndaki bir anlatcya, dyksel anlatcya, ait olan bu cmlenin hikyede iki ilevi vardr: Birincisi ykleme zaman, yani hikyenin deftere yazld zaman ile anlat zaman, yani bu alntnn okunduu zaman, arasnda belirsiz bir zaman dilimi oluturmaktr. Burada nemli olan, ykleme ve anlat zaman arasndaki zaman dilimi deildir. nemli olan dyksel anlatc tarafndan ykleme ve anlat zaman eklinde zamann blmlenmesidir. Yukardaki arasz bu iki zaman diliminin arasndadr. Ve anlat zamanna ykleme zamanndan bir bilgiyi tar:

Grld gibi okuyucu hem ykleme ve anlat zamannda ben yksel anlatcyla hastanede karlayor hem de dyksel anlatcnn bahsettii cep defterinin hastanede bulunduunu reniyor. Bu arada cep defterini bulan dyksel anlatc deildir. Yani devreye bakalar da girmitir.

Btn bunlarn ortaya koyduu sonu, defterin dolaysyla da anlatlanlarn gerekliidir. Okuyucu; bir cmle sayesinde, farkl zamanlarda ve farkl kiiler tarafndan karlalm bir defterin varln kabul etmesi iin adeta artlandrlmtr. Bu artlandrmay salayan unsurlar yle gsterebiliriz: Gereklii kabul edilen unsurlar Hastahane Cep Defteri Gereklie Tanklk Edenler Defteri hastahanede bulanlar Dyksel anlatc Benyksel anlatc okuyucu Okuyucu dyksel anlatcnn bahsettii defterle ve hastahaneyle hikyeyi okumaya baladnda karlamtr. Dolaysyla o da bu unsurlarn gerekliini kabul edenlerin son halkasn oluturmutur. Benyksel anlatc da kendi yazd bu hikye iin bir nevi tank konumundadr. nk hastahanede defteri bulanlar ve dyksel anlatcnn bahsettii hastahane ve cep defterinden kendisi de hikye iinde bahsetmitir: Bu satrlar yazarken bile ... (s. 315) Bu hastahane kouuna dene kadar ... (s. 315) Sonu olarak araszn birinci ilevi hikyenin gerekliini okuyucuya ispattr. Araszn ikinci ilevi ise, dyksel anlatcnn bu alnty, yani hikyeyi, sunmasn salamak, hikyeye girii kolaylatrmaktr. Burada gstermeye altmz gereklik ve gereklie tanklk etme arasndaki ilikiye benzer bir ilikiyi hikyenin devamnda da grrz. yle ki benyksel anlatcnn aktard olaylarn nemli bir ksmna, ki bunlar ocukluunda gerekleen olaylardr, tanklk etmediini grrz. ok etkilendii annesinin lm bile bakalar tarafndan anlatlmtr. Anlatcnn hayatn derinden etkileyen iki lm, annesinin ve babasnn lm, anlatcya iyksel anlatclar tarafndan aktarlmtr. Benyksel anlatc bu iki lm ncesi ve sonrasyla iyksel anlatclardan ald bilgileri toplayarak anlatmtr. yksel anlatcdan alnan bilgiler iki ekilde kullanlmtr. Birincisi; dorudan aktarmdr. Benyksel anlatc, iyksel anlatcnn adn verir ve anlattklarn olduu gibi hikyeye koyar. Bu aktarm tarzna u cmleleri rnek

gsterebiliriz: Kendisini orackta baygn bulan Glboy kadn yllar sonra bu vakay hi deimeyen u cmlelerle anlatrd: Sanki boulmaktan ... (s. 277) kincisinde ise; benyksel anlatc, yine adn ya da mesleini belirttii iyksel anlatcnn anlattklarn dolayl aktarm yoluyla aktarmtr. kinci yol hikyede daha ok karmza kar: htiyar Abdullah avu, on be sene sonra bu lmn hikyesini bana anlatrken hala titriyordu. (s. 279) Fakat hizmetilerden birou... bylelikle felakete sebep olduunu anlattlar. (s. 282) Yemek zaman gelince onu armaa giden hizmeti kz, grd eyin dehetinden dili tutulmu, iki gz iki eme aaya iniyor... (s. 283) ki yol iin de rnekleri arttrmak mmkndr. Benyksel anlatcnn, bu ekilde olaylar tanklk edenlerin ahitliinde anlatmas hikyeye iki ynden faydal olmutur: ncelikle anlatcnn olaylar hakknda derin bilgi verebilmesi mmkn olmutur. Benyksel anlatcnn bir hikyede karlaaca en byk sorun ancak ahit olduu olaylar anlatabilecek olmasdr. Bu nedenle benyksel anlatcya sahip olan bir hikye, sadece bu anlatcnn duygularn ve dncelerini aktarr. Ancak bu hikyede anlatc; olaylar, tanklk edenlerin bilgileriyle birlikte vererek hikyeyi sadece kendi duygu, dnce ve bilgilerine gre yazmaktan kurtulmutur. Bu durum hikyenin dnyasna genilik salamtr. unu syleyebiliriz ki Evin Sahibi hikyesi anlatcnn kulland bu yol sayesinde hem benyksel anlatcnn samimi, iten ifadeleriyle okuyucuyla yaknlamay baarm hem de dorudan ve dolayl aktarmlar sayesinde, olaylarn sadece bir ynn, snrl bir ekilde anlatan hikyelerin tek dzeliinden uzaklamtr. Yukarda olaylar tanklk edenlerin ahitliinde anlatmann iki faydas var demitik. Birincisini izah etmeye altk. kincisi ise zellikle hikye sayfalar arasna muntazam yerletirilmi dorudan aktarmlarn getirdii gereklik duygusudur. Benyksel anlatc iyksel anlatcnn adn ve bazen de mesleini sylemi ardndan da szlerini olduu gibi aktarmtr. Bu, hikyeye gereklik katan bir zellik olarak saylabilir. Bu noktada dikkatimizi eken husus udur ki anlatc, iyksel anlatclar tarafndan kendisine aktarlan bilgilerin gereklii kantlamak istemektedir. Bunun iin, iyksel anlatclarn anlattklar olaylar veya olaylarn benzerlerini daha sonra kendisinin de yaadn syler: Ben yllar sonra bu grltleri ve bazen da bu iniltileri duydum. Bu hakikaten korkun bir eydi: (s. 279)

Anlatc bal altnda sylememiz gereken bir dier tespit olaylarn aktarl srasyla ilgilidir. Anlatc hikyeye, ykleme zamanna en yakn noktadan balar. Bu, hikyeyi yazmaya balad zamandr. Hastahanedeki ruh halini anlatarak hikyeye balayan anlatc, sayfa sren hazrlk aamasndan sonra ocukluuna yani sayfa boyunca anlatt duruma gelmesine sebep olan gemiine dner. Burada unu sylemeliyiz ki anlatc, ocukluunun ilk anlarna bir geri dn yapmamtr. Anlatcnn geri dn, hatrlad yani tanklk ettii ilk noktaya olmutur. Bunu; ocukluunun ilk gnlerine, doumuna, yaplan geri dn izler. Dikkat edilirse anlatc kademeli bir geri dn yolu izlemitir. Geriye dnte ncelik, tanklk edilen yani bilinen gemi zaman olmutur. Geriye dnlerin bu ekilde kademeli ve bilinenden bilinmeyene doru yaplmasnn elbette ki hikye zerinde pek ok etkisi vardr. Bunlardan bazlarn yle sralayabiliriz: ncelikle anlatc, bu sayede hikyesini okuyucuya daha kolay aktarabilmitir. Kiiler hakknda bata hibir bilgiye sahip olmayan okuyucunun, olaylar kavrayabilmesi iin nce bilgilendirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle anlatc, olaylarn gerekletii zaman anlatmadan nce ocukluundaki bir noktaya dnerek okuyucuyu, karlaaca olaylar ve kiiler hakknda bilgilendirir. Ancak anlatc, bu bilgilendirmeyi yaparken bir noktaya dikkat eder. Anlatlanlar daima, olaylarn vard sonutur. Olaylarn geliimi hakknda hibir bilgi bu blmde verilmemitir. Anlatc annesinin ldn, dedesinin nasl korkuyla dolatn, evlerindeki acayip ve daimi misafiri anlatr. Onlar okuyucuya tantr; ancak onlarn birbirleriyle olan ilikilerini ya da annesinin nasl ldn anlatmay bir sonraki blme brakr. Kademeli geri dnlerin bir dier olumlu katks ise okuyucuyu meraklandrmasdr. Anlatc; yukarda sylediimiz gibi olaylarn sonucunu yani tanklk ettii ksmlar nce anlatmtr. Bu durumda okuyucu iin, bu bilgilerin her biri hikye iinde cevab aranan bir soru haline gelmitir. Okuyucunun, sonularn grd bu dramn nedenlerini merak etmesi salanmtr.

