EMPERYALST KLTR SANAY

W. DISNEY

A. Dorfman

A. Mattelart

ngilizce Basma nsz

Bu kitabn ili'de, kar darbeden sonra yaktrlm olma s sizi artmasn. ili'de yzlerce kitap imha edilmi ve binler cesi yasaklanmtr. almamz, 1971 yl ortalarnda, yani ili'deki devrim srecinin ortalarnda kaleme alnd. Bu sralarda bakr madenleri ulusallatrlm, topran kyllere iadesine balanmt ve yirminci yzylda Bay Rockefeller, Bay Grace. Bay Gugenheim ve Bay Morgan'larn zenginleme aralarn oluturan sanayi tesisleri tm ili halk adna geri alnmaktayd. Amerika Birleik Devletleri hkmeti ve Amerikan okuluslu irketleri iin tahamml edilmez niteliktekibu srecin durdurulmas gerekiyordu. O zamanlar, Amerikan gizli rgtlerince ynetildii ve finanse edildiini ancak tahmin edebildiimiz, sonradan Bay Kssinger, Ford ve Colby (eski GIA Bakan -ev.) tarafndan byle olduu dorulanan bir plan ortaya konmutu. Amac, ili'deki yasal hkmeti devirmek olan bir plan. Amacn gerekletirilmesi iin grnmeyen bir abluka uyguland : krediler kesildi, sanayi makineleri iin satn alnm yedek paralar gnderilmedi ve hatta, daha sonralar ili Devlet Bankas'nn ABD'deki hesaplarna el kondu ve ili bakrnn satn engellemek zere dnya apnda bir ambargo dzenlendi.

Bununla birlikte, ablukann uygulanmad iki alan vard : hr, ili silahl kuvvetleri iin gnderilen uaklar, tanklar, gemi-Inr ve teknik yardm; ikincisi, ise, ayrcalklarn byk lde yitirmekte olan kk bir aznln denetimini hl elinde bulundurduu dergiler, TV dizileri, reklamlar, ve kendi dzenledikleri kamuoyu yoklamalar. Yitirilmekte olan ayrcalklarn srdrlmesi iin, kendi denetimleri altndaki yayn organlar, birka yl sonra, 11 Eyll 1973'te gerekleecek olan burjuva ayaklanmas iin gerekli ortam hazrladlar. Gnbegn, ABD'li uzmanlarn tavsiyesi altnda, her bir gnlk gazetede, her bir haftalk ve aylk dergide, her bir haber blteninde, her bir sinemada ve her bir izgi-hikye kitabnda psikolojik sava krklendi. General Pinochet'in szleriyle hedef kafalarn fethi iken, Vakvak Amca'nn dilinde hedef kraln yeniden tahta oturtulma-syd. Ancak halk, ne kraln ne de patronun yeniden tahta oturtulmasna taraftar deildir. Toplumsal ve ekonomik kurtulua elik eden halk kltrel hcum da duvar resimlerinden halk gazetelerine, TV programlarndan sinema filmlerine, tiyatro gsterilerine, arklara, edebiyata dek eitli boyutlarda kendini gsterdi. nsan faaliyetinin tm alanlarnda kitleler, deiik younluklarda kendi istemlerini dile getiriyorlard. Bu hcumun belki de en gl kolu, ili'nin Mapu yerlilerinin dilinde bilginin anlamna gelen Devlet Basmevi Quimantunun rnleriydi. ki buuk yl iinde, burada, be milyon kitap basld : son yetmi ylda ili'de baslm tm kitap saysnn iki misli. Bunun yan sra, Halk Birlii hkmetinden nceki dnemden devralnan baz dergilerin ierii deitirildi ve yenileri yaratld. Vakvak Amca Nasl Okunmal (*) byle ok-ynl bir ortamda, kitlelerin kltrel zgrle doru hzla ilerledikleri ve bu adan, ABD'nin nc Dnya'ya ihra ettii olduka krl kltrel metalarn da eletirilmesinin gerektii bir srecin iinde ortaya karld. Amacmz akademik bir aratrma yapmak deil, basit bir ihtiyaca cevap vermekti.

11 Eyll'n kudurmu saldrganlar iin duvarlarda resimler de neydi? Onlar sadece, kenti ve gemii kirleten byk lekeler di. Faist genlik birlikleri kullanlarak rengrenk, akyan duvarlar batan baa silindi. Plaklar krld, arkclar ldrld, radyolar ve matbaa makineleri yok edildi, gazeteciler hapse atldlar, katledildiler. Ulusal kurtulu mcadelesini hatrlatacak her ey, ama her ey yok edilmeliydi. Ancak btn bu abalar sokaklardan kltrel lekeleri silmeye yetmedi. En nemlisi bu lekeleri ilerinde tayan savalarn, iilerin, kyllerin, memurlarn, rencilerin ve baz yurtsever askerlerin yok edilmesi, yeni dzenin bu yaratclarnn yok edilmesi ve bizzat bu byyen ve uruna bizlerin yaratc glerimizi seferber ettiimiz yeni dzenin yok edilmesiydi. ili halk ve acil ihtiyalarmz iin tasarlanan ve mcadelemizin gbeinde retilen bu kitap, bu kez ili'nin ok uzanda Disney'in kendi diyarnda, ITT'nin dikenli tellerle rlm ebekesinin ardnda yaymlanmakta. Bay Disney, size rdeinizi iade ediyoruz, tyleri yolunmu ve kzarm olarak. ine bakn. Duvardaki elyazmz greceksiniz: VAKVAK, DEFOL!

Dorfman ve Mattelart ubat 1975 srgnde

() nsz ve Giri yazlarnda, elinizdeki kitaptan sz edilirken, orijinal basmn bal Trke basmnn da alt-bal olan "Vakvak Amca Nasl Okunmal" kullanlacaktr.

Giri

David KUNZLE Devlet bakanlarnn adlar deiiyor, Disney'inki ise hep tahtnda. Miki Fare'nin doumundan 48 ve yaratcsnn lmnden 10 yl sonra Disney, belki de dnyada en ok bilinen Kuzey Amerikan addr. O, belki de burjuva kitle kltrnde yzyln en nemli kiiliidir. Bu kltrn zerinde yeerdii, szde evrensel, mekn ve eletiri-st masumiyet gibi baz mitleri dnyaya alamada herkesten fazla katkda bulunmutur Disney. Artk nihayet, ABD'nin siyasal masumiyet maskesi drlp, gizledii gerek belirli alanlarda halkn gz nne serilmeye baland. Ancak, Byk Amerikan kltrel masumiyet d dnya apnda hayal-gcn hl tutsaklnda bulundurmaktadr. Bu dn Disney'e ilikin blmnde ilk gedii, Richard Schickel'in The Disney Version: The Life, Times, Art and Commerce of Walt Disney (Disney Tarz: Walt Disney'in Yaam, Dnemi, Sanat ve Ticareti) (1968) adl almas amt. Talama' niteliindeki bu zmleme de, Disney rnlerinin, hatta ilerinde en berbatlarnn saf elence iin yaratldklar gerekesiyle toplumsal olarak zararsz olduklar yanlsamasna der. Disney hain bir byc gibi grnmez. Ve onun glen mas-

kesinln ardndaki kapitalist ideolojinin kzgn ehresini Miki Fa-to'nln kadife eldiveninin iindeki demir yumruu ortaya karmak, sihirbazn el abukluunu tehir etmek ancak Dorfman ve Mattelart sayesinde olmutur. almalarnn deeri, zel bir izgi-hikye grubunu ya da zel bir kltr giriiminin aydnla karlmasndan te, kapitalist ve emperyalist deerlerin bu kltrce nasl desteklendiinin ortaya konmasndan kaynaklanmaktadr. izgiyle anlatmn basitlii yazarlara ok karmak bir olguyu basite gsterme olanan salamtr. ABD'de birok kltr eletirmeni, sihirbazn kaypak konuma tarzna kzdklar ve sessiz aldatmacasndan rktkleri halde, neyi sakladn ve yalnzca nesneleri deil insanlar da ekip evirdiini grememektedirler. O yalnz hayvan klndaki robotlara deil, insanlara da biim vermektedir. Ne yazk ki eletirmenler ordusu son zamanlarda dikkatlerini yalnzca seks ve vahet filmlerinin, korku hikyelerinin ve anlamsz TV komedilerinin duygusalln smrcleri olduklar zerinde toplamlardr. Eer ABD aydnlarnn byk bir kesimi Disney ile sessiz bir ibirlii iindeyse, bu yalnzca onun temel deerlerini paylatklar ve geni bir kitlenin ayn kltrel ayrcalklardan yararlandn grdkleri iindir. Ancak ortak ideolojileri, nc Dnya'nn gerek ihtiyalar ile Disney'in servet ve aylaklk d arasndaki uyumsuzluk dikkate alnmadan, azgelimi lkelere gtrldnde bu ibirlii ykc, ldrc olur. Disney ideolojisinin ilk ayrntl zmlemesinin ABD'ye ekonomik ve kltrel adan en baml lkelerin birinden gelmi olmas rastlantsal deildir. Vakvak Amca Nasl Okunmal ili'yi bu bamllktan kurtarma mcadelesinin gbeinde yaratlmtr; ve o gnden bu yana yalnzca Latin Amerika'da on bir basks yaplarak nc Dnya'daki burjuva iletiimin yorumunda en gl ara durumuna gelmitir. 1970 ylna dek ili, btnyle ABD'nin karlarnn piyonu durumundayd. Kii bana den d borlar dnya sralamasnda ikinci yeri alyordu. Ancak, Halk Birlii hkmeti dneminde (19701973) bile, bakr ulusallatrmann kitle iletiimini ABD etkisinden arndrmaktan ok daha kolay olduu grld. ili'de en gzde TV yayn kanalnn programlarnn yars ABD' den gelmekteydi, (rnein FBI, Grevimiz Tehlike, Disney Diyar, v.b.) ve 1972 Haziran'na kadar sinemalarda gsterilen

filmlerin yzde sekseni yine ABD kaynaklyd (ili'de doru drst bir ulusal film sanayii yoktu). El Mercurio da dahil olmak zere lkedeki ana gazete ve dergi zincirinin sahibi, Miami'de yaamakta olan, Pepsi-Cola'nn kinci Bakan ve ili'nin en byk sanayi kurulularn denetimi altnda tutan Agustin Edvvards idi. Bunca yayn organnn tutucu karlara hizmet ettii bu lkede, Halk Birlii hkmeti halka afi, duvar resimleri ve yeni tr izgi-hikyeler gibi baka iletiim aralar yoluyla ulamay denedi (1). ili'nin her kesinde boy gsteren dergi ve gazete bayileri (artk kendi lkelerinde bile unutulmu olanlar da dahil olmak zere) Spermen, The Lone Ranger, Red Ryder, Gordon, v.b. ve tabii eitli Disney dergileri gibi Amerikan ya da Amerikan tipi izgihikyelerin cicili bicili kapaklaryla donanmt. Disney, pek az lkede, ocuk hikyeleri denen ama ili'de olduu kadar birok nc Dnya lkesinde yetikinlerce de okunan dergileri de kapsayan bir pazar burada olduu gibi egemenlii altna alabilmitir. Ancak, Halk Birlii hkmetinin himayesiyle Ouimantu yaynevi Disney'in bu egemenliine kar gl bir direni gelitirebilmitir. Bu kltrel direniin bir paras olarak Vakvak Amca Nasl Okunmal, yaymland yl olan 1971'in sonlarnda en ok satan kitaplar arasnda yer ald ve onu izleyen teki Latin Amerika basklarnda da bu baary salad. Yine o sralarda pratik bir seenek olarak, Cabro Chico da (Dorfman ve Mattelart' in birlikte altklar Kk Kovboy) eski Amerikanc kltr esintisinin yerine yeni deerler getimek zere zevkli bir izgi-hikye kitab olarak hazrlanmt. Her iki atlm da burjuva yaynlarn uzun zamandr igalinde bulunan bir pazarda rekabet etmek zorundayd ve bu mcadele iin ticar ltlerini saptamlard. Baarlar kanlmaz olarak burjuva basnnn tepkisini de beraberinde getirdi. ili'nin ba eken gerici gazetesi El Mercurio Anababaiara kaz (2) bal altnda bu iki almay/ eitim ve yayn organlarnn denetimini ele geirmek, genliin beynini ykamak, onlara gizli, yasa-d ideolojileri alamak ve Disney'in karakterlerine kar zihinlerini bulandrmak zere hkmetin giritii bir komplo olarak nitelendiriyordu. Makale en kaba biimiyle yabanc dmanlna kaplp srekli olarak kk darda danmanlardan sz ediyordu (yazarlarn isimleri Alman-Yahudi ve Belika kkenlidir).

10

ili'nin burjuva basn Halk Birlii hkmetine duyulan gveni sarsmak amacyla en aalk yalanlara, arptmalara ve korkutma kampanyalarna ba vurdu. Aslnda kendilerinin zlem duyduklar eyleri yapmakla suladlar hkmeti: muhalefetin susturulmas ve sansr. evirdikleri trl dolaplara ramen kitlelerin hkmete verdikleri destein giderek daha gl olarak kendini duyurmaya baladn grnce de orduya silah zoruyla mdahale etmesi iin arda bulundular. 11 Eyll 1973'de ili Silahl Kuvvetleri, ABD'nin de yardmyla kta tarihindeki en kanl kar-devrimi gerekletirdi. Binlerce, yz binlerce ii ve hkmet taraftar ldrld. Halk Bir-lii'nin yannda yer alan tm sanat ve edebiyat eserleri yok edildi. Duvar resimleri ykld. Afiler, kitaplar ve izgi-hikyeler toplu halde yakld (3). Sol aydn avna kld. Yakalananlar hapse atld, ikence grd ve ldrld. Zulmedilenler arasnda bu kitabn yazarlar da vard. ili'de Cunta'nn iln ettii seferberlik, Disney izgi-hikyesinde de aka iln edilmiti. Son saylardan birinde, Marx ve Hegel (belki de Engels kastediliyor) adl iki cani akbaba tarafndan simgelenen Allende hkmeti kaba gce dayanarak uzaklatrlmakta: Hh! Bu allahn bels kular silah gcnden baka eyden anlamazlar zaten. Doal olarak Vakvak Amca Nasl Okunmal ili'de yasaklanm durumda. Kitab bulundurmak bile insann hayatn tehlikeye atmas demek. Bylece, ili'deki Cunta, lkeyi Marksist ve halk sanat ve edebiyattan arndrmakla emperyalist efendilerinin kltr elilerini korumu oluyor. Hangi kltr anlaynn kendi karlarna en iyi hizmet ettiini biliyorlar. Ve yine biliyorlar ki, Miki Fare'leri ve Vakvak Amca'lar onlarn iktidarda kalmalarna yardmc olacaklardr, sosyalizmi zindanda tutacak ve km bir ili'ye erdem ve masumiyeti geri getirecektir. Vakvak Amca Nasl Okunmal fke, hiciv ve siyasai adan hn dolu bir kitaptr. Yazarlarn hnc kiisel bir tutkudan kaynaklanmaktadr nk kendileri de imdi kar ktklar Disney ideolojisi ile alanm, Disney dergi ve filmleriyle yetimilerdi. Ama bu kitap hn dolu bir tepkinin tesinde bir eydir. ABD kltrnn ykc bir biimde d lkelere kabul ettirmeye alt egemenlik dzeninin kendi lkesinde de ve Ds-

ney iin alanlar, yani onun ideolojisini retenler zerinde de hi kmsenmeyecek lde ezici etkileri vardr. Disney'in retildii koullar onun iin alanlar kadar tketicilerinin de maruz kaldklar smry kendi yaamlarnda ve alma ilikilerinde yeniden retmelerini salar. Dzenin srdrlmesine yardmc olur yani. Disney'i kapitalist dzen iindeki yerine doru olarak oturtmak Disney'deki alma koullarnn ayrntl bir aratrmasn gerektirir. Bylesine bir aratrma (ki zorunlu olarak Disney'in faaliyetlerini yrtt giz duvarn aard) henz gerekletiril-medi, ancak hikyelerin yaratld koullar ve onlar yaratan insanlar, ve onlarn ileriyle ve Disney'le balantlarna ilikin imdiye dek toplanan bilgileri para para yerletirmeye balayabiliriz. Disney, izgi-hikyelerini pek ciddiye almyor, Hatta bunlardan sz etmekten elden geldiince kanmakta (4). En krl giriimleri olan filmleri ve elence parklanyla fazlasyla ilgilidir buna karlk. izgi-hikyeler yeni bir filmin (imdilerde Robin Hood) reklamn yapmaya yarayan bir <;yan faaliyetten ibarettirler. izgi-hikyelerin geliri tm yaynlarn gelirinin bir paras, tm yaynlarn geliri tm yan faaliyetlerin gelirinin bir paras, tm yan faaliyetlerin geliri ise toplam gelirin bir parasdr. Ayrca, eitici ve baka tr ocuk kitaplar pazarnda Disney'in pay artmsa da ABD izgi-hikye pastasndan elde ettii dilim ufalmtr. Ancak yabanc lkelerde Disney izgi-hikyeleri ticareti hl kkreyen bir fare niteliini tayor. Dnyann birok yerinde Disney filmleri ve televizyon programlar bilinmeden Disney'in karakterleri yalnzca izgi-hikyelerden tannr. Bir sinema bileti alamayacak kadar yoksul olanlar izgi-hikyelerf satn almasalar bile bir arkadatan dn alarak edinebilirler. Ayrca, rnein ABD'de izgihikye kitaplarnn sat saylar izgi-hikye karakterlerinin kltrel etkilerini yeterince yanstmazlar. 1948'den beri Miki Fare'nin ve 1955'den beri Vakvak Amca'nn komedi izgi filmleri yaplmadna gre (televizyonda eskiler oynamaya devam etmektedir) son yirmi ylda oluturulmu hikyeleri yalnzca dergilerde bulabilirsiniz. Ayn ekilde eski nlleri halkn bilincinde yaatan (ABD'de ve darda) ve bu karakterlerin nlerini smrmek iin ticari faaliyetlerine konu yapan bu izgi-hikyelerdir.

10

13

Disney, Bar Gnllleri veya iyi niyet elileri gibi yerli dilleri renmitir - imdilik 18 dili akc bir biimde konuabilmektedir. Latin Amerika'da geerli olan iki ana dili, spanyolca ve Portekizceyi de konuabilmekte ancak dili teki dergilerden biraz farkl. En azndan drt farkl spanyolca basm mevcut Disney hikyelerinin. Aradaki farkllklar esas ierii etkilemez ve bu farkllklarn nemini saptamak ciddi bir aratrmay gerektirir. Ancak uras gerektir ki, bu farkllklarn varl Disney imparatorluunun bu kk kesinde baz yapsal gariplikleri yanstr. nk teki rnlerinden ok Disney'in izgi-hikye-leri retiminin tm aamalarnda yabanc emee dayanr. Bylelikle yerli, kendi smrgelemesine katkda bulunmaktadr. Tm okuluslu irketler gibi Disney de, lkenin byk basn kurulularyla, rnein talya'da Mondadori ve ngiltere'deInternational Press Corporation'la olduu gibi, kenetlenmi olan d ubelerine ve yetkili temsilciliklerine retim ve rgtleme zerklii tanyarak faaliyetleri blmeyi krl bulmutur. rnein ili basks tm teki yabanc basklar gibi, malzemesini ABD dndaki baz d kaynaklardan salar. Akas, eitli d ubelerin kendi ithal ettikleri ya da rettikleri hikyeleri aralarnda takas ederek birbirlerine, karlkl yardmda bulunmalar merkezin karnadr. Yabanc lkedeki yaymclar baz hikyeleri dorudan aktarmay yerel adan uygun bulmasalar bile faaliyette bulunduklar lkedeki belli bir beeniye ve belli bir pazara uygun den hikye trn ve hikye karmn seebilirler. Hikyeleri gzden geirip, (rencide edici veya ulusal duygulara ters dt (5) kabul edilen sahneleri kanlar), kaba taslak evirisini yapp, yine az ok zgrce uyarlayp yerel hava katarak yaymlarlar. Varyemez'in msrif rakibi Rockerduck, bir hipi olan Fethry ve Aptal Ajan 00 rdek gibi karakterler hemen hemen sadece yabanc basklarda grlr, ana lkede bilinmezler. Yerli karakterlerin yaratlmasnda talyanlar zellikle becerikli olduklarn kantlamlardr. Yabanc lkedeki yaynclarn dile getirilen tercihleri beeni farklarn yanstr Brezilya ve italya daha ok kan, cesaret ve fiziki vahete yatknlk gsterirler. ili, (skandinavya, Almanya ve Hollanda gibi) ncelikle daha kk bir ya grubuna hitap eden grece sakin servenleri yelemektedir. Ancak ili'de imdi ordu, eitimi ve kitle haberlemesini denetimi

altnda tuttuundan ve Brezilya'dan susturma teknikleri ithal ettiinden daha vahi olan Brezilya tr hikyelerin getirilmesi de beklenebilir. Disney'in d lkelerde nnn yaygn olmasna ve giderek daha da yaygnlamasna karlk ana lkede satlar 50' lerde ulat doruk noktasndan bu yana teki izgi-hikye-lerden daha byk bir hzla dmektedir. Bu dn ba nedeni olarak televizyon gsterilebilir; datm glkleri bir baka etmeni oluturmaktadr; ve zellikle Disney'i etkileyen ama onun birok bakmdan pek aldrmyor grnd bir nc etmen de ABD'de genler kadar ergenlik andaki ocuklarn beenilerini yeniden biimlendiren son yirmi yln tm kltr deiimlerinde aranmaldr. Bu deiime ramen filmler ve elence parklar Disney'in dengesini baaryla koruyorsa bu eski ieriin zerini rten bir teknik sihirbazlk pelerini sayesindedir. Bylece bugn, 35 yl ncesinin retim teknolojisine (renklendirme, bask, vb.) bal kalan iz-gi-hikveler yeni elence aralaryla rekabet edememektedir. ABD'de. izgi-hikye ticaretini ke gtren etmenler dnyann daha az gelimi lkelerinde hi de ayn arlkta deildirler. Merkezin smrge yreleri zerindeki stnlnn bir ifadesi olan kltrel geri kal allm bir durumdur: gney ve orta-gney blgelerde daha ok satlmaktadr. Yabanc pazarlarn ABD'den beslenmesi son yllarda baz glklerle karlamtr. Dorudan Disney'in denetiminde olmayan ve imdi ncelikle ikinci ve daha sonraki basklara dayanan ve daha az kr getiren yerli pazar giderek tmden yok olmaya braklabilir. Yerli pazar geriledike, emperyalist kapitalizmin allm mekanizmasyla Disney d pazarlara yklenecektir. D pazar geniledike, onu ABD'den beslenmeye bal tutmak (smrgelerin zerk retim eilimi gstermeleri nedeniyle ve buna ramen) yolunda artan bir bask altna girer. D pazar iin yerli pazar hareketlendirme gereine Disney tipik bir karlk vermitir: i ve rnn dizginlerini skp, onlarn yerlemi ltlere kat bir biimde sadk kalmalarn salayarak. Eer Disney dorudan denetim salayabilecekse, bu denetim mutlak olmaldr.

14

15

Disney'in yazar ve ressam adaylar Yayn Blm'nden ncelikle d lkeler iin dzenlenmi izgi-Hikye Kitaplar Sanat Ynetmelii alrlar. Disney'in Cizgi-Hikye Kitaplar Sanat Ynetmelii yeni karakterlerin ve meknlarn yaratlmasn isteyeceine tam tersini yapar: bilinen karakterlerin kullanlmasnda ve yukarya doru hareketliliin (stat deiiklii-) olmamasnda diretir. Yardmc tipler hikyelerimizde hi bir zaman ba oyuncu olmamaldrlar, onlar yalnzca birer fazlalktrlar dncesindedir. Bu kesin buyruk, gemite nemsiz karakterlere ba oyuncu olma ve giderek kendi izgi-hikye kitaplarna sahip olma hakkn veren rdekkent oyuncularna byme olana ve esneklii salayan durumu sona erdirmek iin tasarlanmtr. Bu karakterlerin kurulu hiyerarik yap iersinde kprdayacak yerleri bile yoktur. Uyulmas zorunlu olan nceden tasarlanm belli davran rnekleri ile snrlandrlmlardr. Hikye yazarlarna verilen bu otoriter talimat herhangi bir yaratc deiiklii aka ezmek iin tasarlanm gibi grnyor. Yazarlar hikyeleri herhangi bir yere mal etmekten de alkonmutur. nk rdekkent'in ABD'de deil, her yerde ve hi bir yerde olduu da belirtilmitir. En ufak bir yerel lehe belirtisi kadar en ufak bir corafi blge belirtisi de yok edilmelidir. Disney'de yalnz cinsel ilikiler deil sevgi de yasaklanmtr (Miki ve Minnie ya da Vakvak ile Daisy arasndaki iliki platoniktir ama akn platonik tr deildir bu). Yasalar ateli silahlar yasa d sayar ama antika toplar ve tfekler ya da baka ateli silahlar baz koullar altnda tehdit iin gsterilirler ama hi kullanlmazlar. Hi bir kirli i oyunu, toplumsal farkllk ya da siyasal dnce bulunmamaldr. Her eyden nce rk ve rk kalplar kaldrlmtr: Yerliler asla zenciler, Malayallar olarak betimlenmemen, belli bir rka bal olarak ayrd edilmemeli ve hi bir durumda aptal, irkin, aa ve cani olarak tantlmamaldr. Bu kitaptaki incelemeden anlald ve izgi-hikyeleri tanyan herkese bilindii gibi ne rdek, ne de Fare hikyelerinde bu kurallarn (cinsellik yasa dnda) hi birine uyulmamtr. Hatta zaman zaman alaya alnmlardr. rdekkent orman ve le ok yakn tipik Kaliforniya veya Orta-Bat kasabas olarak dnlebilir (Vakvak hikyelerinin en usta yaratcs Carl Barks'n yaad Kaliforniya kasabas Helmet gibi). izgi-hi-

kyeler Amerikan grenek ve dil zellikleriyle doludur. Dedektif Miki grevdeyken silah tar ve ok kez zerine ate edilir. Ynetmelikte pek kt adam deil tanmna ramen uygunsuz tutumda olan Varyemez Amca sk sk kirli i oyunlarndan suludur. Ayrca hikyeler varlkl ve be parasz olanlar (Varyemez ve Vakvak), namuslu rdekler ve arsz hrszlar arasndaki toplumsal farkllklarla doludur. Siyasal dnceler sk sk n plana kar ve yerliler genel olarak aptal, irkin, aa ve cani olarak anlatlrlar. Ynetmelik, stdyonun bir fantezisi, bir denetimin, hi bir zaman olmayan bir safln hayali gibidir. Halk izgi-hikyeler ve genel olarak Disney iin byle dnmelidir. Ama izgi-hikyelerin kitlelere kar baars ve teki izgi-hikyelere gre stnl parasal hrs, kirli i oyunlar ve yabanc halklarn ktlenmesi gibi belli kapitalist sosyopolitik gerekliklere verilen neme dayanyordu. Dorfman ve Mattelart'n kitab Disney rnlerini ve bunlarn tm dnyadaki etkilerini inceliyor. Yazarlarn gzlemleri sonucu Disney karakterleri arasnda saptadklar ilikinin Disney sanayiindeki alma dzeninde de grlmesi ye hatta bu ilikileri aklyor olmas rastlant olamaz. Disney sanayiindeki dzen sanatnn irket dnda bir vn duymas ve n kazanmasn nleyici niteliktedir. Szleme imzaland anda sanatnn dncesi Disney'in dncesi olur. Disney her adan onun sahibi dolaysyla da yaratcsdr. Szlemede, aka yle denmektedir: ... izgi-hikye kitaplarmz iin hazrlanan btn sanat almalar kiralanm almalar olarak kabul edilir ve bundan dolay tm amalar iin yaratcs biz saylrz (altn izen D.K.). Kapitalistin, iilerin emeini nasl gaspettiinin bundan daha ak bir anlatm olamaz.. Kk bir deme veya cret karlnda onlardan hem kr hem de onuru alr. Walt Disney bizzat kendisinin de itiraf ettii gibi izgi izmeyi hi bir zaman renememi, hemen hemen 1926'dan sonra kda kalem srmemi, hatta rnleri zerindeki imzasn bile kendisi atamayan bir insanken grafik sanatnda Leonardo da Vinci'den sonra en nemli kii (6) olma nn elde etmitir. Dnya ocuk edebiyatn acmaszca yamalayp, arptan bu adam (Disney'e 1964'de taklan Bakanlk zgrlk Madal-yas'nn treninde sylendii gibi) Amerikan folklorunun yara17

16

tcs olarak selmlanyor. Btn meslek yaam boyunca Disney srekli olarak sanat ve yazarlarnn hakk olan takdiri bastrm ya da yok etmitir. Sendika kurallarna gre balklarda adlarnn yazlmas zorunlu tutulduu zamanlarda da kendi adnn tekileri bastran bir biimde ne karlmasna zen gstermitir. Hatta baarl bir canlandrcs Oskar kazandnda dl almak iin sahneye kan Disney olmutur. Dnya Disney'i alka tutarken, bu imparatorluu adm adm oluturanlar almalarndan habersiz braklyor: Teknik ve sanatsal yenilikleri -buutlu kameradan Miki'nin kiiliine kadar varan alkan, retken ve yaratc Ube Ivverks'i; stn ze-KG Disney tarafndan belirtilen, nasl olduysa bizzat Disney'in kendi koyduu, stdyolarn zek belirtisi gsteren herkesten arndrlmas kuralna ramen tutunma baarsn gsteren Ward Kimball' kimse bilmiyor. Ve tabii Carl Barks'. Varyemez Amca ve daha bir sr nl Disney karakterlerinin, yzden fazla en iyi Disney hikyesinin ve sayfasna 11.5 dolar denen, hi biri kendi imzasn tamayan, 3-5 milyon arasnda bir sat olan Disney sanat topluluunun 7.000 sayfadan fazlasnn yaratcs Cari Barks'. Ve patronlar onu artc ticar baarsndan zenle habersiz brakmaya, kiisel nden alkoymaya ve adn renmeye alan binlerce hayranndan gizlemeye altlar. Disney kendisini insanlarn tohum alaycs olarak gryordu. Altedilmez bir hikye derleyicisiydi. Emei rgtlemeyi ve her eyden ok dnceleri pazarlamay biliyordu. Kapitalist ekonomiye gre hem emek hem de dnce onun mal durumundayd. En basit izerinden en palazlanm canlandrcsna, Disney Diyar'nn ps olarak alan yoksul renciden, beceri sahibi canlandrma teknisyenine kadar hepsi emeklerini byk efe teslim ediyorlard. izgi-hikyelerdeki yerliler ve yeenler gibi Disney'de alan iiler de kendi hazinelerini bedensel ve zihinsel kaynaklarnn yaratt artk deeri milyoner Varyemez McDisney Amca'ya teslim etmek zorundaydlar. Yaamnn son yllarnda hastalkl bir cimrilii yanstan anlardan anlalyor ki, Walt Amca kendini Miki'den ok giderek Barks'n cimrisi Varyemez ile zdeletirmitir. Edebiyat da hazinelerini Disney'in kasasna aktmaya zorunlu tutulmutur. Yllar nce Gilbert Seldes'in dedii gibi efsane

ve mitler madeninde Disney tecavzkr soyguncu idi. nl peri masallar onun olmutur: Barrie'nin deil onun Peter Pan'; Collodi'nin deil onun Pinokyo'su. Yaym hakk ortadan kalkm olan eski yazarlarn eserleri btnyle onun vicdanna balyken, yaamakta olan yazarlar da Disney'in szlemesi karsnda yasann pek bir ie yaramadn grrler. Disney'i takdir edenler bile filmini yapt malzemenin yazarlarn horlamalar karsnda ok geirmilerdir. Ama hi deilse bir yazar Disney'in ruhsuz zalimliini kamuoyu nnde aka sergilemitir (7). Tecavz gerek sanatsal gerek parasal ynden, hem psi: kolojik hem de maddidir. Yazarla yaplan szleme onu ek ka-zandan, basm haklarndan ve baarl Disney filmlerinin yaratt ticar kaynaktan yoksun klar. Disney yaym haklarn tm amalar iin ou kez nemsiz bir tutar karlnda sakl tutar (8). Buna karlk sahip olduu mlkleri savunmak iin kznn deyimiyle dzenli bir avukatlar topluluu (9) tutmutur. Bunlarn grevi, patenti Disney'de olan herhangi bir karakter, teknik ya da dnceyi kullanan bir kimseyi veya kuruluu izleyip cezalandrlmasn temin etmekti. Bakalarna ait onca eye sahip km bu kiinin kendisinden yaplacak en ufak bir hrszla bile tahamml yoktu. Hukuk, Disney'i bu tr armalara kar baaryla korumutur, ancak son yllarda daha da adi bir sula .uramak durumundadr : kutsal karakterlerinin alnmas. Disney karakterlerini, Disney filmlerini ve izgi-hikye kitaplarn aalayc ortamlarda kullanan Disney'e bal olmayan kiilerin sk bir biimde izlenmesidir bu. Disney'in tutuculuunu alaya alan ve onun eitli izgi karakterlerini cinsel ilikiler iinde resimleyen (10) bir yeralt afiinin basmcs binlerce dolarlk zarar gerekesiyle mahkemeye verilmitir. Ve yine Miki Fare'yi uyuturucu madde alan bir pozda resimlemeye cesaret eden bir yeralt izgi-hikye kitabnn izimcisi de ayn nedenle cezalandrlmtr. Film ortak bir sre, ve temelde bir ekip almasdr. yi canlandrlm bir izgi-film (karton film) pek ok becerinin kaynamasn ngrr. Disney'in uzun sre halka sunduu grnt, stdyonun byk, mutlu ve demokrat bir aile olduu d, "aslnda dk cretli izerlerin ve renklendiricilerin (daha ok kadn) en alt basamaklarda olduu ve canlandrclarn (tabii ki erkek) yardmclarndan be misli fazla kazandklar kat

18

18

bir hiyerarik yapy perdeleyen bir dumandan te bir ey deildir. I3r keresinde ba canlandrclardan biri, asistan adna bu byk cret farkllna itiraz ettii iin derhal iten atlmt. nsanlar Disney iin zerinde kesin denetim kurmas gereken metalard. yi bir sanat baka bir iyerinde almak zere stdyodan ayrlrsa, Disney onu kendisini soyan bir hrsz olarak deilse bile soymaya kastetmi biri olarak dnr ve asla balamazd. Otoriter baba imgesiydi Disney ve genliin bakaldrsn cezalandrmakta son derece atikti. Ancak sava sonras yllarda n, varlk, ve g kazandka en masum iisi bile onu baba imgesi olarak deil bir zengin amca olarak grmeye balad. alanlarn ona kar birlemeleri, meru otoritesini kertme abasndan baka bir ey deildi. Disney stdyosunun yeleri AFLClO'ya bal (Amerika'da iilerin yalnz siyasal bilinlenmelerini engellemek iin deil ayn zamanda ekonomik mcadelelerini bile dizginlemek zere kurulmu, ynetiminde Mafia'nn parma olduu ne srlen ii sendikalar konfederasyonu-.) bal bir sendikaya katlmak istediklerinde, onlar kovup Komnist ya da komnist yanls olmakla sulad. Daha sonralar, McCarthy dneminde, nceden yannda alm birinin komnizm sucundan yarglanmasnda FBI ve HUAC (Amerikan-lk-d Eylemler Komitesi) ile ibirlii yapt. 1935'te Milletler Cemiyeti'nin (Cemiyet-i Akvam) Miki Fa-re'yi Uluslararas yi Niyet Simgesi olarak tanmasndan bu yana Disney siyas bir kiilie brnm ve her zaman hkmet yardmna gvenebilmitir. II. Dnya Sava, irketin gelirinin yarsn salayan krl Avrupa pazarnn kaplarn kapaynca, ABD hkmeti Disney'in Latin Amerika'ya ynelmesine yardmc oldu. Yine Washington sayesindedir ki, stdyoyu felce uratma yolundaki grevin zlmesi hzlandrlm ve Disney'e, tam iflasn eiinde olduu bir anda sava sresince temel dayana olan propaganda filmleri yapma grevi verilmitir. Sonradan Latin Amerika leri Koordinatr olan Nelson Rockefeller, Disney'in bu yarmkreye bir iyi-niyet elisi olarak gidip Nazi propagandasna kar savunmasz olan kalpleri ve zihinleri kazanmak iin bir film yapmasn salad. Merhaba Dostlar adl bu film Disney iin byk reklam olmasnn yan sra Latin Amerika iin bugn de geerli olan bir diplomatik ders olarak hizmet

grd. Eli Disney ve sanatlarn ktay dolarlarken gsteren gezi filmi, yer yer Brezilya, Ar|antin, Peru ve ili'deki yaam ABD'nin grmek ve yerel halka gstermek istedii gibi tantan sahnelerle doluydu. Komik papaanlar, nee dolu sambalar, lks plajlar ve aklsz obanlarla simgeleniyordu bu yaam ve (ilkellerin bile ada olabileceini gstermek zere) kk bir ili ua tek bir turistin tebrik kartn yerine ulatrabilmek iin And dalarn ama tehlikesini gslyordu. Latin Amerika'nn bir dizi kartpostal grntsne indirgenmesi Silahrler filminde yineleniyor ve dnyann o ucunda geen izgi-hikyeleri yayyordu. Ekonomik knt boyunca Miki Fare ve kk Domuzcuk gibi Disney'in beenilen rnleri eletiriciler tarafndan byk glkler karsnda cesur iyimserliin simgeleri olarak karlandlar. Disney, rnlerinin belli bir siyas ierik tadna srekli olarak kar kar ve (masumiyetinin kant olarak) kendisini sempatik bulanlarn siyas ideolojilerinin farkllna dikkati ekerdi. Miki Cinlilerle Japonlarn zerinde ayn gre sahip olduklar tek konudur derdi. Bay Mussolini, Kral George ve Bakan Roosvelt hepsi Miki Fare'ye baylyordu ve eer Hit-ler ayn kanda deilse (Nazi propagandas Disney'inki de dahil olmak zere btn fareleri pis yaratklar olarak gsteriyordu) Hh diye ierlerdi Walt ve yle derdi: Miki bir gn Bay Adolf Hitler'i boulmaktan ya da baka bir felketten kurtaracak. Bekleyin ve grn. te o zaman Bay Adolf Hitler nasl da utanacak! (11). Oysa sava gelip attnda Disney, Miki'yi Hitler'i kurtarmak yerine batrmak iin kullanyordu. Miki silahl kuvvetlerin maskotu durumuna geldi ve Avrupa'daki savan en nemli olay Normandiya kartmasnn ifre ad Miki Fare oldu. Disney'in sava srasndaki saysz propaganda filmleri arasnda zerinde en fazla tartlan ve belki de en nemlisi Hava Kuvvetleri ile Zafer'di. Disney'jn kendi giriimiyle ekilen filmdeki ama Binba Alexander Seversky'nin kalabalk yerleim merkezlerini de ieren stratejik bombalamann etkinlii (yani, verilen hasar/maliyet oran) teorisini desteklemekti. Dresden ve Hiroima sularmz Disney'e yklemek hakszlk olur ama belirtmemiz gerekir ki daha o zaman bir film eletiricisi Disney'in keyifli toplu katliam dleri karsnda ok geirmiti (12). Bu filmin yapmcsnn sonralar Vietnam'da byk apta stratejik ve korku verici bombalamalar neren Goldwater ve Reagan gi-

?o

21

bilere mali yardmda bulunmas son derece doaldr. Disney'in 1964'te (Bakanlk seimlerinde-) Goldwater'i desteklemesi varlkl bir tutucunun davranndan farklyd. Johnson tarafndan Bakanlk zgrlk Madalyas verilirken Goldvvater rozeti takacak kadar ileri gitmiti. Ve 1959'daki bakanlk secim kampanyas srasnda iilerini Cumhuriyeti Parti'den olsunlar olmasnlar Nixon'un kampanya fonuna para vermeye zorlayacak kadar da kstaht. Disney deien kltrel havaya ayak uydurmay iyi biliyordu. Sava sonrasnn Miki'si doruydu, tpk ABD gibi ve yine onun gibi dnyann jandarmas kesildi. Vakvak izgi-hikye alannda onun yerini alyordu. Yeni bir aa uygun, yeni bir mizah temsil ediyordu Vakvak: 1930'larda Miki'nin olduu gibi cesaret ve zek simgesi deil, servet ve ne erime abalar srekli olarak baarszla urayan bir kii, yenilginin kahramanca rneiydi. Byle bir karakter kapitalizm ana, (yayn organlarnn tanttna gre) aal bir zenginliin Varyemez Amca gibi ansl ve acmasz bir rakibe sunulduu oysa oyunu kaybeden ansszlarn nnde frsat ve bolluun yem gibi salland aa uygundu. Ama Vakvak ailesinin ykselmesi Miki'nin sihrini kaybettii anlamna gelmez. Time dergisi Afrika'nn en karanlk kesinde, Belika Kongo'sunda Mikimus diye ran bir grup rkm yerliyle karlatn bildirdi. Bys etkisini kaybetmi ve darda kalnca birka ine iplik oynatmayla, dnyay bys altnda tutan, gc sonsuz, byk byc Walt Disney'in tandk ruhunu yardma aran (13) bir yerli bycden kayorlard. Time dergisi de yerlileri izgi-hikyelerdeki aalanm grnmleriyle yanstyordu. Bu arada, ana lkede Disney'in beyaz bys deiik bir izgi-hikye trnn kara bysyle tehdit ediliyordu. Dehet hikyelerinin fazlal, bu hikyeleri cinsel aybn, sadizmin ve her tr fiziksel vahetin arenas olarak gren ABD'de ve Avrupa'daki tm ahlklarn, eitimcilerin ve ocuk psikologlarnn kat gzlemleri altna girmesine ve izgi-hikye kitaplar sanayiinin byk bir blmnn itibar kaybetmesine yol at (14). Tabii Disney sadece ahlak adan hasarsz olarak deil, tam bir zafer iinde kmtr bundan. Resm olarak zararsz izgihikye rnei iln edildi. imdi artk Bay Temiz, Bay Uygun, Bay Masum'du hem de hzla yozlaan bir kltrn iinde.