Anlatc kendi tercihleri dorultusunda, baz olaylar ayrntl baz olaylar ise olduka ksa anlatmtr. Yine ayn dorultuda anlatmad taraflar da vardr. Ancak anlatcnn baz noktalarda anlatmad ksmlar olduunu okuyucuya sylediini gryoruz: Burada o gece neler duyduumu, hayata hangi ufuktan ve adeseden baktm anlatacak deilim. (s. 302) Hayatmn bundan sonrasn bilmem anlatmaa lzum var m? (s. 315) Anlatc, bu sayede hem eksiltilerle hikyeye gereksiz ksmlarn girmesini ve hikyenin daha da uzamasn engellemi hem de bu noktalar atladn okuyucuya syleyerek onun kendi hayal gcn kullanarak bu ksmlar tamamlamasn salamtr. Elbette ki burada bu yolla okuyucunun hikyeye ekildii, hikye zerinde dnmeye sevk edildii de sylenebilir. Ayrca hikyede samimiyet ve scaklk salanmtr.

12.2. KLER Evin Sahibinde yk zaman, hikyede anlatlan olaylarn getii zaman, olduka geni bir zaman dilimini kapsamtr. Benyksel anlatcnn annesinin kklnden balayp anlatcnn yallna kadar gelen olaylar anlatan hikye, anlatcnn da syledii gibi bir lm hikyesidir. te yk zamannn bu kadar geni oluu ve anlatlan zdrabn tek bir insann deil de btn insanlarn deiik ekillerde yaad bir zdrap oluu, hikyenin kii kadrosunun olduka geni oluunun sebebidir.
Hikyenin bakiisi ylan dr. Btn ev halknn hayatn etkileyen, bir ksmn ldren, bir ksmnn lmne neden olan ylan geriye kalan ev halknn da hayatn ve yaayn derinden etkiler. Bu nedenle kiiler bal altnda yapacamz incelemenin ilk kiisi ylan olacaktr. ncelikle ylann hikyede ne ifade ettiini belirtmek gerekir: Ylan hikyede, lmn bir nevi sembol olarak kullanlmtr. Bu tespite, birbirine paralel u cmleleri rnek gsterebiliriz: Ben lm yllarca beraberimde gezdirdim. Uyurken bamn ucunda o bekledi. Uyannca etrafmda bana ilk glen, manzarada benimle ilk konuan o oldu. (s. 266) Grld gibi anlatcnn yanndan hi ayrlmayan lmdr. u cmlelerde ise bu ilevi yerine getiren ylandr: Btn hayatm boyunca onu yanbamda grdm... yllarca geceleri yastmn altnda beraber uyuduktan, gndzleri kvrak bir su gibi nmde kayp dolatktan sonra ... ince nakl bir ylan gmleini brakarak gitmiti. (s. 293) Birinci ve ikinci cmlede farkl eyleyenler varm gibi grnse de (ylan, lm) ilevlerin ayn (srekli beraber olma) oluu bu ikisinin aslnda bir olduunu dndrr. Nitekim u cmleler de bu fikri kantlar niteliktedir: Acayip bir stma iinde yine eski dmann etrafnda kaypak srtn kabarta kabarta yal halkalarn ze balaya dolatn hissediyordum. lm, acayip ve girift bir sarmak gibi, bu insanlarn etrafnda dolayor, onlar birbirine kenetliyor, tek bir ktle gibi youruyordu... (s. 297)

Burada unu syleyebiliriz ki; lmn hikyedeki en yaygn ismi ylandr. Yani lm gibi soyut bir unsur ylan ismiyle sembolletirilmitir. Tabii ki bir yandan da somutlatrlmtr. Anlatc bu eylemi yerine getirmek iin bir lm hikyesinden baka bir ey olmadn syledii hayat hikyesini kullanr: in fenas, btn bunlarn dayand bir taraf, reddedilmez bir hakikat de vard: Annemi bir ylan ldrmt ... (s. 275) Yukardaki bu cmle ve hikyede ska kullanlm olan ylan unsuru; anlatcnn lm ve ylan arasnda iliki kurmasn mmkn klar ve okuyucunun, kurulan bu ilikiyi kabul etmesi gerek olduu iddia edilen bu hikyeyle birlikte salanm olur. Yaplmak istenen lm gibi soyut bir unsuru ylan sembolyle somutlatrp hikye vastasyla hayatn iine ekmek, daha doru bir ifadeyle hayatn iindeki roln gstermektir. Dikkat edilirse lmn, ylandan baka isimleri de vardr: iyi saate olsunlar, zalim hkmdar, zalim ve kanl melek... lmn bu ekilde farkl isimler ve sfatlarla verilmesi okuyucunun, onu farkl boyutlarda grmesini salam ve anlam kuvvetlendirmitir. ocukluunda bir masal havas iinde ve bir ylan olarak tasavvur ettii lm; genliinde, farkl ekillerde ve masal havasndan uzak bir ekilde gren anlatc, onun hayat zerindeki hkimiyetini kabul eder: Genliimde ise onu bin trl eklinde, fakat hep ayn ykc vasfnda, btn hayata hkmederken grdm. Vaka bu sefer, masal yzn brakmt; altnda gizlendii eyin ne olduunu, hangi maskeye brndn ifa etmeden hkm sryordu. (s. 293) Hikyede asl anlatlmak istenen anlatcnn hayat, annesinin ya da dier sevdiklerinin feci sonlar deildir. Anlatlmak istenen insan hayatn kuatan lmdr. Anlatc; nce bir ocuun gzyle onun i dnyasna yansmalaryla lm anlatr. ocuun korkusu saftr, bak as bilgiyle donanm insandan farkldr. Korkusu kuvvetlidir. Yazar ite bu korkuyu kullanmtr. Daha sonra genliiyle birlikte btn insanlar hikyeye katar. lm daha geni alanlara yayan anlatc; onun hayat iindeki yerini ve hayat nasl kuattn gsterir: Balkan fecaatleri, Umumi Harbin sefaleti, yedi cephede giriilmi sava, hep onun, bu zalim ve kanl melein st ste taknm olduu ehrelerdi. (s. 293)

ocukluundan yallna kadar bir insann hayatnn her annda yannda olan, onu kuatan, hayatn idare eden ylann yani lmn hikyesi, anlatcnn eski dman olarak da bahsettii lme pes edip onun gelmesini arzu edip, bekleyiiyle son bulur. Hikyedeki en nemli deiim budur. Eski dman artk arzu edilen bir nesne haline gelmitir: Bu satrlar yazarken bile onu bekliyorum, onun siyah mselles bann aralktan grnmesini... (s. 315) Anlatcnn ocukluunda o kadar korktuu, pek ok sevdiinin lmne neden olan ylan bekleyiinin sebebi, ylann onun ve dier insanlarn hayat zerindeki etkisini ve gcn anlam olmasdr. Anlatcnn ylan anlatt ilk cmlelerinden itibaren ve hikye iinde sk sk bu etkiden ve gten bahsedilmitir: Kehkean csseli, siyah derili, yldz pullu ylan, annemin boazna sarlp ldren ylan, evimizin sahibi, dncemizin efendisi, btn bir ev halkna her trl gndelik hareketlerden, her geceki ryalarna varncaya kadar hepsini tayin ve kabul ettiren korkun eser, harikulade mevcut ... (s. 274) Bu cmleler ylann gcn ve insanlar zerindeki etkisini gsterir niteliktedir. Anlatcnn ona teslim oluunda bu g ve etkinin dnda bir zelliin daha nemli rol vardr: O hayatma, kudretinden hibir ey kaybetmemek artyla kyafetini deitiren zalim bir hkmdar gibi girmi, her eyi altst etmi, yakm, ykm ... (s. 293) Grld gibi ylann gc sreklilik tamaktadr. Annesi ve babas zerindeki lmcl tesiri bykbabasnda ve yllar sonra kendisinde de grlmektedir. Bu durumu deienler ve deimeyenler tablosunda izah edebiliriz: Deienler Kiiler (Suphiye Hanm, babas, ninesi, Raif Paa, enitesi, Hacer ...) Zaman (ocukluu, genlii, yall ...) Mekn (Musul, eski ev, konak, stanbul, hastahane kouu) Ylan Deimeyenler

Hikye kiileri, zaman, mekn deiir ancak ylann (lm) onlar zerindeki etkisi deimez. Bu etki, anlatcya yaamak iradesini kaybettirir. Ve lm beklemesine, istemesine neden olur. Sonu olarak hayat, benlii ona aittir. O, deta evin ve evin iindekilerin hayatnn tek bana sahibidir. Hikyenin nemli ahs (Suphiye Hanm, Raif Paa ve anlatc) ylandan ayn ekilde etkilenmitir. de yaam iradesini kaybetmi ve hayatla ilgili her eyden uzaklamlardr: Onun, annemin ldn syledikleri her zaman iin kapal odadan siyah dalgalarla ykseldiini, kabarp byyerek etrafmz aldn ka defa gzlerimle grdm. Bu anlarda btn etrafmdaki ehreler, bir enginde rastlanan gemi klar gibi uzak ve gurbetli grnrlerdi. O kadar onlar bir daha grmeyi mit etmezdim. (s. 267) Anlatcnn annesi Suphiye Hanm da ylandan sonra evresiyle olan ilikisini kesmeye balamtr: Bu suretle dostluunu anneme kabul ettiren hayvan yava yava geceleri ryalarna da girmee balam ve bu devam ettike annemde inziva merak, sinirlilik, dalgnlk gibi gayri tabii haller ba gstermi. (s. 275) Raif Bey de dier kiilerin kaderini paylamtr: Ne lenleri ne de bu lmn fecaatini unutabiliyordu... Btn neesini, yaamak iradesini kaybetmiti. Ben bile onu ancak yle byle, bu st ste lmlerin hatras altndan alkadar edebiliyordum. (s. 285) Ylandan sonra hikyedeki en nemli kii, elbette ki anlatcnn kendisidir. Anlatc kk yalarda annesinin, babasnn ve ninesinin daha ileriki yalarda da dedesinin ylann sebep olduu olaylarda ldn ya da dorudan ylan tarafndan ldrldn duymutur. Anlatc, ne bu insanlarn ylan tarafndan ldrldn grmtr ne de ylan grmtr. Btn bunlar ona dadsnn anlatt masallarla ilikilidir: nk ben gen annemin lmn, yar deli bir Arap halayndan btn ldrtc teferruatyla senelerce dinlerdim. (s. 266) O, btn bunlar bakalarndan dinlemitir. zellikle ocukluunda dadsndan dinledikleri onun i dnyasnda blnmeye yol aar. Anlatc, kendisine anlatlan bu masallarla kendisine bir dnya, bir masal dnyas kurmutur: Hlbuki ben btn bir masal olan bir adamm. (s. 292) Bu masal dnyasnn iki nemli kiisi vardr: ylan ve Suphiye Hanm. Bu hikye kiileri; anlatcnn, i dnyasnda ekillendirdii masallara ve bu masallarla birlikte btn hayatna hkimdir: Yine annemi, dinlediim masallarn diyarnda yz srtndaki gmlekten daha beyaz ve solgun, uyumu grrdm. Karsnda byk ve siyah bir