Kaliforniya Eyaleti Halk Eitimi Mfettii Dr. Max Raffetry gibi en gerici resmi eitimciler onun yzyln en byk eitimcisi olduunu duyurdular (15). Bu arada Disney her zaman yapt gibi (niversitelerden ald onur nvanlarna karn) eitim, bilgelik, sanat gibi kavramlar ve birilerine bir eyler rettii dncesini yermeye devam etti. Halk arasnda Disney miti yalnz rnleri ile deil ayn zamanda kendi kaleme ald zgemii ve kiisel anlatmlaryla rlmtr. Disney, kiiliini hi bir zaman iinden ayrmamt. Abartarak anlatmay sevdii yaamna yn veren baz olaylar, yazlan zgemi hikyeleri ve rportajlar halkn Disney ve Disney irketi imajna katkda bulunmulardr. Bu imaj bireylerin kendi imajlaryd aslnda ve stn bir Kuzey Amerikal imajn oluturuyordu. Seyircilerinin byk bir blm kendi yaamlarn onun dnd gibi dnrler. Onun masumiyeti onlarn masumiyetidir; onun gerei kabul etmeyii onlarn kabul etmeyileridir; onun safl istemesi onlarn safl istemeleridir. Bekleyileri onunki ile ayndr; onlar da onun gibi yaama yoksul olarak atlmlar ve varlkl olmak iin ok almlardr. Eer o varlk sahibi oldu da onlar olamadysa, eh, ans onlara glmemitir. Walter Elias Disney 1901'de ikago'da dodu. Drt yandayken, marangoz ve kk yap mteahhidi olarak alan babas yeterli kazan salayamad iin Missouri'de Marcelne yaknnda bir iftlie tand. Sonralar Walt, bu iftlikteki yaamn yceltip onu kt dnyadan bir ka olarak, bir eit cennet gibi anmsayacakt nk babasnn erkek ocuklarn belli bir yaa geldiklerinde byk kentin kokumu etkilerinden uzaklatrlp krlarn salkl havasna getirilmeleri gerektii dncesini paylayordu (16). Ancak drt yl baarsz iftilikten sonra Elias Disney topran satt ve aile kente dnd bu kez Kansas City'ye. Okuldaki almalarna ek olarak sekiz yandaki Walt babas tarafndan gazete datcs olarak zor ve cretsiz bir ie kouluyordu. Sabahlar buukta kalkp saatlerce karanlk, karl sokaklarda yryordu. Bunlarn ans btn yaam boyunca peini brakmad. Babas onu sebepsiz yere kayla dvmek alkanl edinmiti. Walt onu elendirip, mutlu klmak iin sesini soluunu karmazd. Bu cmle ocukluunun ezici gereiyle yz yze gelmemek iin bir yetikinin bilinli abasn getiriyor akla.

22

23

Wakt'n anlarnda kk kz kadei gibi annesi belirgin olarak yoktur. byk erkek karde ise evden kamlard ve Walt nl olduktan sonra anne ve babas da dahil olmak zere Roy dnda aileden kimseyle al verii olmad. Kendisinden sekiz ya byk olan kardei Roy i hayat boyunca mal menajeri ve batan beri bir anababa simgesi, hatta onlarn yerini alan amca simgesiydi. Asl anne babann, zellikle de annenin izgi-hikyelerde olmaynn ve annelerin balangta veya olaylar srasnda ld veya vey anneler olarak grld (Bambi, Pamuk Prenses ve zellikle Dumbo) filmlerin Disney iin bir kiisel anlam olsa gerek. Tema dnya halk edebiyatnda srekli olarak grlr ama Disney'in ele al biimi bize bunun tesinde 20. yzyl burjuva kltr hakknda ok ey anlatabilir. Disney izgi-hikyelerine zg olarak anne, yalnzca teknik adan eksik deil, kavram olarak dahi yoktur. Disney'in annebabasndan korkmu ve honutsuz olmu olmas, ocukluundan nefret etmesi olanakl, ama bunlar hi bir zaman itiraf etmemi ve yetitirilmesiyle balantl ac toplumsal gereklerden almalaryla kamay denemitir. ocuk olmaktan nefret eden bir kiinin filmlerinin ve elence parklarnn ocuklar deil de ncelikle yetikinler iin dzenlenmesinde srar edii; Disney Diyar'na gelen her ocuk bana drt de yetikinin dtn gsteren istatistiklere sevinii ve en iyi ocuk filmi iin ald dllerden yakn anlalabilir. Dorfman ve Mattelart'n gsterdikleri gibi Disney izgi-hikyelerinde ocuk, gerekten yetikinin endieleri iin bir maske, yetikinin bir z imgesidir. ou eletirmen Disney'in ocukluk ruhunu ve sorunlarn ya da gerek ocuu pek az hatta hi anlamad grnde birleirler. Yetikinle ocuk arasndaki biyolojik ba cinsellii da darda brakmtr Disney. Neyse ki eski filmlerinin ilkel mizah anlay temizlenmitir artk. Hollyvvood'da ak sak fkra anlatlamayacak tek insand o. Mizah anlay eer varsa (ki hakknda birok kii kukularn belirtmilerdir) belirgin bir biimde kendine dnk trdendir. Utanga cilveleme Disney'de cinsellik yerine geiyordu. Bu filmlerinde apak ortadadr ve izgi-hikyelerinde de gzlemlenebilir. Disney'in dnyas bir erkekler dnyasdr. Hele nemli mevkilerde kadnlara kesinlikle yer verilmez. Disney, kzlar beni skarlard, hl da skarlar diye rahata itiraf etmektedir (17). Zaten kadnlarla yakn ilikisi

pek ender olmutur. Kznn yazd yaam yksnde aile evresinde bile byle bir ilikinin varl belirtilmez. Walt'n karsna kur yapn aklay bile ticar bir nitelik tar (18). Walt, Lillian Bounds'u herkesten az parayla almaya raz olduu iin ie alm ve (kardei Roy evlenip tannca) yeni bir oda arkada ve ahya ihtiyac olduu iin onunla evlenmitir. Ve Disney cinsellik ve ocuk gereinden kat kadar doadan da kayordu. Dnyann en tannm doa filmlerini yapan, almalar doal kyl yaamnn saflna dne duyduu zlemi dile getiren bu kii kent dna gitmekten bile kanrd. Evinin bahesi demiryolu raylar ve kalaslarla doluydu (byk yan urayd bunlar). Doayla yalnzca onu ehliletirmek, denetim altna almak ve temizlemek zere ilgilenirdi. Disney Diyar ve Walt Disney Dnyas onun, evresini tmden denetim altna alma zleminin antlardr ve yaamnn sonunda Kaliforniya'nn Mineral King'deki el dememi en gzel dalarnn byk bir blmn 35 milyon dolarlk yatrmla byk bir elence parkna dntrmeyi tasarlyordu. Hayvanlarn veya yabanln insana benzemeyen zel ynlerini dikkate almazd, doayla, yalnzca onu insanlatrmak zere ilgiliydi. Zeksnn ve yaratclnn toprak anadan fkrdn (19) ne srmeyi severdi. Doa zeksnn, zeks da servetinin kaynayd ve serveti tpk doann bir rn olan msr gibi by-yordu. Peki bu altn msr tarlasn bereketlendiren neydi? Dolarlar. Dolarlar derdi, Disney, Varyemez'e yarar bir biimde, dolarlar gbre gibidir, her eyi-bytrler (20). Disney'in amac, Dorfman ve Mattelart'n gzlemledii gibi, gemii imdi, imdiyi de gemi klmak, her ikisini de gelecee yanstmakt. Bugnn olduu gibi yarnn da patentini karmt. nk, basndaki dille yarn bugnden gerekletirmi ve gelecei imdiden yaamamz salamtr. Onun gelecei imdi Orlanda, Florida'daki Walt Disney Dnyas'nda biimleniyor. Manhattan'n iki kat byklnde, zamannda el dememi olan bir blge zerinde kurulmu bir elence parkn dr bu ve daha ilk ylnda 10.7 milyon ziyareti ekmitir (her yl bakent Washington'u ziyaret edenlerin says kadar). Kendi yasalaryla eyalet iinde eyalettir Disney Dnyas. Dnya'da beinci byklkteki denizalt filosuyla vnr. Sekin burjuva mimarlar, kent tasarmclar, eletirmenler ve toprak speklatrleri Walt Disney Dnyas'nn kentlerimizin sorunlarna getiri-

24

25

len bir zm, gelecekteki yaamn bir ncs olarak selmlamlardr u anda yaplmakta olan EPCOT (Yarnn Deneysel nc Yerleim Merkezi) tannm bir eletirmenin (21) sz-lorlyle ileyen bir merkez, kent tasarmnda geni, yaayan, srekli olarak deien bir laboratuvardr ve... Birok sorunu ortadan kaldrmaktadrkonut, okul, i, siyaset ve daha birok. Disney parklar, gelecek dlerini ve izgi-hikyelerin elencesini kapitalist geree bir adm daha yaklatrdlar. (Dnyann en mutlu yeri olan) Disney Diyar'nda der Halkla likiler Brosu, ounlukla size olan dmanlklarn gsterecek 'yrtc' hayvanlarla ve yerli 'vahilerle' karlaabilirsiniz... Serven lkesindeki siperlerden Kzlderililere ate edebilirsiniz. Bu arada, gerek dnyada vahiler kar-savalarn vermekteler.

(1) Bkz., Herbert Schiller ve Dallas Smythe, ili: Kltrel Smrgecilie Son, Soclety, Mart 1972, s. 35 - 39, 61. Ayrca bkz., David Kunzle, Yeni ili Sanat: Devrim Srecinde Duvar Resimleri, Afiler ve izgi - Hikye Kitaplar, Siyasetin Hizmetindeki Sanat ve Mimari adl kitapta, derleyen: Henry Mitton ve Linda Nochlin. (2) El Mercurio, (Santiago, ili), 13 Austos 1971. Aadaki blm kitabn ili basksnn 80 - 81. sayfalarnda yer alan yaznn ksaltlm eklidir : Halk Birlii hkmetinin amalarndan biri de gen: nesil arasnda yeni bir anlayn yaratlmas olduu grnyor. Bu amaca ulamak iin, tm Marksist toplumlarda olduu gibi, yetkililer eitime ve reklam alanna el atyorlar ve kendi karlarna uygun eitli dorular oluturuyorlar. Hkmete kar sorumlu kiiler, bu amaca ulamak iin eitimin de dzenlenmesi gereken yollardan biri olacan savunuyorlar. retim yntemlerine, ders kitaplarna ve propaganda arac olmak istemeyen geni bir retmen kesiminin tutumuna kar sert eletirilerde bulunuyorlar. Henz olgunlua erimemi ve kar karya kaldklar gizli, yasa d ideolojilerin farkna varamayacak kadar kk olan okul ocuklarnn zihniyetlerinin deitirilmesine verilen nem bizleri artmyor. Ayrca, gen zihinlere usulca yaklamann baka yollarn da buldular: Marksist militanlar olduklar kantlanm ilili ve yabanc sadk edebiyat danmanlarnn ynetiminde, Devlet Yaynevi Quimantu'da dergi ve kitaplar yaynlyorlar.

Belirtmemiz gerekir ki, genlerin dinlenme ve elence aralar bile, dnya edebiyatnn kutsal kiilerinin nn ypratmay ve ayn zamanda Halk Birli'nin propaganda uzmanlarnn uydurduu rnekleri- yaygnlatrmay amalayan bu gelimenin dnda tutulmamtr. Belli bir sreden beri sahte toplumbilimcileri, dnce smrgeciliinin arac olduklarn ve son derece ykc olduklarn ne srdkleri, dnyann her bir yerinde satlan baz izgi - hikye kitaplarnn aleyhinde anlamszca baryorlar. ...Acemice yaplm propaganday ana - babalar benimsemeyeceinden, ilerde Marksist yollara yneltilebilmeleri iin, zellikle ocuklarn beyinleri sistemli bir zenle adm adm ykanyor. Genlik edebiyat da, ayn zamanda ana - babalarn da ideolojik retilerle beyinlerinin ykanmas iin smrlmektedir. Bu amala yetikinlere ynelik zel ekler hazrlanmtr. Devletin, yabanc kiilerin ibirlii ile bu tr giriimlere kefil olmas tamamen Marksist uygulamay yanstmaktadr. Bu yaznn yaymland El Mercurio gazetesinin CIA tarafndan desteklendii artk bilinmektedir: Yaklak olarak CIA'nm buna ynelik fonlarnn yars (bir milyon dolar) muhalif basna, zellikle de nde gelen gnlk gazete El Mercurlo'ya aktarlyordu. Time dergisi, 30 Eyll 1974, s. 29. (3) 1973 Austos'u 2 oya kar 32 oyla UNESCO ili'de kitap yakma olayn protesto etme karar ald. Bu iki oy ABD ile Milliyeti in'e aittir. (4) irketin 1973 Yllk Raporunda ne izgi - hikye kitaplarndan ne de gazetelerde kan serilerden sz edilmektedir. Byk bir olaslkla bunlar Yan Faaliyetler blmnn yzde 17'sini oluturan Yaymlar alt blmnde yer alyorlar. Karakter Ticareti ve Mzik ve Plak gelirlerinin nemli bir yer tuttuu (her biri yzde 27) bu blm, faaliyetlerini . drt yl ncesine oranla yzde 228 artrarak, 385 milyon olan toplam birleik gelirleri yzde 10 orannda artrmtr. Disney'in izgi - hikyelerine ilikin, basndan derlediimiz u veriler ilgin niteliktedir : Disney izgi - hikyelerinin 50 lke ve 15 ayr dilde toplam aylk basks 1962 ylnda 50 milyona ulat. (Newsweek dergisi, 31 Aralk 1962, s. 48-51). Dil says imdi 18'e kmtr: Arapa, ince, Danimarkaca, Franszca, Hollandaca, ngilizce, Fince, Almanca, Ibranice, talyanca, Japonca, svee, Norvece, Portekizce, Srp Hrvata, spanyolca, Si-yamca, Flamanca. (Time dergisi, 27 Aralk 1954, s. 42). 26 lkede tek bir hikye kitabnn en az 30 milyon nshas satn alnyordu. (5). Bu tr bask deiiklikleri daha belirgin ve artc kltrel tercih farkllklarn sergileyebilir. rnein, bir ykde yer alan rdeklerin yoksullara armaanlar almaya altklar gereki yoksulluk sahneleri svelileri rahatsz etmitir. Yaynclar bu tr sahneleri kartarak hikyeyi neredeyse anlalmaz hale getirmilerdir. Milliyeti in gibi tamamen deiik kltrel gelenekleri olan bir lke Disney hikyelerini hi bir zaman olduklar gibi kullanmaz ve sevilen karakterlerin hemen hemen tm zelliklerini deitirir. Bylece Vak-vak Amca kk yeenleri tarafndan sz dinlenen ve takdir edilen, sorumluluk sahibi, rnek bir byk olur kar. 27

26

(6) Davidl Low, Leonardo da. Disney, New Republic'de, 5 Ocak 1942, s. 16-18, Ayn dergide bir kez daha baslmtr, 22 Kasm 1954. (7) Zikreden Schickel, a.g.e., s. 297. (8) Bkz., Bill Davidson, Grkemli Walt Disney, Saturday Evenlng Post, 7 Kasm 1964. s. 67-74. (9) Diane Daisy Miller. Walt Disney'in Hikyesi, New York, 1956, s. 139 ve devam. (10) Bkz.. David Kunzle. ABD'de Protesto Afileri, tablo 116. (11) Zikreden Schickel, a.g.e., s. 132. (12) Schickel, a.g.e., s. 233. (13) Time dergisi, 27 Aralk 1954. s. 42. (14) Bkz., Frederic Wertham, Masumun Batan karl, 1954. (15) Schickel, a.g.e., s. 298. (16) Zikreden Schickel, a.g.e., s. 35. (17) Schickel, a.g.e., s. 48. (18) Kznn bu konudaki szleri yinelenmeye deer (Miller, a.g.e., s. 98) : Babam byk bir sat kabiliyeti olan gen bir kylyd. Bana kendisini byle betimledi... Kendine gvenen bir duygusald... fakat annemle evleniini anlatrken duysanz, onun kar peinde olduunu sanrdnz.. Evlenme teklifi yle olmutu : nce hangisini almalyz dersin, araba m, yzk m?. Yz aldlar ve de ucuza nk alnm olmas mmknd. Look dergisine gre (15 Temmuz 1955, s. 29) Lillian Bounds'a o kadar az para derdi ki, bazen verdii ek bozdurulmaya bile. demezdi. (19) Time dergisi, 27 Aralk 1954, s. 42. (20) Newsweek dergisi, 31 Aralk 1962. s. 48 - 51. (21) Peter Blake, Architectural Forum iin yazd bir makalede, Haziran 1972. (Altn izen - D.K.)

Arici Dorfman Armand Mattelart

EMPERYALST KLTR SANAY ve W. Disney

VAKVAK AMCA NASIL OKUNMALI ?

Atilla Aksoy
28

Vakvakolojinin Affna Snarak (!)

Bu kitap, okurunu muhtemelen rahatsz edecektir. Bunun nedeni, okurun putlarndan birinin hi de kutsal bir yannn olmadnn ortaya kmasndan ok, burada kullandmz dilin genellikle bilimsel aratrmay maskeleyen sahte ciddiyetten kesinkes kopma amacn tamasdr. Bir g biimi olan bilgiye ulamak iin, krelmi gzler ve tantanal bir dille, yksek cppelilerimizin salt kendilerine zg dnce ve ifade ayrcalklarn merulatrmak ve korumak iin dzenledikleri feyz ayinlerini onaylamaya devam edemezdik. Aratrmaclarmz hkm sren hurafeleri ykmaya urarlarken bile, kullandklar dille ayn esrarlln iine dmektedirler. Dilin snrlarnn almasndan, hayal gcnn bilinli bir itkisi olarak gelecekten ve okurla yakn ve kalc bir temastan duyulan bu korku; kendi zel, snrl okur kitlesi karsnda sade ve plak olarak grnmekten duyulan bu endie, yaama ve bir btn olarak gereklie kar beslenen nefreti gstermektedir. Yamuru incelemeye giderken emsiyesini yanna alan bilim adamlar gibi olmaktan kandk. Bilimsel rasyonalizmi reddedecek deiliz. zensiz bir avamlatrmann peinde de komuyoruz. Ulamak istediimiz, daha dolaysz ve pratik bir iletiim yolu ve zevk almay bilgilenmeyle kaynatrmaktr.

31

En iyi eletlrl abas, gerekliin zmlemesinin yan sra bir lde de yntemli bir zeletiriyi ierir. Burada sorunumuz bir greli karmaklk ya da basitlik sorunu deil, bizzat eletiri ltlerini sorguya ekmektir. Okur bu denemeye ilikin kararn kendisi verecektir. Biz isteriz ki, bu aktif ve yaratc bir biimde olsun. almann ortak bir abann rn olduunu belirtmeliyiz : biri uygarlk, tekisi toplumsal bilimler alannda alan ve bu dallarn nceden izilmi snrlarn imdiye dek gzlemleyen ve artk yorum ve iletiim yntemlerini deitirme zorunda olduklarnn bilincine erien iki aratrmacnn ortak abas. Bazlar, bireycilik koullanmalarndan tr bu incelemeyi cmle cmle didikleye-bilir, paralara ayrabilirler. Bunu yaparken amalar, kendilerine koltuklar ya da niversite krslerine son derece rahat bir biimde kurulma olanan salayan entellektel iblmnn salamlatrlmasndan baka bir ey deildir. sterik bir bilgi sayarca harf be harf didiklenmemeli bu alma, yalnzca ortak bir alglama ve anlatm abas olarak deerlendirilmeli, Ayrca biz, kitabn ierdii temel fikirleri yaygn bir evreye iletme amacn gttk. Ne yazk ki, halkmzn renim dzeyi gz nnde tutulduunda, bu fikirlerin amalanan okurlarn tmne ulaabilmesinin pek kolay olmad grlr. Kitabn ierdii eletirinin, burjuvazinin kendi deerlerinin propagandasn yapmak zere denetledii ve kulland yaygn iletiim kanallarndan yararlanamay bu durumu daha da belirgin klmaktadr. Son olarak, CEREN (ili Toplumu Aratrma Merkezi) rencilerine ve Alt-Edebiyat ve Kar Mcadele Yollar konulu seminerin (ili niversitesi, spanyolca Blm) yelerine srekli katklarndan tr teekkr etmek isteriz. Ayn ekilde, bu almay gerekletirme olanan bizlere tanyan ili ni-versitesi'ne ve CEREN'e de teekkr borluyuz. 4 Eyll 1971 Halk Birlii Hkmetinin Zaferinin birinci yldnm

Giri

DSNEY DYARINDA GENERAL OLABLME YNETMEL Kpeim nl bir cankurtaran oldu. Yeenlerim ise general olacaklar. nsan iin bundan daha byk bir onur kayna olabilir mi? Vakvak Amca Kk kurbaalar bir gn byk kurbaalar olacaklar. O zaman pazarda iyi para ediyorlar... zel bir kurbaa yemi hazrlyorum. Bu kk zp-zp-larn bymesini hzlandracam! Vakvak Amca Walt Disney'i salt bir iadam olarak grmek yanl olur. Hepimiz, filmlerden, saatlerden, emsiyelerden, plaklardan, sabunlardan, sallanan koltuklardan, kravatlardan, lambalardan, v.b. onun yaygn bir biimde ticarletirilmi karakterlerini tanrz. Otuz ayr dile evrilmi, yz akn lkeye yaylm be bine yakn gazetede onun hikye dizileri yer almaktadr. Kendi (muhtemelen abartmal) ifadelerine gre, Disney'in izgi-hik-

32

33

yeleri, yalnz ili'de bir milyonu akn okura ulamakta ve onlar elendirmektedir. Latin Amerika ktasnn byk bir blmne datm eski ad Zik-Zak olan ve sonradan garip bir bimde deitirilen Pinsel Yaymclk irketi yapmaktadr. Ba-sn zgrlnn inenmesinden tr bunca feryadn iitil-dii ana faaliyet sleri ili'de, bundan nceki Hristyan Demokrat ynetimin (1964-70) parababalar ve hayrseverlerinin elinde bulunan konsorsiyum, on be gnde bir kan yaynlarndan birkan bu gnlerde haftalk dergilere dntrmtr. Borsadaki deerinin dnda Disney, ada insann dokunulmaz ortak kltrel kaltm olarak yceletirilmi, karakterleri her evin bir parasn oluturmutur. Duvarlara onlarn resimleri aslmakta, her trl eyay onlar sslemekte ve onlar bizi tm snr ve ideolojilerin tesinde, lke ve halklar arasndaki farkllklar ve gelenek ve dil zelliklerini aan byk Disney ailesine katlmaya aran toplumsal ortam oluturmaktadrlar. Disney, tm insanlarn birbirleriyle iletiimlerini salayan byk uluslarst kprdr. Ve bu denli sevimlilik ve parltnn arasnda markas gzden kaar tabii. Orta Amerika'da AID (Amerikan Uluslararas Kalknma rgt) tarafndan desteklenen doum kontroln tevik edici filmlerdeki rolleri Disney'in Sihirbaz dizisindeki karakterler paylayordu. ili'de, 1971 Temmuz'undaki depremden sonra San Bernardolu ocuklar San Antonio'daki (*) felketzede arkadalarna yardm olarak Disney'in izgi-hikyeleri ve ekerlemelerini yolladlar. Bundan bir yl nce de, bir ili kadn dergisi No-bel Bar dlnn Disney'e verilmesini nermiti (**) Bu durumda, Disney'in dnyasna ilikin herhangi bir imal szn ahlka ve uygarla yaplm bir hakaret olarak yorumlanmasna armamamz gerek. Walt'a kar bir eyler fsldamak bile, onun koruyuculuunu ve ncln yapt mutlu ve masum ocukluk dnyasna kar gelmek olacaktr.

(*) San Bernardo bakent Santiago'nun bir ii mahallesidir. San Antonio ise orta blgede bir liman kentidir (ev.). (*) Walt Disney'in ld sralarda (1966) kk, gayriresm ancak dnya apnda bir grup reklam blmnn gizli yardmyla onun Nobel Bar. dl adayln destekliyorlard (Richard Schickel, The Disney Version Disney Tarz, New York, 1968, s. 303).

Halk Birlii hkmetinin basmevi Quimantu'nun ilk ocuk dergisini yaymlamasyla birlikte, gerici gazeteler Disney'in savunusuna getiler: Spikerin sesi, bakentte bir radyo istasyonunun mikrofonunu n n nlatt. Dinleyicilerini dehete dren bu ses, ili'de Walt Disney'in yasaklanaca haberini veriyordu. Hkmetin propaganda uzmanlar, ilili ocuklarn Disney'in hayvancklar araclyla dnmemeleri, hissetmemeleri, sevmemeleri ve ac ekmemelerine karar vermiler. Bylelikle, Varyemez Amca, Vakvak Amca ve yeenleri, Gufi ve Miki Fare yerine, biz ocuklar ve bykler kendi toplumumuza ilikin eyleri, bu toplumu sert, ac, zalim ve nefret dolu bulan yazarlardan okumak zorunda kalacaz. Yaamn mutlu yann vurgulamak Disney'in sihirinin rnyd ve insan toplumunda, her zaman, Disney izgi-hikyelerindeki karakterlerin benzerleri yaamaktadr. Varyemez Amca, dnyann herhangi bir lkesinde varolabilecek, parasn istifleyen ve birisi be kuruunu armaya kalktnda kalp krizi geiren pinti milyoner. Ancak her eye karn, Varyemez Amca kendisini yeenlerinin gznde kurtaran insan faziletlerini yerine getirmeyi de baarmaktadr. Vakvak Amca, almann ezel dmandr ve zengin amcasnn srtndan geinir. Gufi ise kendi aptallnn cezasn kendisi eken, kimseyi incitmeyen ve her zaman glmekten yana, masum ve saf bir kiiliktir. Byk Hain Kurt ve Kk Kurt, ocuklara nee iinde, iyiyle kt arasndaki fark retmenin yetkin bir aracdrlar. Byk Hain Kurt kk domuzu yutma ansn ele geirdiinde bile, vicdan onu bu hainlii yapmaktan alkoyar. Ve nihayet Miki Fare, Disney'in zdr. Son krk yl iinde, Miki'nin salt grntsnden duygulanmayan bir tek kii var mdr? Onun, hem ocuklarn hem de' yetikinlerin nee kayna olan Bycnn Yardmcs roln unutmaya olanak var m? Peki, mzisyenleriyle, orkestralaryla, dekorasyonuyla, i-ekleriyle ve ef Leopold Stokowski'nin deneiyle hareket eden yaratklaryla sinema sanatnn muhteem rnei Fanta-siaya ne buyurulur? Ya, fillerin bile en zarif biimde Yusufuklarn Dansna katldklar, ihtiam ve gerekiliin doruuna ulat o sahne. Kim, ocuklarn konuan hayvanlardan bir ey renmedi-

34

35

ini ne srebilir? EFEdilerine sadk olularn ve bir mrnav-lamu ya da kulak sallamasyla verilen emirleri anladklarn gs-teren evcil kedi ve kpeklerle ocuklarn efkatli diyaloglar kurduklarna defalarca tank olunmad m? Hayvanlarn bizlere en g koullar altnda nasl hareket etmemizi gstermeleri asndan hayvan hikyelerinin deeri inkr edilebilir mi? Byle bir tanesini hemen syleyelim. Tomas de Iriarte'nin, kamu grevlilerine ok kat ilkeler yklemenin tehlikelerine dikkati eken hikyesi. Kitleler, onlara sunulan her zaman kr krne kabul etmezler. (*) Bu aklama, bize, belli bir kesimin ocukluk ve ocuk edebiyatna ilikin fikirlerini yanstmaktadr. Burada, her eyden nce, saf elence aralarna, zellikle de henz ana kucandaki ocuklar iin hazrlanm olanlarna siyasetin giremeyecei fikri sakldr. ocuk oyunlarnn kendi kural ve yasalar vardr. Disney'in karakterleri gibi szde zerk ve toplum-d bir ortamda, ayrcalkl bir aa ait yaratklara zg psikoloji iinde hareket ederler. Tatl ve uysal ocuun, varoluun ktlklerinden, kk kinlerden, nefretten ve byklerin siyaset ve ideoloji bulatrmalarndan etkin bir biimde korunmas gerekir nk ocukluun kutsal alanna herhangi bir siyaset bulatrma giriimi bir zamanlar mutluluun, masumiyetin ve fantezinin hkm srd bu alana ahlkszln, sapkln alanmas tehlikesini tar. Hayvanlar da, tarihin ve siyas olaylarn dndaki varlklar olularndan tr sosyo-ekonomik gerekliin stndeki bir dnyann uygun simgeleridirler ve hayvan karakterleri tm snflar, lkeler ve alara ait ortak insan tiplerini pekl temsil edebilirler. Disney, bylece, ocuklarn gerekli ahlki ve estetik gelime yolunda ilerlemelerini salayan ahlk zeminini kurmu olur. ocuu byl bahesinin dna karmak, gereksiz oluundan te bir zalimliktir de, nk o henz Tabiat Ana'nn yasalarnca ynetilmektedir. te, onlara gre ocuklar tam byledir ve izgihikye kitaplarnn yaratclar da engin zekalaryla onlarn davranlarn ve biyolojik ola-

rak belirlenmi uyum ihtiyalarn btnyle kavrarlar. Bu adan, Disney'e ilimek kutsallatrlm ocuk kalbna kar kmaktr. Disney'de otomatik ve sihirli antikorlar (*) vardr. Bunlar eletiriyi dengelemeye yararlar nk insanlarn zevklerine, reflekslerine ve davranlarna alanm ve her dzeyden gnlk yaam yanstan deerlerdir. Disney, bu deerleri en yksek derecede ticar smr kayna yapmay baarr. Potansiyel saldrgan, kamuoyu dedikleri, yani nceden Disney'in mesajyla koullandrlm ve kendi toplumsal ve aile yaamn bunun zerine kurmu kiilerin dncesi tarafndan peinen lanetlenmitir. Bu kitabn yaymlan, doal olarak, yazarlarna kar bir saldr kampanyasn kkrtacaktr. Muhaliflerimizin iini kolaylatrmak ve eletiri ltlerine imdiden bir rneklilik kazandrmak iin, basnmzn bu efendilerinin smsk bal olduklar dergilerin felsefelerini gz nnde tutarak gelitirdiimiz u modeli sunalm:

BRNN DSNEY DYARINDAN NASIL HRA EDLECENE LKN YNETMELK

(*) La Segunda (Santiago), 20 temmuz 1971, s. 3. Bu gnlk gazete ili'nin en byk yayn ve sanayi tekelinin sahibi Augustin Edwards'n denetiminde bulunan Mercurio grubuna aittir. .Yukarda blmler aktardmz makalenin yazar Amerikan Bakr irketleri Braden ve Kerinecott'ta halk la ilikiler memuru olarak almtr.

1. Bu kitabn yazarlar yle tanmlanacaklardr: edepsiz ve ahlksz (oysa Disney'in dnyas saftr); ar derecede karmak (Walt ise basittir, aktr, samimidir); karanlk bir sekinler grubunun yeleri (oysa Disney halka en yakn, halka en benimsenmi kiilerden biridir); siyasi ajitatrler (Disney ise siyaset-dadr, siyasetstdr); iten pazarlkl ve hnl (oysa Disney doaldr, duygusaldr, glmeyi ve gldrmeyi sever); genliin aile dzenini bozucu (Disney ise ana-babaya saygy, insanlar sevmeyi ve gsz korumay retir); vatan sevgisinden uzak ve milli ruha dman (oysa Bay Disney uluslararas olmakla birlikte, z geleneklerimizin en iyi ve en deerlisini temsil eder); ve nihayet Marksizm uydurmasnn, kt ruhlu ya-

(*) Antikor: Kana dardan giren yabanc cisimlere kar koyan madde. 36
37

banclarn (*) ithal ettikleri kk darda bir teorinin tohumlarn ekenle (oysa Walt Amca zaten smrye kardr ve gelecein snfsz toplumu iin alr). 2. Bunlarn ardndan, bu kitabn yazarlar crmlerin en aalyla sulanacaklardr: ocuun hayal gcne kukuyla bakmak creti. ocuklarn, onlar bu denli gzel yorumlayan ve onlar adna yaratlan, kendi edebiyatlarnn olmas haklarn sorguya ekmek demek bu, korkun bir ey bu. 3. Ve son olarak, birini Disney Diyar'ndan ihra etmek istiyorsanz, onu srekli olarak ocuklarn beyinlerini, siyasi komiserlerin isteine uygun olarak, renksiz, toplumsal gerekilik doktriniyle ykamakla sulaynz. ocuk edebiyatnn da, kltr sanayiinin uzmanlam kesimlerinin tekelinde bulunan, tekiler gibi kendine zg bir tr olduu kuku gtrmez. Bazlar kendilerini serven hikyelerine adarlar, bazlar esrarengizlie, bazlar da seks romanlarna, v.b. Ancak, hi olmazsa bu sonuncular, kitap alm rastlantya bal olan sradan bir kitleye yneltilmitir. Oysa, ocuk edebiyatnn yandan tr merakl, nceden belirlenmi bir okur kitlesi vardr. ocuklara ynelik izgi-hikyeler, almalar ocuun ne olduu ve ne olmas gerektiine ilikin fikirlerince belirlenen ve gerekelenen yetikinler tarafndan tasarlanr. Kitlelerin ihtiyalarnn doasn aklamak iin, ou kez, bilimsel kaynaklara ve eski geleneklere (tarihin ok eski dnemlerinden kalma yaygn bir bilgeliktir bu gibi szlere) ba vurulur. Oysa, gerekte, bu yetikinler ocuklar iin planladklar gelecei tehlikeye drecek hikyeleri yazma eiliminde deillerdir. izgi-hikyeler, ocuu bir minyatr yetikin olarak sunar, kendilerinin uydurduklar ve gnlk yaamn acmasz dzensizlii iinde ulalmas olanaksz sihirli bir alandan baka bir ey olmayan idealize edilmi, allanm pullanm, bir ocukluk dnyasnn tadn karan bir minyatr. Her varolu iin, elikilerden korunduu ve hayali kalara olanak tannd bir balang evresini kabul eden bir selamet plandr bu. Saflk, ken-diliindenlik ve doal erdemler tayan, buna karn cinsiyet

ve iddetin dnda kalan ocuk edebiyat, dnya cennetini yanstr. nsann bir yetikin olarak boalmn salar; ocuklar olduu srece, bu yetikinler kendi dlerinin gzlnden kendi tatminleri iin gerekli bahane ve araca sahip olacaklardr. Yetikinler ocuklarnn kitaplarnda, sorunlardan rak olduu varsaylan kendi i dnyalarndan grnmleri srekli olarak sahneler ve oynar. Kendilerini kendi efsaneleriyle dllendirirken, yeni bir tekrara dmekten teye gitmezler: sand gibi bir pencerenin ardnda deil, hayallerinin rnn yanstan bir aynann nnde temaa etmektedir kendini. Ve orada, bahede oynayan ocuk, bizzat yetikinin saflatrlm gemiinin canlandrlmasndan baka bir ey deildir.

(*) Kk Kurt'un kendi szleridir bunlar.

38

30

te byle! izgi-hikyeleri yetikinler retir, ocuklar tketirler. Bu lekelenmemi dnyada saltanat sren ocuk, babasnn vantrologluunun (*) ayn anda hem seyircisi, hem de kuklas durumundadr. Baba, kendinden sonraki neslin kendi szcln yapmasna kar kar ve tpk bir otoriter toplumda olabilecei gibi kendini onun tek szcs ve yorumcusu olarak koyar. Kk adamn tm yapabilecei, babasnn onu temsil etmesine boyun emektir. Fakat bir dakika durun beyler! Acaba ocuklar gerekten byle midirler? Gerekten de yetikinler, ocuklarn obur taleplerini tatmin eden bu tr edebiyatn onlar iin elzem olduunu kantlamaya alrlar. Ancak bu bir kmaz sokaktr: ocuklar, bu talepleri douran dergiler ve kltr tarafndan koullanmlardr. efkat, kabul ve dl kazanmalar iin, istenilen ekilde bymeleri ve topluma kaynamalar iin ocuklarn sahip olmalar gereken zellikleri onlara yanstma ve benimsetme eilimindedirler. Disney dnyas dller ve cezalandrmalar zerine kuruludur, demir bir eli kadife eldivenle saklamaktadr. Tanm icab, yetikinlere zg seenekler arasndan seim yapma anslar olmad varsaylan ocuklar, hayal glerinin kar konulmaz ahlki ve estetik ideallere yneltileceine inanarak doal davran sevgi yoluyla benimserler. ocuk edebiyat bir ksr dng iinde biimlendirdii ocuklar tarafndan hakl karlr. Bylece, yetikinler kendi kutsal zlemlerini simgeleyen ve kendilerine teselli, umut sunan ve daha iyi ama deimez bir gelecei garanti eden bir ocukluu, kendileri iin, yaratrlar. Bu yeni gereklik, bu zerk sihir lemi gnlk yaamn gerekliinden ustaca soyutlanmtr. Byklerin deer yarglar ocua yaktrlmtr, sanki ocukluk bu deer yarglarnn eletirisizce yaktrlabilecei zel bir alanm gibi. Disney'de bu iki katman yetikinler ve ocuklar- birbirine zt olarak deerlendirilmez; ayn potada eritilirler ve tarih, tarih olmaktan karlarak biyolojiye dnr. Ana-baba ve ocuun zdeletirilmesi nesilleraras gerek elikilerin douunu nler. Saf

(*)

Vantrolog: Karnndan konuabilen insan.

ocuk, kokumu babasnn yerini alacak, onun deer yarglarn srdrecektir. Gelecek (ocuk), gemii ileten bugn (yetikin) onaylamaktadr. Babann, bu kendi yaratt kk alana ihsan ettii grnteki bamszlk, bizzat babann stnln gvence altna alma aracndan baka bir ey deildir. burada da bitmiyor: Selmet lkesi olarak tannan bu sevimli, sade, yumuak, yar-effaf, lekesiz ve bar olana bilinsiz olarak yetikinlerin atmalar ve elikileri szdrlmtr. Bu effaf dnya gerek ve acl gerilimlerin belirginlememi izlerini hem gizlemek hem de aa karmak zere tasarlanmtr. Ana-baba bu bilin blnmesini, kendi ruhsal karklnn farkna varmadan yaar. Gemie duyulan zlem sonucu, kendi gnaha girilerini gizlemek iin ocuun doalln kendine mal eder. Fakat model olarak setii pir- pak yaratn ltlerine gre kendisini hep sulu bulacaktr ve saflktan uzaklatn duyduu lde sihir ve selmet lkesine ihtiyac iddetlenecek fakat ona ulamas ayn lde gleecektir. Artk bu durumdan sonra ana-baba kendi ocuunun yerine de geemez olur. te bylece, gerek hayattaki sorunlarndan ana-babay kurtaracak kadar da saf ve masum olmadndan, selmet lkesi onlara ancak ksm bir ka alam olacaktr. Gnlk yaamn bin bir trl deersiz ayrntsyla ypranm yetikin, ocuk edebiyatnda kr krne kendi genlik ve masumiyet hayalini savunur. Bu nedenle ocuk edebiyat ada insann sahteliklerinin ve gerek yznn aratrlmas iin belki de en iyi (ve en son akla gelen) alandr. Yetikin de dsel genlik hayalinin smsk korunmasnn altnda, bu alana girildii takdirde dlerin yklaca ve saklad gerein ortaya kaca korkusunu gizlemektedir. Bylece, ocuun hayal gc yetikinin gemi ve gelecek topyas olarak tasarlanmaktadr. Kitle kltr, kendine ilikin gerei srekli olarak grme ihtiyacn duyan ada insana, sekinlerin modern sanat ve edebiyatnda var olan z ve biimle ilgili glklerle boumak zorunda kalmadan kendi z sorunlarn tatmin etme aracn ihsan etmitir. nsana, hi bir zahmete katlanmadan elde edebilecei bilgi sunulur. Kendi hayalinin esiri olmaktr bu. Baba, ocua egemen olmakla aslnda kendine egemen olmaktadr.

40

41

Aradaki iliki, Vakvak'la yeenleri arasndaki ilikiden hi de farkl olmayan,sadlst-mazoist niteliktedir. Ayn ekilde, okurlar da kendilinin! arzular ile gerekleri arasnda kalm bulurlar ve dona saf bir leme kamaya abaladklar srece kendi hastalklarna daha da gmlrler. Kitle kltr birok yeni konuya kap amtr. Kltrel eitsizlikleri dengeleyici bir etkide bulunmu ve daha geni bir kitleye daha geni apta temalar sunmusa da, kendilerini giderek kitlelerden daha da uzaklatran bir kltrel sekinler zmresini de yaratmtr. Kitle kltrnn demokratik potansiyeline ters den bu sekinler zmresi, bu kltr, her biri ancak ok dar bir okur evresince kavranabilen bunaltc bir zmler, yaklamlar ve teknikler karmaklna sokmutur. ocuk kltrnn yaratlmas da bu uzmanlama srecinin bir parasdr. Yetikinlerce yaratlmasna karn ocuk fantezisi, salt ocuklara zg bir alan olur. Kendini darda tutan baba, bir kez bu hayali dnyay yarattktan sonra onu anahtar deliinden seyre koyulur. Baba orada bulunmamal ve dorudan yarg yetkisine sahip olmamaldr, tpk ocuun dorudan ykmll bulunmad gibi. Uyum ve huzurun sihirli saraynda bask erir gider. Saray, fiziki yokluu kendinden sonraki nesille dorudan yzlemesini nlemek zere tasarlanm olan baba tarafndan ina edilmitir ve yine onun tarafndan ynetilmektedir. Bu fiziki yokluk, ortada bulunmay her yerde her zaman bulunuun, varoluun btnyle istil ediin n kouludur. Madem derginin btn babann yansmasdr, onun fiziksel varoluu artk gereksizdir, hatta retkenlie de zararldr. Kendisi var olmak yerine, bedava dergiler datan gzde amca olarak gzkr. ocuk edebiyat babann elisidir. Baba otoritesi her noktada st kapal olarak ya da aka yer almaktadr. ocuun, akl banda hi bir kiinin yadsyamayaca- doal yaratcl, babann grnrdeki yokluu araclyla dnyay bir yetikinler otoritesi olarak alglamasna yneltilir. Babalk kurumunun perde arkasnda kalmas, szde-zerk ocuk modelinin savunulmas ve uzaktan yneltilmesi iin zorunlu bir aratr. Hep dikey olarak katmanlara ayrlm toplumlarda, televizyon gibi izgi-hikyeler de otoriterlii glendirmek arac olarak bu fizik yokluktan, bu uzaktan ynetimden yararlanrlar.
42

Gerek yaamdaki ana-babayla ocuk arasndaki otoriter iliki hayal dnyasnda yinelenir, pekitirilir ve izgi-hikyeler dnyasnn tm ilikilerinin temelini oluturur. lerde, ocuk okurun tkettii dergiyle arasndaki ilikide genellikle izgi-hi-kyelerdeki karakterlerin onun hayal dnyasna ve yaay biimlerine yakn oluunun nemini ve bu karakterlerin onda nasl yansdn greceiz. ocuklar, sadece Vakvak Amca'nn durumu onlarn yaamlarna uyduu iin deil, Vakvak'n kendilerine sunulu biimi kendi sorunlarnn, yaaylarnn bir taklidi ve nceden canlandrlmas olduu iin kendilerini onunla zdeletirirler. Kurgu, dngsel bir biimde alglanmas ve ocuk tarafndan yetikinin istedii biimde alglanmas ve okunmasna hizmet eder. Ana-babayla ocuk ilikisinin alann artk tandk. imdi de byk rdekler ve fareler ailesinden balayarak Disney dnyasyla tanalm.

13

Daisy: leden sonra bana kzak kaymasn retirsen, ben de sana her zaman istemi olduun eyi veririm. Vakvak: Yani, eyi mi..? Daisy : Evet, 1872 tarihli paray. Yeenler: Yaasn! Para koleksiyonumuz tamamlanacak.

Disney'in dkknnda hi bir zaman bulamayacanz bir ey vardr: analar-babalar. Disney bir amcalar, byk amcalar, yeenler, kuzenler dnyasdr: erkek-kadn ilikisi sonu gelmeyen nianllklar biimindedir. Varyemez. Vakvak'n amcasdr, Vakvak Nine ise Vakvak'n yengesi (ama Varyemez'in kars deil) ve Vakvak da Bim, Bam, Bom'un amcasdr. Kuzen Gladstone Gander Varyemez'in uzaktan yeeni olur; onun da Shamrock adl bir yeeni vardr, Shamrock'un da iki kuzeni. Sonra Swash-buckle Duck gibi, Vakvak Nine'nin byk-byk-byk amcas

45

ASA Duck gibi uzak akrabalar vardr Hepsinden daha uza ise spanyol Armadas'nn yesi Don de Pato'dur. eitli kuzenler arasnda GUS Goose, Vakvak Nine'nin aylak renperi, denizci Mobi Duck ve yeenleriyle birlikte Gney Vakvakistan'n en zengin kuu olan eyh ve Mazuma Duck. Soy iinde erkekler kesinkes arlktadr. Tarih Kendini Yineler balkl tek bir hikyede rastladmz kocasnn lmnden nce dul kalm olan Vakvak Nine'nin dnda tm kadnlar evde kalm kzlardr. Ayrca bir de Clarabella ineimiz ve Clara Duck hindimiz, Magica de Spell bycmz ve en nemli karakterlerin kz arkadalar olan Min-ni ve Daisy'miz vardr. Her ikisinin de kz yeenleri vardr (Daisy' ninkiler Nisan, Mays, Haziran); ayrca Daisy'nin bir de Dour-duck Amcas ve Drusilla ve Tizi Hala'lar. Bu bayanlar, erkeklere ve evlilik kurumuna pek ilgi duymadklarndan, erkekler kesimi zorunlu olarak mzmin bekrlardan olumaktadr. Ara sra gelip, giden yeenler onlara elik eder. Miki'nin Morti ve Ferdi'si vardr, Gufi'nin Gilbert'i (ve Tribilio Amcas) ve Alim Mucid'in Nevvton'u, hatta Koca Haydutlarn bile Haydut Brat Amca'lar, halalar, yeenleri vardr. Nadiren erkek yeenleri Haydut ocuklar da, gzkrler. Btn bu soy yapsndan nfus artnn cinsellik-d etmenler sonucu olaca yargs kartlabilir. Daha da gze arpc bir ey varsa, o da bebeklerin ikilemesi hatta lemesidir. Dnyada drt takm z vardr: Vak-vak'n yeenleri, Haydut ocuklar ve Domuzcuklar. kizlerin says ise daha fazladr. Miki'nin yeenleri bunun bir rnei. Ancak ikizlerin ounun amcalar yoktur: Tip ve Top sincaplar, Gus ve Jak fareler gibi. Bu durumun, Disney dnda da saysz rnekleri vardr: Porky, Petunia ve yeeneri; Aakakan ve yeenleri; ve Tom kedi'yle mcadele iindeki kk fareler. Birer istisna olan Scamp ve Byk Hain Kurt ayr olarak ele alnacaktr. Kabile-ii evliliin yasakland, herkesin ipotekli bir evi olduu ama yuvas olmad bu kasvetli aile airetleri ve yalnz iftler dnyasnda ana-babaln son izi de yok edilmitir. Disney'in savunucular, bu zellikleri masumiyet, namusluluk ve nefse hkimiyetin kant olarak gerekelerler. Daha on dokuzuncu yzylda terk edilmi ve uygar insanlardan ok ma-

gara adamlarna uygun olan bir teze ba vurmaya gerek kalma dan, ana ve babann yokluunun bir ansa bal olmad kant lanabilir. nsan, ocuktan normal cinsel ilikinin saklanmas iin sapk bir dnyann, hem de (ileride greceimiz gibi) cinsel oyunlar ima eden bir dnyann yaratlmasnn gerektii yolundaki elikili yargya zorlanmaktadr. Bu kadar ok amcalarn ve kuzenlerin bulunmasndaki eitimsel deeri anlayabilmek iin insann beyninin atlamas gerekebilir. Bu olsa olsa ocuk cinselliinin lekesini yok etmeye yardmc olma amacn tayabilir. Tabi baka nedenler de vardr. Disney'in gklere karlm, cazip hayal dnyas, karakterlerinin dnyeviliini sistemli olarak ortadan kaldrmaktadr. Disney dnyasnn ekicilii de gya bu karakterlerin gnlk yaamda sk sk rastladmz alelade insanlara olan yaknlklarndan, benzerliklerinden gelmektedir. Ancak Disney'de karakterler gerek ve somut etmenlerin basksyla, yani kendi zel gemileri, doular ve lmleri ve bu ikisi arasnda yaananlarn ve gelimelerin basksyla hareket etmezler. Herhangi bir biyolojik olayn sonucunda dnyaya gelmemi olduklar iin Disney'in karakterleri lmszle eriebilirler: her ne kadar servenleri srasnda parasal dertleri olursa da, hi olmazsa bu doal dertten yani lmden kurtulmulardr. Disney, karakterlerin gemiini ortadan kaldrarak ve ayn zamanda halihazr durumlarn gzden geirmelerine frsat tanmayarak onlar, kurmu olduu dnya dnda, kendilerine bakabilecekleri tm dier alardan mahrum etmektedir. Gelecek de yardm edemez onlara: nk Disney dnyasnda ger-eklilik deimemektedir. Nesiller-aras uurum yalnz izgi-hikyeleri okuyan ocukla onu satn alan ana-baba arasnda deil, yeenlerin, her zaman amcalarn yerini ald bir oyuncu deitirme ilemiyle bizzat izgi-hikyelerde de ortadan kaldrlmaktadr. Baba olmad iin, amcann grnmesi ve kaybolmas acsz olur. Amca ise kaltmsal olarak ocuktan sorumlu olmad iin, ona hkmetmek hainlik saylmaz. Sanki amca gerekten kral deilmi de (kral diyoruz nk sz konusu edilen peri masallardr), yakkl Prens gelip de, tahtn devralana dek ona vekillik eden kral naibi imi gibidir. Babann fiziki yokluu babalk gcnn yokluu anlamna gelmez. Hatta Disney'deki karakterler arasndaki iliki, kat di-

46

47

splinin paylama, sevgi, efkat, kardelik, dayanma ve karlkl yardm le yumuatabilecei en kat aile yaamndan bile daha otoriter ve hiyerariktir. Ayrca, gerek yaamda byyen ocuk, aile dndan gelen basklara tepki gsterdike yeni davran seenekleri ve ltleriyle karlar. Oysa Dis-ney'de g, baba tarafndan deil de bir amca tarafndan kullanldndan keyfi bir nitelik tamaktadr. Pederahilik, toplumumuzda yine pederahiler tarafndan, bir biyolojik n-belirlenme (ocuun eitimini ncelikle bir dile sorumluluu olarak kurumlatran bir toplumsal yapnn hi kukusuz destekledii) sorunu olarak savunulur. te yandan, babann balamad bir amca otoritesi (teorik olarak yeenlerin dnyaya gelmi olmalarn salamalar gereken amcann erkek ve kz kardeleri ortada yoktur)' doal bir hak olmaktan ok, tamamen fiili bir kaynaktan gelmektedir. Doal bir iliki grnmnde anlamal bir ilikidir bu, dourma sorumluluunu bile stlenmeyen bir istibdattr. Ve insan doa adna buna isyan edemez; bir amcaya sen kt bir babasn deme olana yoktur. Bu aile evresi iinde kimse bir bakasn sevmez, bir baka insana kar tek bir efkat ve ballk belirtisi bile grlmez. Ac ekmenin her annda kii yalnzdr; kar gtmeyen, arkadaa hi bir el yoktur ona uzanan. En iyi duygu bile, karmza kacak bir kr, topal veya bir dilencye gsterilecek ve yapa-camz ba hak etmi bir zavall olduu grnden tre-yecek bir merhamet duygusudur. Ar bir rnei, Miki'yle Pluto arasndaki nl ak ele alalm. Her ne kadar Miki kpeine merhamet dolu bir efkat gsterirse de, Pluto her zaman yararlln ve kahramanln kantlama ykmll altndadr. Bir hikyede, kt davranndan tr ceza olarak kilere kapatlm olan Pluto bir hrsz (evrede her zaman bir tane mevcuttur) yakalayarak kendini affettirir. Polis Miki'ye dl olarak yz dolar verir ve bir yz dolar da kpei satmas iin teklif eder. Ama Miki Pluto'yu satmay reddeder: Bak, Pluto bu leden sonra krp dktklerin bana elli dolara patlad, ama bu dl sonucu yine de krlym. Burada ticari ilikiler geer akedir, Miki ile kpei arasndaki, bu denli anaerkil ilikide bile. Varyemez Amca'da durum daha da ktdr. Bir hikyede alt ay Varyemez'in hesabna Gobi ln taramaktan bitkin d-

m yeenler, ii bu kadar uzun srdrdkleri iin azarlanm ve ektikleri ile iin kendilerine topu topu birer dolar denmitir. Daha fazla altrlmak korkusuyla teekkr edip tyerler. tiraz ettikleri, direndikleri ve daha iyi muamele talep ettikleri grlmemitir. Ancak cimri milyoner Varyemez, karlnda birka kuru demeye hazr olduu birka ton arlndaki paray aramak zere onlar hasta hasta bir kez daha yola kmaya zorunlu tutar. Sonunda tonlarca parann sahte olduu ortaya kar ve Varyemez hakikisini almak zorunda kalr. Vakvak neeyle glmser; Gerek Hunka Junka'ya sahip oldun artk Varyemez

48

49

Ammca. Hepimiz bir sre dinlenebiliriz. Despot Varyemez cevap erir. "Sahtesini geri vermediin ve dediim kurular getirmediin srece, asla". Son grntde rdekler, dnyann bir ucundan tek ucuna ta tayan eski Msr kleleri gibi resmedilirler Azn amas ve yeter artk demesi gerektiinin bilincine varaca yerde Vakvak tam ters yargya varr: Ah! u geveze enem!. Tartlmaz stnle kar bir yaknmaya bile izin verilmez. Ya Tizzy Hala'nn aradan bir yl getikten sonra Daisy'nin istemedii bir dansa gitmi olduunu reninceki tavrna ne buyurulur? Gidiyorum Daisy... ve seni mirasmdan mahrum edeceim, Allahasmarladk!. Bu dnyada sevgiye yer yoktur. Genler ikinci kuaktan amcalar Zak McWak' elma kurtlarn ldren bir spray icat ettii iin takdir ederler. Tm dnya bundan tr ona mteekkirdir... O nldr ve zengindir diye barr yeenler. Vakvak duygulu bir cevap verir: Peh! Zek, hret ve servet her ey deildir. Yeenlerin birden sorarlar: Peki geriye ne kald?. Vakvak syleyecek sz bulamaz: eee...ey...bakn... hh.... Bylece ocuun doal kiilii Disney'e ancak yetikin dnyasna masumiyet salad ve ocukluk mitini besledii srece hizmet eder. Bu arada, gerek ocukluk niteliklerinden yani snrsz, ak (dolaysyla gdmlenebilir) gvenilebilirlik-leri, yaratclklar, koulsuz sevgi iin snrsz kapasitelerinden ve onlar saran nesneler arasndan, iinden taan hayal glerinden koparlmtr. Disney'in sevimli kk yaratklarnn tm cazibelerinin altnda bir orman yasas hkm srmektedir: kskanlk, insafszlk, zalimlik, iddet, antaj, gszn smrlmesi. Doal efkat ihtiyalarn tatmin aralarndan yoksun ocuklar Disney araclyla korku ve nefreti renirler. Ev ve aile dzenini bozmakla sulanmas gereken Disney'in kendisidir, onu eletirenler deil. Aile uyumunun en azl dman odur. Her bir Disney karakteri g snrnn bu ya da teki tarafnda yer alr. Bu snrn aasnda kalanlar itaat, boyun eme, disiplin ve yumuak ballk gsterme zorunluundadr. Yukardakiler ise zor kullanmada zgrdrler: tehditler, manevi ve fiziki bask ve ekonomik egemenlik (yani, geim aralar zerinde denetim hakk). Glnn gszle olan ilikisi vahi olmaktan ok pederahi bir biimde, klelere hediyeler verme

yoluyla ifade edilir. Srekli bir kr ve kazan dnyasdr bu rdekkent Kadnlar Klb'nn hep iyi almalarla megul olmas da doaldr kukusuz: mlkszler dilenmeye karlk yaplacak tm yardmlar zevkle kabul ederler. Disney'in dnyas bir on dokuzuncu yzyl yetimhanesidir. Ancak arada bir fark vardr: Disney'de d dnya ve yetimlerin ekip gidebilecekleri baka bir yer yoktur. Tm dnya apndaki seyahatlere, lgn ve ateli haraketlilie karn karakterler ayn g yapsna sktrlmlar ve mahkm edilmilerdir. Fiziki mekn deiiklikleri karakterlerin hapsolduklar ilikilerin gerekteki katln gizler. Bu dnyada salt yal olmak veya zengin olmak veya daha gzel olmak otorite salamak iin yeterlidir. Daha az ansl olanlar bu durumlarn kadere balarlar. Tm gnlerini efendilerinden yaknmayla geirirlerse de, onun en lgn buyruklarn yerine getirmeyi, kar koymaya yelerler. Bu yetim, bir baka eyle daha koullandrlmtr: domu olmad iin byyemez de. Baka bir deyile, hapishaneyi bireysel, biyolojik evrim yoluyla da terk edemezler. Bu ayn zamanda nfusun snrsz denetimini de kolaylatrr: karakter ekleme -ya da gerekirse karma. Yeni gelenlerin ister tek bir kii isterse bir ift kuzen olsun, var olan herhangi bir baka karakter tarafndan yaratlm olmalar gerekmez. Hikye yazarnn onu dncesinde yaratmas, icat etmesi yeterlidir. Amca-yeen yaps, dergi dndaki yazara, kendi kafasn tek yaratc g ve enerji (tpk her rdein kafasndan kan parlak fikirler gibi) kayna olarak tanmasna yardmc olur. Disney varln kayna olarak kiiyi reddetmekle karakterlerini ksrlatrr evrenle olan ilikilerinin gerek organndan yoksun brakr: dllenme ve neslin devam. Bu hile araclyla izgi-hikyeler sistemli ve hnerli bir biimde gerek insanlar soyutlamalara indirgerler. Bylece Disney fiziki reme yeteneinden yoksun, yaratclarn ve manevi babalarn taklit etme zorunluluunda olan ksr kahramanlarnn dnyas zerinde snrsz bir denetim gc kazanmtr. Bir kez daha yetikin izgi-hikyesi istil eder ama bu kez yardmsever sanatsal yaratclk maskesinin ardnda. (Bu arada yaratcla kar olmadmz belirtelim) Kurulu dzene kar isyan edilemez; ksrlatrlm kle bakalarna tabi olmaya mahkm edilmitir, Disney'e mahkm edilmitir.

sn

51

Burada dikkatli olmak gerek. Bu dnya esnek deildir, ama bunu gstermeyebilir. Hiyerarik yap kendisini kendi rzasyla ifa etmez. Ancak bu st kapal otoriterlik kendi koyduu snr aacak ya da bir tarafn iradesinin gc ile teki tarafn pasiflii zerine kurulu olan keyfi nitelik aa kacak ve apak bir biimde kendini gsterecek olursa o zaman isyan zorunlu hale gelir. Demir elini kadife bir eldiven iinde saklamasn bildikten sonra yneten isterse bir despot kral olabilir. Ancak eldivenin arasndan madeni el grnecek olursa, devrilmesi zorunlu olur. Dzenin srtmesiz srdrlmesi iin g, st kapal bir biimde kabul edilmi snrlarn tesine tarlmamaldr. Eer bu snrlar alr da anlamann keyfi nitelii ortaya karsa denge bozulmu olur ve yeniden kurulmas gerekir. Her seferinde bu snr aan : ocuklardr. Ancak bu eylemleri ne despotluun kendiliindenlie ve zgrle dntrlmesi ne de gc ele geirmek iindir. Sadece yetikin egemenlii zerine kurulu dzenin pekitirilmesi iindir. Yetikin yanl bir davranta bulununca ocuk onun saltanatn devralr. Dzen yrd srece ona ynelik hi bir kuku ne srlemez. Ama bir kez tkezlerse, ocuk ihanet edilmi deerlerin ve eski egemenlik hiyerarisinin yeniden kurulmas talebiyle isyan der. Egemenlie akllca el koyular ve olgun eletiricilikleriyle ocuklar, yeniden eski deerler dzenini ayaa kaldrrlar. Bir kez daha baba ile ocuk arasndaki gerek farkllklar yeni dzene iletilir: zaten gelecek bugnn, bugn de gemiin aynsdr. ocuk kendisini dergideki eiyle zdeletirdiinden kendi esaretine katkda bulunmu olur. izgi-hikyelerdeki kklerin isyan, ocuun hakszla kar kendi isyan iin bir model saylamaz nk yetikin deerleri adna isyan etmekle okuyucu gerekte onlar benimsemektedir. leride greceimiz gibi, azman csseli -alk, yeteneksiz, dncesiz, yalanc ve zayf- hayvanlara kar -akll, zeki, yetenekli, alkan ve sorumluluk sahibi- kk yaratklarn inat direnleri geici de olsa sk sk dengenin ters yz olmasna yol aar. rnein, Kk Kurt srekli olarak babas Byk Hain Kurt'u bir yere kapayp, kilitlemektedir. Kk sincaplar ayy - ve tilkiyi aldatmakta; Gus ve Jak fareler Tom kediyi ve hikyelerin vazgeilmez hrszn mat etmektedirler. Kk ay Bongo korkun Jawbone'a cesaretle kar koyar ve kk Gilbert amcas Gufi'nin retmeni olur. Akll Miki bile yeenleri tarafn-

dan eletirilir. Bunlar saysz rnein iinden yalnz birka. Grld gibi, stat deitirmenin tek olana yetikinlerin temsilcisinin (egemen olan) ocuklarn temsilcisine (egemen olunan) dntrlmesidir. Bu durum, eer bir yetikinin kendi koyduu dzeni bozduklar zaman ocuklarda eletirdii hatalar bizzat kendisi yaparsa ortaya kar. Ayn ekilde, ocua tannan tek olanak da kendisini yetikine (egemen olana) dontrmesidir. Yetikin, ocuun kusursuzluu mitini bir kez yarattktan sonra onu kendi erdem ve bilgisinin yedei olarak kullanr. Tabii, hayranlk duyduu kendisinden bakas deildir. Tipik bir rnei ele alalm imdi: Vakvak Amca'nn ikili karakteri (anlatacamz hikye boyunca kez iki kafal olarak izilmitir). Vakvak yeenlerini bir tatile karmak iin verdii szden cayar. Yeenleri bunu ona hatrlattnda, onlar tokatlamaya alr ve sonunda onlar kandrr. Ancak Vakvak yeenleri yerine yanllkla yavru fil Kk Beani dvmeye balad anda adalet ie karr. Vakvak yarg tarafndan hkm uygulamada tam yetki sahibi klnan yeenlerinin gzetimi altnda cezasn ak havada ekmeye mahkm edilir. Bu, ocuun boyun eiinin nasl pederahi gcn yerini aldnn mkemmel bir rneidir. Ancak bu yerini alma durumu nasl ortaya kmtr? nce yeenlerini aldatarak yasalar ineyen Vakvak ve ona ekingenlikle kar koyan yeenleri deil miydi? lkin Vakvak'n sznde durmasn isterler, sonra da sessizce Vakvak'n yanl bir yola sapn seyre koyulurlar. Btn taktikleri sonu vermeyince de, yalana ba vurmakszm ona bir oyun oynarlar. Vakvak'n hatas nce oyuncak fille gerek fili birbirine kartrmasdr; sonradan da gerek file oyuncak filmi gibi davranmas. Vakvak iin yaam, ahlki hatalarnn, yarg yeteneksizliinin ve pederahi ltlerin dna kmann yol at yanllarla doludur. Otorite ve gcn kaybetmesi ile birlik-, te duyusal nesnelliini de yitirmektedir (oyuncak fille gerek tili kartrmas gibi). O daha hatalarnn farkna bile varmadan, kendi paylarna sorunun stesinden gelen ve rnek bir yetikin gibi hareket eden yeenleri yerini alr. Amcalarna bir ders vererek eski genel kural glendirirler. Baml olduklar statleri ykmaya girimeleri sz konusu deildir, tek istekleri ynetimin adil olmasdr. Var olan ltler geree, iyilie, otorite ve iktidar gcne eit tutulur.

52

53

Vakvak bu olayda ikili kiilik tamaktadr nk bir yandan yetikinin ykmllklerini tarken te yandan ocuk gibi davranmaktadr. Yarg (genellikle evrensel ahlki kaderdir bu) tarafndan cezalandrld bu ar rnek rdeklerin deerlerinde gerek bir deiimi yanstacak olan nesilleraras mcadele balamasn diye kendi orjinal, tek kiiliini kazanmak iin hkm giyiini yanstr. Dahas, yeenler de yetikinler dnyasna girmek iin gerekli anahtar ellerinde bulundurmakta ve bundan gereince yararlanmaktadrlar: Yavrukurt El Kitab. Beylik (geleneksel) akln Altn Hazinesidir bu. Her duruma, her dneme, her tarihe, her eyleme, her teknik soruna ilikin cevab bulabilirsiniz burada. Herhangi bir glkten kurtulmanz iin talimatlar izlemeniz yeterlidir. Bu Hazine, gemiten farkllamasn diye, srekli olarak kendini yinelesin diye ocuun geleceinin denetlenmesi ve belirlenmesini salayan gelenekler birikimini temsil eder. Tm davran biimleri el kitabnn otoritesince snanm ve onaylanmtr. Tarihin yargc durumundaki bu otorite dnyann varisleri (ocuklar) tarafndan kutsallatrlan ve benimsenen ilhi bir yasadr. Bir srprizle karlamak olanakszdr nk dnyay nceden ve sonsuza dek biimlendirmitir. Kat bir soru-cevap yntemiyle her ey oraya yazlmtr. Yaplmas gereken bu yazlanlar uygulamaya koymak ve okumaya devam etmektir. Bylece dman bile adil ve nesnel ltlere sahip olacaktr. Elkitab Disney'in karmak dnyasndaki mkemmel yutturmacalardan biridir. Kullanlm olduu krk be durumun hi birinde hatal sonu verdii grlmemitir. Mkemmel olarak tantlan Miki'nin yanlmazln bile amaktadr o. Peki ama, yetikinle ocuk arasndaki bu srekli yer deitirmenin istisnas yok mudur? Bu dikey egemenlik iin mcadelenin ve sistemin srekli propagandasnn dna kma olana yok mudur? Vardr tabii. Her zaman var olan yatay hareketlilik. Kendi aralarnda, srekli olarak ne egemen olan ne de egemen olunan durumunda kalamayan ayn stat ve g dzeyindeki yaratklar arasnda iler bu. Dayanma yasaklandna gre, onlara yalnz rekabet etme izni tannmtr. tekini yenmen gerek. Peki niin? Onun stne kabilmek iin, bir anlk bile olsa egemen olanlar arasna katlabilmek ve ticari deerler merdiveninde (Disney Diyar'nda onba ya da avu olmak gibi) bir

basamak ykselebilmek iin. Yarn sonu burada noktalanr. Disney toplumunda eletirist bir konuma sahip ve da r atlamayan bir kesim vardr: kadnlar. Erkekler kesiminde olduu gibi burada da akrabalk ikinci derecededir (rnein Daisy, Tizzy Hala ve yeenleri). Ancak bu kesimde egemenlik ilikisinde rol deitirme olanakszdr. Gerekten de ona hi meydan okunmaz nk ister mtevazi bir hizmeti olsun, isterse peinde koulan bir gzellik kraliesi, roln mkemmel oynar ve her iki durumda da erkein hkm altndadr. Sahip olduu tek g iveli hareketleri iinde geleneksel ayartcldr. Pasif, evcil doasn amasna frsat verecek hi bir rol tannmaz ona. Arada kadnlk yasasn bozanlar da vardr ama onlar karanlk glerle ittifak halinde olanlardr. Uzlamazl iinde Byc Magica de Spell buna tipik bir rnektir ama o bile kadnlk doasndan gelen zlemlerini btnyle terk edemez. Kadnlar iki seenekle kar karya braklmlardr (ki bunlar kesinlikle gerek seenek deillerdir): saf bir melek olmak ya da cad olmak, evcil kk kz ya da hain vey ana. Mayas iki trldr: ev hamurundan ya da byc zehirinden. Ve yaamdaki tek amac hazrlayaca hamur ya da zehirle erkein midesinden geerek onu ele geirmektir.

54

Eer cad deilseniz bunun iin zlmenize gerek yoktur, hanmefendil: kendinizi her zaman kadnca uralarla megul (utabilirsiniz. Terzi, sekreter, dekoratr, hemire, ieki, manikrc veya hostes olabilirsiniz. Eer almak hounuza ditmiyorsa, o durumda da her zaman mahalli hayrseverler derneine bakan olabilirsiniz. Her halkrda, lmsz iveliliini-zo ba vurabilirsiniz. Bu ortak zelliktir, Vakvak Nine ve Madam Mim iin bile. Bir sr koket karnn resmediliinde Disney ou kez Holy-vood artist kliesine ba vurur. Zaman zaman ar bir biimde hicvedilseler de, fiziki varlklaryla ak mcadelesinden baka bir k kaps olmayan bir model olarak kalrlar. (nl filmlerinde bu klieyi genler iin ne karr, rnein Pinokyo ve Peter Pan'daki periler). Disney'in bu mcadele karsndaki ahlki tavr aka ortaya konmutur; rnein Daisy'nin talyan kadn vampiri Silvia'ya kar ocuksu, Doris Day tarz havaya brn. Erkekler bu tr kadnlardan ekinirler (kim ekinmez ki?). Ona srekli olarak ve hi bir sonu almakszn kur yaparlar, onun iin aralarnda yarrlar, onu kurtarmak isterler ve de hediye yamuruna tutarlar. Nasl harem aalarnn efendilerinin kadnlaryla cinsel ilikide bulunmalar yasak idiyse, bunlar da ebedi bakireleriyle yalnz cilveleme iinde kalrlar. Onlara btnyle sahip olamadklar iin, srekli olarak onlar kaybedecekleri endiesini yaarlar. Bu daha gl bir egemenlik iin zorunlu olan d krkll, bir zevk erteleniidir. Fiziki serven, eletiri ve hatta annelik hakkndan yoksun brakld bu dnyada kadnn tek sna el dokunulmam namusudur. Gerek yaamdaki ocuuna ve evine bakma esareti altndaki kadnn mtevazi evcil zevklerinden bile yoksun braklmlardr. Srekli olarak ve hi bir yarar salamakszn etrafta bekler durur ya da nnde sonunda gerek erkeini bulma umuduyla gz dnm bir biimde kendi erkek hayalinin peinde koar. Tek varolma nedeni, sonsuza dek tahrik edilen ve ertelenen, bir cinsel varlk olabilmektir. ktidarsz insanlarn arasnda tatminin eiinde donmutur, tek ans nefsine hkim olmaktr. Zevk, ak, ocuk, iletiim yasaktr ona. Merkez, kapal ve ie dnk bir dnyada yaar; tpk ssz, ada insannn gln bir eitlemesi gibi. Btnyle yalnzdr, ama bunun hi bir zaman bilincine varamaz. Kendi roln sorguya ektii anda da oyuncular

grubunun dna atlr. imdi Disney'in u iki yzl szlerine kulak verelim: Siga-ra, alkoll iki ve kumarla ilgili maddeler gibi ocuklarn maddi ve manevi salklarna zararl rnlerin reklamlarn kabul etmiyoruz... Amacmz her zaman bizi kuatan sorunlar ortasnda salkl elence ve ho vakit geirme aralar olarak hizmet etmektir. Tm iddialara karn Disney, aksine, st kapal bir cinsel eitim modeli sunmaktadr. Gerek cinsel ilikiyi bastrarak, Disney, bunu ne kadar gnah dolu ve korkun bulduunu sergilemektedir. Bylelikle baka bir sapklk yaratmtr: cinsi-yet-d bir cinsiyet dnyas. Cinsellik imas diyalogun kendisinden ok izgide aikrdr. Koketler -erkek ve kadn, gen ve yal- cinsel ayartma silahlarn yardmsever Selmet Ordusu'nun niformas altnda baarszca saklamaya alrlar. Disney ve ocukluun cinsiyet d kalmas gerektiini savunan ehvet dknleri bir baka genlik dergisi romantik bir iftin, arkadan plak grnmnn afiini basma cesaretini gsterdiinde skandalin, ahlkszln, mstehcenliin, orospuluun, edepsizliin ve yandan nce duyarlln tevik edildii feryatlaryla genlik masumiyetinin saptrldn ne srdler. Dinleyin bakn, Walt Disney'in yerli taklitileri ne vaaz ediyorlar: ili'de artk cinsel propaganda, sapklk ve fuhu meselesinde akla smaz arlklara varlm olduunu anlamamz gerekir. Ahlki ka ve tm ahlki ltlerden kopuu tleyen gruplarda bu aka ortadadr... Bu ahlkszlklara sk bir sansr getirmek iin insann tutucu olmas gerekmez nk hi bir salkl toplumun ve kalc tarihsel almann genliimizi ldrc bir zehirle tehdit eden ahlki bir karmaa zerine kurulamayaca aikrdr. Uyuturucu madde batana saplanm ve sapklklar ve yandan nce duyarllklarla bozulmu genlerden hangi lk ve hangi fedakrlklar bekleyebiliriz? Ve eer genlik herhangi bir ideali benimseme veya fedakrlkta bulunma yeteneinden yoksunsa insan nasl lkenin byk bir aba ve hatta bir lde kahramanlk gerektiren kalknma ve zgrlk sorunlarnn stesinden gelmesini bekleyebilir?.. Ne yazk ki, ahlkszlk hkmet denetimindeki yaynlar tarafndan himaye edilmektedir. Birka gn nce skandal saylacak bir sokak afii resm matbaada baslan bir genlik der-

56

57

gisinin kn duyuruyordu... Yrekli genlik olmakszn gerek genlik yok demektir, yalnz gelimemi ve rm olgunluk vardr. Ve genlik olmakszn da lkenin gelecei yok demektir. ( 28 Eyll 1971 tarihli El Mercurio'da bamakale. Peki ama Disney'in bu korku ve nefretinin altnda ne yatmaktadr? Neden onun cennetinde annelie yer yoktur? Bu sorulara ileride yeniden dneceiz - ve de allm biyografik ve psikoanalitik aklamalara ba vurmakszn. imdilik, kadnlarn ktl, bamll ve ksrl amcalarn, yeenlerin, yetikin ve ocuklarn ortal sarmalarna ve her zaman ayn deerleri srdren rollerinin kendi aralarnda de-itirilebilirliine yardm ettiini belirtmekle yetinelim. leride, mdahale edecek bir anne olmaynca, yetikin dnyasn ahlksz ve ie yaramaz olarak gstermenin ve bylece, daha imdiden yetikin bayrana sadakat yemini vermi kkler tarafndan yerimizin alnmasna bizleri altrmann nnde nasl hi bir engel kalmadn inceleyeceiz. Ya da Kk Kurt'un deyiiyle: Ky eyler hep gzel paketler iinde gelir.

2
ocuktan Soylu - Vahiye
Gu! ren, tiksinti verici Kar-adam.