ylan, gzlerinin dondurucu parltsyla muttasl ona bakard ve bu bakn souk parlts, bir kere karlatktan sonra beni de brakmad iin ben de uyuyakalrdm. (s. 274) Ancak bu hkim oluta ylan n plandadr. nk btn olaylarn temelinde o vardr. Anlatc; bu hkim oluu bir dine benzetmitir. Din nasl ki insanlarn i dnyasna hkim olmakla beraber yaaylarna da hkimse ylann getirdii bir yaay tarz da ortaya kmtr. Anlatcnn; bu konuyla ilgili syledikleri ve zellikle dadsnn bu din iindeki yeri hayli nemlidir: ... nfuz dairesi ailemizi gemeyen bir nevi hususi dini vard. Ylan bu dinin tek mabudu idi. Btn hayatmza tasarruf eden bu ilahn kendine gre ibadet tarzlar... vard. Dadm bu acayip dinin bir nevi ba rahibesi, merasimi tanzim ve ona riyaset eden, hkimi mutlakn btn srlarna aina olduu her hareketinden belli olan byk vakf idi. (s. 274) Bu cmleler bize dadnn masal dnyasna benzer dnyann oluumunda ne kadar etkili olduunu gsterir. Dad vastasyla annesinin lm ve ylan hakknda birok bilgiye sahip olan anlatcnn dady, insanlarn hayatna hkim olan bu dinin bir eit ba rahibesi olarak grmesinde elbette ki dadnn bir bilgi kayna oluu ve ona gemiiyle ilgili bilgileri ayrntl bir ekilde verii nemli rol oynamaktadr. Ancak burada dikkat ekici nokta, dadnn bilgileri nasl aktarddr. Anlatc dadsndan dinledii masallarla i dnyasn ekillendirmektedir. Ancak dad bu masallar mtemadiyen yarm brakmtr. Anlatc, masallar kendi tamamlamak zorunda kalr. Bu da onu masallarn iine sokar: Ben ocuk muhayyilemde bu bitmemi hikyeyi bir mddet geveledikten sonra, gzlerim bu memleketlerde bsbtn baka bir revnakla parlayan byk yldzlarda, kahramanlar ben ve annem olduumuz baka bir masala dalardm. (s. 273) Bylece masaln sadece dinlenilen bir anlat olmaktan kt tamamlanarak yaad tehlikeli bir sre balar. Gerek anlatc gerekse evdeki dier insanlar gemiin etkisinden kurtulamam ve srekli gemile yaanlan zaman arasnda gidip gelmilerdir: ... hakikatte evimizde asl yaayan onlard; ne benim, ne dadmn, ne de evdekilerin kendimize mahsus bir hayatmz pek yoktur. (s. 284) Gemite lmden baka bir eyin olmad dnlrse bu gidip geliin aslnda lm ve yaam arasnda olduu sylenilebilir. Gemi, onlarn

hali yaamalarna engel olur yaama iradelerini ellerinden alr. te anlatc bu durumdayken Zeyneple tanr ve Zeynep onu bir sreliine de olsa iinde bulunduu ruhsal kntden kurtarr: Zeynep shhatiyle, tabiiliiyle, neesiyle, gzelliiyle insana daha ilk grte bir nevi yaamak ak veren kadnlard. (s. 302) Zeynepin anlatc stndeki bu etkisinde dikkat ekici iki nokta vardr. Bunlardan birincisi; Zeynepin sesinin gzel oluudur. Ve ikincisi de elbette ki bu gzel sesle syledii arklarn eski musikiyle ilgili oluudur. Anlatc, yaad an yani hl hakknda olumsuz dncelere sahiptir: Hepsi, hibir eklinde zengin olmayan hle misafir olmular, bu fakir kervansarayda ancak gndelik ihtiyalarn ve onlarn tatmininden gelen kk memnuniyetleri dnyordu... (s. 297) Hlden memnun olmay anlatcy gemie, eskiye gtrmtr. Bu arada yakn ilikide bulunduu Ymn Bey onun bu tarafn yanstr kiiliktedir: Kendime yeni meraklar bulmutum; eski musiki bunlardan biriydi. Ymn Beyle bu yzden sevimitik. Bu altmlk ihtiyar gzel tambur alyor, eskileri seviyor ve biliyordu. (s. 298) Benzer bir durum Zeynep iin de geerlidir: Zeynepin ok gzel sesi vard. Sylediklerine gre bizzat Hayrullah Beyden meketmiti. Eskileri ok iyi biliyor, hocasnn hemen btn eserlerini tanyordu. (s. 302) Anlatcnn eskiye, gemie ynelii yeni bir durum deildir tabii ki. Aslnda o, ocukluundan beri gemiiyle i ie yaamtr. Ancak bu yaay, bu hatrlay tek bana deildir. Mutlaka ya dads ya dedesi gibi gemii hatrlatan bir nevi tetikleyiciye ihtiya duymutur. stanbula geldikten sonra bunlardan yoksun kalnca gemii hatrlay, eskiye yneli de kesintiye uramtr: Hulasa eski bir vali olan enitemin Fatihteki evinde eskiyi benimle hatrlayacak kimse kalmamt. ster istemez onlarn dnyasna uymaa mecbur oldum. Yava yava shhatim yerine geldi: (s. 292) Bu durumu kartlk halinde de gsterebiliriz: Eski Esenliksiz Hl k t Esenlikli

te Zeynep ve Ymn Bey bu noktada ortaya karak eski musiki sayesinde onu hlin dna karr: Hepimiz baka bir hayata uyanm gibi mahmur ve ykl idik. (s. 310)

Zeynepin, anlatcy etkileyiindeki ikinci nemli nokta Zeyneple Suphiye Hanm arasndaki benzerliktir. kisi de kumraldr ve ikisi de beyaz yzldr: ... annem, btn canll gzlerine ekilmi beyaz ve solgun hayalet, kumral salarnn arl altnda gittike klen yz ve ... (s. 280) Zeynep, ... koyu kumral salar ... Bu kk beyaz ehre ... (s. 303) Anlatcy yeniden hayata dndren Zeynepin, ona bu kadar ekici geliinin sebebi anlalaca gibi gemile, eskiyle olan ilikisidir. Ancak bu durum annesinin lmne neden olan ylann tekrar ortaya kmasna neden olmutur. Bu durum sonucunda sevilen bir varln kaybedilecei korkusu Zeynepi gerekten kaybetmesine neden olur: ... annemle beraber ryamda grmee baladm. Yava yava Zeynep onun yerini, onun talihsiz macerasn yaamaa balad. (s., 314) Evin Sahibi hikyesinin eyleyensel rnekesi:

Anlatc tm yaadklarndan sonra hayatta kalmay istememektedir: O kadar byk eylerden, muhteem mitlerden artakalm olmann, kendi kendisini bir ryann art hissetmenin verdii hznle lm olmay tercih ediyordum. (s. 295) Anlatcnn, lm arzulaynda dikkat eken nokta hayat bir eit macera eklinde dnmesiyle ilgilidir. Anlatc, bu macerann sonunun belli olduunu hikye iinde, en bandan en sonuna kadar, birka defa vurgular: Ben Raif Paa ailesinin lmyle leceim. (s. 266) Bu, anlatcnn kaderidir ve anlatc ona teslim olmutur. Yaama uuru; anlatcy hayata yaklatrr. Zeynepe duyduu ak bu yaknlamay balatr. Gemii ya da hatralar ise neredeyse tamamen lmle ilikilidir ve onu lme yaklatrr. Burada ryalar onu lm dnmeye sevk eder.