Disney'in dayanak noktas, yaratt dnyann doal, olaan olduu ve ocuun doasn yanstt dncesidir. Kadn ve ocuklar betimlemesi, bu szmona nesnellie dayanr. Oysa grdmz gibi, eline den her canlnn doasn amanszca arptr. Disney dnyasnn hayvanlarla dolu olmas bir rastlant deildir. Hayvansal zellikler karakterlere bir masumiyet kazandrrken doa da karmak toplumsal ilikileri tmyle kaplar ve belirler. ocuun, nceleri hayvanlarn sezgisel ve oyun dolu yanlarn alglamaya ve benimsemeye yatkn olduu dorudur. Bydke, olgun hayvanlarda kendi evrimindeki baz zellikleri kavramaya balar. Bu hayvanlar gjbi kendisi de balangta rnein konuamamakta, drt ayak stnde emeklemektedir. Bylece hayvanlar evrende ocuktan aa, ocuun ovucunun iine alabilecei ve istedii gibi oynatabilecei tek canl tr ola-

59

rak grlmektedlr. (*) Hayvanlarn dnyas, ocuun yaratc hayal gcnn rahata hareket edebilecei alanlardan biridir. Bu bakmdan birok hayvan filmlerinin byk pedagojik deeri olduu, ocuun duyarln ve duygularn gelitirdii su gtrmez. Hayvanlarn kullanm kendi bana iyi veya kt deildir; nemli olan bu iin nasl yaplddr. zerinde durulmas gereken, hayvanlarn temsil ettikleri varln niteliidir. Disney hayvanlardan, ocuklar zgrle kavuturmak iin deil, tuzaa drmek iin yararlanr. Kulland dil hilelidir. ocuklar, hareket ve yaratma zgrlne sahip grnen bir dnyaya davet eder; ocuklar bu dnyaya korkusuzca dalarlar ve istedikleri gibi oynayabilecekleri, kendileri kadar sevgi dolu, gvenli, sorumsuz ve hi bir ekilde ihanet etmeleri sz konusu olmayan varlklarla karlarlar. Fakat izgihikyenin etkisi ile iyice sarho olduktan sonra, arkalarndaki kap kapanverir. Ve bu yaratklar ayn hayvansal biimleri ve ayn glmseyen maskeleriyle birden, korkun canavar insan tiplerine dnrler. Fakat i, hayvanlarn gerek doasnn saptrlmasyla ve fizik grnmlerinden yapay bir ekilde yararlanlmasyla (ki bu yola kadn ve ocuk doasnn arptlmas amac ile de ba vurulur) bitmiyor. Disney'in doaya sarlmas, kknden ahlksz ve sulu olarak alglad dnyann ahlklln ve susuzluunu kantlamaya abalamas onu garip abartmalara srkler. Btn karakterleri doaya dnmenin zlemi iindedirler. Bir blm krlarda ve ormanlarda (Vakvak Nine, Sincaplar, Kk Kurt'lar), fakat ounluu, tkenmeyen bir doa isterisi iinde kentlerde yaamaktadr. Olaylarn nemli bir blmnn kentte ya da kapal ortamlarda gemesi aslnda, kent yaamnn anlamsz ve korkun niteliini vurgulamaya yneliktir. Hava kirlilii, trafik skkl, grlt, toplumsal gerilimler (ki bunlara komu kavgalar da dahildir) olduu kadar kendini her an hissettiren brokrasi ve polis gibi olgular konu alan hikyeler boldur. Kent, insann kiisel yaamn denetleyemedii bir cehennem eklinde izilir. Servenden servene karakterler nesnelere
(*) Disney ocuklarn onaylayc tutumlarndan yararlanarak, hayvan dn yasn askcrletirerek ve snflandrarak bu biyolojik stnlk ilikisini smrme frsatn karmaz.

bulam, nesneler iinde boulmu hale gelirler. Bir kez Vakvak alveri srasnda bir patene taklr ve kent boyunca arpma, arpma, dme, havalanma trnden delicesine bir akrobasi facias yaar; bu arada ada kent yaamnn btn sefaletine tank olur: p bidonlar, arap sana dnm caddeler, yol tamiratlar, babo kpekler, hayat kaym postaclar, insan plne dnm parklar, polis, trafik kontrolleri, engelin her trls, arpan arabalar, insanlarn paasna yapan tezghtarlar, nakliyat kamyonlar ve lamlar!: her yerde sefalet. Bu istisnai bir olay dizisi deil. Kentin bu felket piyangosundan baka eyler de kabilir: ekerler, kayp bir bilet, yahut baka harika bir alet. Macera dolu bu srnmenin bir yerinde yaratcsnn elinden kaan efsanev robot Franketayn irkin ban karverir. Vakvak, ar trafiin homurtusundan, ac fren ve korna seslerinden kurtulmak ve uyumak iin tek are olarak evinin nndeki yolu kapadnda, kent denen canavar sinirleri trplemenin son haddine varmtr. Bu kez polis ceza keser. Vakvak kar koyar: Yolu kapamak iin yazl bir yetkim yok biliyorum ama, rahat bir uykuya hakkm var sanrm. Yanlyorsun diye szn keser polis. Bunun zerine Vakvak gerekli yetkiyi bulmak zere delicesine bir ava kar: nce karakoldan polis efinin evine gider, sonra da, ancak kent meclisinin onaylad emirleri imzalayabilen belediye bakanna (yasak ve snrlamalarla dolu olan brokratik dnyann katl dikkat ekicidir). Vakvak, kendi sokanda, oturanlarn tekmil imzalad bir dilekeyi meclise getirmek zorundadr. Bylece btn mahalleyi kefe koyulur. Bar yolundaki mcadelesinin tm mahallenin karna olduunu kimseye anlatamaz, kendisini dinleyecek, destekleyecek tek bir kul bulamayp sopa, yumruk ve kurunlarla kovulur: bir arabay izmitir; elli dolar ceza demek zorundadr; tek bir imza iin Miami'ye gidecektir. Uzun uzun arad komusunun eve dndn duyunca baylr, fakat annda otelci tarafndan ayltlr: Beyfendi, hal zerinde bir geceliine uyumann otuz dolar olduunu bilgilerinize sunarm. Baka bir komu ise avukatna danmadan imzalamayacaktr dilekeyi. (Bir yirmi dolar daha Vakvak'n cebinden). Muhterem bir yal hanm imzalarken bu kez de bir kpek tarafndan srlr Vakvak Amcamz. mzalayacak olan bir baka kiiye de gzlk olmak zorundadr ( yz dolar, nk adam gzlklerden altn erevelisini beenmitir). Ve nihayet gzlkl-

60

61

y bir eleye kadar kovalamas ve malm akrobasi faciasna girmesi gerekir suya der, dllekeslnln zerindeki mrekkep silinir. Llsteyi yeniden hazrlar (geceleyin azck bir uyku btn bu ektiklerine deer), ancak kent meclisinin bu konuya ilikin yirmi yl aklama yapamayacan renir. Yklm bir vaziyette, yeni bir ev alr fakat burada da ans yaver gitmez: meclis, talebini dikkate alarak, trafii eski sokandan, imdikine kaydrmaya karar vermitir Kssadan hisse: hi bir eyi deitirmeye kalkmayn. Neyiniz varsa onunla yetinin, nk... beterin beteri var...!!! Kadere kar kmann yararszln gsteren bu izgi-hik-ye trne ve Disney tarz toplum eletirisine ileride yeniden dneceiz. Ancak burada kentin kbusane ve rm niteliinin altn izmek gerekliydi. nk bu, bir bakma, doaya dn dncesini kamlamaktadr. Byk kent mekanik bir yatakhane ya da bir para kasas eklinde dnlmektedir. Kent, dna kalmas gereken, faaliyetlerin, uygulamalarn srp gittii bir str. Denetlenmesi olanaksz, varl anlamsz bir teknoloji faciasdr kent. te yandan, krda yle bir bar ve sessizlik hkm srmektedir ki ancak istenildii zaman bozulabilir. rnein, Gus Goose, krlarn saf Vakvak Nine'sini kentte birka gn geirmeyi ikna etmek amac ile, evreye zel olarak sivrisinek, ar ve fare srleri salar, yangn karr, baheye debelenen bir inek salar. Nine btn bunlardan memnun olur. nk bylelikle modern kent yaamnn uygunsuzluklarna tahamml etmeye almtr. Kent insan, ancak teknolojinin tm pisliklerinden arndktan sonra krlara ulaabilir: vapurlar paralanr, uaklar paralanr, roketler alnr. Cennet'e gitmek iin Srat Kprs'nden gemek gerekir. Kr yaamna sokulacak herhangi bir ada alet, insann bana bel olmaktan baka bir ie yaramayacaktr. Cehennemi Kova (ismin din havas dikkate deer) adl bir hikyede Vakvak'n btn tatili bu basit ara yznden berbat olur. Bir baka hikyede de, minik rdek izciler Alim Mucit'ten yamur frtnasn durduracak bir ey icat etmesini istedikleri zaman, ormann kuru kalm kk bir akl birden kalabalklasn kente zg tm gerilimleri ieren bir kent msveddesi haline gelir. Biri insan doay pek zorlamamal galiba der. Bir bakas ekler: evet, sonunda fazlasyla detiyor insana..

stn kr bir tahlil, bizi bu hikyelerin sadece basit bir ka mekanizmas olduklar sonucuna gtrr ki bu, akl ve fizik saln korumak iin elence ve fanteziye ihtiya duyan bir toplumun kitle kltrnn gvenlik subap ilevini grr-. Pazar leden sonralar parkta gezinti, dada bir hafta sonu tatili ve geen yllk tatilin zlemi trnden bir ka. ocuun srekli bir tatil iinde olduunu dnenlerin bu tasasz yaama uygun bir yer olarak krlar bulmalar artc deildir. Eer btn bu hikyelerin kahramanlar tamamyle bo ve meskn olmayan yerlerde dolasalard belki o zaman bu ka tezi her eyi anlatmaya kfi gelirdi. Eer maceralar tertemiz, pislie bulamam bir doada geseydi, ilikilerin sadece insan ile cansz madde arasnda kald varsaylabilirdi. Yerliler olmasayd, nceki blmde incelediimiz insan ilikilerinin dna da klmam olunacakt. Ama durum hi de yle deil. Basit bir istatistik verelim: ncelediimiz yz dergiden aa yukar yars (% 47'si) baka ktalardan gelme, baka rklardan varlklarla karlaan kahramanlarla dolu. Baka gezegenlerden gelenleri kapsayan hikyeleri de hesaba katarsak, yukardaki oran yzde elliyi bir hayli aar. Verdiimiz rneklere yeryznn en cra kelerini ieren hikyeler de dahildir. Yeryznn bu cra kelerinde, rdekkent'ten uzak, can skntsndan kurtulmak isteyenleri, hazine ve heyecanl dakikalar peinde koan maceraperestleri akla hayale smaz, acayip yaratklar beklemektedir.

62

63

Fakat dnyay kar kar dolaan bu maceraperestlerin zararsz macera ve gezip-grme arzusu altnda bilinmeyen uzak diyarlara gitmek ve dnerken de yanlarnda, yaayan gerek bir vahiyi getirmek heyecan alev alev yanmaktadr. Ve ite imdi size bu agzl gezginlerin seyahat el kitabndan baz alntlar. (*) 1. KMLK: lkel. Bunlar iki gruba ayrabiliriz: birincisi tamamen barbar, (hl ta devrindeler) Bunlar Afrika, Polenezya, Brezilya'nn Ekvator'un veya ABD'nin cra kesimlerinde yaarlar; teki grup ok daha gelimi ama bozulma hatta yok olma yolundadr. Bazen bu ikinci grup eski bir uygarln mirascsdr ve onun btn izlerini tar. Gruplardan hi biri teknoloji ana ulam deil. 2. YERLEME YERLER: Birinci grubun kent merkezleri yoktur. Yerleme merkezleri topu topu be on kerpi kulbeden ibarettir. kinci grubun yerleme merkezleri kasabalardr. Ancak bunlarn da her taraf ykk dkktr. Yannza bol miktarda film almanz tavsiye ederiz, zira her eyden ama her eyden folklor ve fantezi fkryor. 3. IRK: Beyaz'n dnda dier btn rklar bulabilirsiniz. Renkli film almanz art zira yerliler bir renk tablosu halindeler. Aralarnda en koyu siyahtan sarya, stl kahveye, krmzmtrak kahverengiye ve o Kzlderililere has, gzelim ak portakal rengine kadar her trl tonlar bulabilirsiniz. 4. BOY-POS: Tele ve geni-a objektiflerini sakn unutmayn. kisi de size lazm olacak. Muazzam birer kas yn halinde dev csseli kaba saba yerlilerin yan sra bir kar boyunda cceler de vardr. Ltfen stlerine basmayn; zararszdrlar. 5. GYM-KUAM: Eer soylu atalarnn asl kyafetlerini giymiyorlarsa sradan bir bez parasn elbise diye kullanmaktadrlar. (Yaayan ln yaratcs Disney dostumuz bu durumu dile getirmek iin Yaayan Mze deyimini yaktrmakta sanrz zorluk ekmezdi.) 6. CNSEL TRELER: Doann garip bir cilvesiyle bu lkelerde sadece erkekler mevcuttur. Diinin izine rastlamanz mmkn deil. Polenezya'da nl kadnlar dans bile erkek cinsine kalmtr. Ancak Franestan'da bir prensesin varln ke(*) Alntlarda National Geographic'te ve de Reader's Digest'te (Trkiye de Btn Dnya adyla yaynlanmaktadr, .n.) yaynlanan Seyahat Et menin ve Zengin Olmann Yollar adl yazdan yararlanlmtr.

fettik ancak onu grmemiz nasip olmamtr. Zira hi bir erkek ona yaklatrlmyordu. Bu vahilerin nasl redikleri henz ye-terince aklanm deildir. Fakat gelecek saymzda bu soruya bir cevap bulabileceimizi umuyoruz nk Uluslararas Para Fonu, bu dii cinsin remesini engelleyen son derece etkili doum kontrol aracnn anlalmas iin nc Dnya'daki nfus patlamas incelemelerini finanse etmektedir. 7. MANEV NTELKLER: Hepsi ocuk ruhludur. lkeller arkada merakls, rahat, saf, mutlu ve gven dolu kiilerdir. Ama kzdklar zaman hemencecik sinir krizleri geirebilirler. Buna ramen onlar yattrmak hatta hatta kandrarak olay tmyle unutturmak ok kolaydr. Yanna birka oyuncak alan akll bir turist byk bir rahatlkla onlar birka elmas parasyla takas edebilecektir. Vahiler olaanst derecede da aktr. Her trl hediyeyi kabul ederler, ister sanat eseri olsun, ister para, ister baka herhangi bir ey; yeter ki hediye paketi iinde verilsin. Byle sunulduka kabul etmeyecekleri ey yoktur. Kendi hazinelerine kar ilgisiz ve cmerttirler. mark ve din ahlk yoldan uzaklam genlerle uramaktan bkm usanm kilise zevat Hristiyanln henz el demedii bu vahileri doru yola getirerek eski tatl misyonerlik gnlerinin tadn karabilir. Vahiler her trl maddi eyden arnmak isterler HER EYDEN, HER EYDEN. Onlar bitmez tkenmez zenginlik kaynadrlar ama bundan yararlanamyorlar. Batl inanlar oktur, hayalleri gldr. Ukallk olmadan unu rahatlkla syleyebiliriz ki bunlar, Kristof Kolombo'un, J. J. Rous-seau'nun, Marko Polo'nun, Richard Nixon'n, William Shakespeare'in ve Kralie Victoria'nn sk sk szn ettikleri tipik soylu vahi'lerdir. 8. ELENCELER: lkeller ark syler, dans ederler; bazen de deiiklik olsun diye devrim yaparlar. Beraberinizde getirdiiniz herhangi bir mekanik arac (telefon, saat, silah) bir oyuncak gibi kullanmaya yatkndrlar. 9. DL: Yoruma gerek yok. Hemen hepsi iyi rdeke konuur. Eer yannzda kk bir ocuk varsa hi bir endieniz olmasn, grtlaktan ve ocuk gibi konuan yerlilerle ok iyi ahbaplk edecektir. 10. EKONOMK TEMEL: Ancak gnlk ihtiyalarn karla yacak trden dar bir ekonomik dzenleri vardr. rnleri, ko yun, balk ve meyvedir. Bazen bu rnleri satarlar. Frsat bul65

64

duka Turistlere satmak iin eyalar retirler. Sakn satn almayn, nk kk bir hileyle onlar bedavadan elde edebilirsiniz. Vahiler son derece topraa baldrlar. Bolluk her yerde hkm srmektedir. retmeye ihtiyalar yoktur. Aslnda bunlar birer rnek tketicidirler. Mutluluklarnn kayna da herhalde almyor olmalardr. 11. SYASAL YAPI: te turistin en houna gidecek taraf budur: Barbarlarda doal demokrasi vardr. Herkesten daha eit olan kral dnda herkes eittir. Bu durum insan haklarn anlamsz klmaktadr. Yrtme, yasama ve yarg yetkileri hepsi bir arada bir kiide topludur. Oylama ya da gazete gibi eylere de gerek yoktur. Kyaslamamza izin verilirse her ey tpk Dis-neyland'daki gibi paylalmaktadr ve bir kral unvan dnda (Disneyland'da bir general neyse ilkellerde de kral odur) bir hak ya da otorite yoktur. te barbar ilkelleri, kltr eski ve bozulmu olan, snrsz yetkiye sahip ama her an devrilebilme korkusu iinde yaayan bir krallar olan ikinci gruptan ayran bu demokrasidir. Allahtan kraln, kullar ilgin bir zaaf gstermektedir-, monariyi srekli olarak yeniden kurmak isterler. 12. DN: Yoktur, zira bir Kayp Cennet'te ya da kyamet ncesi bir Cennet Bahesinde yaamaktadrlar. 13. ULUSAL AMBLEM: Pelte vcutlu hayvanlar familyasndan bir yaratn resmi. 14. ULUSAL RENK: Lekesiz, saf beyaz. 15. ULUSAL HAYVAN: Siyah olmayan koyun, tabi kaybolmadklar srece. 16. BYSEL ZELLKLER: Orada bulunma ansn hi bir zaman ele geirememi olanlar iin bu, herhalde meselenin en nemli ve en zor yndr. nk by soylu vahinin zn temsil eder ve niin geri kalm bir ortam iine yerletirildiini ve ada toplumun mcadelelerinden kopuk tutulduunu gsterir

Madem bu dnyada Kzlderililer ve el dememi, ayak basmam blgeler vardr, ayn ekilde maneviyatn ve masumluun dokunulmam blgeleri neden olmasn? Bu maneviyat ve masumluk ise sanayilemi toplumlar deitirmeden insanl koruyacaktr. Diriliin, kiiliini bulmann ta kendisidirler. 17. CENAZE MERASMLER: Asla lmezler. Dikkatli bir okuyucu, soylu vahi ile ocuk denilen teki vahi arasndaki benzerlikleri hemen fark edecektir. Nihayet Disney'in evreninde masum barbar klna brnm gerek ocua rastlyoruz. Az gelimi blgelerin cehalet bataklnda debelenen, toplumsal adan gelimemi insanlar ile yandan tr gelimemi olan ocuklar arasnda bir paralellik yok mudur acaba? Bu iki grup, byye yatknlk, masumluk, saflk gibi zellikleri paylamazlar m? Her iki grup da yetikinlerin gc ve hilekrl karsnda ayn derecede savunmasz deil mi? Kendine hayran ana-baba tipi tarafndan ve onun iin hazrlanm izgi-hikyelerde ocuk okuyuculara ynelik bak as ile gelimemi nc Dnya yetikinine ynelik bak asnn ayn olduu grlr. Ancak soylu vahimiz teki ocuklardan bir bakmdan farkldr: yetikin deerlerinin kk bir kopyas deildir. Kk kent zevatnn (Sincaplar, Kk Kurt, Bongo ve rdekkent'in teki vatandalar) sahip olduu zek, beceri, disiplin, ansiklopedik bilgi ve teknolojik hnerlerden yoksun olan ilkel, yetikinler dnyasna giden yolu bulmakszn, izgi-hikyelerde ele alnd ekliyle ocukluk zelliklerini (masumluk, cehalet, vs.) kazanr. te burada iler etrefilleir, sis basar evreyi. Kim kimdir, ocuk nerede ve ne zaman yetikin, yetikin nerede ve ne zaman ocuktur, anlalmaz. Eer vahinin gerek bir ocuk olduunu kabul edersek, rdekkent'in kk sakinleri neyi temsil etmektedirler? Arala-I rndaki farkllk ve benzerlikler nedir? Kent ocuklar sadece grnrde ocukturlar. Bunlar bir ocuun ekli-emaline. balangtaki bamllna, szmona saflna, okul sorumluluklarna ve bazen oyuncaklarna sahiptirler. Fakat grdmz gibi aslnda, yetikinlerin hatalarn yetikinlerin mant ile yarglayan ve dzelten bir gc temsil ederler. Vakvak'n yeenleriyle diditii krk iki hikyeden otuz sekizinde hakl olan taraf, yeenlerdir. Sadece drt hikyede (rnein, Dolandrclar Dolandrlyorda) kkler yetikinv-ri tutumlarnn dna tatklar ve ocuk gibi hareket ettikleri iin
67

gereince cezalandrlrlar. Otuz yknn hi birinde ise iri. kt, kara ve irkin bir babas olan Kk Kurt'un hata yapmas mmkn deildir; o babasnn retmenidir. Babas zaaflarna kaplp da su ilemeye yneldii anda hemen Kk Kurt ona engel olu-verir. Bu lzgihikyelerde gzken tek gerek baba tezimizi bir daha doruluyor: Disney'in yetikin deerlerince meru saylmayan bu serseri her zaman iin alay konusu olacaktr. Ayn derecede ilgin olan, Haylaz'n doal babasnn ismidir: Serseri. Fakat Haylaz'n gerek babas, ona sahip olandr. Yirmi servenden on sekizinde Sincaplar yetikinlerin (Vakvak, Byk Hain Kurt, Ay Aabey, Tilki Aabey, Eek Aabey) yanl ve namussuzluklarn alaya alrlar. teki iki hikyede de yanl davrandklar iin bir araba sopa yerler. Gus ve Jak, Bongo, Peter Pan her zaman hakldrlar. Gufi, ocuk azndan kan yetikin kzgnlklarna ve tlerine hedef olan en belirgin rnektir: her zaman yanllar iindedir, zira yetikinlerin zihinsel olgunluuna sahip deildir. Fakat kiiliinde hem ocuk hem yetikin zelliklerinin en iyi ekilde bir araya geldii yaratk, Disney'in ilk rn ve ba oyuncusu Miki Fare'dir. te bu minyatr yetikin, bu ocuk hafiye, yarglarnda dzenli, kiisel alkanlklarnda dzensiz valye Disney'in okuyucularna iletmek istediklerinin en baarl sentezi ve simgesidir. Ancak teki karakterler devreye girince sz konusu sentez bozulur: ocuun yetikinin yerini ald dngsel bir yap ortaya kar. Bu yapy kefeden Disney deildir. Aratrmaclar baba ile oul arasnda devresel bir simetrinin geleneksel halk masal ve efsaneler yapsnda var olduunu saptamlard. Masallarn temel elerinden biri kk oul, kk zeki karde, yaratc beyinle baba otoritesini krabilen ailenin en kk olu vb. ol-puunu hatrlatalm. ocuun brnd yetikin roln saptadmza gre artk vahilerin bu dnyadaki yerlerini daha iyi kavrayabilecek duruma geldik demektir. Vahilerin deimez rolleri, ocuk biimine girmi yaratklarn braktklar boluu doldurmaktr. Tpk bu ocuk grnml yaratklarn yetikin klna girmi mahlklarn sorumsuz hareket ettiklerinde ortaya kan boluu doldurmalar gibi. u halde iki tr ocukla kar karyayz: Kent'te yaayan zeki, hesapl, becerikli ve stn yaratklarla, nc Dnya'nn

samimi, saf, aptal, mantksz ve dzensiz mahlkatlar. (Aralarndaki fark tpk Kovboylar ile Kzlderililer arasndaki farka benzer). Birinciler ruhtur, candr, beyindir, dnce ve yaratma alan iindedirler; ikinciler ise beden, et-kas ve ya yndrlar, hi bir anlam olmayan maddedirler. Birinciler, gelecei ikincilerse gemii temsil ederler. imdi kent ocuklarnn, ocuka davranan yetikinleri srekli olarak neden devirdiklerini kolaylkla anlayabiliriz. Aslnda bir deimeden ya da daha dorusu bir yer deitirmeden ibaret olan bu devrilme gerek deimeyi nlediinden meru ve gereklidir. te bu yoldan her eyin eskisi gibi devam etmesi salanm olur. Kurallar deimeden devam ettii srece bir ksmnn yanl olmasnda pek byk bir saknca yoktur. Uygarln idealleri konusunda kent insanlarnn, ister ocuk olsun ister yetikin, elikten birlii ve doa ile mcadele ederken gsterdikleri olgunluk ve teknik hner rdekkent'te yetikinlerin deer sisteminin egemen olduunu kantlar. o-cuk-vahilerin eletirme olanaklar yoktur; bunun iin de kentin hantal, hi bir esneklie sahip olmayan yabanclar ynlarn meydana getirirler. Yrenin eski sakini (yerli) sonradan gelenin (istilc) stnln kabul etmekten ve topraklaryla tm zenginliini ona brakmaktan baka kar yola sahip deil. Bu insanlk ncesi yaratklar drt yan tecrit edilmi meknlarda yaamaya mahkmdurlar. Vahiler aslnda yetikin deer sisteminin ne kmas iin bir bahane olan rdek yeenlerinkine hi mi hi benzemeyen bir ocukluk iindedirler. Daha dorusu buna ebedi bir bebeklik durumu diyebiliriz. Bu yaratklarn doal erdemi, tek biimli ve deimezdir, zamann balangcyla sonunu, kyamet-ncesi ve maher-sonras Cenneti, iyilii, bir-lik-eraberlii, sabr, nee ve masumiyeti temsil ederler. Soylu vahinin varl, ocuk yeenler byynce boalacak olan yerleri dolduracak yaratklarn bulunmasnn bir garantisidir. Kent genleri stn deerlerle yorulduka, yetikinlerin ocukta takdir ettikleri zelliklerin ounu kaybederler. Zek ve kurnazlk, yetikinlerin karabasanlarn saf ve ssl dlere dntren geleneksel temiz ocuk imgesini tehdit eder. ocuklarn kk hileleri, oyun olarak kabul edildii halde gene de seks ve parann tesindeki mkemmel dnya (kurtulu dnyas) imgesini karartr. Baba, ocuunun kendisinin bir yansmas, bir imgesi olmasn arzular; kendisi ile elimeyen bir ocuk araclyla lmszlemeye abalar (ve tpk Disney'in
69

68

karton kahramanlarna yapt gibi ocuunu tekeline alr. ) o_ cuunuj kendi kafasndaki uysal ve itaatkr ocuk tipine uymasna zorlar. stei ocuunu belleindeki fotorafta tpatp ben zetmek ve o fotoraf gibi hareketsiz klmay, dondurmay becermektir. Tok arzusu ocuu byd zaman sonunu istenilen ekilde devam ettirsin ve gemie smsk bal kalsn. Bylece ocuk okuyucunun nnde iki seenek vardr: ya yetikinlere zg kurnazl benimseyip dzenbazlarn, maskara!arn, arlatanlarn yolundan gitmek, dl peinden komak ve yukarlara trmanmaya abalamak ya da olduu yerde sayan ve hi bir ey kazanamayan soylu vahinin izinden yrmek. ocukluktan kmann tek yolu, daha nce yetikinler tarafndan saptanm ve masumiyetle sezgisel zelliklerin donatt yolu izlemektir. Evet tek yol budur evldm. Bu ayrm mistisizm ve metafizikle yorulmu deildir. Saflk arzusu dini saylabilecek bir selmet ihtiyacndan domaz. Sanki baba kendi ve varisi zerindeki egemenliini srdrmek istemiyor gibidir. Olunun kendinden bakas olmadn sezen baba isel basknn aa kt anda kendini bu basknn hem znesi hem nesnesi durumunda hisseder. Bu durumda kendinden kamak, iinde bulunduu cehennemi emberi krmak iin dnce ve duygu alveriinde sulu hissetmeyecei ve dolaysyla rahata .kutuplaabilecei birini arar. Bu tr bir ilikide ise kimin ezen kimin ezilen olduu da aka ortaya kar ki asl anlamak istedii de budur. Oul gven iinde byr ve babasnn deerlerini benimserken asla deimeyen ve kar koymay bilmeyen teki ocuu yani soylu vahiyi ezmeye devam eder. Kendisiyle ve oluyla olan marazi atmadan kamak iin teki zararsz, masum, soylu vahi ile sadiste bir iliki kurar. te bylece baba oluna deimezlii alabildiine memnun edici bir dnya bahetmektedir: Sadece ve sadece kendi deerlerinin geerli olduu ve de ikyet etmeden, yaknmadan her eyi kabullenen iyi huylu vahilerin bulunduu bir dnya. Fakat artk, zmlememizin ksr bir tartmaya dnmesini istemiyorsak aile yapsnn snrlar dna kmamzn zaman gelmi demektir. Bu baba-soylu vahi ilikisinin ardnda gizlenen baka bir ey yok mudur acaba?

3
Soylu-Vahiden nc Dnya'ya

Vakvak (Afrika'da bir byc-doktorla konuuyor); Grdm kadaryla ada bir ulussunuz. Gzel telefonunuz da var Telefon mu? Ha telefon!... Var ama tek sorun yalnzca bir hattn oluu. O da Dnya Bor Bankasna bal krmz hattr.

Aztek lkesi nerededir? nka-Blinka nerededir? Unsteadis-tan nerededir? Aztek lkesi, hi kukusuz Meksika'dan baka bir yer deildir, hem de tm turistik zellikleriyle: katrlar, siestalar, (le uykusu, .n.) volkanlar, kaktsler, kocaman kenarl apkalar, serenatlar ve eski uygarlklardan kalma kzlderililer. lke, ilk elde, kaba saba, ticari folklor klieleriyle tanmlanr. lkel bir ema iinde dondurulan ve onu evreleyen yzeysel ve basmakalp nyarglarca smrlen Meksika Aztek lkesi hayali ad

70

71

altnda Dsneyletirilmek iin ok daha elverilidir. Bu allagelmi turistk zellikleriyle tanmlanan Meksika tm sorunla-ryla gerek Meksika deil. ABD'nn el dememi yrelerini satn alp saraylarn, tlsml krallklarn kuran Walt Disney'in dnya grn de ayn hedef belirlemektedir: hayali insanlarla dolu Disney'in grlerine harfi harfine uymak zorunda olan smrgelemi bir dnya. Her lke, Disney'in istil sreci iinde bir tr model olarak kullanlr. Ve hatta Kba ya da Vietnam gibi bir lke ABD'yle ak bir atmaya girme yrekliliini gsterdii anda, Disney'in hikyeleri bu devrimci mcadeleyi safsata olarak gsterecektir ve damgalayacaktr onu. Yeil bereliler devrimcileri kurun yamuruna tutarken, Disney de onlar dergi yamuruna tutar. ldrmenin iki ekli vardr: makineli tfekle ya da horoz ekeriyle. Kukusuz bu lkelerin sakinlerini Disney yaratmamtr, o yalnzca onlar zorla, istenilen kalplara sokmutur. Sonsuza dek iyi ve zararsz vahileri yldzlar geidindeki birer hret olarak sunup, hayali saraylar iin onlardan kuklalar yaratmtr. Disney'e gre geri kalm halklar ocuk gibidirler ve nla-lara ocuk muamelesi yaplmaldr. Eer onlar bu yaktrmay kabul etmeyecek olurlarsa, bir gzel pataklanmalar gerekir. Bu, onlarn akln bana getirecektir! Aslnda ocuk (soylu vahi) hakknda sylenen her ey nc Dnya yerlilerini hedef almaktadr. Uygarlk ve teknolojileriyle gelen yetikinlerle, onlarn kurduklar yabanc otoriteyi kabullenip zenginliklerini teslim eden ocuk-soylu vahiler arasnda grdmz egemenlik ilikisi, merkezle uydu, imparatorlukla smrge, efendiyle kle arasndaki ilikinin tam bir kopyasdr. Bylece merkezden gelenler yalnzca hazine aramakla kalmazlar ayn zamanda kendi stn basnlarnn yerliye uygun grd rol onlara benimsetmek iin izgi-hikye kitaplar da satarlar. Zorlama, kna Et! balkl hikyede Vakvak Pasifik'te bir mercan adasna doru yola kar ve dolarlarla ykl olarak, ada bir giriimciler kral gibi geri dner. Giriimci bir misyonerler grubu ya da ordudan daha baarl olur. Disney hikyeleri dnyas bylelikle kendi reklamn kendi yapar. Tm sayfalar boyunca okuyucuyu cekulu bir al-veriin etkisi altnda brakmaya alr.

Bu kadar genelleme yeter sanrm. rnekler ve kantlar gerekli artk. ocuk-soylu vahiler arasnda hi birinin ocuksu-luu Gu'nunki kadar abartlmamtr. Beyinsiz, ku beyinli bir Mool tipidir Gu ve garip bir rastlant sonucu Himalayalarn Hindu Ku dalarnda sar insanlar arasnda yaamaktadr. Tam bir ocuk gibi davranlr kendisine. Ucuz aralar ve kullanlm eyalarla dolu. dank, pasakl ve zevksizlik rnei bir maarada yaamaktadr ve berbat bir ev sahibidir. Hi bir ie yaramayan apkalar, vb. ortala salmtr. Bayadr ve tabii ki uygarlktan nasibini almamtr. Yarm yamalak bebek azyla konuur: Gu. Bununla birlikte, deeri hakknda hi bir fikri olmad Cengiz Han'n elmas kakmal altn tacn (ki ajanlarnn baz gizli dzenlemeleri sayesinde Varyemez'in olmutur) alacak kadar da mankafadr. Tac bir teneke kovaya frlatp atar ve sonunda Varyemez'in bir dolarlk saatini taa yeler. (En sevdii oyuncaktr bu). Aldrma ona, nk aptall yolumuzu bulmamza yaryor!. Gerekten de, Varyemez Amca ne sihirdir ne keramet tik-tak eden ucuz uygarlk rnn tala takas etmeyi baarr. Gu (masum ocukcanavarms hayvan-azgelimi nc Dnyal) kendisinden istenilen eyin iine hi yaramadn ve karlnda kendisine oyuncak olarak kullanabilecei harika ve esrarl bir teknoloji parasnn verileceini anlaynca btn engeller ortadan kalkar. Alnan bir hammaddedir, altn; hammaddeyi verenin de boyu uzun akl ksadr! Gu ve teki yarvahi-lerin dev fiziki yaplar yalnzca fiziki ie uygun fiziki gcn rneidir.
73

72

Bu olay ilk fatihlerin ve smrgecilerin yerlilerle (Afrika, Asya. Amerika ve Okyanusya'da) kurduklar takas ilikilerini yanstr: (Avrupa ve Kuzey Amerika'nn) teknolojik stnlnn rnleri olan vr zvrlar altnla (baharatla, fildiiyle, ayla, vb.) deitirilir. Bylece yerli kendi iin ya da takas etmek iin kullanmay hi bin zaman aklna getirmedii bir eyden kurtulmu olur. Tabii bu ar bir rnektir. teki tr izgi-hikye kitaplarnda ise (rnein, uluslararas bir ne sahip Tenten Tibet'te dizisi) dehet verici yaratk, hayvan durumunda braklarak herhangi bir ekonomik ilikiye girmesi nlenir. Ancak ocuksu geriliin bu zel kurban, Disney'in soylu vahi kliesinin snrnda yer alr. Onun tesinde doutan (cenin) vahiler vardr ama Disney cinsel tutuculuundan tr kullanamaz bunlar. Okur, mekanik bir vr-zvr karlnda altn veren biri ile tekrnl (mono-kltrel) hammadde emen emperyalizm ya da boka bir adan hkmedenle hkmedilen arasnda bir paralellik kurarken ii abarttmz sanmasn diye Disney'in geri kalm (neden geri kaldklarna hi deinmediini sylemek gereksiz) olarak karikatrize ettii lkelere ynelik stratejisinin daha ak bir rneini alalm ele. Aadaki konuma, bu kez Disney'in Afrika'nn bamszlk hareketlerine kar smrgeci tavrnn bir rnei. Vakvak Afrika ormanlarnda bir lkeye paratle atlamtr. Neredeyim? diye barr. (Kocaman ilkel maskesiyle gzlkl) bir kabile bycs karlk verir: Yeni Kooko Coco lkesinde, sinek ocuk. Buras bizim bakentimiz. Bakent hasrdan yaplm kulbeden ve yryen saman ynlarndan olumaktadr. Vakvak bu garip olayn ne olduunu sorunca, byc aklar: Perukalar! Var elimiz Birlemi Milletlerden getirmek. Vakvak'n iniini seyreden bir domuz perukalar kaldrp dman rdeklerin nerede olduklarn ortaya karnca, u konuma yer alr: Domuz: Duyduk duymadk demeyin. Perukalarnza lgn fiyatlar veririm! Btn perukalarnz bana satn! Yerli: Yaa! Zengin tccar eski ba klflarmz alacak! Baka bir yerli: Ar kovan sa modelime alt mangr ve-riyoo! nc bir yerli (cokuyla): Beatle tipi perukama iki i-kago tramvay jetonu veriyoo!