Hikyenin eyleyenler rnekesi ise yledir: Eyleyenler Ylan Kiiler Anlatc Suphiye Han Anlatcnn Babas Raif Paa Ryalar Musiki Anlatc Anlatc Zeynep Ymni Bey Hastalk Anlatc Benliini kaplyor Azap Baka bir hayat levler lm, iradesizleme

12.3. ZAMAN
Hikyenin kiisi anlatc ve ev iinde yaayan dier kiiler kuvvetli bir eyleyenin etkisi altndadr: gemi (hatralar). Gemite yaananlar ve bunlarn sonucunda hayatn kaybedenler, btn ev ahalisi zerinde kuvvetli bir etkiye sahiptirler. Btn bunlar ev halknn yaama iradesinin kaybolmasna, kendi hayatlarn yaayamamalarna neden olur: iki ihtiyar kadnn arasnda geen ocukluum daha ziyade bu lye ithaf edilmi gibiydi. Her vesile ile bana onlar anlattlar; hakikatte evimizde asl yaayanlar onlard; ne benim, ne dadmn, ne de evdekilerin kendimize mahsus bir hayatmz pek yoktur... (dedem) Btn yaamak iradesini kaybetmiti. (s. 284) Grld gibi gemi, kiilerin, kendi hayatlarn yaamalarna engel olmu ve onlarn yaama iradelerini ellerinden almtr. Birinci yargmz iin yukardaki alnt delildir. Ancak ikinci yarg iin u cmleleri delil olarak gsterebiliriz: Ben Raif Paa ailesini lmyle leceim. (s. 266) Hikyenin henz bandaki bu cmle olduka nemlidir ve anlatc buna benzer bir ifadeyi hikyenin sonunda da tpk yukardaki cmle gibi vurgulayarak kullanmtr: Beni bekleyen bir baka lm var. (s. 315) Grld gibi anlatcnn lm dahi gemile balantldr ve gemiten gelen bir lmdr. nk ylan gemiten gelen bir unsurdur. Yukardaki alnt gsterir ki anlatc, yaama iradesine sahip deildir. O, Raif Paa ailesinin hayatn yaar ve yine Raif Paa ailesinin lmyle lecektir. Anlatcnn hayatna gemi, gemiine de lm yani ylan hakimdir: O hayatma, kudretinden hibir ey kaybetmemek artyla kyafetini deitiren zalim bir hkmdar gibi girmi ... (s. 293) Bu hakim olu anlatcy hayattan uzaklatrr. Gemiin anlatc zerindeki etkisiyle ilgili sylememiz gereken bir dier nemli nokta anlatcnn, hayatn gemiin ortaya kard ve oluturduu bir hayal dnyasnn (masal) arkasndan grmesidir: ... ben btn bir masal olan bir adamm... Galatasaray, derslerimi, hocalarm, yeni arkadalarm, teyzemi ve enitemi hep bu dasslann arkasndan grdm. (sfl. 292) Garip bir boluk iinde her grdm eyi adeta bir sis arkasndan bana tamamiyle yabanc gibi seyrede ede gidiyordum. (s. 297)

Hayata; bir perdeye benzetebileceimiz gemiin arkasndan bakan anlatc, bu durumdan olduka rahatszdr. Adeta karanlklar ve olumsuzluklar iinde geen ocukluu hakknda teyzesinin syledii szler karsndaki dnceleri de bunu kantlar: Hayatma tuttuklar aydnlk o kadar iy ve zalimdi ki, onlara dman olmak istiyordum. (s. 291) Anlatc; yaad andan da memnun deildir. Gemi, her ne kadar olumsuzluklarla dolu olsa da onun iin daha zengin ve hayallerle doludur: Hepsi, hibir eklinde zengin olmayan hal e misafir olmular, bu fakir kervansarayda ancak ... (s. 297) Bu cmleler de u tabloyu hazrlamak iin yeterli bilgiyi salar: Gemi Zengin Karanlk Masal (Hikye) Hl Fakir Aydnlk Hakikat (Realite)

12.4. MEKN
Evin Sahibi hikyesinde Mekn, ahslarn hayatn etkileyen, onlara yn veren nemli etkenlerden biridir. Gerek anlatc, gerekse Raif Paa kknde yaayan dier insanlar kk dolduran hatralarn etkisi altndadrlar. Bu hatralar ile mekn yani kk arasndaki ilikiyi anlatcn u szleri aka ortaya koyar: ... fakat ok sevdiimiz aziz vcutlarn bir zaman iinde oturmu olduu eski evler gibi, bu besteler de onunla, onun hatrasyla dolu idiler. (s. 305) Grld gibi, hatralar vastasyla ev, gemie alan bir kap konumuna gelmitir. Raif Paa kk hem yk hem de ykleme zamannda karmza kan deimeyen unsurlardan biridir. Kk ve kkn blmleri (selmlk, harem ...) anlatcy yk zamanna gtrr. Burada dikkati eken nokta anlatcnn ocukken hayal kurduu mekndr. Suphiye Hanm, ylanla odasnn dnda sadece bir yerde karlamtr: ... annem haremin avlusunda, havuzun yanndaki byk nar aacnn altnda oturmu bir ey iliyormu, birdenbire ylan karsnda grerek baylm. (s. 277) Avludaki havuz, anlatc iin de nemli bir mekndr: Tekrar onun dibinde, onun havuzun berrak sularna den glgesini seyrede ede hlyalara dalmak istiyordum. (s. 291) Suphiye Hanmn ylan ile karlap rya grd meknla, anlatcnn hayaller kurduu mekn ayndr: avludaki havuz. Ylan, bu noktada ortak payda deildir. nk annesi rya grrken olmasna karn anlatcnn hayal kurduu anlarda ylan yoktur. Bu noktada karmza dier bir unsur, su kmtr. Gerekten de hikyenin devamnda da su ve hayal arasnda kurulan bu ilikiyi kantlayacak baka cmleler de bulunmaktadr: ... iimde birdenbire btn teferruatyla, deniz kokusu, su hrts ile Zeynepin kumral ba etrafnda, bir Son Taam kompozisyonunun sann rahmani ba etrafnda kuruluu gibi, gzlerimin nnde canlanmt. (s. 307) Sonu olarak su ve hayal arasnda dorudan bir iliki vardr. Su; anlatcnn hayal dnyasn harekete geirir. Anlatc iin su; hayal dnyasnn kaplarn aan bir anahtar iken toprakta bir durum sz konusudur. Anlatc iin su, hayali; toprak ise hakikati sembolize etmektedir: ... btn bu mcerret yldz kmelerinin fsun ve esrarn bozmak isteyen, kara ve sert topran, iy ve insafsz hakikatlerin, zelil ve istihkara deer maddenin... (s. 301) Bu da bize aadaki kartlk tablosunu oluturma imkn verir:

su hayal

k t

toprak hakikat

13. FAL
Hikyenin bakahraman arkadayla beraber bir falcya gider. Falc onlara gerekte olmayan bir sr insann hikyesini anlatr. Falcnn yalanlarn srf elenmek amacyla dinlerler ve sonunda parsn verip oradan uzaklarlar. 13.1. ANLATICI Hikye benyksel anlatc tarafndan aktarlmtr. Anlatc, hikyenin iinde yer ald iin iyksel anlatc olarak da nitelendirilebilir. Anlatc, mekn ve meknn iinde yaamn srdren kiiler zerinde durur ve onlar hakknda ayrntl tasvirler yapar. Ancak burada dikkati eken nokta, mekn ve kiileri e zamanl anlatarak onlar okuyucuya birlikte vermek yerine anlatcnn; nce mekn tasvirini sonra da kiilerin tasvirini yapmay tercih etmesidir. Bu tercih elbette ki bir bak asnn neticesidir. Anlatc; dardan ieriye, kapsayandan kapsanana doru anlatmay tercih etmitir. Bu bak as sadece mekn iin geerli deildir. Anlatc; kiileri kapsayan mekn verdikten sonra kiileri anlatmaya balamtr ve burada da benzer bir bak as vardr. Anlatc; kiileri dardan ieriye doru yani fiziksel zelliklerinden i dnyalarna doru anlatmay tercih etmitir. Anlatc; kapsayandan kapsanana ya da dardan ieriye doru nitelendirebileceimiz bu bak asnda gei noktalarna birer kap koymutur. Karmza kan ilk kap mekndan kiiye geerken bahsedilen kapdr: Biraz sonra kap ald. (s. 320) Kapsayan mekndan kapsanan ve hikyede zerinde en ok durulan kiiye geite kullanlmtr. Bunu takip eden kap, aslnda biraz da sembolik saylabilir. Kapal duran fincan da bir eit kapdr. Bilinmeyene, mpheme alan bir kap. Bu durum anlatc tarafndan da u szle anlatlmtr: O kaderin kapsnda idi; gelmi ve gelecein srrna sahipti; onun diliyle konuuyordu. (s. 322) Tabana kapal halde bulunan fincann alyla adeta baka bir leme geilir: Fincan gittike geniliyordu. Hemen hemen bir mahalle dolusu olmutuk. (s. 324) Fincann alyla beraber falc kadn hakkndaki anlatm da deiir. Anlatc; sadece fiziksel zelliklerini ve hareketlerini deil artk i

dnyas ya da dnce dnyasyla ilgili anlatmlarda da bulunur: Fakat ylesi bir tereddtle inkr etmitik ki, falc iin bu kadnn mevcudiyetini kabulden baka are yoktu. (s. 323) Kadn ksa bir mddet dnd. Galiba bize en az zarar dokunaca aryordu. (s. 325) Son kap ise anlatc ve arkadalarnn falc kadnn evinden kt kapdr: Kapdan karken ben glmek istedim. (s. 326) Anlatcnn bak asndan sonra burada, anlatcnn zellikle dikkat ettii noktadan bahsetmemiz de gerekir. Anlatc; gerek mekndaki gerekse hikyenin bakiisi sayabileceimiz falc kadndaki ztlklar vurgulam ve bunlar sayesinde mekn ve falc kadn daha canl hale getirmeyi baarmtr: stanbul'da pek az grlen cinsten bir papaan, iki budakl bir daln stnde bilinmeyen bu eve ve hatta beraberinde getirdiimiz zamana yabanc bir mevsim gibi duruyordu. (s. 319) Meknn zellikle vurgulanan noktas; sefil, tozlu ve eski oluudur. Ancak bu meknn iinde yer alan kahve fincanlar bu durumun dndadr: kimiz de fincanlara phe ile baktk; fakat iyi ykandklar muhakkakt. (s.320) Falc kadn tasvir edilirken de ztlk asndan deerlendirme yaplmtr: nk ayn hareketlerde ve yzmn ifadesinde iki ayr istikamete girmee alr gibi garip bir ztlk vard. (s. 321) Ayn bak asyla yaklatmzda falc kadnn kedisinin de hikye iin nemli bir unsur olan ztlktan payn aldn grrz. Falc kadnn kedisi; birbirine zt iki renkten -siyah ve beyazoluan tylere sahiptir: ...btn uzunluunca vcudunun yars siyah, yars beyaz ve krl bir kedi girdi. (s. 320) Hikyede, kiilerin konumalar dorudan aktarma yoluyla verilmitir. Bu sayede inandrclk ve doallk arttrlmaya allmtr. Yine ayn sebeple falc kadnn konumasndaki ive farklklar deitirilmeden aktarlmtr: Yahut kim babasnn addr? Yoksam F harfiyle birisiyle oturur? (s. 323)

Anlatc; hikyesinde vermek istedii mesaj sona saklamtr. Bu da bir tercih meselesidir. Anlatc; mesajn hikyenin iine sindirerek vermek yerine belirgin bir ekilde ve hikyenin sonunda vermeyi semitir: Gne altnda insan hayat hep bu kk ve manasz mihverlerin, bir ebediyetten glmek frsatn bulup bulamayacan bilmediimiz bir n alelde ehemmiyetlilerin etrafnda dnmyor mu idi. (s.326) Anlatc; hikyenin birka yerinde okuyucuya ynelik cmleler kurmutur. Bu cmlelerin tamam aslnda cevab beklenmeyen sorulardr: Mphemden, mehulden bahsetmenin kolayln tecrbe etmemi kimse var mdr? Fakat falc kadn hakl idi. Fala inandktan sonra, nazara ne diye inanmamal? (s.322) Deli daima hazindir.Fakat hakikaten deli mi idi?(s.321) Okuyucuya ynelik bu cmleler onu hikyeye eken ve hikyeyi daha samimi klan bir metottur.

13.2. KLER Sayfa says bakmndan olduka kk bir hikye olan Fal hikyesinin kii kadrosu snrldr: Anlatc, anlatcnn arkada, falc kadn, ihtiyar adam ve kedi. Hikyede stnde en ok durulan, ayrntl bir ekilde tasvir edilen falc kadndr. Anlatc ne arkadalarndan ne kendisinden ne de dier kiilerden ayrntl ekilde bahsetmemitir. Hikyede pek ok isim gemesine ramen kiilerden hibirinin ismi verilmemitir. Bu durum, falc kadn dndaki kiiler hakknda bilgi verilmeyiiyle de uyumludur ve bir bilinmezlik unsuru olarak saylabilir. Hikyenin bakiisi falc kadndr. Anlatc, falc kadnn odaya giriini u ekilde anlatr: ok hayali bir piyes, yahut daha dorusu komik sadece d tarafa ait baz mbalaalarda arayan vodvillerden birine evin delisinin sahneye kna benziyordu. (s. 320) Bu tasvirde iki nemli nokta vardr: Bunlardan birincisi; piyes ve sahne kelimeleriyle sezdirilmeye allan ve hikyenin sonundaki mesaj blm de diyebileceimiz sonu blmnde tam anlamyla ortaya kan, anlatcnn hayat hakkndaki grdr. Anlatc insan hayatn bir piyese benzetmektedir. nsan; ancak piyeste yazl olan roln oynayabilen bir varlktr. Dikkat edilirse hikyenin sonunda anlatcnn arkada da bu dorultuda konuur: Sana on dakikada herkesin romann anlatt... yetimez mi?(s. 326) Falc kadnn bir piyeste sahneye kar gibi odaya girii; insann, kaderle belirlenmi bir hayata geliiyle paralel olarak verilmitir. Hikye iin gerekten nemli olan bu yargy, sonu blmndeki u cmlelerle de destekleyebiliriz: Gne altnda insan hayat hep bu kk ve manasz mihverlerin, bir ebediyetten glmek frsatn bulup bulamayacan bilmediimiz bir n alelde ehemmiyetlilerin etrafnda dnmyor mu idi. (s. 326) Bu cmlede dikkat eken mihver (eksen) ve kelimeleri olduka nemlidir. nsan hayatnn bir eksen etrafnda dn, belirlenmi bir dzeni anlatmaya alr. Anlatcnn, kelimesiyle srekli genileyen ve kontrolsz bir ekilde ilerleyen hayat anlatmak istedii de dnlebilir. Falc kadnn fincann iinde grdklerinin srekli artmas sonucunda anlatcnn syledii: Fincan gittike geniliyordu. Hemen hemen bir mahalle dolusu olmutuk. (s. 324) sz de bu dorultuda dnlebilir.

nsan; tpk falc kadnn bir piyeste belirlenmi roln oynamak iin sahneye kt gibi hayata balar. O da kaderiyle belirlenmi bir rol oynamaktadr. Bir piyese ya da romana benzeyen hayat zerinde herhangi bir etkisi, bir iradesi yoktur. Hayat manasz bir mihver (eksen) etrafnda dnmektedir. u cmleler bu noktada da insan ile falc kadn arasndaki paralellii gsterir: Aramzda biroumuz gibi daha sakin, daha sert, daha vaziyete hkim olmak istediini; fakat bilmedii, dnemedii veya kendisine hkmedemedii iin byle olduu ilk bakta anlalyordu. (s. 320) Grld gibi nasl insan; kendi hayat zerine bir iradeye sahip deilse, hayat kendi ekseni etrafnda ve onun iradesi dnda dnyorsa falc kadn da hareketlerine ve kendisine hkim olamamaktadr yani o da iradesini kullanamamaktadr. Falc kadnn odaya giriinde bahsettiimiz ikinci nemli nokta onun bir deli olarak tasvir edilmesidir: ...evin delisinin sahneye kna benziyordu.(s. 321) Falc kadn giyimi ve ...acayip tavrlaryla ilk grene bu zannn veriyordu.(s. 321) Deli; aklyla hareket edemeyen, hayat zerinde iradesini kullanamayan insandr. Onlar; yaptklarn bilinli bir ekilde yapmadklar iin iradesiz olarak nitelendirilebilirler. Bu noktada insann da hayat zerinde iradesinin snrl olduunu sylediimiz yukardaki cmlelerimizi de dnrsek normal insanlar hayatlar zerinde ancak alelde ehemmiyetli konularda irade sahibidir. Bu durum ...insan mizacnn biareliini (s.325) gsterir.

13.3. ZAMAN Hikyede ne bir geriye dn ne de olaylarn srasyla oynama vardr. Anlatc, odaya giriinden kna kadar olanlar, zamanda herhangi bir krlma olmakszn anlatmtr. Ancak, hikyede yer alan baz benzetmeler sayesinde anlatc hikyeyi dar bir zaman dilimine skmaktan kurtarm ve okuyucunun hayal gcnn harekete gemesini salamaya almtr. Bunlara rnek olarak u cmleleri verebiliriz: ...ylan derili eski iskemlesinde oturan phythie rahibesi edasyla geti oturdu.(s. 321) ...eski Roma cengverlerinin miferlerini hatrlatan bez parasnn gidip geliine bakyordu. (s. 322) Bu benzetmeler Hikyeye farkl bir boyut katar, okuyucunun benzetileni dnmesi salanr ve benzeyen bylelikle okuyann zihninde daha ak olarak canlanr. Okuyucunun benzeyene farkl alardan yaklamas da bu sayede salanm olur. Hikyenin ritmiyle ilgili syleyeceklerimizden nce ritmi gsteren u tabloyu vermemiz gerekir.

Hikyenin ritmiyle ilgili sylememiz gereken ilk ey sahnelerin balangcna kadar olan ksmla sahneler baladktan sonra gelen ksm ayr ayr deerlendirmek gerektiidir. Hikyenin balangcnda, grld gibi, duraklamalar yani tasvirler byk yer kaplamaktadr. Anlatc; mekn ve kii tasviriyle, okuyucuya verecei mesaj iin sahneyi hazrlamaktadr bu blmde. Eksilti ve zetleme bu blmde nemli rol oynamaktadr. Biraz sonra kap ald. (s. 320) Bu eksilti cmlesi, daha sonra yine anlatcdan rendiimiz, on, on be dakikay kapsamaktadr. Anlatc, skc tasvirler nedeniyle okuyucunun Hikyeye olan ilgisinin ve dikkatinin dalmasn engellemek iin eksilti ve zetlemeye bavurmutur: Ksa bir hogeldinden der sonra bizi...(s.320) Bu cmle de zetlemenin yapld cmledir. Bu sayede anlatc; okuyucuyu, hareketin olduu blme yani sahneye doru daha hzl bir ekilde gtrmtr.