Kan rtmek iin domuz, yemlik birka kuru datmaya karar verir. Yerliler mutludurlar. Bir baka yerde, Koca Haydut'lar Vakvak' kandrmak iin Polenezyal yerliler gibi giyindiklerinde ayn davranlar taklit ederler: Sen hayatmz kurtardn... mr boyu senin klen olacaz. Onlar ayaklarna kapanrlarken Vakvak gzlemler: Bunlar da yerli ama biraz daha uygar-lamlar. Bir baka rnekte Varyemezin oradaki ileri kt gittii iin Vakvak D Kongoliyaya gitmek zere yola kar. lerin kt gitmesinin nedeni o yl kraln tebaasna Noel armaanlar vermemelerini emretmi olmasdr. Herkesin bu paray kendisine vermesini ister. Vakvak sylenir: Ne bencillik!. Ve hemen ie giriir. Gklerde uan byk bir byc sanldndan kendini kral iln eder. Eski kral tahtndan olur nk senin (Vakvak) kadar akll deildir o. Armaan almamza izin vermiyor. Birikmi stoklar satlr satlmaz oradan ayrlmak niyetiyle Vakvak tac kabul eder: Kral olarak ilk buyruum ailelerinize armaanlar almanz ve kralnza bir kuru bile vermemenizdir!. Eski kral lkeyi terk etmek, tek yiyecei olan balk kafalar yerine istedii her eyi yiyebilmek iin istemektedir paray. imdi pimandr. Bir frsat daha verilirse daha iyi bir kral olacana sz verir ve u ya da bu ekilde bu iren bulamac yemekten kurtulurum naslsa der. Vakvak (halka seslenerek): Size gvence veririm ki taht emin ellere brakyorum. Eski kralnz iyi bir kral... ve eskisinden daha akll. Halk: Yaasn! Yaasn kralmz!. Artk kral gl kalmak iin yabanclarla ibirlii yaplmas gerektiini ve halkn vergilendirilemeyeceini renmitir. nk bu paralar Varyemez araclyla rdekkent'e aktarlmaldr. Dahas, yabanclar kraln skntsna da zm bulurlar. Kendi lkesine duyduu yabanclama duygusu ve bunun sonucu olarak doan merkeze seyahat etme zlemini azaltmak iin tketim mallarnn byk miktarda ithalini ayarlarlar: Yiyecek iin de dert edinme der Vakvak. Sana balk kafalarn bile lezzetli klacak soslar gndereceim. Kral cokuyla tepinir. Ayn forml defalarca yinelenir. Varyemez Kanada yerlilerinden paslanmaz elik karlnda altn alr. Bir baka hikyede Araplar tarafndan ele geirilen Moby Duck ve Vakvak yerlileri byleyen sabun kpkleri flemeye balarlar: Ha, ha. Yakalaynca patlyorlar! He, he. Reis Ali-Ben-Goli Gerek tl-

74

75

sim der Halkm ocuklar gibi glyor Nasl olduunu anlayamyorlar Yalnzca nesilden nesile geon bir sr der Moby. Bize zgrlmz verirsen, aklarm. Bylece, uygarlk ancak yabanclar tarafndan uygulanabilecek bir ey olarak gsterilir. Reis haykrr: zgrlk m? Yalnz onu deil_ altn ve mcevherler de veririm. Srr aklarsanz hazinem sizindir. Araplar mal mlklerinden olmaya razdrlar. Bizim mcevherlerimiz var ama iimize yaramyorlar. Tlsml kpkler gibi gldrmyorlar insan. Vakvak vah zavall ilkelcik diye fsldarken Moby Duck deterjan uzatr. Haklsn dostum. Neelenmek istediinde biraz tlsml toz akt ve tlsml szleri syle. Hikye Vakvak'n hazine bulmak iin piramitleri ya da herhangi bir yerde topra kazmasna gerek olmad mesajyla sona erer nk Vakvak'n dedii gibi Ali-Ben-Goli gibi saflar varken piramitleri kazmaya ne gerek var. Bu durumun her yineleniinde yerlilerin neesi artar. Kendi rettikleri nesneler kendilerinden alndka tatmin olurlar. Uygarln vr zvrlar ne zaman kendilerine verilse sevinten lgna dnerler, hele bunlarn teknolojinin deil de tlsmn rn

leriyle tam bir gezegen Evet, efendim! Burada yalnzca altn atomlaryla almak zorunda olduum iin yoksul kaldm der. lkel saflndan koparlp gnderildii srgnde, biraz yamur ve volkana hasret olan Muchale, geldii lkeye geri dnmek ve salt ilkel ihtiyalarn tatmin edecek dzeydeki bir yaamla yetinmek zere altn reddeder. Altn Lahanas! (Vens'te en sevdii yemek!) Gene de yayorum... imdi yiyeceiyle, ieceiyle yalnz bana ait yaam dolu bir dnyam var! Varyemez brakn almay ona iyilik yapmtr: btn kokumu altn alp ilkel safla dnmesini kolaylatrarak. O istedii toprak parasna, ben de bu muhteem altn gezegene sahip oldum. 500 kilometre kalnlkta saf altn! Ama yine de o krl kmadysa adam deilim. Yoksul ama mutlu Vensl yaln yaamn kutlamaya davet eder kendini. Coku iindedir. Zaten yoksullarn ne derdi olur ki, dertleri olanlar yalnzca varlkllardr. Bu yzden yoksul ve az gelimileri yama ederken vicdannz rahat olsun. stil aklanmtr. Yabanclar zarar getirmez. Onlar gemii brakamayan ve brakamayacak olan bir toplumda gelecei kurmaktadrlar. Fakat bakalarn ocuklatrp insann kendi hrszlklarn gerekletirmesinin bir yolu daha vardr. Emperyalizm kendini, halklarn karlarnn tarafsz bir yargc ve yine o halklarn zgrlk tayan melei olarak tantmay sever. Soylu vahiden alnamayacak tek ey ilkel ihtiyalarn tatmin etme dzeyindeki yaantsdr nk onu kaybetmek doal ekonomisinin yok olmasna yol aar, bu da kendi cennetini bir retim ekonomisi iin terk etmeye zorlayacaktr. Sorun zme irketinin varlkl bir mterisin; bulmay sz verdii gm keiyi aramak zere Vakvak Terk edilmi Yaylaya doru yola kar. Keiyi bulur ama binmek isterken krar onu. O zaman fark eder ki bu hayvan yaylann civarndaki yerliler iin yaama ya da alktan lme (bu szck yasaktr Disney'de) anlamndadr. Bu durum nasl ortaya kmtr? Eski zamanlarda bir deprem insanlar ve hayvan srlerini otlaklardan uzaklamak zorunda brakm. Eli ak bir beyaz adam esrarl bir kuun (uak) iinde gelip madenimizden beyaz bir kei yapmam olsayd bizler alktan lrdk. imdi koyunlarmz tehlikeli engellerden geirip otlaklarna gtrp getiren bu mekanik keidir ve onsuz koyunlar otlaklara gidemezler. Vak-

vak ve reksnn tehlikeli uurumu aarak geri dnmeye karar vermeleri yerlilerin houna gider. Yalnz sizler ve u kei buray amaya cesaret edebildi. Bizim halkmzn gz kesmiyor. Uurumu getikten sonra Vakvak ve yeenleri keiyi tamir ederler ve koyunlar sa salim sahiplerine getirirler. Bu noktada ktler ortaya kar: Vakvak' gm keiyi aramaya yollayan Bay Slk ve mark olu. Szlememiz var, mal vermelisiniz. Fakat ktler yenilir ve rdekler yerlilerin kar gzetmeyen dostlar olarak tantlr. Daha nceki rdekkentlilere olduu gibi Vakvak ve yeenlerine gvenen yerliler kt yabanclara kar iyi yabanclarla ibirliine girerler. Geleneksel Uzakdou ahlk yabanc egemenliinin otoritesini ve pederahi roln kantlamaya yarar: Sopa ve sadaka. yi yabanclar namusluluk maskesi altnda yerlilerin gvenini kazanr ve lkede gelirin adil dalmn belirleme yetkisini elde ederler. Kaba, sradan, sevimsiz, hrszlklar aikr olan ktler yalnzca rdeklerin adaletin, hukukun ve alara yiyecek salanmasnn savunucusu olarak gsterilebilmesi ve ileride geliecek olaylarn perdelenebilmesi iin iin iine sokulmulardr. Yerlilerin kullanabildikleri tek ey olan ve eksiklii, lmlerine (ya da bakaldrmalarna ki ikisi de ocuksu masumiyetin yklmas anlamna gelir) yol aabilecek nesneyi (yiyecek) savunarak, byk kent sakinleri kendilerini ezik ve suskun insanlarn szcs iln ederler. Bu iki tr avc, aka i gren hrsz adaylaryla st kapal olarak ileri yrten gerek hrszlar arasndaki ahlk ayrm srekli olarak yinelenir. Bir hikyede Miki ve reks bir gm madeni ararlarken iki dolandrcy ortaya karrlar. Vaktiyle gm alm olan dolandrclar, spanyol fatihlerinin klna girerek yerlileri sindirip turistlere kzlderili yapm ss eyalar satarak byk krlar salamaktadrlar. Yerlilerin vazgeilmez zellii -yaamlarnn doal gidiini aksatan bir olay karsnda aptalca rkmeleri ve panie kaplmalar, olan korkaklklarn (tpk ocuun karanlktan korkmas gibi) abartan Disney, stn bir varln, kurtarcln ve onlarn gn na karlmas gereini hakl gsterir. Dolandrclar yakalamann dl olarak kahramanlarmza rtbeler verilir: Minnie prenses; Miki ve Gufi kabilenin savalar olur, Pluto da bir ty alr. Ve tabii sonunda ss eyalar rdekkent'e gider. Yerlilere mallarn d pazarda satma zgrl tannr. Lanetlenmesi ge-

78

79

reken yalnzca krdan pay vermeden dorudan doruya ve aka yaplan hrszlktr. Miki'nin emperyalist soygunu ise, istilc spanyollar ve gemite yerlileri aktan aa soyup k-leletirenler iin bir bozgundur. imdi her ey deimitir. deme yaplmadan gerekletirilen hrszlk dpedz soygundur. deme yaplarak gerekletirilen hrszlk ise bir iyiliktir. Bu nedenle ss eyalarnn sat ve rdekkent'e ithal edili artlar sorun deildir nk her ikisi de anlamay kabul eden iki tarafn eitlii varsaymna dayanr. Tecrit edilmi bir kzlderili kabilesi de, bir baka hikyede ayn duruma der. Gemiteki tarihsel bir deneye dayanarak btn rdeklere kar sava iln edilmitir. Buck rdek, bundan tam elli yl nce (ve o zamandan beri hi bir ey deimemitir) yerlilerin topraklarn alp sonra kullanlmaz bir durumda kendilerine satarak onlar dolandrmtr. Hem de ifte kavrulmu tarafndan. Mesele onlar btn rdeklerin (beyaz adamlarn) kt olmadna ve gemiin sahtekrlklarnn dzeltilebileceine inandrmaktr. Her tarih kitab -Hollyvvood bile, hatta televizyon bile- yerlilerin tecavze uram olduklarn kabul eder. Gemi sahtekrlk ve smrnn tarihi herkese bilinmektedir, nk daha fazla sakl kalamazd. Ama ortaya ktna gre, artk sona ermi, tkenmi gibi gzkr. imdi mi? O baka bir sorun. Gnmz emperyalizminin kurtarc (!) zelliini kantlamak iin onu eski tr smrgecilik, apulculuk ve soygunculukla karlatrmak yeterlidir. rnek: Yerlileri dolandrmak ve doal kaynaklarn elde etmek zere iki dolandrc girer iin iine. Ama rdekler onlarn maskelerini drr ve ebedi dost olarak iln edilirler.

Barp ibirlii yapalm. Farkl rklar bar iinde bir arada yaayabilir. Ne gzel bir mesaj. Kaliforniya'daki Disney Diyar iin Btn insanlarn bir arada yaayabildikleri bar dnyas diyen Amerikan Merkez Bankas bile bunu daha gzel ifade edemezdi. Peki rklar meselesi halloldu, lkelere ne olacak? Byk bir petrol irketi btn ii yklenecek, karlnda da kabilenize iyi para verecektir. En yzsz emperyalist siyaset budur ite. Kendisine oranla kaba olan gemiin ve yeninin (ilkel tekniklerinden tr kaba) dolandrclarnn karsnda btn sorunlar eitlik iinde zebilecek olan kvrak zekl ve tecrbeli Byk Amca irketi vardr. Dardan gelen adam adil ve uygun fiyat dedii srece kt deildir. Aksine, irket yeniden domu iyilii simgeler. Smr trleri bunlardan ibaret deildir. Bir motel, bir de an eyas dkkn alr. Ayrca tarihi kalntlara geziler dzenlenir. Kzlderililer ulusal gemilerine kar duygusuz klnp turistlerin tketimine sunulurlar. Son iki rnek ak soyguna dayal klasik smrgecilikten ayrlklar tamaktadr. Disney'deki iyi yabanc ve ibirlii kliesi, gemiin apulculuunu reddeden, yerliye kendi smrsnde az da olsa bir pay tanyan yeni-smrgecilii andrr. Bu olgu en belirgin olarak istil dnemlerinde hazinelerini ormana saklayan Aztek lkesi yerlilerine ilikin olarak lerleme iin ttifak programnn doruuna ulat bir srada yazlm olan Aztek lkesi Hazinesi hikyesinde ortaya konur.. Bu kez rdekler, kzlderilileri yeni istilclardan, Koca Haydutlardan kurtaracaklardr. Sama bu! Artk istilclar yok ki! Eski yamaclk bir cinayetti. Bylece gemi hkm giyip, gnmz ise aklanarak, gerek izler kafalardan silinmi olur. Hazineyi sakl tutmak iin artk bir gereklilik yoktur: rdekkent-liler (ki iyi kalpliliklerini srden ayrlm bir kuzuya yardm ederek kantlamlardr) Meksikallar savunabileceklerdir. Corafya bir kartpostal haline getirilir ve ylece satlr. Gemi gnler ilerlemez, ya da deiemezler, aksi halde turist ticareti zedelenecektir. Aztek lkesini ziyaret edin. Giri: bir dolar. Byk kent insanlarnn tatilleri bir ada stnlk aracna dntrlr. (Ayrca ileride, soylu vahinin doal ve fiziki glerinin nasl el demeden korunduunu da greceiz). Bu lkelerde yaplan bir tatil doayla iletiim, dolaysyla arnma ve

81

yeniden dou in verilmi bir dn ya da ak bir ek gibidir .lm bu rnekler uluslararas klieler zerine kurulmutur. Perulunun btn turist afilerinde belirtildii gibi bir uykucu olmadn, kap kaak satmadn, k stnde oturmadn, ac biber yemediini, bin yl nceden kalm bir kltre sahip olmadn kim ne srebilir? Bu karikatrleri Disney yaratmaz, ha. Yalnzca smrr onlar, hem de sonuna dek. Dnyadaki tm haiklara, egemen snflarn bakn benimseterek, bu baka btnlk kazandrr ve tabii bylelikle zerine kurulu olduu toplumsal sistemi de gerekelemi olur. Sz konusu klieler bu halklarn ortak gereklerinin gizlenmesi amacyla tm kitle iletiim organlarnca da kullanlr. Meksikallarn Perulular tanyabilecekleri tek yol bu karikatrlerdir. te bu yolla rnein Perulularn baka bir ey olma yeteneine sahip olmadklar, kendi grenekleri iinde hapsolduklarndan bu ilkel durumdan kurtulamadklar kantlanmaya allr. Latin Amerika halklar iin kullanlan bu klieler gerek Meksikallar, gerekse Perulular iin kendi-kendilerini tanmann arptlm bir yolu, kendi-ken-dilerini tketmelerinin bir biimi ve nihayet kendi-kendilerini alaya almalarnn bir arac olur. Halklar birbirinden ayr-detmek iin, her halkn en yzeysel ve tekil zelliklerini seerek ve ayn ekilde baml durumda olan uluslar blp ynetebilmek iin folklorlarn ara olarak kullanarak izgi hikyeler, tm kitle iletiim organlar gibi. arpc e ilkesini smrr. Yani yenilik araclyla her geen gn yeni bir fla patlatarak gerei gizlerler. Bu durumun satlarnn artrlmasna ne denli yardmc olduunu dndmzde bir rastlant olmadn daha iyi kavrarz. Latin Amerika lkeleri, emperyalist lkelerin temaa zevkleri iin srekli olarak yeniden boyanan p tenekeleri durumuna gelirler. Televizyon, radyo, dergiler, gazeteler, izgi filmler, haber ajanslar, filmler, giysiler ve plaklar, ciddi tarih kitaplarndan gnlk konumalara kadar her ey, her gn, her an ezilen halklarn uluslararas dayanmasn zayflatmaya katkda bulunur. Ve biz Latin Amerikallar, izgi-hikye ve teki kltrel yayn organlar araclyla birbirimiz hakknda benimsediimiz grlerle birbirimizden koparz. Bu grler, kendimize ilikin eksik ve arptlm bir imgeden baka bir ey deildir.

Bu, zenginliklerle dolup taan bilgi havuzu herkese! ka bullenilmi klielere dayanmaktadr yle ki kimse dorudan gereklerden kaynaklanan bilgilere ihtiya duymasn. Her b rimiz, sradan kiinin basmakalp fikirleriyle dolu bir zci El kitab tarz. Ne var ki, elikiler belirir. Ve bunlar, emperyalist basnn tm engellemelerine karn haber olabilecek kadar aikr olunca eski dzmeceleri srdrme olana kalmaz. Aa kan eliki, haber olacak kadar belirginlememi ekimeler gibi rt bas edilemez. Sistemin hastalklar kendini birok dzeyde belli eder. Kitle yayn organlarnn benimsetmeye alt bakn getirdii alkanlklar datan, seyirciyi rahatsz edip onu harekete geirmeye alan sanat garip bir kii olarak kna tekmeyi yer. Zek, gerek yaamn dna karlr ve estetik sunula gerei badatrmaya alanlar etkisiz hale getirme abalar sarfedilir. Bu durum, bir park yerinde delicesine kayarak boya kutularn deviren ve tam bir kaos yaratan, bylece pop sanat yarmasnda birincilik dln kazanan Gufi'de karikatrize edilmitir. Yaratt sanatsal pln ortasnda barr Gufi: Kazandm, ha! Vay canna! imdiye kadar niye denemiyordum? Sanat btn eletirici niteliini kaybeder: Bu gerekten kolay bir i be! Hem elenebiliyorum, hem para kazanyorum ve bana kimseler kzmyor. Halkn bu sanat aheserlerine sinirlenmesi iin bir gerek yoktur: Ne de olsa eserlerin onlarn yaamyla bir ilgisi yoktur ve bu spora yalnzca gszler ve aptallar kendilerini verirler. Ayn ey hi-piler ve bar yryleri iin de geerlidir. Bir hikyede, fke iinde ilerleyen kalabalk fanatik bir yry grubunu Vakvak tek bir arsyla limonata tezghnn tuzana d-

82

rr: te, susam grnen bir grup. Hey ahali! Brakn pankartlar bedavadan limonata var!. Yryler de bar davalarn bir kenara brakp bir bizon srs gibi Vakvak'n tezghna saldrrlar. Kssadan hisse: bakn bu isyanclar ne kadar iki yzldrler; bir bardak limonata uruna ideallerini satarlar. Hikyede tezgh nnde bir baka grup daha vardr, dzenli bir biimde limonata imektedirler - askeri lise rencileridir bunlar, disiplinli, itaatkr, temiz, yakkl ve tam anlamyla pasif. Pis, anarist isyanc deildir onlar. Yryn, dzene kar kn bir sahtekrlk olarak sunulduu bu stratejiye etkisizletirme denir: toplumsal bnyenin olaand bir olgusunu, bir kanser belirtisini yle sradan bir eymi gibi gster ki toplumsal ieriinden kopuk bir olay olarak gzksn ve kamuoyu onu geici bir sapklk olarak reddetsin. Tabii bu uyankl da Disney kefetmemitir. Bilinli ya da bilinsiz olarak srdrlen bu strateji, sistemin kendini srdrmek iin ortaya kard stratejinin bir parasdr. rnein moda sanayiinin hipinin elindeki ilkel dinamiti kendine mal etmesinde, tm eletiri ve kar koyma gcn etkisiz klma abas yatmaktadr. Bir baka rnek olarak da kadnlarn kurtuluu hareketinin bulandrlmas iin reklamclarn giritikleri abalar gsterilebilir. Yeni mutfak aletleri ve amar makineleri alarak kurtulunuz. Gerek devrim budur: yeni aralar, dk fiyatlar. Bir baka hikyede de, uak karma olaylar sosyo-politik ieriinden koparlarak lgn etecilerin ii olarak gsterilir. Gazetelerden okuduumuza gre uak karmak moda olmu durumda. Bylece yayn organlar olaylar ve anlamlarn kltr ve halk, aslnda nemli hi bir eyin olmadna inandrrlar.

Zaten btn bu olaylar rzgrda savrulan saman pleri kadar nemsiz eylerdir. Ama, soylu vahinin rnek ve itaatkr davranlarn dzenleyen Disney yasalaryla gerekten alay eden bir olay gelitiinde o gizli kalamaz artk. Donanm, sslenmi, pslenmi ve yorumlanm olarak gen olduu iin korunmas gerekli okura sunulur. Bu ikinci stratejiye de arptma denir: toplumsal bnyenin tehlikeli olabilecek bir olgusunu, toplumsal sistemin ve deerlerinin srdrlmesi gereini gerekeleyecek ve ounlukla sistemin bir paras olan dehet ve basky hakl gsterecek biimde kullanmaktr bu. Vietnam savana ynelik protesto, bizzat savan yaratt hakszlk ve vaheti sona erdirmek yerine sava yaratan sistemin canlln ve deerlerini hakl karmak zere kullanldnda durum aynen byleydi. Savan sona ermesi kamu oyunun isteine balyd, ama bizzat kendilerinin sava yanls olarak koullandrdklar kamuoyunun... Disney'in dnyas bir fantezi dnyas deildir nk dnya olaylarna bir tepkiyi oluturur ou kez. Kba ve Dominik Cumhuriyetlerinin ABD tarafndan istilsna bir gereke gstermek gerektiinde, on be yl ncesinde Karayiblerin korsanlarla dolu olduu hatrlatlr. Ve bu korsanlar bugn yaasn devrim diye baryorlar. Tabii susturulmalar gerekir. Sonra sra ili'ye gelecek. Varyemez ve ailesi, deerli yeim tandan yapl fili aramak zere her ekiyann ynetici olmak istedii ve her an birilerinin birilerini vurduu Unsteadistan'a varrlar. sava kimin kime niin kar olduu anlalmayan, hi bir sosyo-eko-nomik temele dayanmayan bir karde kavgasna dntrlr. Vietnam'daki sava anlamsz kurun alverii^ ksa sren atekesler de ikindi uykusu olur. Whan Beeg Rhat'a evet, r-dekkent'e hayr! diye barr bir diktatrlk yanls (komnist) rdekkent eliliini bombalarken. Saatinin doru almadn fark eden bir Vietkonglu da yle sylenir: iler cennetinden gelen saatlere gvenilemeyecei belli oluyor. ktidar sava btnyle kiiseldir ve ar ihtiras yanstr: Yasasn Whan Beeg Rhat, tm mutlu insanlarn diktatr! diye bir ses duyulur ve ardndan bir fslt mutlu ya da mutsuz. Fethini kutlayan diktatr lm emirleri yadrr. ldrn, devrimimi lekelemesine izin vermeyin. Bu kargaa iinde, kurtarc Prens Char Ming (Yakkl Prens) lkeyi birletirip halk

84

85

sindirmek in geri gelmitir. Zafere doru emin admlarla lerler. Zaten askerler de gvenini yitirmi, Char Ming olmayan bir ndere itaat etmeyi reddetmektedirler. Bir gerilla DU aptal devrimlerin neden sregeldiine aar. Bir bakas da onlar lanetleyerek eski gzel gnlerdeki gibi kralla dnlmesini ister. rdekkentle Prens Char Ming arasnda iliki ve ibirliini balatmak zere Varyemez Amca bir zamanlar Unsteadistan halkna ait olan hazine ve deerli yeim tandan yapl fili onlara sunar. Yeenlerden biri de yle der: Ah( ne gzel! Yoksullarn iine yarayacak bunlar. Ve sonunda Varyemez artk bu hikyeye son vermek iin yle sz verir: rdekkent'e dndmde sizler iin baka eyler de yapacam. Yeim filin bir milyon dolarlk kuyruunu da geri getireceim size. - ddiaya gireriz ki, Varyemez dner dnmez verdii sz unutacaktr Bunun kant olarak bir baka hikyede rdek-kent'te geen u konumay gsterebiliriz: Yeenler: Herkes Asya gribine yakaland. Vakvak: Zaten Asya'dan hi bir zaman yararl bir eyin gelmeyeceini hep sylemiimdir. Bir dier tarihsel olay da, Karayibler ya da Orta Amerika'da olan San Bananador Cumhuriyetinde geer. Limanda beklerken Vakvak, forsaclk oyunu oynayan yeenleriyle alay eder: Bu gibi eyler yok artk. Forsa kurtlanm fasulyeler, korsanlar; btn bunlar gemite kald. Fakat bu gibi korkun eylerin hl srd yerlerin var olduu anlalr ve tehlikeli ykle dolu korkun bir kaptan olan bir gemiden kamaya alan bir adam yeenlerin oyununu bler. Yakalanp, zorla gemiye gtrlrken haykrr: Brakn beni, ben zgr bir insanm. Oysa karanlar adama esir muamelesi yapmaktadrlar. Vakvak her zamanki gibi ii hafiften alrsa da (herhalde ufak bir cret anlamazl veya film eviriyorlar olsa gerek) yeenleriyle birlikte o da yakalannca akl bana gelir. Gemideki yaam tam bir kbustur; kurtlanm fasulyelerden baka yiyecek yoktur; farelerin bile gemiyi terk etmeleri nlenir; angarya, esirler, esirler, esirler. Herkes Kaptan Kabasakal ve sakall adamlarnn adaletsiz, keyfi ve lgn ynetimine tabidir. Bunlar eski gnlerden kalma korsanlar olsa gerek. Kesinlikle deil. San Bananador hkmetine kar savaan dev-

rimcilerdir. (Kballar tabii) ve isyanclara silah saladklar iin deniz kuvvetlerince kovalanmaktadrlar. Deniz kuvvetlerine ait uaklar geliyor. Iklar sndrn. Karanlkta avlarz onlar!. Ve telsizci yksek sesle barr: Yaasn devrim!. Vak-vak'a gre tek mit yasa ve dzenin simgesi Deniz Kuvvetleridir. syanc muhalefet bylece bir katliam, bir diktatrlk ve totaliterlik olarak gsterilir. Gemide hkm sren klecilik

86

87

meru rejimin yerne getirilmek istenen dzeni yanstr. Anlalan, (|gnmzde dnyann birok yerinde grlen bakaldrnn kleci toplumu geri getirmeyi amalad sylenmek isteniyor.

Disney'in siyasal eilimi, niyetini aka ortaya koymak zorunda kald bu hikyelerde belirgin bir biimde ortaya kmaktadr. Ayrca, somut ve tarihsel olarak belirlenmi bir sistemin, ABD emperyalizminin yaratt kar ebekesini gizlemek iin yaratlan hayvan simgelerinin ocuksuluun ve soylu vahilerin kulland tm Disney hikyelerinde de aikrdr. Sorun yalnzca Disney'in ocuu soylu vahiyle ve soylu vahiyi az gelimi halklarla zdeletirmesi deildir. Temel nokta btn sylediklerinde, akladklarnda ve gizlediklerinde tek bir gerek hedefin var oluudur: ii snf. ocuun hayali dnyas bir toplumsal snfn topyas olmutur. Disney'in izgi hikyelerinde emeki ya da bir proletere rastlanmaz ve hi bir ey sanayiin rn deildir. Ama bu iinin olmad anlamna gelmez. Aksine iki maske ile gizlenmitir: biri soylu vahi olarak, tekisi lumpen-cani olarak. Her iki kesim de iiyi bir snf gerei olarak yok etmeye yarar ve dman gizleyip evcilletirmek, dayanmasn krmak, sistem iinde przsz bir biimde ilev grp klelemesine katkda bulunmak iin burjuvazinin batan beri dokuyup tezghlad mitleri korur. Burjuvazi, egemen ve ayrcalkl konumunu hakl karmak iin hkmedilenlerin dnyasn yle blmtr: birinci olarak, zararsz, doal, doru, saf, zeki, kendiliinden, ocuksu ve duraan olan kyl kesimi; ikinci olarak tehlikeli, pis, pheci, iten pazarlkl, fitneci, kt ve hareketli kent kesimi. Bu mitletirme sreci iinde kyl popler olma zelliini elde eder ve halkn rettii her eyin bekisi olarak iln edilir. Fokur fokur kaynayan kent merkezlerinin etkilerinden uzakta srekli olarak balad yer olan topran ilkel erdemlerine dnerek tm ktlklerden arnmtr kyller. Halkn bir soylu vahi, korunmas gereken bir ocuk olduu efsanesi, bir snfn egemenliini hakl gstermek zere yaratlmtr. Kyller, burjuva ideallerinin srekli geerli kalmas konusunda hi bir itiraz olmayan varlktr. Bu popler efsanelerle beslenen ocuk edebiyat da, insanlarn istenilen ekilde yanstlmasna yaramaktadr.

Byk uygarlklardan her biri pastoral efsanesini yarat mtr: toplum-tesl gnahsz ve saf bir cennet. Bu maneviyata dnk vaizlerle blrlkte ok sayda haini, gezgini, kumarbaz, oburu vb ile kent Insannn hareketli, yozlam, gnahlardan arnmas olanaksz doasn fa eden renkli bir edebiyat -kvermltlr ortaya Dnya gnahszlarn cenneti ile isizlerin cehenneml olarak ikiye blnmtr. Ayn zamanda da, teknolojinin getlrdii iyimserlikle toplumsal kusursuzluk ortam olar Ortaan zlmesinden doan ktmserlii gelecee yanstan topik bir edebiyat (Thomas More, Tommaso Campa-nolla) geliti. Keif yolculuklarna hz kazandran 1 yeni domu bur|uvazi, pastoral topik emalarna kt zerinde uyan saysz halklar buldu. Bylece olumlu-popler ile olumsuzpop-ler-proleter arasndaki ayrm giderek glendi. O zamann bilinen dnyasnn tm dini ve ahlki gnahlardan ve ticaretin lekesinden uzak olan bu ktalarn, burjuvazi bir zamanlar kendi lkesinde kendi iin dledii ideal tarihin yata olabileceklerini kantlamak iin smrgeletirdi. Burjuvazinin dledii tarih ise ancak tembel, pis, dourgan, sradan ve zorba proleterin srekli muhalefetiyle zedelenen ve tehdit edilen bir tarihtir. Latin Amerika'daki yenilgilere karn, Afrika, Okyanusya ve Asya'daki yenilgilere karn efsane canllndan bir ey kaybetmedi. Aksine, onu gelitirebilen tek lkede srekli itici g oldu. Snrlarn durmadan daha da ilerilere gtrerek ABD bu efsaneyi gelitirdi ve bir Amerikan tr yaama ve eytan Disney tarafndan paylalan bir ideolojiye yol at. ocuun hayal gcnn snrlarn geniletip daraltmaya alan bu adam kendini, lkesinin ykselmesini salayan bu tamamen eskimi efsanelere balad.

88

Burjuvazinin, nesnel elikilerden -proletarya ile olan e-likileri, sanayi devriminin ortaya kard glkler, snp giden kandrmaca efsaneler- kaynaklanan tarihsel zlemi iki ayr grnmle ortaya kar. Birincisi corafi grnmdr: tadn bir trl karamad kayp cennet kavramnda belirlenir. kincisi ise biyolojik grnmdr: nsann kurtuluu planlarn merulatrmaya yarayan ocuk kavramnda belirlenir. Burjuvazi iin artk teki doadan, yani teknolojiden baka kaacak yeri kalmamtr. Fakat Disney'in karakterleri teknolojiden ve onun toplumsal alana getirecei etkilerden korkarlar. Bunun iin de hi bir zaman onu tmyle barlarna basmazlar ve gemii yelemekten vazgemezler. Oysa teknolojinin peygamberi saylan McLuhan biraz daha ileriyi grmeyi becermitir; teknolojinin gemiin deerlerine bir dn olarak tanmlanmas, emperyaliz-min stratejisinin gelecek aamasnda- sunaca bir zm olmas gerektiini anlamtr. Bizim bundan sonraki admmz, McLuhan'n hi sormad bir soruyu sormak olacaktr: madem proletarya saf d edildi, btn bu altn, btn bu zenginlikleri kim retmektedir?

4
Gkten inen Servetler

By gcmle para retebilseydim, imdi ln ortasnda altn aryor olmazdm, deil mi? Magica de Spell

Bunaltc kentlerden kaan bu maceraperestler gerekte neyin peindeler? Kent yerleme merkezlerinden kalarnn gerek amac nedir? Aka sylemek gerekirse: elimizdeki rneklere gre yzde 75'i altn aryor, geriye kalan yzde 25'i ise kentte, para veya hret eklinde servet iin yaryorlar. Para ekonomisinin balangcndan beri, insan ilikilerini kirlettii ve insan doasn batan kard iin eletirilen altn, niin buralarda soylu vahinin (ocuk ve yerli halk) masu-miyetiyie i iedir. Niye ticaret ve sanayiin meyvesi olan altn, bu doal ve gelimemi evrelerden rahata akar? Bu sorularn cevab, dnyevi cennetin ilenmemi servetini meydana getiri eklinde yatmaktadr.

90

91

Genellikle, nc Dnya'da bulunan, gizli bir hazine eklindedir bu servet. Eski bir haritada, bir kt parasnda, bir ok veya resimdeki bir ipucuyla sihirli bir biimde gsterilir. Byk servenlerden, engellerden ve daha nce oraya varmaya alan bir hrsz yendikten sonra (hrsz dlden men edilir nk ilk fikir ondan kmamtr, baka birinin haritasndan armtr), iyi kalpli rdekkentliler putlar, heykelcikler, mcevherler, talar, inciler, kolyeler, yakutlar, zmrtler, deerli hanerler, altn miferler vb. edinirler. Bizlere arpc gelen ilk ey, peinde koulan nesnenin antikaldr. Binlerce yldr maaralar, ykntlar, piramitler, sandklar, batk gemiler ya da viking gmtleri iinde, yani gemi uygarlklarn iz brakt yerlerde gmldr. Zaman, bu esiz hazineyi, onu gelecee miras olarak brakan ilk sahiplerinden ayrr. stelik bu servetin varisleri de yoktur. Byk yoksulluklarna karn soylu vahiler, etraflarnda bol miktarda bulunan (denizde, dalarda, aacn arkasnda vb.) servetlerle ilgilenmezler. Disney, bu eski uygarlklar feci bir sona uram gibi gsterir. Toptan katledilen aileler, srekli yenilgiye urayan ordular, hazinelerini sonsuza dek gizleyen kiiler... ama btn bunlar kim, niin yapt? Disney, gemi uygarlklarn topyekn yok edililerini iine geldii gibi smrerek, bugnn susuz kiileriyle yerlilerin atas olmayan (!) eskiler arasnda her trl ilikiyi yok edecek derin bir uurum yaratmaktadr. Masumlar gemiin varisleri deildir. nk gemi, bugnn babas deildir. Olsa, olsa amcasdr. Bir kopukluk vardr arada. Parlak bir fikir ve kazma krekle gelen, ganimeti gtrr. Soylu vahilerin tarihleri de yoktur ve zaten kendilerinin olmayan gemii unutmulardr bile. Gemilerini ellerinden almakla Disney, onlarn tarih belleklerini de yok etmektedir, tpk hikyele-rindeki ocuklar ailelerinden ve soylarndan yoksun brakt gibi. Her iki durumda da sonu ayndr: kahramanlar kendilerini tarihin bir rn olarak gremezler. stelik hazineleri yaratanlarn bu unutulmu insanlar olduu da belirtilmez. Yerliler, sanki bunlar bakalarnn elinden alm gibi sava, fatih, kaif olarak anlatlrlar. ou elii olan bu eyalarn yaplma tarzndan da asla sz edilmez. (Nasl edilsin ki, bunlar ok zaman nceydi). Hazinenin kayna ise tam bir esrar perdesiyle rtldr. Hazinenin tek yasal sahibi, onu bulmay akl edendir, hazineyi aramaya karar verdii an92

dan itibaren yaratcs da, reticisi de o olur... sanki hazine ondan nce yokmu gibi. Eski uygarlk, eyann amcas, onu bulup ele geiren kii ise babasdr. Yine de hazine iindeki elii nesneler, ait olduu eski uygarlkla az da olsa ilikidedir, kaybolmakta olan yzlerin son izidir. Bylece hazineyi bulann ataca tek adm kalmtr. Grdmz gibi, birok keif yolculuklarndan sonra, hazineyi evine getirmesine karn, Varyemez'in muazzam sandklarnda bu elii nesneden en ufak bir iz yoktur. Geriye sadece kt ve maden paralar kalmtr. Hazine rdekkent'e gitmek zere lkesini terk ettii andan itibaren eklini yitirip Varyemez'in do-larlarnca yutulur. Bylece o, kendisini, kii, yer ve zamana balayabilecek son izden de syrm olur. Tarihinin ve anavatannn hi bir izi kalmadan hazine altna dnr. Varyemez Amca, sivri putlarn ve kymetli talarla donanm talarn stnde olacandan daha rahat bir ekilde kt ve maden parann ine dalabilir, bunlarla ykanp srayp oynayabilir. Her ey mekanik bir ekilde (fakat makine kullanmakszn) insan hayatnn son soluunu da sndrerek tek bir parasal kalba dnr. Ve sonu olarak da, bu yadigra ulatran serven, yadigrla birlikte yok olur gider. Hazine, toprakta kald srece, az da olsa bir gemiin varln belirtiyordu. rdekkent'deki hazine eklinde bile, (orijinal eklini srdrebilseydi) uzaktan da olsa yaanm bir maceray anmsatacakt. Nasl zgn uygarln tarih bellei siliniyorsa, Varyemez'in serveniyle ilgili kiisel bellei de yok oluyor. Her iki ekilde de tarih, dolar potasnda eriyor. Disney'in, bu izgihikyelerinin, zaman ve mekndan bamsz seyahatler sayesinde eitsel ve estetik deerlere sahip olduu, tarih ve corafya renimine yardm ettii yolundaki reklamn sahtelii de aktr. Disney, insanlarn yaptklarnn bilimi olan arkeolojiyi bile ldrmektedir.

Disneyletlrme dolarlatrmadr; her nesne (greceiniz gibi hareket de) altna dnr. Bu deiim sona erdii anda serven bitmitir; daha ileriye gidilemez, nk altn, kle veya dolar olarak artk daha sembolik bir dzeye indirilemez. Tek olanak daha fazlasn aramaktr, nk yatrm yapldktan sonra altn hareketlenir ve taraf tutmaya balayp ada tarihe girer. En iyisi burada brakp yeni batan balamaktr. te bylece amasz ve verimsiz bir ekilde biriken yeni servenler eklenir. te Disney hikyelerinde, istifinin bu retici evreleri atlayp saf altn aramaya gitmesi, hi de artc deildir. Ama ne var ki define ararken bile hi bir reticilik yoktur. Yerlerinize gein, hazr ol, ilerle, topla; aatan meyve toplar gibi hazine bulunur. nk sorun, hazinenin karl deil, coraf konumunu kefetmektir. O yere varld anda, altn, onu alp karan elde nasr brakmayacak biimde torbalanmtr bile! Kii, bu madenin yerini saptayabilecek dehaya sahip olduu an, maden araycl verimli tarma benzer. Usuz bucaksz bir bahede iek toplamak gibi. Glk kavram bu yumuak, dayanksz madene uymad iin maden karmada byle bir sorunla karlalmaz. Maden yalnzca saklamba oynar. Onu yatt yerden ekip karmak iin kiinin kurnazln kullanmas yeter. Yoksa fiziki g sarfedip onu doal fizik-maden halinden insanla yararl bir hale sokup ekillendirmeye gerek yoktur. Bu deiim olaynn yokluu nedeniyle, toplumun serveti, karakterlerin balarnn stnde yanp snen ampuller, fikir ve ruh sayesinde yaratlm gibi gsterilir. Grnte, doa, ilkel yaamda da olduu gibi ii, ara ve gerecin katks olmadan maddeyi kullanma hazr bir ekilde sunuyor. rdekkentlilerin uaklar, denizaltlar, radarlar, helikopterleri, roketleri olmasna karn topra eeleyecek bir sopalar bile yok. Toprak Ana cmerttir, altn almaksa soluk almak kadar masum bir olaydr. Bu, altn yiyicilerin tek gdas altndr ve doa bu yaratklar onunla besler. imdi altnn neden soylu-vahinin dnyasnda bulunduunu anlyoruz. Kentde gzkemez nk buradaki normal yaam yolu retimden geer, (buna karn daha sonra Disney'in kentlerdeki bu etmeni nasl bertaraf ettiinizde greceiz). Servetin kkeni doal ve masum olarak gzkmelidir. Her

ey doadan gelir, insan hi bir ey retmez. ocua (bu arada yetikin de kendini inandrr) nesnelerin tarihsiz ve insan eli dememi olduklar ve byyle ortaya ktklar retilmelidir. Altn leylek getirmitir. Ve servet bylece kusursuz olarak domutur. Disney dnyasnda retim toplumsal deil doaldr, ayrca sihirlidir de. Tm nesneler paratle iner, apkalardan kar ve bitmez tkenmez doum gn partilerinde armaan olarak sunulur, mantar gibi her yerde bitmilerdir. Toprak ana her eyi verir; meyvelerini topla ve sutan uzak ol. Bunun kimseye zarar yoktur. Altn aklanamayan, mucizev doal bir olayla meydana gelir. Yamur, rzgr, kar, dalgalar, , yanarda veya baka bir gezegen gibi. Gkten yaan ey nedir? Sertlemi yamur damlacklar... Ah! Yoksa erimi maden mi? Olamaz. Altn para. Altn! Yaasn! Altn yamuru, Gkkuana bakver. Hayal gryor olmalyz. Varyemez Amca. Doru olamaz. Ama dorudur. Muz gibi, bakr gibi, kalay gibi, davar gibi. nsan, altn stn topraktan emer. alma dnlmeden, altn doann gsnden alnr. Bu talipler, kendilerinde grdkleri sahiplik hakkn, anlalan, ya doal dehalar ya da birikmi aclar (ki bu aada greceimiz gibi, almann soyutlanm bir eklidir) sayesinde elde etmilerdir. Altn yaratan, rnein Magica de Spell'deki cadnnki gibi, insanst bir by deildir. Teknoloji iblisinin datt bu

94

95

tr sihir, doadaki bir asalaktan baka bir ey deildir. nsan servetin sahtesini yaratamaz. e gerek kalmadan, yalnzca hak edecei in byl bir kaynaktan, doal olanndan alr. rnek: Vakvak ve yeenleri, pelerinde Magica cad oldu u halde, efsaneye gre ardnda bir altn anann (dorudan doruya doann bir meyvesi) sakl bulunduu gkkuann sonunu ararlar. Kahramanlarmz tam anlamyla efsanev hazi neyi bulamazlar ama, baka bir tr altn anakla, byk ti car krlarla, dnerler. Bu i nasl olur? Varyemez Amca'nn limon tohumlaryla ykl ua, kazara Kuzey Afrika ln bunlarla ekmitir, Magica de Spell de yamur frtnasn ha rekete geirince birka dakika iinde tm blge limon aa laryla dolar. Tohumlar, (yani fikirler) dardan geliyor, by veya kaza onlar ekiyor ve ie yaramaz, az gelimi l top ra bunlar bytyor. Vakvak Haydi ocuklar, limonlar top layalm ve kente gtrp satalm diye barr. almann as garisi ki artk bu bir zevktir kr ise akl almayacak kadar yksek. Bu sadece uzak yerlerde deil, rdekkent'in plajlarnda, korularnda ve dalarnda da oluyor. Vakvak ve Gladstone, bir baka hikyede hangisinin Daisy iin en deerli eyi bulup onunla yemee kma hakkn elde edeceini saptamak zere plajda bir keif gezisine karlar. Deniz dalgalar kyya byk deniz kabuklar, dev bir salyangoz, ok kymetli, deniz kabuundan yaplm antika bir kzlderili kolyesi, lastik bot (Do-nald ve Gladstone iin birer tane), tropik meyvelerle ykl lastik bir fil, bir Alaska kaya, bir ayna ve ssl bir tarak getirmitir. deta bir bereket klahdr deniz, cmert doa insan olunu bereket yamuruna tutar ve nc Dnya'da doa bu ii, zellikle egzotik bir ekilde yapmaktadr. rdekkent'in iinde ve tesinde, insan ve zenginlik arasndaki ara her zaman doadr. nsan olunun tm gerek ve somut baarlarnn, yine insan olunun gayreti ve almas sayesinde elde edildii, yadsnmaz bir gerektir. Doann, hammaddeleri salamasna ramen, kii bunlardan geimini salamak iin aba harcamaldr. Byle olmasayd, hl cennette olurduk... Disney'in dnyasnda ise retmek iin kimsenin almas gerekmez. Srekli bir satn alma, satma ve tketme devri vardr, fakat nereden bakarsak bakalm sz konusu olan rn-

lerin retiminde hi bir gayret harcanmamtr. nsan ve top um kullanm iin, nesneleri reten ve doalm gibi sunan byk igc, doadr. rnn ister masa, ister ev, ister araba, ister giyecek, ister altn, ister kahve, ister buday, veya dar olsun btn bu rnlerin insangc kkenli olular gizlenmitir. retim ilemi yok edilmi ve meydana gelilerinden hi sz edilmeyerek oyuncular, nesneler ve ilemin gerektirdii ortam, sanki varolmamtr. Gerekte silinip atlan, nesnenin ailev kkeni (babas) ve onu retim ilemine balayabilecek badr. Bu da bizi tekrar aile gemiinin (babann) olmad, Disney'in garip aile yapsna gtrr. Dorudan biyolojik retimin ve dorudan ekonomik retimin yokluu, bir rastlant deildir. Nesnelerin gerek reticisi olan ii snfn saf d brakmay amalayan kuvvetli ideolojik yapnn pekitirilmesi iin bu iki retimin eksiklii zel olarak rastlatrlr. Bylelikle snf mcadelesi de saf d braklm olur. Disney, toplumsal (ve biyolojik) retici eyi bir sihirle yok ederek, tarihi bu kt ruhlardan artyor ve bylece geriye, ii snfnn teri, kan ve yoksulluu olmadan, zelliksiz, kksz ve zararsz rnler brakyor. retilen nesne gerekten muhteemdir; grnmez sefil ve kasvetli gecekondu yaantsna ilikin tatsz ilikilerden artlmtr. Disney ocuun hayal gcn, gerek dnyaya ilikin herhangi tatsz bir arm yok etmek iin kullanr. Disney'in dnyasn dolduran ve karakterlerini oluturan tarih rnleri, srekli olarak alnr ve satlrlar. Burjuvazinin ii snfnn rnlerini ve igcn kendine mal etmesi gibi Disney de ayn rekilde bu rnleri ve onu meydana getiren igcn kendine mal etmitir. Bu, burjuvazi iin ideal bir durumdur; rn ii olmakszn ellerine gemektedir. O derece ki, ender olarak hikyenin birinde bir fabrika ortaya ksa bile hi bir zaman ortalkta kapc dnda bir ii yoktur. Bu kapcnn ilevi de patronun tek elden ynetilen ve otomatik olan fabrikasn koruyan bir polisten biraz daha fazladr. Burjuvazinin her zaman dlemi olduu dnya budur ite. Bu dnyada kii, rn ve onun reticisi olan iiyle kar karya gelmeden, byk bir servet biriktirebilir. Nesneler sutan artlmlardr. ilerden en ufak bir talep bile gelmeyeceinden emin olunduu halis bir smr dnyasdr bu. Burjuva rejiminin elikilerinden doan proletarya, igcn z-

96

97

grce en yksek fiyat verene satmakta, alc bu igcn kendi toplumsal snf iin bir servet haline dntrmektedir. Disney dnyasnda, tm uzlamazlklar, atmalar, snf mcadelesi ve dolaysyla toplumsal snf kavram sona eriyor ve proletarya yaratm olduu toplumdan kartlyor. Disney'in dnyas, yapdaki atlaklarn srekli olarak gizlendii, burjuva karlar dnyasdr. Disney'in hayali krallnda, burjuvazi dnn toz pembe reklam, yetkin bir biimde gerekletiriliyor: cret olmadan servet, ter olmadan teri yok edecek koku. Altn, bir oyuncak haline geliyor, bu oyuncakla oynayanlar ise elenen ocuklar; stelik, dnyann gidiine baklrsa, kimseye bir zararlar da dokunmuyor. Fakat bu dnyann, zararl bir yan var: belirli bir snfn dn, sanki tm insanln dy-m gibi alglamann ve gerekletirmenin getirecei zarar. Kt ruhlara din bir sz sylenmesi gibi, bir kurbaaya elektrik verilmesi gibi, Disney'de de dinamit etkisi yapacak bir terini vardr: toplumsal snf. Disney, kendi rnlerinin reklamn onlar evrensel, ulusal snrlarn tesine, her eve her lkeye eri-irmi gibi tantarak yapyor. te, lmsz Disney'imizin her yerde hazr ve nazr olan ve tm ocuklara ulaan uluslararas irsiyeti budur. Marx'da, rn (yani birikmi emek) kkeninden ayran, onu altn olarak ifade eden ve retimin koullarndan soyutlayan sre iin bir szck vard : fetiizm. Bu altn ve gmn ardnda kapitalistin iinin srtndan gereKletirdii birikimin (artk-deer), gizlediini kefeden de Marx'tr. Deerli maden, altn ve gm szckleri, iinin soyulduu ve kapitalistin servet biriktiren kii olmakla kalmayp, toplumsal retimin rnn de kendine mal ettii gereini iiden gizlemek iin kullanlr. inin igcnn altna dntrlmesi, altnn servetin gerek yaratcs ve retim kayna olduu ynnde iiyi kandrr. zet olarak altn bir fetitir; en byk fetitir ve zenginliin gerek kkeninin gizlenmesi iin de tm toplumsal ilikiler ve herkes fetiletirilir. Altn bu filmin oyuncusu, ynetmeni ve yapmcs olduuna gre, insanlk, bir nesne dzeyine indirilmitir. Nesnelerin de kendilerine zg bir yaamlar vardr ve insanlk ne rnlerini ne de kendi kaderini denetleyebilir. Disney alemi, altn tarafndan ynetilen dnyada isel uyumluluun ve onun rettii

siyasal modelin evrensel bir kantdr. Doa, insan retiminin yerine geerek onu yok etmektedir. Geriye rnler kalr. Ne iin? Tketim iin. retimden tketime giden kapitalist srete, Disney, yalnz ikinci aamay tanyor. Oul babas tarafndan temsil edilen ilk seks gnahndan; tarih de snf ve atma gnahndan syrlm olduu gibi, bu tketim de ilk retim gnahndan syrlmtr. imdi de Disney izgi-hikyelerinin toplumsal yapsna bir gz atalm. rnein, mesleklere. rdekkent'de nedense herkes nc kesime mensuptur, yani rdekkentliler hizmetlerini satan kimselerdir : berberler, emlk ve turizm acenteleri, her trden satclar (zellikle gereksiz eyler iin para harcatan tezghtarlar ve kapdan kapya sat yapan seyyar satclar), gece bekileri, garsonlar, datmclar ve elence sanayii ile ilgili kimseler. Bunlar dnyay, hi bir zaman retilmeyen ama her zaman satn alnan nesneler ve daha fazla nesnelere dolduruyorlar. Satn alma ii srekli yineleniyor. Ve bu ticar ilikiler retim dzeyiyle kstlanmyor. Kiiler kendilerini hep birbirlerinin hizmetlerini satn alan veya kendilerini satan kiiler olarak grrler. Sanki tek gvence para dilinde bulunuyor. Tm insan alverileri bir tr ticarettir; kiiler bir czdan gibi, vitrinde bir nesne gibi veya srekli el deitiren para gibidirler. Anlatk, grmedike bir gz... araklayana edilmez sz Bu parti iin bir servet harcam olmalsn, Vakvak. Bunlar apak rneklerdir ve genellikle tm faaliyetin para, mevki veya mevki salayacak nesne etrafnda dnd ve bu konudaki rekabet st kapal olarak konulmaktadr.

98

99

Her szcn bir nesnenin reklamn yapt Walt'n dnyasnda kii, srekli ve youn bir tketim yapma zorunluluu altndadr. Disney d, teki rnlerle birlikte kendini de satma dncesine sapl kald srece, tketimciliini amas zordur. izgi hikyelerin sat, bu hikyelerde youn bir ekilde reklam yaplan Disney Kulpleri sayesinde beslenir ve yelerine indirimler uygulayan ticar kurulular tarafndan finanse edilir. Onbadan generale ve hatta kurmay bakanlna kadar uzanan uydurma rtbelere ancak Disney izgi hikyelerini satn alp bunlardaki kuponlar gndererek eriilebilir. Bu rtbe datm dergiyi satn almay salamak ve bunu tevik etmek dnda hi bir kar salamaz. Okuyucular arasnda dayanma yaratyor gzkmesi aslnda onlar sadece bir tuzaa, satn alma tuzana drmek iindir. ocuklarn kafalarna byle sinsice ihtiya duymadklar nesneleri alma zorunluluunun durmadan ilenmesinin yelenecek taraf yok kukusuz. Dzeni srdrmek iin hikyeleri al, sonra frlat at (izgi-hikyede bile, nesnelerden zevk alnd enderdir) ve ayn eyi, biraz deiik olarak, ertesi gn yine al. Para el deitirsin. Sonu olarak Disney ve snfnn cepleri iecekse varsn isin. Disney yaratklar lgnca bir para kovalamacasna kaptrmlardr kendilerini. Bir elence dnyasnda olduumuza gre, Disney dnyasn bir tketim atlkarncas olarak tanmlamamzda bir saknca yok sanrm. Dnyalarnn tm faziletlerini ierebildii iin para, herkesin erimeye abalad amatr. En aikryla balarsak, elde etme gc sonsuzdur; bakalarnn efkatini elde etmek, gvence, nfuz, otorite, prestij, seyahat, tatil, dinlenme ve hayatn skcln gidermek iin elence, her ey, her ey. Tm bunlar ancak parayla elde edilebilir. Para hayatta gzel olan her eyi (ki bunlardan hepsi satn alnabilir) simgeler bylece. Fakat, Disney dnyasndaki servet dalmn kim kararlatryor? Hangi lye gre kii, bu piramidin en st veya en altna yerletiriliyor? lgili baz mekanizmalar inceleyelim. Pasif olarak kullanma hazr bir ekilde bekleyen altn muhtemel sahibinden ayran corafi uzakldr. Ancak bu mesafe tek bana, serven boyunca engeller ve heyecan yaratmaya yeterli deildir. Bu nedenle sahneye ayn hazinenin peinde koan bir hrsz kar.

Hrszlar etesinin ba Koca Haydutdur ayrca Kara Pete ve onun yan sra saysz profesyonel dolandrclar, anssz korsanlar, ve eli aya tutmayan yamaklar vardr. Bunlara cad Ma-gica de Spell'i, Byk Hain Kurt'u ve Ay ile Tilki gibi ormann daha ufak aptaki hrszlarn ekleyebiliriz. Bunlarn tm iri yar esmer tenli, irkin, cahil, trasz, aptal (asla parlak bir fikirleri yoktur), sakar, sefih, agz, kendini beenmi (hep birbirlerine yaltaklanrlar) ve vicdansz tiplerdir, hep gruplar halinde kmelenmilerdir ve tek tek ayrd edilemezler, Koca Haydut gibi profesyonel haydutlar, cezaevi numaralar ve maskeleriyle gze arparlar. Haydutluklar doutandr: Kes sesini der bir Koca Haydut'u kavrayan pojis sen muhafz olmak iin domadn. Senin meslein hapishane kuluudur. Yapabildikleri tek i su ilemektir, onun dnda ebediyete dek tembeldirler. Byk Hain Kurt kyafet deitirmek hakknda bir kitap okur (artma Yaynevince baslan)': En sonunda en iyi kyafeti buldum, kimse Byk Hain Kurt'un alabileceine inanmaz. Ve bylece bir ii klna girer. By, apkas, tulumu, kazma ve kreiyle kendini gezgin bir etenin gneyli haydutu gibi gsterir. htiraslarnn yasal olmad izlenimini kuvvetlendirmek iin, hapishane sicilleri yetmiyormu gibi, srekli olarak bakalar tarafndan boaltlan hazinelerin peindedirler. Buna en iyi rnek Varyemez Amca'ya kar Koca Haydut'dur, tekiler ise bu ana temann yalnzca eitlemeleridir. Haritalar ve iyi gizlenemeyen srla/la dolu bu dnyada, haydutlarn, kat parasn arada bir bile olsa tekilerden nce ellerine geirmeleri hem istatistiki bir olanakszlk hem de bir hakszlktr. yi talihi hak etmemeleri, konumlarnn hi bir zaman deimeyeceini belirten bir iarettir. Tm kaderleri, bir sonu elde edemedikleri hrszlklar veya hrszla yeltenme ve hapisten kamaktan ibaretti, (belki de saylar o denli ok ki, hapishaneler yetmiyor?). Bu haydutlar altn arayclar srekli olarak tehdit eden bir tehlikedir. Maceraperestin, serveti ele geirmede karsna kan bu tek engel pek gerek bir engel saylamaz. Haydutun varlnn tek amac, maceraperestin hazineyi kendine mal etme hakkn merulatrmaktr. Maceraperest arada bir ahlk bir kmazla karlar: altn m yoksa bir bakasnn hayat m? Her zaman hayat seer, ama nedense bu arada altnn feda etmek zorun101

100

da kalmaz (seim gerek deildir nk zarlar nceden ayarlanmtr). Fakat hi olmazsa o, kt tahriklere kar koyabilir halbuki, birka istisna dnda, haydutlar hi bir zaman vicdanlarna ba vurma veya ykselme ansn elde edemezler. Disney'de, hrszlk dnda zenginlii tehdit eden baka bir ey yoktur. zel mlkiyet yasalarn ineyen kiileri haydut olarak tantma abas, bu kiileri daha yakndan incelemeye itiyor bizi. Esmerlikleri, irkinlikleri, st balarnn pasakll, boylar, saylarla anlmalar, eteci karakterleri ve srekli mahkmluluk-lar, bizi patronun gerek dmann (mlkn asl tehdit edeni) belirlemeye gtryor ayrca. Gerek hayatta, zenginliin dman, hrsz deildir. Eer evresinde yalnz hrszlar olsayd, mlk sahibi, tarihi, yasal sahipler ve haydutlar arasndaki sava olarak yorumlayabilirdi ki, o zaman haydutlar mlk sahibinin belirledii yasalara gre yarglanrlard. Ancak gerek bakadr. Servet tekelinin gerekliliini ve yasalln tehdit eden ve onu mahvedebilecek tek etmen, zgrln, ancak burjuvazinin ekonomik temelini tasfiye ederek elde edebilecek olan ii snfdr. Marx'n, Eugene Sue'nun (*) dizi romanlarnn zmlemesinde aklad gibi, burjuvazi proletaryay smrmeye balad andan itibaren, birincisi ikincisinin direncini krmaya ve hatta, snf mcadelesini iyi ve kt arasndaki savaa indirgemeye almtr. Ahlk etiket, atmann ekonomik olan kkn gizlemeyi ve snf dmannn faaliyetini sansr etmeyi amalyor. Bylece, Disney'de, ii snf iki gruba ayrlmtr: kentdeki haydutlar ve kent dndaki soylu-vahiler. Disney'in dnya gr iddet ve toplumsal atmalar ksrlatrd iin, kent serserileri-bile yaramaz ocuklar olarak gsterilirler. Modelin olumsuz yann temsil ettikleri iin de her zaman kaybederler, dayak yerler ve akllarna gelen aptalca fikirleri ember halinde el ele dansederek kutlarlar. Bunlar burjuvazinin ii rgtlerini karmakark bir deliler grubu olarak gstermek isteyiinin bir ifadesidir. Bu nedenle, Varyemez Amca Vakvak'n hrszlk yapt olaslyla karlat zaman yle der: Benim yeenim, bir hrsz ha? Hem de gzlerimin nnde? Polise ve akl hastanesine haber vermeliyim. ldrm olmal. Bu szler, yasaya aykr
(*) Kari Marx, Kutsal Aile, Sol Yaynlar, 1976.

olaylar, toplumsal artlanmann bir sonucu olarak deil de ps kopatik bir hastalk olarak niteler. Burjuva, smr sonucu ii snfnda oluan eksiklikleri, smr olgusunu gizlemek ve iileri zayflatmak amacyla, ahlk kusura, iileri de alay ve sansr konusu haline dntrr. Hatta burjuvazi, kendi deerlerini dmann ihtiraslarna yklemeye alr ve zgrlkten yoksun bu dman da, milyoner olup smrc snfna katlmak amacyla alar. Bunlar, hi bir zaman toplumu gelitirmek istiyormu gibi gsterilmezler. ilere onur ve saygnlk ve dolaysyla toplumsal bir snf olma nitelii kazandrabilecek her trl zellii arptan bu ii karikatr, iileri bir alay ve horgr gsterisi haline getiriyor. (Bu arada unu da belirtmek gerekir ki, teknoloji anda, burjuva-zinin gnlk kitle kltr, hl 19. yzyl sonlarndaki makine anda ortaya kan efsanev karikatrlerden olumaktadr). yiyi ktden ayran lt drstlktr, yani zel mlkiyete sayg. dllendirilen Drstlk hikyesinde grld gibi, yeenler 10 dolarlk bir banknot bulup kavgaya tutuuyorlar. Birbirlerine hrsz, dolandrc ve haydut diye baryorlar. Fakat Vakvak araya giriyor: sokakta bulunan bu byk parann mutlaka aranp bulunmas gereken yasal bir sahibi olmaldr. Bu zor bir itir, nk tm iri, irkin, iddet yanls, koyu, kirli insanlar bu paray almaya kalkar. lerinde en kts de, yetimhaneyi soymak zere tabanca satn almak iin paray almak isteyendir. En sonunda parann gerek sahibi bulunur ve bar olur (manidar bir ekilde de Vakvak ilk sahnede Sava ve Bar okuyordu). Parann sahibi a ve paavralar iinde kk bir yoksul kzcazdr ve ele aldmz hikayelerdeki tek toplumsal yoksulluk rneini oluturur. Annemin bana brakt tek ey buydu, btn gn bir ey yemedik.

102

103

yi yabanclarn. nc Dnya'nn basit yerlilerini koruduu gibi imdi baka bir kk yerliyi, byk kentin bu ayrcalksz kk kzn korumaktadrlar. Yeenler, azizler gibi davranmlardr (hatta son resimde balarnda birer hale vardr) nk kiilerin zaten kendilerinin olan paraya sahip kma hakkn tandlar! Servetin haksz dalm diye bir ey sz konusu deildir: eer herkes irkin sahtekrlar yerine drst r-dekiler gibi olsayd, dzen mkemmel ilerdi. Kk kzn sorunu yoksulluu deil, ailesinin sahip olduu tek paray kaybetmekti (muhtemelen bu para sonsuza dek yetecekti, yoksa a kalrlar ve Disney'in kurduu dnya yklrd). Sava nlemek ve toplumsal bar korumak iin herkesin mal sahibine verilmelidir. rdekiler Vakvak'n teklif ettii para dln geri evirirler; Baka birini mutlu klarak biz zaten dlmz aldk. Fakat bu hayr ii hayrseverlerin ahlk stnln vurgular ki, gecekondulardaki iyi ilerinden sonra dndkleri byk konak mazur grlsn. Paray geri vermemi olsalard Koca Haydut'un dzeyine inecekler ve define avcln hak etmeyeceklerdi. Zenginlie giden yol, iyi bir ahlk yatrm olan, hayr ilerinden geer. Kayp ocuklarn says, yaral kuzular, kardan karya gemek iin yardm bekleyen yal kadnlar - bunlarn hepsi, baka bir iyi insan tarafndan aday gsterildikten sonra iyi insanlar kulbne girebilmek iin gerekli olan eylerin listesidir. Aktif erdemler bulunmad iin, iyi iler ahlk stnln kantdr. Alexis de Tocqueville, Democracy in America (Amerika'da Demokrasi) adl yaptnda u kehanette bulunur: Bu yolla, dnyada, ruhu bozmayan fakat geveten ve hareket yaylarn sessizce zen bir tr faziletli materyalizm kurulabilir. Yazk ki, 19. yzyl ortalarnda bu satrlar yazan bu Fransz, szlerinin idealist ve gln bir ekilde yinelendii Disney lkesini grecek kadar yaamad. Bylece kazananlar nceden iln edilir. Tm yarmaclarn eit durumda olduu bu para yarnda, kazanan ve kaybedeni belirleyen e nedir? Eer iyilik ve gerek, yasal sahibin ya-nndaysa, bakas mlkn sahipliini nasl elde eder? Bundan daha kolay ve ak bir ey olamaz: elde edemezler. Kt adamlar (hatrlayacaksnz ocuk gibi davranyorlard) daha byk, daha gl, daha hzllar ve silahlydlar; iyi adamlarnsa merhametsizce kullandklar bir stnlkleri vardr: zeklar.

Kt adamlar mitsizce, parlak bir fikir iin kafa patlatrlar. Baarszlklarnn nedeni beyinsizlikleridir. Bir kmaz iinde kalmlardr: yalnzca bacaklarn kullansalar, gidecekleri yere varamazar; kafalarn da kullansalar, yine oraya varamazlar. Aydn olmadklar iin, dnceleri hi bir zaman baarya ulaamaz. Dnmek siz kt adamlarn iine yaramaz, en iyisi, siz u kollarnza ve bacaklarnza gvenin. Kk servencilerin her zaman daha iyi ve daha parlak fikirleri olacana gre, onlarla yarmakta hi bir yarar yok. Dnce, beyin, szckler ve dolaysyla dnyann anlam zerinde tekelleri var. Bu onlarn dnyasdr, bunun iin de onlar siz kt adamlardan daha iyi bilirler bu dnyay tamam m? Bundan sadece bir sonu kabilir: iyi ve ktler arkasnda yalnzca toplumsal snflar deil, ayn zamanda onlarn vcuda kar ruh, maddeye kar maneviyat, adaleye kar beyin, ve kl emeine kar kafa emei olarak kartlklar vardr. Kuku gtrmez bir iblm! yi adamlar, adaleyle donanm kabadaylarla olan rekabetlerinde, bilgi piyasasn tekellerine almlardr. Ama dahas var. Emekiler, eriemeyecekleri bir ama peinden koan bacaklara indirgendikleri iin, geriye hazinenin yasal sahibi olarak, parlak fikirleri akl edenler kalyor. Adil bir dvte kazandlar. stelik bu zenginlii meydana getirip define araycln esinlendiren ve akln maddeye stnln bir kez daha kantlayan da fikirlerinin gcyd. Smr hakl karlm, gemiin krlar yasalatrlm, gaspetme ve zenginlii artrmak iin zel haklar salayacak mlkiyet yerletirilmi olur.

104

105

5
Eer burjuvazi imdi sermayeyi ve tketim yollarn denetim altnda tutuyorsa bu birini smrdklerinden veya haksz yere servet topladklarndan deildir. Disney, izgi-hikyeleri boyunca, kapitalist zenginliin kendi aklad koullar altnda meydana geldiini belirtiyor. Kapitalistlere kar yarnda stnlk salayan ey, fikirlerinden baka bir ey deildir. Ve bu fikirler onlar korumak iin ayaklanacaklardr.

Fikir Makinesi

Btn gn hi bir ey yapmadan oturabilecein bir i. Arada bir mzede bir ey olup olmadna bakmak iin bir tur atverirsin o kadar Vakvak. ans izgilerimi daima ynetebildiim iin zenginim Varyemez Amca

Okur belki bu noktada, Disney dnyasnn isiz ve iisiz bir dnya olduu grmze ilk bakta ters dt kans uyandran Vakvak tipini ileri srecektir. Herkesin bildii gibi bu tip, yaamn i aramakla ve tamak zorunda olduu kahredici ykten ac ac yaknmakla geiriyor. Neden i arar Vakvak? Yaz tatiline para bulmak, televizyonunun son taksidini demek (anlalan bunu 1000 kez yapmas gerek, nk her servende bir son taksit der) ya da (genellikle Disney veya Varyemez'e) bir hediye almak iin. Bu arada, Vakvak'n kendi ihtiyalarna ilikin hi bir sorunu yoktur.

106

107

Kira, elektrik (aturas, yiyecek veya giyecek konusunda asla bir sorunla karlamaz. Aksine, tek bir dolar olmamasna karn, srekli bir eyler satn alr. rdekler sihirli bir bolluk iinde yzen bir dnyada yaarlar, buna karn kt adamlarn, bir fincan kahve iin bile metelikleri yoktur. Ama ikinci resimde, rdekler birdenbire yoktan bir roket var etmilerdir, kt adamlarsa Varyemez'i soymak iin, ondan alacaklarndan daha fazla para harcamlardr. Bu msrif ve lks toplumda geim yollar konusunda byk bir sorun yoktur. Mazide kalm bir hastalk gibi, alk, fethedilmitir. Genler Miki'ye acktklarn syledikleri zaman Miki u cevab verir: Aln ne olduundan siz ocuklarn haberi yok! Oturun da anlataym. Hemen yeenler onunla alay etmeye balarlar. Ne kadar srer bu alk meselesi, bu samalk ne kadar srecek. Fakat endielenecek bir ey yok, ocuklar. Miki'nin anlatmak istedii, aln bugn dnyada milyonlarca kiiyi nasl ldrd ve teki milyonlarda yaratt, onarm olanaksz akl zararlar deildir. Miki'nin alk sorunuyla ilgili anlatt, Gufi ve kendisinin bandan geen, tipik bir rdek-kent serveni. Aka, Miki iin artk alk gibi sorunlar yoktur. nsanlar mkemmel bir dnya dyle yaamaktadr. Bu nedenle gerekte Vakvak'n almaya ihtiyac yoktur, bulabildii parann tmn gereksiz eyler satn almaya harcamas da bunun kantdr. Bylece, Varyemez Amca onu kandrp, servetini ona vasiyet edeceine sz verince, Vakvak'n aklna ilk gelen ey udur: Nihayet, istediim kadar harcayabileceim. Ve, hemen, son model bir araba, 8 yatakl bir yat, 15 kanall ve uzaktan kumandal renkli bir televizyon smarlar. Baka bir servende de, u hediyeye para bulmak iin bir yerlerde geici bir i bulmalym veya pahal bir seyahate kmak ister ama btn param topu topu yarm dolarak der. ihtiyalar gibi, i de gereksizdir. ler, (grdmz gibi) tketiciye hizmet, koruma veya ulam salayan trdendir. Varyemez'in bile iisi yoktur, personelinin listesini nne ald zaman onlara mstahdem der. Tm istihdam, retimden ok tketime yol aar. almaya ihtiyac olmad halde Vakvak srekli i aramaktadr. Bu nedenle de yeledii ilerin, kolay, bedensel ve ussal hi bir gayret gerektirmemesi artc deildir. Onun iin i, ansnn yzne glmesini (veya bir harita parasn) beklerken bir vakit
108

geirme aracdr. Ksacas ter dkmeden cret ister. Ustollk, iler bol olduu iin, i bulmak da kolaydr. Bu i baya elenceliye benziyor Hamur ii ahs aranyor, iyi cret, bedava hamur ileri, ksa alma saatleri. Tam bana gre!. Gerek dram, Vakvak ie girip onu kaybetmekten d patlamaya balad zaman ortaya kar. almann Vakvak iin hi de zorunlu olmad gz nne alnrsa, bu sokakta kalma korkusunun izah yoktur. Vakvak da sakar ve dikkatsiz olduu iin, her zaman tekmeyi yer kna. Dnyada sryle i var, ama anlalan Vakvak yapabilecei bir i bulamyor. Kovuldun, Vakvak. nc defadr hamur kartrcsnn iinde uyuyakalyorsun! Kovuldun Vakvak. Hep sama sapan ilerle urayorsun! Kovuldun, Vakvak. Berberlii kimden rendin sen? Koyun krpcsndan m? Bylece, Vakvak iin i, ii kaybetmeme ve nereye gitse peini brakmayan felketlerden kurtulma saplants haline gelir. lerin bol olduu bir dnyada, ehliyetsizlii yznden isiz duruma der. Disney'de, tketimin retimden fazla oluu gibi, i sunumu da talepten fazla olduu iin, i bulmak byk bir sorun deildir. Vakvak'n, Byk Hain Kurt Koca Haydut ve tekiler gibi, mzmin bir tembel olduu gerei, isizliklerinin nedeninin kendi istekleriyle ve yeteneksizlikleri yznden olduunu kantlar. Vakvak, okurun gznde, isizi temsil eder; kapitalizmin yapsal elikileri yznden tarihteki gerek isizi deil de, alann kiiliinde yatan Disney tipi isizi. sizliin sosyoekonomik temeli, kiisel psikolojik aklamalar uruna bir kenara itilir ve herhangi bir toplumsal olgunun nedenleri ve sonularnn kiinin davranndaki anormalliklerden kaynakland varsaylr. Ekonomik basknn tketim basksna dnt an ve her yerde i bulunduu zaman, Vakvak'n dnyas gerek zgrln; almama zgrlnn hkm srd bir dnya olur. Gnmzde snai giriimciler, i zgrl slogann krklyorlar: herkes igcn satmakta, istediine satmakta ve iine gelmiyorsa ii brakmakta zgrdr. Bu sahte i zgrl (Disney'in fantezi dnyasnda) artk bir efsane olmaktan kp bir gerek haline gelir ve isiz olma zgrl ekline dnr. Fakat Vakvak'n tm iyi niyetine karn, i bulma ans elinden kayp gidiyor. Daha iyerinden ieri admn atmadan,

109

lgnca bir hengamenin kurban oluyor. Bu sama kargaalk bunalmlar, genellikle kahramanmzn dinlenmesi ve dllendirilmesiyle sonulanr. Bununla birlikte kahramanmz genellikle hesap verme gnnn ilelerinden kaamaz. nk, ilahlar onu sonsuz straplarndan kurtarmak istemezler. Bu da demek oluyor ki, dllendirilme ve cezalandrlma Vakvak'a bal deildir ve tm bu faaliyetin sonucu da nceden kestirilemez. Bylece okuyucunun dramatik gerilimi artrlyor. Vakvak'n abalarnn ksrl ve pasiflii, birikmi anlar dnda ondaki erdem eksikliine iaret eder. Kaderinin efendisi olma ynndeki tm gayretleri srekli olarak baarszla urar. Kader, Vakvak' sevilen bir oyunca haline getirirken, bir yandan felketler getiren bir yandan da sevinler Veren tek dinamik etmen haline gelir. Talih, iinde suyun durmadan alkaland dipsiz bir kova gibidir. Bu kovay doldurmak Vakvak'n grevidir. yiliksever bir kii gelip de kovann dibini yerine koymad srece Vakvak baarszla urayacak ve sonsuza dek eilip dorulup su dkmeye mahkm olacaktr.

Kentte yer alan bu tip iler, kent dnda, yabanc servenlerdeki teki tr asabi servenlere benzer. Evlerinden ayrldklar anda rdekkentlilerin balarna her tr kaza gelir: gemi batmalar, arpmalar ve tehlikeli bir sr engeller ve ansszlklar. rdekkentlileri aradklar hazineden ayran, kaderin elindeki bu ikencedir. Emekleri boa harcanyormu gibi grnr, nk sonu, bir ansszlklar zincirinden ibarettir. Zaten emekleri bunalmlara verilen bir karlktr. Kt talih nce yollarna tehlike ve strap saar, sonunda da iyi talih onlar altnla dllendirir. Ancak altn ele geirmek kolay deildir. nce serven biiminde soyut emek harcanmaldr. Ayn mantkla, ilk spanyol serven romanlarna emekler (*) denirdi. Bu tr romanda, kahramanla servet arasndaki arac, biriken ansszlklardr. Bu sre gerekte alma deilse de almay sembolize eder. Aktif bir ekilde yapc ve retici olmaktan ok, pasif bir ekilde tketilen bir tr zahmettir. Para soyut bir nesne olduu gibi, Serven de bir tr soyut emektir. Servet, retim yerine serven yoluyla elde edilir. Bu da servetin kkenini gizlemek iin baka bir aratr -sanki daha fazlas gerekliymi gibi- Fakat servenin temeli, ahlk sonularla ykldr. Kendi tarafndan deil de kader tarafndan ynetilen kahraman, bylelikle kaderin izdii yola uymann gerekliliini renir. Yine bylece, kt talihin oyunlarn kabul ederek, kaderi borlandrp sonunda ondan birka dolar koparr. Dnyann eytani ileyii -tehdit eden sadizmi, lgn ve tehlikeli ini klar, skntlar, bozukluklar- inkr edilemez, nk her ey ilahi takdire bir karlktr. Her an kmeyle kar karya olan bir dehet evreni sz konusu olduundan bu durumda hayatta kalmak iin bir teslimiyetilik felsefesi gereklidir. Bu evrende insanolu hi bir eyi hak etmemektedir ve eline bir ey gemesi, acizliine ve iktidarszln kabullenmesine baldr. Tm maskelere karn, Vakvak ada iinin gerek temsilcisi olarak gsterilir. Fakat ada ii iin gerekli olan cret Vakvak iin gereksizdir. Gerek hayattaki iinin umutsuzca arad eyi Vakvak hi bir sorunla karlamadan bulur. i, yaamn madd koullar ve urad smrlerin strabn e: kerken, Vakvak yalnzca, alma hayalinin pasif ve soyut arln tar.
(") rnein Cervantes, Trabajos de Persilles y Segismunda.