Sahnelerin balangcndan sonra dikkatimizi eken ikinci nokta ortaya kmtr: Kesintiler. Anlatc, sk sk yk ve ykleme zamann blen kesintilere yer vermitir. Bu blmlerde gerek falc kadnn hareketleriyle ilgili ayrntlar gerekse anlatcnn falc kadn hakkndaki dnceleri yer alr. Kesintiler adeta bir dengeleyici vazifesi grr. Sahneler yznden anlatlamayan dnceleri ve ayrntlar okuyucuya sunar. Bununla birlikte sahnelerin hikyeye katt hareket de ok nemlidir. Anlatc, mesajn ilettii son kesinti ile hikyeyi sonulandrr. Hikyenin sonunda deien, deiime urayan hibir varlk ya da unsur yoktur. Bu da hikyenin ana fikrine uyar. Hayat kk ve manasz mihverlerin etrafnda ebediyete kadar deimeden dnmektedir.

13.4. MEKN Hikye, meknla ilgili bir cmleyle balamtr: Oda gerekten sefil ve

bakmszd.(s.319) Anlatcnn meknda, zellikle stnde durduu nokta yukardaki cmlede de olduu gibi meknn sefil, eski ve bakmsz oluudur. nceki blmde; falc kadnn odaya giriinin, piyeste rol alan bir kiinin sahneye giriine benzetilmesiyle ilgili olarak dndmz semboller, yani hayatn bir piyes insann bir kii dolaysyla da dnyann sahne oluu, burada tamamlanabilmitir. Falc kadn sahneye kar gibi odaya girmitir. Bu durumda yukardaki sembolletirmeleri dndmzde oda, dnya sembol olarak Hikyede kullanlmtr. Bu durumu u tabloyla daha ak bir ekilde gsterebiliriz

nsan Evin delisi Falc kadn Hayat Piyes Fincan Dnya Sahne Oda

Bu durumda odaya atfedilen btn olumsuzluklar aslnda dnyaya aittir.

SONU 20. yy yazarlarndan olan A.H. Tanpnar farkl trlerde yazd eserleriyle Trk edebiyatnn en nemli yazarlar arasnda yer almtr. Pek ok adandan farkl bir yaratma dnyasna sahip olan yazar; kulland anlatm teknikleri, kurgu zellikleri, sembol ve imajlar ve fantastik dnyasyla kendinden sonraki yazarlarn nn amtr. Hikyeleri en az dier eserleri kadar etkili, ilgi ekici ve pek ok almaya konu olabilecek zenginliktedir. Bu almada Tanpnarn Hikyeler bal ile yaymlanm kitab esas alnm ve on drt hikyesi zerinde durulmutur. Bu hikyeler yapsalc bir yaklamla deerlendirilmitir. Tanpnarn hikyeleri onun tanr, insan, hayat ve tabiat hakkndaki fikirlerini anlatmak iin kulland birer ara nitelii tamaktadr. Kahramanlar, zaman ve mekn deiir; ancak hikyelerin derin yaplarnda bulunan fikirler hikyeler boyunca devam eder. Hikyelerde nemli bir yer tekil eden bu fikirler hakknda unlar syleyebiliriz: Tanpnar; hikyelerin nemli bir ksmnda, insann kendi benliini bulmas, benliinde daha nce farkna varmad ynleri ve benliinin snrlarn kefetmesi gerektiini anlatmaya alr. Yazara gre insann kendisini tamamlama hadisesi bir sretir. Hikyelerde kahramanlarn yaad bu sre anlatlr. Tanpnar ideal olanla gerek arasndaki fark ve denge zerinde hayli dnmtr. O, insann kendisini gerekletirme srecinin ne kadar zorlu olduunun farkndadr. Hikyelerinin temel elikisi de bu gln zerine bina edilmitir. Kahramanlar kendileri gibi olmak, kendileri gibi davranmak istemektedirler. Ancak gerek sosyal hayatn gerektirdii sorumluluklar ve snrlamalar gerekse kiilik bakmndan zayf olular nedeniyle evrelerinde bulunan kendilerinden gl karakterlerin etkisinde kalmlardr. Bu durum engel onlarn olur. hedeflerine Hikyelerdeki ulamalarna hibir yani kendilerini bu hedefe gerekletirmelerine kahraman

ulaamamtr. Onlarn en byk trajedisi ise bu durumun farknda olmaktr. Kahramanlar hem karakterlerindeki zayfln hem de bu zayfln neticesinde bakalarnn etkisinde kaldklarnn farkndadrlar. Yaz Yamuru adl hikyede Sabrinin syledii u szler bu yargy kantlar niteliktedir: Hakikaten hi iradesi

yoktu. Hayatna btn mdahalesi kendi kendisini gz hapsine almaktan ileriye gitmiyordu. (s. 77) Bu durum hemen hemen btn hikyelerde karmza kar. Hayatlar zerinde iradeye sahip olamayan kahramanlar, evrelerindeki insanlardan etkilenir. Burada dikkatimizi eken noktalar etkileyen insanlarn kltr seviyelerinin ykseklii ve otoriter olulardr. Karakter bakmndan gl olan bu insanlarn kltr seviyeleri sradan halktan yksektir. evrelerindeki insanlar zerinde otoriteleri ya da saygnlklar vardr. Gerek Erzurumlu Tahsin hikyesindeki Tahsin Efendi gerek Gemi Zaman Elbiselerindeki Keti gerekse Teslim hikyesindeki Cebbarzade bu saydmz zellikleri tayan insanlardr. Hikyelerde bu zellikleri tayan baka karakterlere de rastlamak mmkndr. Btn bu karakterlerin ortak zellii ise bakahramanlar iin birer model olulardr. Bakahramanlar onlarn kendileri gibi olabilmelerinden, kendi hayatlar zerinde irade sahibi olularndan etkilenir ve bu karakterleri model olarak alr. Ancak hibir bakahraman model alarak setii karakterlerin bu vasflarna kavuamaz, kendisini gerekletiremez. Bu durumun yaratt olumsuz ruh hali yaamdan tiksinmelerine neden olur. Bu yzden de evrelerindeki insanlarla iliki kuramazlar. Tanpnarn btn bakahramanlar asosyaldir denilebilir. evrelerinden kopuk yaayan bakahramanlar, iinde bulunmak zorunda kaldklar sosyal hayat ve atmalarla dolu kendi i dnyalar arasnda buhranl bir yaam srdrmektedirler. Tanpnar yaamla lm arasnda gndelik hayat ve sosyal yaamn adeta bir perde gererek kiiliinde blnmle neden olduu insann, kendisini bulma abasn ve bu abann beraberinde getirdii ileyi anlatmaya almtr. Tanpnarn hikyelerindeki btn bakahramanlar yukarda bahsedilen zorluklar yaarlar. Bu, onlar iin bir olgunlama srecidir. Bu ile Abdullah Efendinin Ryalar adl hikyede en ak ekilde grlr. Sosyal deerlerin ve ideallerin basksnda ezilen Abdullah Efendi kendi benliine doru bir yolculua kar yani kendisini gerekletirmek iin bir araya girer. Ancak benliinin karanlk gerekleriyle karlamas, yolculuunu byk bir azaba dntrr. yle ki artk tiksindii dnyaya geri dnmek iin can atar. Tanpnar; kahramanlarnn olgunlama srecini ayrntl bir ekilde anlatmaya almtr. Bu srecin birinci safhas farkna vartr. Bakahraman nce yaad

ikiliin farkna varr. Toplumun ona ykledii grevler ve benliinin gereksinimleri arasnda kalan ve bunun sonucunda blnmle urayan bakahraman; zgr olamadnn, kendisine ait olan bu hayat kendi iradesiyle yaayamadnn farkna varr. Farknda oluun getirdii zdrapla birlikte bakahraman kendisini ve hayatn sorgulamaya balar. Ancak bu sorgulay neticesinde hikyelerdeki hibir kahraman kendisini tam olarak gerekletiremez. Tanpnar, kahramanlarnn bu olgunlama srecini okuyucuya anlatrken onlarn baarszlkla sonulanan mcadelelerine eletirel bir bak asyla yaklar. nsann kendisini gerekletirme yolunu, bu yolun hangi safhalardan olutuunu ve kahramanlarnn bu yolu neden aamadklarn ayrntlaryla anlatr. Tanpnara gre insan, kendi benliini ve kinatn srlarn akn manevi desteiyle renebilir. Kahramanlar da zaten hikyelerde ak btnyle yaamaya alan insanlar olarak karmza karlar. Tanpnar, adeta bunu onlarn nne bir hedef gibi koymutur. Ancak hikyelerdeki hibir kahraman bu hedefe ulaamaz. Onlar, akn ruhsal tarafn yaayamadklar iin benliklerini tamamlayamamlar ve sathta yaamaya mahkm olmulardr. Ancak dier insanlardan byk bir farkla ayrlmlardr. Bu fark da sathta yaadklarnn farknda olmalardr. Onlar bu nedenle dier insanlarn basit ve mutlu hayatlarn yaayamamaktadrlar. Kahramanlarn bu baarszlklar hikyelerin tmnde ayn sebebe dayanmaktadr. Kahramanlar duygularn tam anlamyla yaayamamakta, iradesizlikleri nedeniyle daima etki altnda kalmaktadrlar. Bununla beraber, duygularn aklla kontrol altna alamadklar iin baarsz olmaktadrlar. Tanpnar bu baarszl tek bir boyutuyla ele almamtr. Hikyelerde kendisini gerekletiremeyen ve baarsz olan bakahramanlarn dnda anlatlan insanlar da vardr. Bu insanlarn vurgulanan taraf, bakahramann neden olduu sorunlar olduu iin hikyeler genel olarak ayn sorunun etrafndaki fikirleri anlatr diyebiliriz. Yukarda anlattmz sebeplerden dolay baarsz olan bakahraman ve hikyedeki dier erkekler dnldnde hibirinin tm boyutlaryla kendisini gerekletirebilmi bireyler olamadn grlr. Hatta bakahraman dndaki erkek kahramanlar farknda olu eiini bile aamamtr.