110

111

Vakvak, bir styap dnyasnda yaar ve altyap onun geliim aamalar bu st yapya tam bir benzerlik gsterirler. Gerek hayatn somut temelinde yayor izlenimini verir, ama havada yzen bir taklitiden baka bir ey deildir. Serven, bataklklar dnyasnda, kendilerini yukar doru emen bir bulut olduuna inanlan bir i gibidir. Kritik bir gn olan maa gn gelince, byk bir esrar perdesi ortaya kar. Gerek dnyann iileri kandrlmlar ve rettiklerinin yalnz ufak bir parasn temsil eden paray evlerine gtrmektedirler; geri kalanna patron el koyar. te taraftan Vakvak'a, ie yaramazl gsterildikten sonra bile fazla cret denir. Disney'de, servete katks olmayan iinin pay talep etmeye hakk yoktur. Bu asalaa verilecek herhangi bir ey fazladan ltuftur, minnettar kalp baka da bir ey istememelidir. Yalnz ilahi takdir hayatta kalma lt-funu, onu hak etmemi birine verebilir. Eer her ey ilahi takdire braklp alma koullarn yneten ltler yoksa, kii nasl grev yapabilir, cretinin artrlmasn nasl isteyebilir? Vakvak tm iilerin sahte bir temsilcisidir. Dolaysyla madd dnyann yapmna katklar, Vakvak kadar az olduu iin iilerin de onun kadar itaatkr olmalar gereklidir. rdekkent bir d deil Marx'n szn ettii fantasmagoria'dr. (*) Vakvak'n almas patronlarn emek efsanesindeki elikilerini perdelemek ve igcnn kendi deeri ile, yaratt deer arasndaki fark (yani artk-deeri) gizlemek zere ayarlanmtr. retime ynelik emek diye bir ey yoktur. Istrap ve dln hayal, fan-tasmagorik ileyiinde, Vakvak tahakkm edileni (anlalamayan) temsil eder, ayn zamanda da elikili bir ekilde, tahakkm eden (artan) yaam srdrr. Disney ada toplumsal atmalar serven ekline sokup fanteziletirir. Ancak, bu straplar masumca aklarken bile, her eyin daha iyi bir gelecek iin olduunu ima edip aclar dengelemi olur. Her ey dllendirilecek ve insanolunun durumunu ilerleterek dinlenme ve bo zaman cennetini gelitirecektir. ocukluun dler lkesini Disney yle planlyor ki, gerek yaamn elerini ve ada insann straplarn kendine mal etmi oluyor ama bu arada da bunlar reddedebilme, elikilerini aa vurabilme ve yenebilme gcn insanlarn ellerinden alm oluyor.
() Gerekle hi bir ilgisi olmayan, gz boyayan, olaanst, hayal anlamnda (.n.).

rdekkent'te masumane strap eklini alan alma, her zaman onun kart olan dinlenme amac asndan tanmlanyor. Tipik bir rnek: kahramanlarn iine gmldkleri can sknts ve sessizlik durumunu vurgulayarak balayan bir servende yeenler esniyorlar: Can skntsndan leceiz... televizyon bile skyor artk. Bu durum olaan karlanr, zplayan bir top kadar basit bir ey, nasl oluyor da arkadalarmz Aztek lkesi'nde hazine aramaya gtryor? Kiinin paras zerine uzanarak, saatin yumuak tiktaklarn dinlemesi kadar dinlendirici bir ey var m? nsan kendini yle emniyette hissediyor ki. Basit bir aile toplantsnn byle sonulanaca kimin aklna gelirdi? diye soruyor kendine Vakvak, her eyin bir sabah, gayet masumane balad bir servenden sonra. Genellikle ok sakin bir kasaba olan rdekkent'te afak vaktidir. Her zaman yatakta, divanda, bahede veya bir hamakta dinlenilir. Miki, Sihirli Ormanda Yedi Ccelerin konuu olarak, fazlasyla hak ettii bir tatil geiriyor. Bu cmlelerin tekrar ve dinlendirici havas, rdekkent'deki yaamn zelliini belirtiyor. Kahramanmzn yaants, srdrd yaamn zelliklerinden biri (rnein zplayan bir top) tarafndan kesiliyor ve dinlenme olan, allm gnlk yaantsn brakp serven, strap ve altna srkleniyor. Okurlar, izgi hikyeyi okurken, zaten dinlenmekte olduklar iin, kendilerini kahramanmzla zdeletirmeye itiyorlar ve yarn snrl heyecan iinde bu tuzaa kolayca yakalanyorlar. Serven genellikle, bu denli soyut emekten sonra hak edilen bir dinlenme iin bir tatil dlyle sona erer. Aslnda ilk ve son resimlerde, dengeli glerin simetrisi ve hareketsizlii kolaylkla fark edilebilir. Servenden nce ve sonra okuyucuyu rahat ettirmek iin resim yoluyla rnesans klasisizmi kullanlr. te taraftan, serven sresinceyse, karakterler srekli hareket halindedirler. Kural olarak acele iinde saa sola kouturarak, okuyucunun gzn, kahramann havada uuan bacaklarn takibe zorunlu klarlar. Sknet salanp ember tamamlanana dek. ileri uzatlan parmaklar yn gsterir. Oh! Servenimiz tropiklerde bir tatille sona eriyor Varyemez iin altktan sonra, Vakvak, amcas tarafndan Atlantic City'de gerek bir tatille dllendiriliyor. Ha! Ha! Uzun zamandr yaz Acapulco'da geirmeyi dlyordum. Kaza sigortam sayesinde, bu harikulade yere nihayet gidebileceim. Bu serven strap ekmenin iyi

112

113

talih getireceini kantlar bize: Yaasn! Yaasn! Bacam krdm. Amcasnn mal ve mlkn bir aylna dn alnca Vakvak, nce, artk almayacam. Tm dertlerimi unutup kendimi dinlenmeye vereceim diye bir karara varr. Neydi o dertler? Bu hayat pahallnda ayn sonunu getirmenin ne denli g olduunu tahmin edemezsiniz. Tam bir kbustur! Byk sorun nedir? nsann ertesi gn TV taksidini demesi gerektiini ve buna karlk tek kuruu olmadn bildiinden doru drst uyuyamamas tabii ki. alma ve aylaklk arasndaki ak kartlk, ikincisi lehine ne srlen bir bahaneden baka bir ey deildir. Aylaklk, alma lkesini ele geirip kendi kurallarn kabul ettirir. En ar rnei alalm: Byk Hain Kurt ve bitmez tkenmez kk domuzcuun av. Onlar yemek ister gibi gzkyor. Ancak gerek gd alk deildir; asl ihtiyac, hayatn almay taklit eden baz uralarla ssleme isteidir. Domuzcuklar kovala, bir numarayla kamalarna gz yum ki tekrar dnsnler vb... Tketerek tketim servenini tketen tketici toplum gibi. Nesneyi yok etmek iin onu yakala ki, yerine ayn nesne baka bir klkta gesin. Bu durum bir baka hikyede yle zetleniyor. Akll Domuz, Byk Hain Kurt'u onlar brakmas iin ikna ediyor. Bizi eline geirdiine gre, imdi neyle eleneceksin? Bo bo oturup vaktinden nce yalanmaktan baka iin kalmad. Onlar yerse, karakter olarak ona verilen tanm am olur ki bunun gerisinde de yok olmak yatmaktadr. Doasnn deimez eleri tehdit edildii zaman, bu karakter, kendi kendini slah edici nitelik alr. Domuz ktlnn veya kovalanacak baka bir eyin ortaya kmasn ne ister ne de bunu yapabilir. alma tarzna uygun olarak da bo zamanla beslendii iin boyun eer: Bu dediin doru ve kovalama hepsinden daha zevkli. Akll Domuz, Byk Hain Kurt'u Madison Avenue (*) tipi ikna kabiliyetiyle kandrmtr: ALIMAYI SRDREBLMEK N SATIN AL; GELECEN GVENLK ALTINA ALMAK N SATIN AL; YARIN BAKASINI SZ BIRAKMAMAK N SATIN AL; BU K SEN OLABLRSN (**) kurgusal balama
(*) Madison Avenue New York'ta belli bal reklam ajanslarnn bulunduu caddedir (.n.). (") Vance Packard, The Hidden Pessuaders, New York, 1957. General Motors'un buna ynelik bir eitlemesi iin u ilnna bakn :

noktas, daha sonra yapaylaan ve unutulan ihtiyatr. Kurt iin domuzcuklar antada kekliktir. retimi (gereksiz olan) srdrmek iin istek tahrik edilmelidir. Gereklilii bu biimde ifade edilen alma, tarihe tekrarlanan anormallik olarak geer. almaya ender ve garip bir olay gzyle baklr ve bylece gerek anlamn yitirir. retim sreci iinde, her zaman tanmlama iin seilen aama, emek balarn gevetecek olandr. Gnlk alma, snrsz bir fantezi, bir kaza ve bir karkla dntrlr. Bugnk cebri karakterine ramen emek insanlar sefaletten uzaklatran bir nitelik alr ve gnlk ezici, skc grnmn yitirir. Vakvak, Gufi Miki ve sincaplar iin, garip ve ender olanlar allagelmi eylerdir. rnein bir hikyede berber olarak alan Vakvak iinde birden bir sanatbilim adam olur. Epicromal aponevrosis'e 17 santim splenius capitis'e 23 santim, proboscis noktasna 17 santim. Allagelmi zel olarak icadedilmis aletlerle harikalar yaratan bir olay haline getirilir..
OTOMOBLLER, SAHALARI VE LERLEME Ekonomik ilerleme bir tekerlek gibidir. Hz azalnca titremeye balar, btnyle durunca da alalr ve puf. Ekonomiyi hareket halinde tutmak iin istediklerini ve ihtiya duyduklarn satn almakta tereddt etmemelidir Amerikallar. Talep retim demektir: daha fazla retim ise daha fazla i sahas, gl i hayat ve kasabalarmz, kentlerimiz, devlet ve ulusumuz iin daha fazla kazan demektir. Refah artar ve bundan herkes krl kar. Otomobil. Amerikan ekonomisinin temelidir. Mill gelirin altda birini oluturur; on milyon kiiye her alt kiiden birine i sahas salar ve elik iletmelerinden ke balarndaki servis istasyonlarna kadar 800.000 iyeri otomobil retimine dayanr. te imdi, yeni bir otomobil almann tam zamandr, kullanlm araba fiyatlar bylesine yksekken. 1975 model otomobillerimiz daha az masrafldr ve daha az bakm gerektirmektedir. Yeni bir otomobil almak bundan iyi bir al veri olamaz-- ve satn almak ilerlemenin tekerleklerini dndren de bu zaten. R.C. Gerstenberg GENERAL MOTORS CORPORATION Genel Mdr :

114

General Motors
Bugn Chevrolet. Pontiac. Oldsmobil. Buick ya da Cadil-lac satclarna uraynz.

Bu alma kavram, gnlk yaam ve bu yaam iinde ayakta kalabilmek iin gerekli olan sk almay deimez br gsteri haline sokmak iin kullanlan bir stratejidir. Disney karakterleri rdekkent'in olaan zaman ve uzay snrlar dnda kalan hayal servenler yaadklar gibi, ikide bir normal evrelerini terk etmeleri veya en masum ilerde en sama olaylar yaamalar gibi ocuklarn da yaantlarnn somut gereklerin stne kmalar ve bu derginin sihir ve serven lerine teslim olmalar ima edilir. ocuun dnyasnn, gnlk yaamla sihirli yaam olarak ikiye blnmesi bu izgi-hikyelerde balar. Ve bu hikyeler ocuklara, etkilenmeye en yatkn olduklar yatan itibaren almay aylaklktan, yavan gnlk gerekleri dlerinden kopuk olarak alglamalarn retmede ilk admdr. Demek ki ocuklarn gnlk dnyas, hayal yan olmayan gnlk ilerle doludur, oysa izgi-hikye dnyas fantezilerle dolu bir aylaklk dnyasdr. ocuklar bylece madde ve ruh arasnda blnerek evrelerindeki gerek dnyaya srt evirmeye tevik edilirler. ocuklar doalar itibariyle en yakn evrelerini reddetme eiliminde olduklar bilindii halde bu tr izgi-hikyelerin, ocuklarn takn hayal glerini besledii iin savunulmalar, aslnda ocuklarn kafalarna ada toplumun yaratt ka zlemlerini sokmaktan baka bir ey deildir. Kendi bunaltc, kmaz dnyasnda o denli hapsolmu bir toplum ki, durmadan ahlkszca masum topyalar dlemeye zorlanyor. Yetikinin ka dleri, ocuu, bir btn halindeki ocukluk yaantsn terk etmeye zorluyor. Daha sonra yetikinler ocukluun bu doal d zelliini kendi gndelik alma rkntlerini ve yabanclamalarn azaltmak iin kullanacaklardr. Bu her eyi istediin gibi grme dnyas, kapitalist toplumda gelitii biimiyle, elence kavram zerine kuruludur. Fantastik, ok renkli, ok hareketli ve ok boyutlu servenler haline dnen Vakvak'n aylak yaay, kitle kltrnn ruh gdasyla rahatlayveren 20. yzyl tketicisinin can skc yaay ekliyle zdetir. Miki bylerle ve servenlerle elenir. Okur ise Miki'nin elenmesiyle... Disney dnyas, hi bir deiiklie uramadan onarlabilir, hatta toptan yok olabilir ama deimez. ocuk hikyelerinin gerisinde insanolunun iinde bulunduu toplumsal korku ve elikiden yalnzca elence yoluyla kurtulabilecei ilkesi zerine

kurulu olan ada kitle kltr yatmaktadr. Burjuva/l, top lumsal sorunlar teknolojik sorunlarn nemsiz uzantlar olarak grd iin insanlarn yabanclamalar sorununu da kitle kltr sanayiini gelitirmekle zeceine inanyor. Bu kltrel teknoloji, kitle haberlemesi ve rnlerinden, piyangoya hatta bir seyahat turuna kadar uzanr. Kapitalist kitle kltrnn alglad biimiyle elence, her eyi uzlatrmaya alr: almayla aylakl ruhla maddeyi toplumsalla toplum dn kentle kr ve tabii aradaki ilikiler sonucu ortaya kan elikileri de rtbas etmeye alr. Bu arada gerek dnyann tm ekimeleri, burjuva toplumunun gerilim merkezleri, elence dnyas tarafndan yutulmas ve ona katlmas amacyla hayal gcnde artlr. Disney iin sadece bir yalanc olduunu sylemek yeterli deildir. Yalanlarn sergilemek son derece kolaydr. Tm kitle haberlemesinde olduu gibi Disney'de de en karmak olan, beyin ykama ilemini ortaya karmaktr ve tabii ki yaplmas gereken de budur. Disney'in toplumsal snf, dnyay sadece kendi ihtiyalarn karlayacak ekilde yourmutur. Burjuva

116

hayal gc bu gerei grmemezlikten gelmez; aksine onu kapp, masumiyet cilas srerek tketiciye geri verir. Bunu, kendi basit deneyinin sihirli ve harikulade bir rnei olarak yorumlad andan itibaren de okur, kendi elikilerini, aklanm bir ekilde tketir. Bu da, onun bu ekimeleri bir ocuk masumiyeti ve acizlii iinde yaamasn ve grmesini salar. Bugnn sorunlarn zmlemeden, hatta hi anlamadan gelecee girer. Burjuvazi hayali cennetleri somutlamaya deil soyutlamak yoluyla ihtiya ve sorunlara katlmaya davet eder. Buradan kiilerin gelecee ilikin dlerinin nlenmesi gerektii anlam karlmasn. Aksine insanlarn daha iyi bir gelecek elde etme ihtiyalar, kukusuz zgrlk savandaki ana drtdr. Fakat Disney bu drty kendine uydurmu ve gerekten koparlm simgelerle sulandrmtr. Bu Koka-Kola neslinin elence dnyasdr: vzlt ve kabarcklardan baka hi bir eyi yok... elikileri uzlatrarak ortadan kaldrma anlay, Disney izgihikyelerinde doruuna ular. Ve bunun en byk rneini zellikle bir karakterde grrz: Gladstone Gander'de. (Talihli Gladston). Kumsaldaki en gzel deniz kabuunu bulmaya karar verdiim zaman, aramama bile gerek kalmaz. ansm o kadar aktr ki Etrafta dolar durur ama hi bir zaman tuzaa dmez. Her zaman olduu gibi ansldr. Gladstone istedii her eyi -maddi olduu srece- almadan, sknt ekmeden, ve demek ki, hak etmeden elde eder. Her yarmay (yarmalar rdekkent'deki tm faaliyetin dinamosudur) nceden, sihirli bir dinlenme halinde kazanr. Serven ve sknt deirmeninde tlmeyen tek tip odur. Bana asla kt bir ey gelmez. Vak-vak bunun tersine hi olmazsa alyor gibi grnd iin gerek hem de dle layk gzkr. Talihli Gladston tm tutucu ahlk ilkeleriyle alay eder. Zaman ve uzay onun lehine ibirlii halindedir ans onu martr. Zenginlik ona saf bir doa gc gibi akar. zgrl ihtiya dleriyle gizlememitir. O, ac ekmeyen bir Vakvak'tr. Kii onun bulunduu yere gelmek isteyebilir fakat izleyemez, nk onu izleyecek yol yoktur. Okur Glads-ton'u hem reddeder hem de onun tarafndan bylenir ve (Vak-vak'da olduu gibi) aylaklk hakkn salayan almann gerekliliine sayg duymay ve almaktan kanan ama her eye sahip olup yine de minnettar bile olmayan bir "hipi"yi hakir grmeyi renir.

Peki ama Disney'in tanrlar deha, zek ve parlak fikirle karlanca ne oluyor? yi ans iyi bir beyinden daha fazla e yarar der Gladston Mucid'in fark etmedii bir banknotu alrken. Sadece bir rastlant. Ben hl inanyorum ki, zek anstan daha nemlidir diye yantlar Mucid. Yorucu bir ekime sonucunda zek taraf biraz avantajl olarak, berabere kalrlar. Bu tkenmeyen ansa sahip olmayan tm karakterler bunu sabr, strap veya zekyla elde etmeye alrlar. Daha nce kklerin baarya ulamaya hazr nasl birer zek modeli olduklarn grmtk. Zeklar geni ve isyan hemen fark edici ve bastrcdr. Ast olmalarna ramen kandrma ve yetikin yerine geme oyunu oynayan erdemli yavrukurtlardr. Ve bu yavrukurt byyp de ona hkmeden kimse kalmaynca altn ara-yclna katlmayan ve kendi iin altn bulmay istemeyen Miki Fare olup kar. Miki bakalarnn sorunlarna yardmc olan ve bakalarnn dl almasna yardm eden tek karakterdir. Arada bir birka dolar kaldryorsa da, eh, etrafta bu kadar ok para varken kimse onu sulayamaz. Miki'de zek bir esrar zmeye ve isteyerek alan kt adamlarn bozduu dnyaya safl geri getirmeye hizmet eder. Gerek yaamdaki ocuk da akl ve vcuduyla ayr ayr kefedecei garip bir dnyayla kar karyadr. Miki'nin dnyaya yaklam tarz, bakalarnn yaratt bilmeceleri zen ve anahtarlarn bulan dedektifinkine benzer. Ve sonu her zaman ayndr: dnyadaki huzursuzluk ahlk bozukluklardan doar. Haydutlar hapsedilip huzur salannca mutluluk (ve tatil) yeniden hkm srmeye bolar. Miki gayri resmi bir uzlatrmacdr ve kendi erdeminin farknda olma dnda hibir dl almaz. Bencillik ve rekabet lkesinin tesinde, o, elinde iyilikleri ve ltuflar bulunan yasa, adalet ve bartr. Fedakrl, huzurun koruyucusu, kamu ve toplum hizmeti grevlisi olarak makamna prestij getirir ve gya tm bu saydklarmz ticari dnyann kanlmaz kusurlar tarafndan lekelenmemiler-dir. Miki'nin getirdii bu prestij kurtarr onlar. nsan Miki'ye nefret uyandran partizanlarn dnda ve stnde yer alan tarafsz yarg veya polise gvendii gibi gvenebilir. rdekkent'deki stn g her zaman dehadr. Gl sekin snf gya, kiisel kr gzetmeyen kamu grevlileriyle zeksn para kapmaya kullanan ekonomik tabakaya blnr. Radikal eletirinin su gtrmez hedefi olan bu sonuncu tabakann ba

118

119

temsilcisi Varyemez Amca'dr. Aka grlen rolyle kolay bir hedeftir Varyemez. Bu incelememizde szn ettiimiz tm noktalardan okuru uzaklatracak olan akl elici bir yemdir. Tahakkmn gerek mekanizmasnn sapasalam kalabilmesi iin kurulmutur. Varyemez'e hcum etmek, kapcy yere ykmak demektir. Disney atosunun geride kalan sakinleriyle karlamay nleyecek bir simge, ama ikincil bir simgedir o. Bu cafcafl bir ekilde dramatize edilen ihtirasl karakter okuyucunun dikkatini ekecek ve yalnz Varyemez'e gvensizlik duymasn saylayacak ekilde tasarlanmtr. Bu nedenle biz yola cimrilik, altn banyosu ve Dollar gemisinden kmayacaz, orba srasnda bekleyen ve yeeninin omuzu zerinden onun gazetesini bedava okumaya alan milyoner dilenciyle de balamayacaz. Karakterinin gln eleri ve sama sapan kurnazl ikinci yemi tekil ediyorlar. nk Varyemez'in temel karakteristii yalnzldr. Yeenleri ve kk yeenleriyle olan despota ilikisi dnda kimsesi yoktur. Polis ard zaman bile sorunlarn kendisi zmek zorundadr. Varyemez Amcann paras kudret satn alamyor! Her yerde altn olmasna ramen bir eyi yapma veya yapamama gcne sahip deildir, ie gidemez ve insanlar, ordular, uluslar harekete geiremez. Sadece lgnca para avnda yardmc olabilecek, tektk alet satn alabilir. retici gler elde edebilme gcnden yoksun braklnca para ne kendini koruyabilir ne de herhangi bir sorunu zebilir. Bu nedenle Varyemez Amca mutsuzdur ve kolaylkla incinebilir. Bu nedenle kimse ona benzemek istemez, (eitli servenlerde Vakvak bu frsattan vebadan kaar gibi kaar). Varyemez parasn kaybetme korkusu iindedir ve parasn kendisini korumak

in kullanamaz. Her olayla kendi ilgilenmek zorundadr. veren yalnzln eker, ama patron olmann salad nimetlerden yararlanamaz. ncinebilir oluunu yeenleri onun diktatrlnden bktklar zaman onlara antaj yapabilmek iin gelitirir; Allah kahretsin der Vakvak Varyemez Amca gibi yal ve zayf bir rdei o feci dalarda brakamayz. ncinebilirlii bir merhamet havas yaratr. lkel silhlar (rnein eski bir alaybozan tfei) arkasnda korunarak savunmaya alr. Servetinin an ve hretinden hi yararlanamaz aksine strap ekmeye devam eder. (Bu nedenle de strab hak eder). Srekli strab, parasnn ahlk yasallna onu inandran tek eydir, altnlarn endieleriyle dyor ve yatrm yapmad iin de aciz oluyor. Ancak Varyemez'i soymak yalnzca hrszlk deildir bir cinayettir de. Soylu vahilere geim aralar ne ise. Varyemez'in yaam srecinde de altn ayn eydir; en gerekli nesnedir. Hi bir ey harcamayan Varyemez iin altn nefes almak kadar vazgeilmezdir. Bu dnyadaki tek heyecanl yaratk odur. nk hayatn korumaktadr. Okuyucunun Varyemez'e byk sempatisi vardr. tekiler paray temel ihtiyalara harcamak iin isterler. Varyemez ise onu kendisi iin sever ve bylece onu elde etme ilemi duygusal bir hat alr. Hrszlar bu doal ve iler acs ba koparp onu ihtiyar yanda elinde kalan tek eyden, parasndan yoksun brakmak isterler. Okurun hayrsever dikkatini isteyen sakat, hastalkl, yaral bir hayvandr Varyemez. Dahas Varyemez yoksul bir adamdr. Grnnn aksine ne paras ne olanaklar ne de mlk vardr. Hi harcamaz, yalnzca ona istifiliinde yardm edecek ve koruyacak aile balarna gvenir. yi talih onu deitirmemitir, her servende parasn eskiden nasl kazandn belirtir. Zaten halen de ayn ekilde kazanmaktadr. Hikye bitmez tkenmez bir ekilde tekrarlanr. Cimrilii onu dnyann geri kalan ksmyla ayn seviyeye indirmeye yarar, daha nce toplad serveti harcamaktan yoksun olarak balar yara. Yenilmez olmad halde genellikle kazanr fakat ikinci seferde hi bir ey deimemitir. Muazzam para ynna daha fazla eklemek ve elinde olan korumak iin srekli olarak yeni abalar harcamaldr. Eer kazanmsa bu onun tekilerden daha iyi olduu iindir. Serveti ona hi bir imtiyaz salamaz nk bu serveti hi bir zaman kullanamaz. Altn, zararsz ve ilevsiz bir yn halinde bir kede bekler, sanki hi yokmu gibi. Varyemez son kuruunu ilk

120

121

kuruu gibi elde eder, gerekten de ilk kuruudur Statsn ve dnyadaki yerini deitirmek isteyenin tam tersidir. Varye-mez'in her serveni onu yoksulluktan zenginlie, gecekondudan malikaneye getiren i hayatn kapsar. Sabrl dayankllna, kendine gvenine, yalnz dehasna -kurnazlk, zek, beyin dalgalar- ve yeenlerine borlu olduu bir meslektir bu. te kapitalist sistemin toplumsal hareketliliinin temel efsanesi. Kendini yaratan adam. Eit frsat. Mutlak demokrasi. Her ocuun sfrdan balayp hak ettiini elde etmesi. Vakvak baar merdiveninde hep bir sonraki basama karyor. Herkes rekabet ve alma (strap, macera ve tek aktif yn olarak da deha) sayesinde ayn dikey ykselme srasnda domaktadr. Para ynnden Varyemez'in okuyucuya stnl yoktur. nk, para hi bir ie yaramamakla kalmaz stelik kr veya sakat bir ocuk gibi insann bana da dert olur. Para bir tevik arac, bir amatr ama, elde edildii andan itibaren gelecek serveni belirlemez. Demek ki, gerekte bu izgi hikyelerde tarih yoktur, nk bir servenden kalan altn bir sonraki servende kullanlmaz. Kullanlabilseydi, gemiin bugn zerinde etkisi olduunu ifade eder ve Varyemez'in servetinin artk deerin birikimi olduu ortaya kard. Bu koullarda, okuyucu birinci servenden sonra ona hic bir sempati duymaz. stelik hepsi de ilk ve son servendir. Herhangi bir sra izlenmeksizin okunabilir; zamanla balar yoktur: 1950'de yazlan bir yk, 1970 ylnda (*) kolaylkla yaynlanabilir. Bylece kendini glnletiren Varyemez'in cimrilii onu yoksul gstermek iin bir aratr. Onu durmadan balang noktasna getirir ki, sonsuza dek deerini iln edip kantlayabilsin. stelik cimrilii, olumlu bir niteliin -burjuva giriimcinin iyi tannan sfat olan tutumluluk- yarm olarak tezahrnden baka bir ey deildir. Baarya ulatran nceden izilmi yolun bir belirtisi olan tutumluluk, burjuvazinin, yeniden yatrm yaparken para sarfetmemesine yarayan ahlk bir aratr. Hi para sarfet-memekle ve kendini atafatl tketimle ekelememekle burjuvazi bu orucun kendisine bakalarnn emeine el koyma hakkn verdii kansndadr. Zaten tek amac yeniden yatrm yapmaktr.

Varyemez bu ahlk tutumu grr ama ynelik olduu yatrm ve bu yatrma elik eden kudreti gremez. stnln salayan baka bir nitelii ise, her zaman in-siyatifi ele almasdr. O bir fikir makinesidir ve her fikir de, dorudan, servet retir. Kafa ii ile kol ii arasndaki ayrmn doruk noktasn temsil eder. Ar bir ii gibi strap eker ve bir kafa iisi gibi yaratr. Fakat parasn, (kapitalistin dedii gibi, klelik durumundan kurtulmak iin para biriktirmesi gereken) iinin yapt iddia edildii gibi arur etmez ama kapitalist gibi de yatrm yapmaz. Dzenin elikilerini uzlatrmaya gayret eder - ve baaramaz. Varyemez Amca en aadan balayp kendi kendini ykselttiini iddia eden yalnzca tekil i adam deildir. Bir snf olarak burjuvazi de, kapitalist sistemin ayn grteki ufak bir grup insanlar tarafndan kurulduu efsanesini yayar. Varyemez'in acnacak, duygusal yalnzl ait olduu snf maskelemek iin kullanlan bir perdedir. Milyonerler kendilerini rastgele, bir ortak karlar olmayan kark ve bakalarnn mlkne saygs olduu srece yalnzca doal yasaya boyun een ve aralarnda hi bir dayanma kavram olmayan bir tabaka olarak gsterirler. te Varyemez'in hikyesi, onun bir snfn stelik toplumsal varln denetimini eline geirmi bir snfn yesi olduu gereini tahrif eder. Varyemez'in kendi yaants, yaam sresince her faaliyeti, bir snfn, kendi toplumsal snfnn tarihsel yaantsn retir.

() Halen yaplmakta olduu gibi, sava sonras izgi - hikyeleri yeniden baslmaktadr.

122 123

6
l Heykeller a

Tarih mi? O da ne demek? Bu hususta hi bir fikrim yok. Vakvak te gerek demokrasi budur. Bir milyarder ve bir dilenci ayn ember iinde dnyorlar. Vakvak ve Varyemez ayn girdapa yakalandklar srada.

Antonio Machado yle yazar: Eer yrmekte olduun yerde yol yoksa, yrdke kendi yolunu kendin yaparsn. Bunun, Disneyvari yorumu yledir: Yrdn yerde yoldan baka bir ey yoksa, olduun yerde kal. Fakat byk sihirbaz iin, dnya, hayvan eklindeki robotlarn inedii, hazr yollar ldr. Bu nasl oluyor? Bu izgi hikyeler srekli delicesine fokurdayp hep kaynama noktasnda deiller midir? O irin canllk, o hayat , o sama sempatiler, o hareketlerin elektirikli enerjisi, tm bunlar, Disney'in ruhu deil midir?

125

Doru, bu ritm hi bozulmaz. ekiller srekli olarak yer deitirir. Karakterlerin soluk kesen hareketleri renklerde bile yanstlmaktadr. rnein, bir hikyede ayn mutfak resimler ilerledike maviden yeile, sonra sardan krmzya dnr. Hatta, yeenlerin yatak odas, daha gz kamatrc renklerde resim-lenmitir: ak mavi, sar, pembe, meneke, krmz ve mavi. Ayn ekilde, bir baka hikyede polis efinin odas birbiri arkasna ak mavi, yeil, sar, pembe ve krmz renklere brnr. Bu renkli yzeylerin ani olarak bir renkten tekine geii yeenlerin balklarnda doruk noktasna ular. Parmakln zerinden atlayan yeenin banda ak mavi bir balk vardr; parmakln br tarafna getii zaman bu balk krmzya dnr ve nihayet yakaland zaman balk yeil olmutur. Sanki onun kurtarlma ihtiyacnn iler acs bir hatrlaycs olarak, yknn bitimine kadar hep byle kalr, ta ki yeen birleirler ve renk deiimi yeni batan balar. Bir resimden tekine yeni bir kat boya srerek geilmesi, bu d grnmn kat ve deimez ierie karn deimesi, teknolojik ilerlemenin bir sonucudur. Her ey hareket halindedir ama aslnda hi bir ey deimez. Giysiler gibi, rdekkent'in gerek iinde, gerek dndaki ulam da eitlemelere tabidir. Ordekkentliler onlara hareket salayan her eyi kullanrlar: bir paten veya jet ua, uzay roketi, veya cehennemi bir bisiklet. Nesnelerin hi durmadan yenilenmesi her eye yenilik prlts verir. Her karakter istediini elde etmek iin, film makinesinden tutun en pahal ve akla hayale gelmez fenni icatlara kadar her eyi kullanr. Herkesin yzyln bandaki ocuklar gibi veya ufak bir snr kasabas modasna uygun bir ekilde giyinip dolat bir dnyada, yenilik, deiiklik ve acayiplie kar duyulan susama daha da arpc olmaktadr. Bu mekanik aralarn bu kadar kolay ortaya klar ve kaybolular artcdr. Disney izgihikyelerinde yeniliklerin ve mekanik aralarn sunulu ekli, okurlara daha ocukluk deneylerinde ilerideki yllarda kitle kltr sanayii tarafndan gerein bir ilkesi olarak glendirilecek olan bir modeli gelitirmektedir. Bugn yeni olan bir ey yarn eski saylmaktadr. Bilimin rnleri, Alim Mucid'in icatlar ve piyasadaki en son irin fikir ler annda tketilecek nesnelerdir, yoksa abuk bozulabilirler, modas geebilir ve yerlerini baka eyler alabilir. Bilim, bir tr hayret ve aknlk yaratan bir teknolojik reklam arac haline gelir. Bilim akl hastanesinde alm olan
126

patent brosunun bir daldr ve gz kamatrc, ok sratle deien oyunlar sahneler. Ayn zamanda yenilik arayan yabanc turistler ve yenilik arayan izgi-hikye yazarlar iin de bir aratr. Hi bir ilerleme yoktur: bu aralar yalnzca ulam veya biimsel eitlemeler iin kullanlr ve bir sonraki sayda oktan unutulmulardr bile. nk, ilerleme olmas iin, bellek, yani intikal eden bilgiler zinciri olmas gerekir. Disney'de nesneler, o ana, yalnz o ana hizmet eder. Nesnenin bu ekilde tecrit edilmesi, sonunda onu ksr ve manasz klan yapm zerindeki denetim gcdr. Bu durum Yararsz Makine de doruk noktasna ular. yle bir makinedir ki bu Disney izgi hikyesinin bir taklidini yapar gibi, elendirmekten baka bir amac yoktur. Yararsz, pahal ve grltl eylere kim dayanabilir? Transistorlu radyolarn, motosikletlerin, televizyonlarn baarsna bir bak! Yapay bolluun tketimini tevik demek olan bu durum tamamlayc ve baka yararsz mallarn satn canlandrr. Sekreter mal sahibi Varyemez'e yle der: Yararsz Makine'nin benzin tketiminin ykseklii, iletilmesini jet uaklarndan daha pahal klmaktadr. Btn gn alp, benzin istasyonlarnda uzun kuyruklara neden oluyorlar, stelik istasyonlarn tm de benim, diyerek gevrek gevrek gler, bencil ve pervasz milyoner. Ortaya kan, ve derhal terk edilerek yerine yenisi konan mekanik aralar, genellikle iletiim alanndadr. Ya turist ulam aralar (uak. denizalt, gemi, mavna ve Mucit tarafndan derlenen ahane samalklar serisi) ya da kltrel aralar (televizyonlar, radyolar veya plaklar). Disney sanayiinin ikili taktii, kitle iletiimini ve turist ticaretini tantan dergilerde, kendi reklamn yapan tketim aracyla, pekitirilir. ili'de Santiago'da 13. (*) kanaldaki Disney Diyar programn seyredin. A.B.D.'deki ocuk dnyasnn bakentleri olan Disney Diyar ve Walt Disney Dnyas'n ziyaret edin. Teknoloji, el emeinin mdahalesi olmadan, mucidin kafasndan, dorudan doruya imal edilmi duruma geerek retim ileminden bir kez daha kopardr ve gerek deiimin yokluunu gidermek iin bir tr gizleme veya kaamak olarak kullanlr. Bir tr moda gibi alglandndan, sahte bir deiim izlenimini verir. Tam o srada birinci ember sona erer.
(*) Hristiyan Demokratik Partinin denetledii ve 1971'de tm muhaliflerini, demokratik bir ekilde uzaklatran Katolik niversitesine ait olan televizyon kanal. Pazar leden sonralar Disney programnn izleyici oran % 87'dir.

127

Nesnelerin ilevleri deitirilmeden yeni bir renge boyanmalar gibi, kahramanlarmz da faaliyetlerinin doas ve drts deitlrilmeksizin teknoloji ile yeniden donatlrlar. Teknoloji sslenip pslenip manken gibi giydirilmi bir hizmetiye benzer. Teknolojinin bir oyuncu olarak yazgs, insan rol oynayan hayvann yazgsndan hi de farkl deildir. Fantezi dnya-yasna ne kadar su katarsanz katn tat daima ayndr. Bilim oyuncak dolabndan ekilip karlr, bir sre oynandktan sonra yerine konur. Ayn ekilde, izgi hikye kahraman, gnlk yaamndan ekip alnr ve gnlk yaantnn en sama dra-matizasyonu iinde, saa sola arpar, atapat gibi patlar ve sonra da hak ettii dinlenmeye (yani normal durumuna ve bir sonraki skc servene) dner. Bylece, balang ve son ayndr ve hareket dngsel hale gelir. Okur bir izgi hikyeden tekine geer ve ulalan pasif dinlenme baars baka bir servene atlama tahtas olur. Hatta, servenin kendisi bile, ayn eski malzemenin abartlm yinelenmesinden baka bir ey deildir. Her bir servendeki faaliyetler, bir nceki servenle esasta ayndr ve halef seleftir, dm-tek-dm-tek, koro ve tekrar. Kk ayrntlar bile ana merkezdeki servenin temel erevesini ortaya koymaya yeterlidir. Hedef tahtasndaki i ie ve deiik renkteki emberlerdir bunlar: ayn ekiller, fakat deiik renkler. Kahramanmz serven iinde, servende o hikyenin birbirinden farksz olan balang ile sonu arasnda dner, o hikyede bir btn olarak birbirinin taklidi olan izgi hikyeler iinde dner, izgi hikyelere gelince, bunlar da okuma ekseninin iinde dnerler ve bu da bir gn bkknlk uyandrr, bkknlksa baka bir izgi hikye satn alnmasna yol aar, bkknlk ise yeniden hikye- bkknlk-hikye dm-tek-dm-tek: Bylece, fantezi taknl veya ilgi ekici gibi grnen ve bu kat zinciri kracak nitelikteki hareketler, kuyruunu sran bir ylandan farkszdr, ayn dzenin kapal erevesi iinde Vakvak yerinde saymaktadr. Disney dnyasnn biimsel olarak paralara ayrlmas (genel olarak kapitalist yaama zg bir mekanizma) deiik izgi hikyelere ayrlmas, okuru aldatmaya yardm eder. Okur da tketimin byk deirmenindeki bir kk tekerlekten baka bir ey deildir zaten. Bkknlk ve deiiklik korkusu, karakterlerin fiziki hareket-

lilikleriyle bastrlr. Bu salt onlarn sara krizini andran gnlk hareketleriyle, srekli seyahat etmeleriyle ve srekli evden ayrlmalaryla snrl deildir. Kendilerine nceden ayrlm blmden, Disney dnyasnn teki yeleriyle, rnein, Califomia' daki Disney Diyar sokaklarnda nbet tutan, Disney karakterleri gibi giyinmi tiplerle tanmak zere ayrlmalarna izin verilir ki bylece ziyaretiler kalabalyla uyum salanabilsin. Ma-dame Mim ve Gufi, Varyemez'i ziyaret ederler. Byk Hain Kurt, rdekilerle konuur. Miki Vakvak Nine'ye yardm eder. Herkesin kurulmu olan bask dzeninin dilini konutuu bu yapma Babil kulesinde, malzemeler, daima ayn eski ussal iksiri hazrlamak, merak uyandrmak zere bir araya konmulardr. Kar Beyaz Miki'ye kar nasl davranacak? Samimiyet, geleneksel karakter zelliklerinin korunmas ile muhafaza edilir. Servenin ekiciliine kaplan okur, servendeki karlamann yenilii karsnda, karakterlerin kendi kendilerini tekrarlayp durduklarn fark etmez. Karakterler ar derecede hareketli ve esnek grnldrler. Sihirli denek etrafa birok kvlcmlar gnderir fakat tm bu sihire ramen, hl dz ve katdrlar. Deiiklie kar deta kutsal bir korku vardr. Kendi iin izilen kiiliin sert snrlar iinde hapsolmu bir karakter ne zaman deiik bir ekilde ortaya ksa, akl almaz baarszla mahkm olur. Vakvak unutkanl nedeniyle srekli eletirilir, fakat Mucid onun beynine bir fil hafzas ektii anda da bu kez dnya bana yklmaya balar. Hemen herkes -ve zellikle kendisi- eski haline dn-drlmesini ister, yani hepimizin sevdii o iyi, eski unutkan Vak-vak'a. Varyemez Amca yeenini, bir borcunu demeye zorlamak iin utandrmak amacyla sihirli bir mrekkep kulland zaman da ayn ey olur. Bu yalnzca Vakvak' deil, ayn ekilde Varyemez'i de etkiler, yleki kendisinden utanr ve Vakvak' pahal armaanlara boar. nsanlarn psikolojik alkanlklarn deitirmemek daha iyidir, olduklar gibi kalmak daha ok tatmin eder onlar. Ani deimelerin arkasnda byk tehlikeler yatar. Genellikle bir mikrop veya sihirli bir ara tarafndan tevik edilse de deiimler tpk devrimler gibi, kiinin gemiinden ve bugnk eklinden kamas tehlikesini dourabilecek bir tehdit oluturur. Disney, karakterlerini acmasz bir zayflama rejimine tabi tutar. Yere akl bal bisikletlerde pedal evirirler, 1 kilo ve-