te bu erkek tipleri akl yoluyla kontrol edemedikleri iin kadnlar sadece cinsel boyutlaryla grm ve kendi i dnyalarnda kullanamadklar iradeyi onlar zerinde kullanmlar, onlarn zgrlklerini ellerinden almlardr. Hikyelerdeki hibir kadn (Keti yabanc olduu iin bu genellemenin dndadr.) mutlu deildir. Btn kadnlar hayatlarn zgrce yaayamamaktan ikyetidirler. Onlarn n, gerek gemileri gerekse sosyal hayattaki konumlar itibariyle adeta gasp edilmitir. Hikyelerdeki btn bakahramanlar iradesizdir. Onlar kendi hayatlarna hkim olamamann verdii zdrab duymaktadr. Bakahramanlarn iradesiz oluunun temelinde ruhsal btnl salayamam olmalar vardr. Onlar duygularn akl yoluyla kontrol edemeyen, akl ve duygu dengesini salayamayan insanlardr. Bu durum da duygularnn esiri olmalarna ve hayatlar zerindeki iradelerinin zayflamasna neden olur. Hikyelerdeki bakahramanlar, akl yoluyla hareket etmemektedir. Onlar daha ok duygularnn ynlendirmesiyle hareket eden insanlardr. Tanpnar, hemen hemen btn hikyelerinde bu durumun yol at olumsuzluklar ironik bir ekilde okuyucuya gstermeyi amalamtr. Bu noktada Tanpnarn, okuyucunun bakahramanlarna acmasn istediini de syleyebiliriz. Tanpnar, hikyelerdeki ironiyi olduka dengeli kullanmtr. Bu sayede bakahramanlarn ska iine dtkleri komik durumlar bile okuyucuyu gldrmekten ok onun bakahramana acmasn salamaya yaramtr. Bu durum elbette ki hayatn ve insanlarn gln yanlarn gstererek okuyucuyu elendirmekten ok okuyucuyu bu konular zerinde dndrmeyi ve kk birer sahne gibi hazrlad hikyelerinde akl ile hareket etmeyen, edemeyen insanlarn yaayabilecekleri trajediyi gstermek istemesiyle yakndan ilikilidir. Tanpnarn bu trajediyi Acbademdeki Kk hikyesinde en belirgin ekilde gsterdiini syleyebiliriz. Sani Beyin, hikye boyunca kinayeli szlerle eletirildii bu hikyede Tanpnar, Sani Beyin ve ev ahalisinin hayatn olumsuz bir ekilde etkileyen olaylarn sebeplerini ayrntl bir ekilde anlatmtr. Ve hikyenin sonunda akln yol gstericiliinde uzak bir hayatn hem kendisi hem de evresindekiler iin ne denli tehlikeli olabileceini olduka trajik bir sonla gstermitir.

Dier hikyelerdeki bakahramanlar da Sani Beyle benzer bir tutum iindedir. Onlar da akln yol gstericiliinden uzak yaamaktadrlar. Bu da kendi hayatlar zerinde hkimiyetlerinin olmamasna neden olmaktadr. Duygularn aklla dizginleyemedikleri iin kimi zaman geleneklerin, kimi zaman iinde bulunduklar sosyal kimliin kimi zaman da evrelerindeki insanlarn etkisinde kalmlardr. Kendilerine ait bir dnce sistemi oluturamayan bu insanlarn bulduu yegne are ise bakalar gibi olmak, bakalar gibi davranmaktr. Ancak bu da onlarn kendilerinden tiksinmelerine yol aar. Yaadklar hayatn ve kiiliklerindeki eksikliin farkndadrlar, ancak bu durumu deitirecek gce sahip olmadklarn bilirler. te bu farknda olu ve aresizlik onlarn en byk trajedisidir. Tanpnar, bireysel bir meselenin (kendini gerekletirme) etkiledii sosyal bir meseleye dikkat ekmeyi amalamtr. zgrlkleri ellerinden alnm, aldatlm kadn tipleri adeta kk bir ocuk gibi davranan ve sosyal yapnn aile reisi tayin ettii erkek tiplerinin baarszlklarnn bedelini demektedir. Hikyelerde anlatlan btn evlilikler baarsz ve sorunludur. Tanpnar, bylelikle sosyal bir soruna da eletirel bir bak asyla yaklam ve hikyelerindeki erkek kahramanlarnn zayfln, iradesizliini ve buna karn kadn kahramanlarn verimli taraflarn, kk baarlarn vurgulamaya almtr. Tanpnarn hikyelerindeki kadnlar anlatrken kulland parlaklk, saflk bildiren kelimeler ve tanrsal nitelikler; sorunlar yaayan evlilik kurumlarnda hangi taraf hakl grdnn bir gstergesidir. Elbette ki Tanpnar gibi byk bir yazar btn hikyelerini tek bir fikri anlatmak iin kurmamtr. Dnemin sosyal hayatnda grd arpklklar da onun hikyelerinde deindii konular arasnda yerini almtr. Teslim hikyesi de bu tr hikyelerden biridir. Tanpnar, hikyelerinde insan hayatnda ve sosyal hayatta dengenin ne denli nemli olduu zerinde durur. Yukarda belirttiimiz gibi insann kinatn srlarna ermesi yolunda nemli bir adm olan ak bile iki boyutludur(biyolojik ve ruhsal). nsan bu iki boyuttan birisini elde edemeyince muvazenesi derin bir ekilde sarslr. Hikyelerde buna benzer pek ok unsur bulunmaktadr. nsan, iyi ve kt arasnda sonsuz bir mcadelenin yaand bu lemde ne sadece aydnlkta ne de sadece karanlkta yer almaldr. Ne sadece duygularyla

hareket edip akln yol gstericiliini unutmal ne de gerekten tamamyla kopup hayalleri peinde komaldr. O, yzn ne sadece gemie ne de sadece gelecee dnmelidir. Tanpnara gre insan, yaad n gemiin kklerinden kuvvet alarak ve gelecekteki hedeflerine ynelerek zenginletirmelidir. te buna benzer bir durum da Teslim hikyesinin Emin Beyi iin geerlidir. Tanpnar, hayatlarn eletirel bir bak asyla verdii kahramanlarnn bu muvazeneyi kuramamalarndan kaynaklanan baarszlklarn anlatmtr. Yaad dnemin aydnlarn eletirdii ve onlara yol gsterdii Teslim hikyesinde de buna benzer bir durum sz konusudur. Emin Bey, yaad toplumun gereklerinden kopuk olduunu Anadoluya yapt bir yolculukta fark eder. O, bu kopukluun gerekle ideal arasndaki dengeyi kaybetmi olmasndan kaynaklandn anlar. Yaad toplumun kltrel yapsn ve gereklerini dnmeyen Emin Bey, ideallerinin gereklerden ok uzakta olduunu ac bir ekilde anlar ve hem devrimlerin hem de fikirlerinin ne kadar sathta kaldn grr. Tanpnarn hikyeleri, hem kendi ilerinde hem de dier hikyelerle pek ok bantya sahiptir. Hikyelerdeki anlatclarn, ister dyksel olsun isterse benyksel, mekna ve kiilere bak as ayndr. Anlatclar, anlattklar varl dardan ieriye doru anlatmay semilerdir. Bu seim hikyelerin derin yapsnda verilmeye allan mesajlarla uyum iindedir. Kahramanlarn, iinde yaadklar mekndan etkilendikleri ve meknn onlar zerinde etkin bir role sahip olduu dnldnde kapsayan mekndan kapsanana geiin sebebi daha iyi anlalm olur. Anlatclar, nce etkileyeni yani gl olan anlatm sonra da etkileneni vermitir. Tanpnarn anlatclar sadece mekn deil insan da bu bak asyla anlatmlardr. Hikyelerdeki hemen hemen her kahramann nce fiziksel zellikleri verilmitir. Ancak bu durum hikyelerin bakahramanlar iin biraz daha farkl bir hal alr. Bakahramanlarn tamamna yaknnn fiziksel zelliklerinden bahsedilmemitir. Onlar dierlerinden ayracak zellikleri hibir hikyede ayrntl bir ekilde yer bulmamtr. Hatta tam tersi bile sylenebilir. Bakahramanlar, sradan insanlardan ayracak hibir zellik verilmemitir. Bakahramann sradan bir hayata sahip olduu pek ok hikyede zellikle zerinde durulan bir durumdur. Bakahramann sradan bir insan olarak gsterilme sebebi Tanpnarn insan anlatmak gayesi iinde oluuyla aklanabilir. Tanpnar, herhangi bir

insann macerasn deil insann kendini bulma abasn anlatmaya almaktadr. Bunun iin de kendisini bulma ilesini yaayan bakahramanlarnn zel bir insan nitelii kazanmasn istememitir. Bununla beraber zayf karakterli bakahramanlarn etkileyen, onlarn kendilerini gerekletirme yolundan sapmalarna neden olan unsurlar (kadnlar, gemi, mekn) ayrntl bir ekilde anlatlmtr. Bu hikyelerin sadece bir maceray anlatmad bundan te bir ama iin yani Tanpnarn insan, hayat, tanr hakkndaki grlerini anlatt birer fikir risalesi olduu dnldnde bu unsurlarn anlatl gayesinin insana yol gstermek olduu dnlebilir. Kendisini gerekletirme abas iindeki insana, bu ama iin mcadele ettii unsurlar ve mcadelede niin yenik dt hakknda ipular verilmitir. Gemiin, bakahramanlarn yaadklar an blen ve onlarn yaamlarna mdahale eden bir ynnn bulunmas, bakahramanlarn onunla mcadele edecek gc ilerinde bulamayp aresiz boyun emeleri, kadnlarn beraberlerinde getirdikleri duygular vastasyla hayat zenginletirmelerine ramen eer bu duygular kontrol altna alnmazsa ne gibi olumsuz durumlarla karlalaca gibi hayat hakkndaki grler bu hikyelerin hemen hepsinde yer bulan ve deiik ynleriyle tekrar tekrar anlatlan konulardr. Anlatclarla ilgili sylenebilecek dier bir husus da kullandklar erken anlatmlardr. Ayr balklar altnda da gsterilmi bu zellik, hemen hemen btn hikyelerde karmza kan bir gerilim unsurudur. Anlatclar; bazen Erzurumlu Tahsin hikyesinde olduu gibi hikyenin ilerleyen sayfalarnda anlatlacak olaylardan bahsetmi, bazen de Evin Sahibinde olduu gibi hikyenin bakahramann bekleyen sonu daha hikyenin banda haber vermitir. Erken anlatmlar hikyelerin ihtiyacna gre belirlenen ilevler yklenmitir. rnein Erzurumlu Tahsin hikyesi insann tabiat ve hayat hakkndaki fikirlerini sorgulad duraan ve olaydan yoksun bir hikyedir. Bu hikyenin henz balarnda sradan bir insan olan Tahsin Efendinin geirdii kkl deiiklikler verilmi sonra da anlatc onunla karlat gnden bahsederek ilerleyen sayfalarda bu olay anlatacandan bahsetmitir. Anlatc bu karlamay anlatacana dair verdii bu erken anlatmla okuyucu iin bir gerilim

noktas oluturmu ve okuyucunun bu duraan hikyeyi okumas iin adeta bir hedef belirlemitir. Dier yandan Evin Sahibi hikyesi olay ynnden olduka zengindir. Buradaki erken anlatmda anlatc hikyenin sonunda gereklemesini bekledii lmden bahseder. Yani okuyucunun hikyenin sonunda ne olacan az ok bilmesini salar. Bylelikle okuyucunun dikkati acaba ne olacak dncesinden uzaklatrlp gereklemesi beklenen lm hazrlayan nedenler zerine ekilmeye allmtr. Hikyelerin ortak zelliklerinden biri de anlatclarn hikyenin vermek istedii mesajlar zetler nitelikteki kelimeleri okuyucuya telkin eder gibi ska tekrarlamalardr. Bu kelimeler iinde btn hikyelerde en sk kullanlm olanlar unlardr: tesadf, talih, iradesiz, parlak, aydnlk, gece, su, rya, hayal, bahe, ev, yol, gemi, lm, perde rnein; talih, tesadf ve iradesiz gibi kelimeler, kendi hayatlar zerinde bir yaptrmlar olmayan bu yzden de hayatlarn kendileri dndaki kuvvetlerin idaresine terk etmenin verdii zdrab yaayan bakahramanlar iin gerek Gemi Zaman Elbiseleri gerekse benzer zelliklere sahip bakahramanlarn bulunduu dier hikyelerde ska kullanlm ve okuyucunun dikkati bu noktaya ekilmeye allmtr. Baz hikyelerde (Yaz Yamuru, Teslim, Ryalar, Evin Sahibi) rastladmz mekn deiiklikleri nemli bir ileve sahiptir. Meknn insan zerindeki etkisini daha etkili gstermek amacyla kahramanlarn mekn deiiklii gereklemeden nceki durumlar ve mekn deiikliinden sonraki durumlar okuyucunun kyaslamasn kolaylatracak ekilde ayrntlaryla verilmitir. Hatta yine ayn sebeple bu deiikliklerin pek ou tamamen birbirine zt durumlar halinde sunulmutur. Bu durumu rnek olarak Yaz Yamuru hikyesinde Sabri ve Fatma arasndaki yaknlama gsterilebilir. Anlatc, Fatmann evden ktktan sonra Sabriye daha yakn davrandn buna karn eve girdiklerinde birbirlerine yabanclatklarn, evin aralarna nc bir ahs gibi girdiini sylemesi mekn deiikliinin ortaya kard deiiklikleri gsteren bir kant niteliindedir. Bakahramanlarn tamamnn erkek oluu da hikyelerdeki ortak noktalardan biridir. Kendini arayan bu kahramanlar deitiren, hayata baklarna derinlik kazandran hikyelerin tabiriyle onlarn ilerinde bulunan cihazlar harekete geiren unsur hemen

hemen btn hikyelerde (Erzurumlu Tahsin, Bir Yol, Acbademdeki Kk hikyeleri bu genellemenin dndadr.) kadnlardr. Hikyelerdeki kadnlar, bakahramanlar iin olduka nemli bir yere sahiptirler. Bakahramanlar kendilerini gerekletirme yolunda akn bedensel ve ruhsal btn boyutlarn yaamak zorundadr. Belki de kadnlarn bu byk etkileri nedeniyle bakahramanlar onlara olaanst vasflar yklemilerdir. Bakahramanlar iin akn sembol olan btn kadnlarn yukardan inen, parlak, olaanst varlklar olmas kadnlara yklenilmi bu tamamlayc olma vasfyla alkaldr. Hikyelerin yapsna sirayet etmi bir dier nemli nokta zamana bakla alkaldr. Hikyelerin tamamna yaknnda yk zaman yani olaylarn gerekleme zaman ile ykleme zaman yani olaylarn anlatld zaman ska birbirini blmektedir. Araya anlatclarn konumalar ve tespitlerinin de girdii dnlrse olaylarn aknn ska blnd aka grlebilir. Elbette ki bu anlatm tarz bilinli bir seimin sonucudur. Hikyelerin derin yapsnda verilen mesajlardan biri de zamann ok kk paralardan olumasna ramen aslnda insan ve hayat kuatan tek bir ey olduu gereidir. Bu yzden hikyelerde gemile hl art arda ve birbiriyle i ie verilir. Bu durum kahramanlarn hayatlarn istedikleri gibi yaamalarna engel olur; ancak onlarn bu durumdan kurtulmalarna imkn yoktur. nk bu kurtulu ancak duygularna ve hayatna akl yoluyla yn verebilen, gemiin zenginliinden faydalanp nn zenginletirebilecek, ama onun hayatn blmesine izin vermeyecek bir iradeye sahip insanlarn yapabilecei bir itir. Hikyelerin bakahramanlar ise kuru ve bo hayatlarn bakalarnn gemileri ile zenginletirmiler; ancak irade ve akl yoluyla hareket etme meziyetlerinden yoksun olduklar iin bir anafora kaplm gibi bakalarnn hayatlarna kaplp kendi hayatlarn onlarn hayatlarnn arkasnda yaamaya katlanmak zorunda kalmlardr.

KAYNAKA Levi-Strauss, Claude, Le Cru etle cuit, Plan, Paris, 1964, s.15. Ycel, Tahsin, Yapsalclk, YKY, stanbul, 1999, s.141. Gzelen, Rfat, XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar I-II, YKY, stanbul, 1998, s.120. Strohmaier, Eckard, Theorie des strukturalismus, Bonn, 1977, s.13. Kran, Zeynel- Kran, Aye, Yaznsal Okuma Biimleri, Sekin Yay., Ankara, 2000, s.19. Tanpnar, Ahmet Hamdi, Hikyeler, Dergh, stanbul, 1999

ZGEM 1978 ylnda Nevehirde dodu. lkrenimini Anadolunun eitli illerinde tamamlad. Konya Endstri Meslek Lisesinden mezun olduktan sonra 1996 ylnda stanbul niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blmne balad. 2000 ylnda buradaki renimini tamamladktan sonra Kayseri Erciyes niversitesinde yksek lisans almalarna balad. Halen Beyazt lkretim Okulunda Trke retmeni olarak grev yapmaktadr. Adres: Ressam Hamdi Sokak Mge Apt. No: 5 Beikta / STANBUL Tel: 0533 318 45 35 Email: november293@hotmail.com