128

129

irlerr. 1 Kilo alrlar, fakat yeni grnmn altndaki iskelet gene ayn iskelettr. Btn bunlar, bu tr sporlarla ilgilenebilen ayrcalkl snflara ynelik grnrse de, iyi ya da kt tm vahi-lo iin de zorunludur. Herhangi bir kahramanda, szn etti-gmiz bu bunalmlar uyandran ey rekabetin kollardr. Verdiimiz rneklerin yzde 90'nda, ana tema, bir yere veya nesneye en ksa zamanda (bu nedenle de en lgn olan) ulaabilme yardr. Daima halka ak olarak yaplan bu engelli yarlar ve atletik snamalardaki hedef genellikle paradr (bir hikyenin balnn ortaya koyduu gibi: Vakit nakittir)'. Fakat her zaman deil: hedef bazen de prestij tutkusu ve topluluun iinde gze arpmak arzusu olabilir. Bunun nedeni yalnzca baarlarn otomatik olarak dolar demek oluu veya kadnlarn her zaman birinciye hayranlk duyup onun peinde komalar deil, ayn zamanda ac ekenlerin mutlu sona ulamalarn temsil etmesi ve onu nller galerisine dahil ediidir de. n aylaklk halinde bile, retici almann tm sonularndan yararlanmak iin yeterli. nl olmann yaratt imge geimini salyor, kendini sonsuza dek satabilir. Kiiliin altn olann bulmak gibi bir ey. n bir gelir kayna haline sokmak kendi sper kiiliini satmaktan baka bir ey deildir. Ancak tm bunlar iin bir n koul olarak haber unsuru olabilmek, kitle haberlemesi tarafndan sz edilmek ve kamuoyunca tannmak gerekir. Disney kahraman iin bizzat servenin kendisi ya da ierii yeterli dl deildir. Seyircisiz bir gsterinin hi bir anlam yoktur. Smrnn nemi tekilerin onun kendilerini ne derece getiini bilmeleriyle llr. Bylelikle, televizyon, radyo ve basn yoluyla bakalarna nemini kabul ettirip onlara hkmeder. Ne de olsa gl bir kiilik bizzat onlarn nl olmalarn da salayabilir. Bir olayda, Vakvak sradan biri olmak zere doan kiilere benzediinden dertlidir ve bu durumu deitirmek ister. Bir aktre nasl n sahibi olduunu sorar. Cevap yledir: Golf oynuyordum ve topu bir atta delie soktum... bunu varlkl bir yapmc grp yle etkilendi ki beni bir yldz yapt. Vakvak da ayn eyi dener fakat baaramaz nk o srada TV kameralar bakasna yneliktir. Herkes Brigitte Van Doren'e bakarken, ben bir atta topu delie soktum, ama... Politik bir kii, Vakvak'a bakalarnn dikkatini nasl ektiini anlatr. Ve Vakvak iki kez bayrak direine trmanr ama ikisinde de daha fotoraf ekmemeden der. En so-

nunda, kazara baarr Baarya ulamak kolay olmad, ama sonunda baardm der rdekilere, bu balangt Vakvak Amca, bir sinema yldz veya senatr ........... hatta devlet bakan bile olabilirsin! Fakat gazete fotorafn altndaki ismi yanl yazar: Bay Taktak. Kesin ve ak bir yenilgi. nemli olan gerek deil, d grnmdr. Kahramann n tamamyle dedikodu stununa baldr. Yine ayn hikyede verdii parti bir fiyasko olunca Vakvak tek umudum hi bir gazetecinin bu olay duymamas. Bu parti hakknda tek bir yaz benim sonum demektir. der. Fakat, tabii ki orada bir gazeteci, stelik en nemli gazetenin sahibi ve toplumsal faaliyetler editr de oradadr. Kendi imgesinin baarl propagandas tutkusuyla bir servenin kantlanmas iin fotoraf albm oyununun kullanlmas hi de artc deildir. Ortada kant yoksa, serven de olmamtr. Her serven bir tr kendi kendine turizm gibi, baoyuncu tarafndan bir albmdeki fotorafa bakarak yaanr, seyredilir. Fotoraf makinesi gemii koruyan bir aratr. Ya fotoraf kmazsa? te o zaman bir felket olmutur nk, (kamuoyu gznde) kendinin yeniden yansmas gvencesi yok olmutur, bellek kprs yklmtr. lmszlk yitirilmi ve hatta tarih kaybedilmitir. Fakat fotoraftan da daha iyi bir ey vardr: heykel. Bir karakter eer heykelini yaptrabilirse lmszlk onundur. Heykel, stat ve deimezliktir. Srekli olarak, birisi, heykeli bir mze veya nalka ak bir yere konularak dllendirilir. Vakvak'n gizli

131 130

ihtiras: yerel kahraman olup, parkta bir heykeli haketmektir. Bu arzusuna Marsllar yenerek ular: Kent parkndaki teki bykler arasna koyacamz heykelin iin nl bir heykeltra-la anlamay dnyoruz! Her kede gemi kiisel tarihlerin simgelerini gryoruz. Zaman, bir dert olmaktan uzak, durdurulmu, taa dnm ve lmszlemitir. Fakat aile fotoraf ve heykel gemite yaplan bir geziden getirilen hatra eyas deildir yalnzca. Ayn zamanda kiinin atalarnn gemiteki ve bugnk nemlerini geerli klar ve gelecekteki nemlerini de gvence altna alrlar. Kral 1. Michael by dnda tpk Miki'ye benzer. Bir sr rdek amcalarn n ancak geride braktklar imgeyle kantlanabilir. Zaman ve rekabet korkusu, bir kiinin n hakknda genel bir kan uyand zaman sona erer: Hakkmdaki fikirlerini deitirmeden ben buradan gidiyorum der Gufi. n ve dl kazanma kiiyi bir rn haline dntrr - yani etnolojik anlamda, nesnenin son ekli, retici evreden ayrlm, tketilmeye veya kullanlmaya hazr hali. Bir kez daha deiiklik, hareketsizlie yol aar. Birinci blmde, yetikinlerle ocuklar arasndaki szde atmada ayn duraan ilikinin olduunu grdk. Burada kutuplar aka birbirine kar, blnm ve hareketliydiler. Ancak gerekte ayn merkezin evresinde ayn yze iki deiik maske takp srekli rol deitirerek dnyorlard. Baba ile ou-lu, ayn ideallerin peinden koturarak ve onlar bu yolda kaynatrarak yetikin, yavrusunun kendi deerlerini devam ettirmesini ve bylece sy elinde tutmasn salyor. ki kiinin veya tabakann karlamasndan doan hareket totolojiktir ve aldatcdr. Birini ast tekini st klan koullarda anlamaya vardklar anda kartlk yok olur. Hepsi hem kendisidir hem de dublr. Aslnda egemen snrn monologu ve banda alnm fon mzii olan bu sahte diyalog, toplumsal tabakalara blnm olan karakterlerin her dzeyinde yinelenir. Burada ie, eski ikiz kavram giriyor. Sekin edebiyatnda da gze arpan (rnein Poe, Dostoevsky, Cortazar'n yaptlarnda olduu gibi) bu folklor motifi genellikle kiilerin, kendi kiilikleri iinde yaadklar elikiyi anlatmak iin, yani kurulu dzeni tehdit eden yaplarnn bakaldrc ve eytani kesimine kar, ruhlarn; koruyan ama yaamlarn mahveden kiiliklerini, sergilemek iin kullanlr

Kltr tekelleri, kiiye hem salk verilen hem de bu yzden lanetlendii bu ikilii dmdz etmiler, smrmler ve herkese toplu bir gr olarak basitletirip sunmulardr. Disney'de bu ikilik iki dzeyde grlr hkmedenler ki bunlar rdekkent'in kk sakinlerinin oudur; ve hkmedilenler ki bunlar da soylu-vahiler ve sululardr. Fakat bu ikilik son derece sembolik bir ekilde verilmektedir, Bildiimiz gibi folklor-de, ikizlerden biri iyi tekisi ktdr, bunun arasnda da baka bir ey yoktur. Bunun gibi Disney'de hkmedilenler arasnda, bu masum ve hkmedilme durumunu honutlukla kabullenenler var (iyi adamlar), ve patronlarnn malna mlkne gz dikenler vardr (kt adamlar). Blnmenin kesinlii ve bir kesimden tekine gemenin olanakszl mutlaktr. Kt adamlar, iyi adamlarn safna gemeleri iin hi bir olanak bulunmadan kiiliklerinin parmaklklar arasnda lgnca kouup dururlar. O kadar ki, bir servende, yerli (tarafsz ve pasif) klna girmi olan kt adamlar, yine de Varyemez Amca'nn parasn onun adna toplamaktan tr cezalandrlrlar. Soylu vahilerse, sessizce yerlerinde kalmaldrlar yoksa kentte aldatlma tehlikesine derler. Hkmedilenler iyi veya kt kesim iinde dondurulmulardr ve iki kesim arasnda iletiim arac yoktur. Hem iyi olup hem de mal mlke tecavz' etmek olanakszdr. Zaten kurallara uyuyorsan kt olmana olanak yoktur. Eski bir burjuva deyiiyle Ne isen yle kal. Bu kesimlerde deiiklik yasaktr. Soylu vahi bir cani, bir cani de masum olamaz. Bylece ister aktif bir kt ister pasif bir erdemli de olsalar, hkmedilenlerin rol sabittir ve anlalan tarih de baka bir yerde yaratlmaktadr. Btn bunlar her eyin olanakl olduu ve hareketin hkm srd egemen snflarn dinamizmi ile karttr. Ayn ailede zengin ve fakir vardr. Arkadalar arasnda biri ansl tekisi anssz olabilir. Zenginler arasnda, iyiler ve ktler, aklllar ve aptallar vardr. Hkmedenlerin sarp ve ekici lkesi dzensizlik ve kmazlar hogrr. Btnyle kutuplam tipler yoktur. Vakvak kaybetmeye eilimlidir ama yzde 20 orannda da kazanr. Varyemez ou kez yenilir ama kazand da olur. Hatta yrekli Miki bile bazen korkak gibi davranr. Bir hikyede ocuklar onu korkutup ayan kaydrrlar. Minnie onlara yle der: Bazen ocuklardan beter oluyorsun. Seninle ne yapacam bilemiyorum. ocuklarn hakk var. Miki yle cevaplar: Bu Allann belas ocuklar hep drt ayak stne konarlar. Glads-

133

132

tone de her zaman kazanmaz ve yavrukurt rdekiler de bazen hata yaparlar. Yalnz alas kk Kurt bu kuraln dndadr, fakat bu kadar kt, aptalcasna kt kalpli bir babas olduu iin byle olmas gereklidir. Hkmeden rdekkentlilerin lkesi ufak tefek elikileri olan ince ayrntlarla doludur. Toplu determinizmin iine gmlen topluluktan (bu i byledir, isteseniz de istemeseniz de belanz bulursunuz) yaamn zgrce seen ve kararlatrlan kiilik doar. Ve zgrl kiilii oluunda, tarihin sesini tekelinde bulundurmasnda ve heykellerini artrmasnda yatar. nceden safd braklan dman, yer bile alamayaca yarta yenilir. Tarih, egemen snflarn ona uygun grd grnm alr. Disney dnyasnn gerekte ne kadar kapal ve boucu olduunu daha fazla belirtmemize gerek yok, sanrm. Egemenlik altndaki snflarn seslerini karma ve hapishane kapsn ama olanandan (dikkat ederseniz retim sihir yoluyla gerekletirildii zaman onlara ihtiya olmad iin onlar tasfiye etmek ne denli kolaydr) yoksun brakldklar gibi, gemi de gerek kiiliinden yoksun braklarak, imdiki zamanla aynym gibi gsterilir. Bir btn halinde gemi tarih imdiki zamann endieleri ve deerleri tarafndan istila edilir. Tarihi deney, ayn eski egemenlik tezini savunan ayn eski ltler ve doktrinlerin tanmlar ve kutsanm ahlk etiketleriyle dolu kocaman bir sandktr. Vakvak, Varyemez Amca'nn srekli parayla ilgilenmesinden kuku duymaktadr ama bu cimri ona, aniden yok olabilecei ve muhtemel felaketlere ak olduu iin servetinin adil bir ekilde elde edildiini her zaman kantlayabilir. Eski Yunan'dan bir kant getirir buna: Kral Dionisus da hizmetkr Damocles'i ayn ekilde ikna etmektedir. Bu benzetme Disney'de tarihin kendi kendini yineleyen niteliini gsterir. Tarihte herhangi bir eski devir, bugnk ahlakn ncs olarak nitelenir. Dnyay Disney'in srekli bir prototipi olarak grmek iin geriye bir bakmak yeterlidir. Doru olsa da olmasa da, hi olmazsa tarih sras korunmutur. Gerekte, gemi imdiki zaman yoluyla (ve onun iinde olarak) bilinmektedir ve bu ekliyle de imdiki zamana bal olarak ve hkm srmekte olan fikirleri desteklemek zere var-

dr. Disney'in gemi ve bugn arasndaki ilikiyi saptrmas nc Dnya tarihinin getirdii yorumda da belirir. Yllar nce, istilaclar (Koca Haydut gibi) Aztek yerlilerinin (rdekler) gizledikleri mallar almaya altlar. Tarih, kendini yineleyen ve kt adamlarn srekli baarsz bir ekilde iyi adamlar soymaya altklar ve bitip bitip yeniden balayan bir serven olarak gsterilir. Bu model, ada rdekkentdeki mcadelelerin gemi uygarlklarn tarihine yanstld birok servende yinelenir. Kahramanlar zaman zaman, bir d, ipnotizma veya zaman aygt araclyla baka bir aa girerler. Eski Kaliforniya eskimi bir sahne olur: glklerle altn arama, hrszlarla polis arasndaki mcadele, ve dzene ve aylakla dn. Ayn ey eski Roma, Babil ve tarih ncesi devirlere yaplan yolculuklarda da geerlidir. Uzaydan gelen mikro-rdekler de kahramanlarmzn-kine benzer servenler yaarlar. uras kesin ki gelecek zaman ve sonsuz uzay pazar Disney'ce istil edilecektir. Gemii (ve gelecei) bugnn yapsyla istila etmekle, Disney tm insanlk tarihini ele geirir. Msr'da yz ayn Var-yemez'inki gibi olan bir sfenks vardr. Birka yl nce sfenksi kefettii zaman yz yoktu, onun iin kendininkini koydu. Varyemez'in yznn her yere konulmas son derece uygundur. Amerikan tarihinin patentidir bu surat. Bu hikyenin sonunda, Rushmour dandaki (ki buna imdi rdektepe denecek) Washington, Lincoln vb. heykellerine bir de kendi benzerini de ekler. Bylece Varyemez Byk Kurucular arasna katlr. Uzayda bile heykeli vardr.

134

135)

Burjuvazi kendi an insanln tamamlanmas, mkemmelletirilmesi ve uygarlk ile kltrn en yksek noktasna erimesi a olarak grd iin, iktidara geilerinin tarihini kendi gr alarna gre yeniden yorumlama hakknn ellerinde bulunduu savndadr. Burjuvazinin evrensellii ve lmszln yadsyan her ey sama ve eksantrik bir sapma olarak niteleniyor. Her eliki, nemsiz, znel ve bireysel bir anlamazlktr. Burjuvazinin vc ve iltifat aynas olan Disney tarihi yle arptmtr ki, egemen snf ykseliini toplumsal deil doal bir olay olarak grmektedir. Burjuvazi, kiralam olduu evin mlkiyetini almtr Bu tarihsel izgi hikye, nceden bilinmeyeni mukadderat-m gibi gstermektedir. Zamann strapl akn sonsuz ve erken yalla evirir. Bugnn nedenleri, gemite aranmamaldr: aksaklklarn stesinden gelmede esiz bykeli Vakvak'a sorun. Ne yazktr ki Sokrat bu izgi-hikyeleri okuyamad. Hi kukusuz okusayd zehirlemezdi kendini. Bugnn pislikleri ve artklaryla gemiin eritilmesi zamann dinamizm yanlsamasn yaratr. Temel farkllklarn yok edilmesiyle, birlikte, esiz bir heyecan iin duyulan zlemin ihanet ettii bir eliki yine de vardr. Ancak tarihi felce uratmann baka yolu da vardr. Zaman tketilebilir bir btn olarak alnr. Eski lkeler ve halklar tarihin kantdr. Inca-Blinca, Unsteadistan, Firavunlarn Msr', Vikinglerin Skandinavya's, korsanlarla dolu Karayipler ve Kzlderililerin Kuzey Amerika's hepsi l heykeller sper marketine, uygun adm giderler. imdi indirimli fiyatlar varken, tarih diliminizi aln. Zamann bir ey rettii dncesi doal bir ekilde safd edilmitir. Gemiin Disney Diyar gmr ve gmen dairesinden (ve Interpolden) ald gelecee gei vizesi egzoti-sizm ve folklorla damgalanr. Tarih, eski uygarlklarn satn alma kampanyasyla canlanan bir pazar meydan haline gelir. Gemi uygarlklar arasndaki fark, bugn iin elence ve deiiklik asndan tadklar deere gre belirlenir. Tabii burjuvazinin elinin kirini takdirle sildii Inka bezi ekline dmemise. Dee bak, bu eski tavay 30 dolara drdm. der Daisy. Fakat yenisi sadece 2 Dolar! diye vakvaklar Vak-vak. Anlamyorsun. Yenilerin hi bir deeri yok. Antika demir bugnlerde ok moda. ki anlamda bir sz. Zamann ya askya alnd ya da sktrld l heykeller a, bir sper-mar-

ket gibidir Tpk gnn en uygun alveriini yapabileceini/ Kalifomiya'daki Disney Diyar gibi bir lunaparktr: Bugn ve her Sal, yerlili-ili servisi vardr hem de soslu. Vakvak ve rekasnn varolmalar ve belleklerini gvence altna almak iin gerekli olan bir fotoraf veya heykel gibi, eski uygarlklarn da hayata dnebilmeleri iin bir fotoraf veya resimde Disneyletirilmeleri gerekir. Varlnz srdrmek iin canl olarak gmlmeniz gerekir. Disney'in bireye olan yaklam, yabanc bir kltre olan yaklamyla ayndr ve her ikisi de talam imgelerinin baars ve propagandas iin yarmak zorundadrlar. Bunu, Vak-vak'n mumyalar mzesinde gece bekisi olarak alt bir ykde gryoruz. Bir gece, i bandayken, mzenin karsndaki bir evde kyafet balosu verilir. Mumyalar mzesindeki tarihi kiilerdir bu balodakiler (ayn kyafet, surat ve ifadeler vb). Vakvak kanlmaz bir ekilde uyuyakalr ve uyand zaman canllar mumyalarla kartrr. Uyuduu srada bir devrim olduuna kanaat getirir. Anlalan tarihin bu hareketini baka trl aklamak olanakszdr. Byk kent halknn bir devrimi bastrp Prens Char Ming'i yeniden iktidara getirdii Unsteadis-tan'a ilikin, daha nce sz edilen hikyede de tarihin hareketlerine kar ayn tavr alnyor. Vakvak gerek olduu kadar dsel tarihte de hi bir hareketi kabullenemiyor). Uyand zaman, bir ip parasyla gerek tipleri umutsuzca denetimi altna alp devrimi durdurmak ister ve Kralie Elizabeth, Jan D'arc, Hun mparatoru Attila, velhasl tm mze, sokaklarda dolayor diye haykrr. Tm bunlar, kyafet balosundaki konuklarn, mzedeki tarihi kiilerle ayn kyafetleri giyerek gemii bir elence ve turizm vahas haline sokmasndan oldu. Onun bir pay olmamasna karn, bu olay Vakvak' nl bir kii yapar ve gemiin bekisi olarak elde ettii baar iin dllendirilir. Bugnn acmasz gereklerini koruyabilmek iin gemiin bekilii grevini yeliyor gibidir. Aylar geti ve Vakvak Amca o kadar ok para kazand ki, artk almaya ihtiyac yok der ocuklar. Evet, imdi nl bir kii o... O kadar nl ki mzede mumyadan heykelinin tehir edilmesine izin verdii iin bir de para alyor... Bizim Vakvak Amca'mz rdekkent'in tarihindeki en byk grlty kopard. Vakvak dlerini gerekletirmitir: rahat, iyi para getiren, fazla bir ey istemeyen bir i. Eski veya ada, her uygarlk,

136

137

Vakvak' model olarak alabilir. Walt Disney Productions'a yazmanz yeterlidlr bunun iin. Bu Byk rdek btn bunlar hak etmek iin hi bir ey yapmamtr. Zek, baary artrp, n salayabilir ama l heykellerin klk otlana girmek ancak ans sayesinde olabilir. Film yapmcs sahneyi yeniden kurup, srdrebilir ya da makaslayp tmn karabilir. nller, mezarlk sakinlerinin dzene uyup, taknlk yapmamalarn gvence altna alrlar. Bunu yapmazlarsa, o zaman tarihin atlkarncasnda yer bulamaz ve kefedilmezler. Disney'e gre her kii, her uygarlk kendi yalnzl iinde, tarihin deiikliklerini taklit eder ve bekler. Tarih, deiiklii idare eden tm yasalarn her kiinin kendinde olduu dev bir kiisel organizasyon olarak anlalmaktadr. Demek ki kiisel deerler, hem toplumsal hem de kiisel dzeyler iin geerlidir. Dsal etkilerin bu karakterleri maddi veya manevi bir servet aramaya gndermeye yettii gibi, tarihin sper, parlak beyin dalgal sihirli aydnlatclar da ilerleme yollarn aydnlatmaya yeterlidir. Her yaratk, fikir bankasnda toplanm dehadan payn almtr ve panik anlarnda, hesabnda ne kadar olduunu bilmeden eki bozdurur. Peki ama_ bu fikirler nereden gelmektedir? Ya hi bir yerden ya da bir nceki fikirden. Disney'de tarih, somut koullar ya da insan emeinden oluan fikirlerle deil, anlalmaz bir ekilde insanlarn zerine yaan fikirlerle yrtlmektedir. Bu fikirleri kullanr ve karln bedensel aclarla derler, ama asla kendileri retmezler. Bedensel ac pasif, ruhun rol ise aktif etmendir. Fikirlerle yatrm yaplamaz nk banka insanlardan mevduat kabul etmez. Yalnz, Ulu Varlk tarafndan kiinin zihinsel kovasna boaltlan paralardan ekebilir. nsanlar fikir makinesini denetleye-mezler, onun yalnzca yaktdrlar nk. Her fikir, tohumsuz meyve tayan ok zel bir tohumdur. dealist dncenin mikroptan arnm gcyle ynetilir. Maddi koullardan, kiinin gerek varlndan tremedii iin, fikirler yalnz bir kez ie yarar. Tek kl, baka bir tek ynl yola alan bir tek ynl yoldur. Depolanamadklar iin de alglar, gelecek olay iin yeni bir tanesi bulunaca umuduyla bir kerede kullanlp p tenekesine atlan egzotik eylerdir. Tarihi sre, tek sra askeri dzende yryen, blmlere ayrlm, ilgisiz fikirler dizisi olarak dnlr. Fikirlerin k-

kenini insanln maddi koullarnda olduunu kabullenmemekle kafalarmzn plastik bir torbaya konmasna ve sadece efendinin azndan kacak buyrua kulak vermeye eyvallah demek gibidir. Ve, torbann sahibi de her trl somut toplum sal koullarn dna karld iin (sper insan veya yufka yrekli tefeci gibi) fikirler, doal bir gcn rn olarak dnlrler. Fikirleri, pasif alclarn denetiminin dna karmakla, tarihi tarihin motorlarndan yoksun brakp saf doa alemine sokar. Buna altst etme denir. Gerekte, somut koullara uygun olarak ve toplumsal glerle karlkl etki iinde tarihi yapanlar ve fikirleri retenler insanlardr. Disney'de ise, bu gerek yaam sreci toplumsal ya da madd kkeni olmayan fikirler douruyor gibi gzkr, bulutlar iinde, gereklerden kopuk bir biimde yazlm bir yavrukurt el kitab gibi. Fakat bu Doa-Bilgisayar salad yararlar, baz ada eserlerin belirttii gibi, keyfi bir biimde mi datr? Yoksa bir yasayla m ynetilir? Tabii ki Disney'in hukuk dairesine gre her ey uygun ve yolundadr : beyinler, nceden tabakalara ayrlm bir dnyada datlr ve akll ve aptal; iyi ve kt paylarn olduklar yerde beklerler. Datm, gelecekleri nceden belirlenmi olanlarn ve onlarn temsil ettikleri deerlerin lanetlenmesi ya da selmete ermesini desteklemeye yarar. Ahlk blnme dnda, insanlar ayn zamanda yetenekleri asndan da farkllamlardr. Bu nedenle Vakvak, Mucid'in sihirli baln (akl az olanlar iin yaplm) giydii zaman, derhal bir dahi oluverir: Daniel Varyemez rdekkent'i 1862' de kurdu... Boris Waddle Waddle Adalarn 1609'da kefetti... Yaasn! Tarih ilminde bir dehaym! (una da dikkat edin ki, kurucu Varyemez'in bir atasdr; adalar kefeden hemen onlara kendi ismini vermitir. Haklsn Vakvak, dersini iyi renmisin). Ilml stnln kantlamak iin icadn kullanmak ister: Bizim yeen ok akll olduklarn sanyorlar. Amcalarnn daha akll olduunu gstereceim onlara. Balk bandan uar ve o kaba saba klkl adamn bana geer. Onun aklna da hemen yeni fikirler gelir ve artk ne yapacan bilmektedir : Yaasn! Birden Varyemez'i nasl soyacam buldum. Mucid szlanr: Hayr olamaz. Sihirli balm bu hrszn cani kafasna yardmc oluyor. Bir fikir mutlu hedefine erimek zere harekete getii an, karmza baka bir etmen kar. Zaten yetenek tek bana

138

139

yeterli deildir, yle olsayd o zaman dnya sonsuza dek nceden belirlenmi olurdu. ans, kader ve keyf gler irade ve yetenein tesindedir ve dnyaya toplumsal hareketlilii getirirler. Kiiliklerinin kstllna karn, zaman zaman kiilerin bir baar elde edip bunun keyfini karmalarna izin verir. Bylece, bir baarszlk olarak tanmlanan Vakvak, ansl olduu, krk ylda bir aklna gelen bir fikir, amcasnnkinden daha stn olabildii iin akll Varyemez'i yenebilir. Tartmasz, Ludwig yon Drake gibi bir dahi olan Alim Mucid inanlmayacak lde kt talihlidir. Bir kural olarak, yeenler her zaman iyi ans ve zeky birletirmilerdir, ama, anslar yaver gitmedii zaman kaybederler. yi ve kt arasndaki hareketlilik ise, yalnzca egemen kesime sunulmutur, yani kentin ahlk seim hakk tannan iyi adamlar daima gnahlarn karma hakkna sahiptir. Daha aa haydut snf iinse ans daima terstir ve parlak bir fikrin prlts bile yoktur onlarda. yi bir fikir bulsalar bile bu onlar genellikle yenilgi ve tutsakla gtrr. Dnme, hapse giden en emin yoldur. Kader bu. Yalnzca dzeni temsil eden snf arasnda kargaalk, yani, dzensizlik yasas hkm srebilir. izgi hikyedeki anari, sanki determinizmi alabilir-mi gibi gstermeye yaryor (toplumsal olarak zaten nceden belirlenmi bir dnyada) ve bylece her servende gerekli olan artma ve eitlilik etkilerini salam oluyor. Olaylarda anarinin varl her tipe geree uygunluk ve gerilim ihsan eder ve gnlk endielerle dolu okuyucuya da bu yk karakterlerin srtna ykleyebilme frsatn verir. Disney'in izgi hikayeleriyle bir spermen'in, dzen yasasyla ynetilen dnyada faaliyet gsterdii teki tt izgi hikyeler arasndaki fark burada ortaya kyor. Tarzan ve Batman doru yoldan sapamazlar; nk mkemmeldirler ve tm ilahi dzen yasasnn fiziksel ve ussal zn temsil ederler. Kurulu dzenle veya kendileriyle hi bir elikileri olamaz. Hrszlara kar giritikleri seferleri dnyann kusursuz uyumunu salar. Ktlk kovulduuna ve dnya iyi ve temiz olarak kaldna gre artk tatile kabilirler. Bu kendini yineleyen ve skc dnyadaki tek gerilim, kahramann zayf noktasnn, Ail'in topuunun aranmasyla salanr. Okuyucu kendini kahramann yerine kor, nk onun ikili kiiliini paylar : biri utanga, basit ve bereciksiz; tekisi mkemmel ve bir tanr kadar mukte-

dir. Bu ikili kiilik gnlk yaamdan doastne gidip gelme-yi salar; gnlk yaamn kendisinde byle bir hareketlilik olamaz. teki serven hikyelerinin abartlm, beceriksiz tertiplerini reddeden Disney'in getirdii yenilik buradadr (tarihi dneminin bir rn). deolojik fon birbirine benzeyebilir ama bask glerini aka gstermedii iin Disney, daha da tehlikelidir. Bruce Wayne'den bir Batman meydana getirmek, dgc-n, her gnk hayatn dna kadar uzatmakta ve bu dnyay bylece dorulamaktadr. Disney, gerei ve onun sorunlarn, ocuun dgcn uyuturarak, istil eder. Disney'in sihirli dnyas bir dngsel bask dzeninin eitlemelerinden oluur. Tm karakterlerine ve onlarn fikirlerine, zerklik grnm ve seme zgrl verir. Eer bu zgrlk, daha aa tabakaya verilse ve bu dzeydekilerin gelecei nceden belirlenmemi olsayd, baka bir toplumda yayor olurduk. Egemen olanlarla egemenlik altnda olanlar ayran duvar ufalanr, basknn tm styaps havaya uar ve sonu devrim olurdu. Bugn Disney'deki, kapal bir dng iindeki sahte diyalektiin (yani daha nce incelediimiz iyi adamlar arasndaki deiim) yerini gerek bir diyalektik alr ve aa olanlarn hem asi hem de iyi olma anslar olurdu. Boyun een halklara eer bugnk durumlarn terk edeceklerse ak

140

olan tek yol, devrimdir ki bu yanl bir deiiklik yolu, srekli bir su ve karlkl ikayet ten ibarettir. En iyisi, iyi olmaktr. Ve eer kii yeteneksiz olacak kadar ansszca o zaman sabrla beklemesi gerekir. Belki bir gn ans onun ynnde esip ona biraz prestij ve para saacak ve bylece ykselecek, ykselecek, ykselecektir. Bylece ans, evrenin otoriter ve de mfik yasalarn: ileten bir mekanizmadr. Bu yasalar baz kat erdem ve yetenek kategorileri getirir ama, anlalmaz bir irade sayesinde, dller, daha nceki snflandrmadan bamsz olarak demokratik bir ekilde datlr. Buras mutluluk datan bir iflas etmi refah lkesidir. Talih herkesi, her eyi dengeler. Bylece okuyucular, kendi aalanmalarn, ve yabanclamalarn paylap vine de kk masum hayvanlar olarak kalan bu karakterlere baylr. Kendi yaamlarn ve hatta etraflarndaki eyalar bile kontrol edemeyen bu karakterler kendi kusurlarnn kapanna skp kalmlardr. Kk hayvanlarn bencillii, kiiliklerinin korunmas, kiisel karlar yznden bozumalar, dnyann grnmn hayvanlara yanstan karakterlerin yaratcsyla bu karakterler arasnda bir uzakln ortaya kmasna yol aar. Hayvanlarn yaamlarnn tketicisi olarak

okuyucu da, bu kk hayvanlara acyarak kendini uslun grr ve bylece bu uzaklk yeniden retilmi olur. Demek ki tketim olaynn kendi, okuyucuya hayvanlara kar bir stnlk duygusu verir ve onlarn deerlerini kabul etmesinin temelini oluturur. Bir karakterin kendi zel ie dnk sorunlarndan ve alkanlklarndan kopup baar yar dnda bir savaa girmesi ok enderdir. Birok karakterin ilahi ve sa'ya zg gten yararlanamamasna karn bu gcn yetkili elisi vardr: Miki Fare. Bu karakter, hi bir karlk beklemeden, yaamn ktle kar mcadeleye adamtr. Sper glere sahip deildir ama, yarg veya baka bir zorlayc gc olmayan bar bir peygamberdir. dl ve kar peinde deildir baarya ulat zaman tek dl erdemliliidir. Miki, hakettii ve gelitirdii anslln arkadalar adna kullanr. kar peinde komay baarsnn gvencesidir. Bu onu tekilere oranla ykseltir, nemli klar ve ona ilahi kudretten pay verir. Aslnda maddidir ama maddi (gerek) dnyay yadsyor gibidir. Bu da onun gemite Amerika ve Avrupa'daki baarsn aklamaya yarar. O bir kabile reisi ve Disney Diyar'ndaki geit trenini yneten talihli liderdir. Ve Walt'in kendisini temsil eder. Ancak, Latin

Amerika'da Vakvak poplerdir ve anavatanda planlanan televizyon programlarna Miki saati veya Miki Kulb denmesine karn, dergiler iin seilen propagandac Vakvak'tr. Biz Latin Amerikallar, bu dnyann patronu ve Disney'in kiisel gizli ajan Miki'den ok, talihin ve ilh kudretin insafna, snm, kusursuz olmaktan uzak Vakvak'la zdeleme eilimindeyiz... Miki'nin kiilii araclyla, bask gc, yaamn gnlk gerekleri arasnda grnmez olur. O, yasadr, byk yneticidir, kilise piyangosu ve istihbarat ajandr. valyevri cmertlii, hakszla tahammlszl (ve parlak, ulu, uzun burnunun grkemlilii, olacaklar nceden bilme yeteneine olaan bir hava katar ve bu yetenein uygun ve gndelik uygulamasn gvence altna alr.) Gcn hi bir zaman ktye kullanmaz. tekilerin snflarn kaybetmeden veya cezalandrlmadan geemedikleri, yasallk alannda duran Miki, peygamberce ruhu yayar. Maneviyat yaamn allagelmi bir gerei yapar. Allmam, anormali, dsal gcn keyfiliini, doal dzenin olaan olay haline dntrr. Olaanst by gc de olaan gibi gzkerek doal ve ebedi bir grnm alr. Disney dnyasnda, Miki srekliliin ilk ve son imgesidir, o her eyi iine alan mutlak yasadr. Ancak, Miki'nin gnlk yaants, olaanstlk zerine kurulu olduu iin sahte bir gnlk yaantdr. Ayn ekilde sreklilii de sahtedir, nk o da olaanstlk zerine kurulmutur. Bir anlamda Miki'nin sahte sreklilii, sahte analk simgesidir. Belki de Miki'nin bu yn, Disney'in anne olarak kadnn yokluunu anlamamza yardmc olacaktr. Disney gvertesindeki tek dii, kendisine kur yaplan, ve abartmal bir ekilde vlen ve szde kadnlk doasnn ancak bir ksmna sahip, gnl elici ve son derece bo kadndr. Kiiliinin bu yzeysel ynne taklp kalm olan kadn, kendisini, ok eskiden imdi anmsanmayan zamanlardan beri, srekliliin simgesi yapan br eyi terk etmitir. Onu evrenin ayrlmaz bir blm ve yaamn doal devrinin bir paras yapan, gerek ve; fizik iliki zerine kurulu sreklilik esi (analk) terk edilmitir. Bu tr gerek sreklilii ve ana imgesini Disney dnyasyla birletirmek, salam gnlk yaantya dn tehdit eden bir gerek, bir panzehir alamak gibidir. Gerek annenin varl, sahte anne, Miki'ye olan ihtiyac yok ederdi. imdi tornaviday bir kez daha evirelim, bylece gevek-

liklerden biri daha kapanm olsun. Disney'in ada toplumun bozukluklarna getirdii eletirileri grelim. Disney neler yapyor? Brokrasiyi knyor; Kuzey Amerikal turistlerle alay ediyor; Hava kirlenmesine ve doal evrenin bozulmasna kar kyor; Merhametsiz teknolojinin dkt kanlar knyor; Modern kentteki insanlarn yalnzln knyor; Gereksiz rnler satarak tketicinin zayfln smrenlerin iddetli akgzllne hcum ediyor; Servetin ar derecede bir yerde kmelenmesini knyor; stelik Varyemez Amca'nn kiilii de varlkl kiilere ynelik toplumsal bir talama deil midir? Disney'in bu gr, ocuklara bugnn dnyasndaki ktlkleri gstermenin ve onlar yenme gerekliliini retme-nin en iyi yolu olarak gsterilemez mi? Disney tr eletirinin iki rneini ele alalm ve izgi hikyelerin boucu havasn hafifletip hafifletmediini grelim. Kara Orman'da kk aakakanlar iin her gn mutlu bir gndr. Orada, doayla tam bir uyum iinde yaarlar ve en vahi hayvanlar ay ve kartal bile mfiktir. Ancak, temiz hava, sessizlik, salk ve iyilik gerek vahi hayvan tarafndan, Varyemez Amca'nn barbar teknolojisi tarafndan yok edilir. Buldozerler, kamyonlar, uaklar ve canavar makineler bu temiz ve gzel yere doru ilerler. Terkedin buray, ilerlemeyi nlyorsunuz. Aalar yerine bir rnek kent, bir gelecein kenti kurulacaktr: Bacal, 10 bin tula konut... 2 milyon kii yaayacak, dkkanlar, fabrikalar, park yerleri ve rafineriler olacak... Aakakanlarn, bu inaat durdurmak zere ba vurularna verilen cevap udur: geyikler, aylar ve kular ne vergi der ne de buzdolab satn alr. Kendisiyle onu kullananlar arasnda despot bir iliki kuran teknolojik gelime, zararl bir doal g olarak yarglanr. Ama son, mutlu olmaldr. Doann gleri nce pasiftirler, sonra temkinli bir ekilde saldrya geerler ve sonunda sunabilecekleri yararllklarn gstererek bu milyoner giriimciyi kandrrlar. Orman onun gribini, dertlerini ve korkularn tedavi eder : genle-mitr. Ve mikropsuz kent gelimesine olan yaldzl ban gerilinde insanlarn bir gnden ertesine kendilerini yenilemelerini

144

I45

salayan doal ahlk duygular ve yaln iyilik yatmaktadr. ada yaantnn lnetiyle karlanca, kii ancak kaabilir, ie dnebilir ya da toplumsal dmanlaryla barp, bu tr felketleri kkrtan sulularn gnahlarndan arnacaklar doa evrenine geri ekilebilir. stilc ikna edilmitir ve yeniden doayla birleir. Bylece her bir ieinden aacna kadar yeryz toplumu kurtarr, dzenler ve bunu her kiinin derinliklerinde bulmak mmkndr. Bylece Varyemez, satmak zere temiz havay konservelemeye kalknca, rzgr esip havay datr ve iini bozar. Bu tr eletiri aslnda sistemi geerli klmak amacndadr ve hi bir eyi eletirmez. Yalnzca, dte, bir kiilikten cennetle daha uzlam olan bir baka kiilie sihirli bir srama yaplacan kantlar. (Varyemez'in kesmek istedii orman, eski devirlerden kalan tek orman olan Kara Orman'dr). Kssadan hisse: Kii, krsal kesimde snabilecei bir yer olduu ve soylu vahi gerei ve dncesi var olduu srece kentte yaayabilir. Alak gnll kiiler tanm olarak alak gnll olduklar ve asla yok olmayacaklar iin insanlk kurtarlmtr. Teknolojik devrim, incir yapran karmad srece, olgunlua kabile devrine dnle ular. Bu, en kt ekliyle kltrel gerilemedir. Doann geleneksel gleri, ilmin sahte glerini yenmitir. Disney tr eletiri, teknolojik arln altnda yatan nedenlerden bihaber marifetli ocuk-soylu vahi nc dnyal bak asndan kalkar. Sisteme ynelik bir saldr olarak kabul edilmesi olanakszdr nk bu nedenleri ele almaz. Bir kez daha bilim, tarihsel bir etmen olarak soyutlanmtr. O kadar ki bilimi temsil eden Mucid srekli olarak alaya alnr (ancak bir ekilde baarya ular : kt bir ii stlendiinde): Bugnk dnya beni takdir edemiyor. Ve ben bu dnyada yaamak ve ona ayak uydurmak zorundaym. retici gler olmadndan, zavall lgn kaif onun ie yaramazln kantlayan ilkel yntemlerle almak zorundadr. Bu izgi-hik-yelerde bilimsel rasyonellik bile nem tamaz. Disney sistemin gl yanlarnn yan sra gsz yanlarn da koymakla tarafszln gsterecei umudundadr. Hikyeler oulculuk, ifade zgrl tarlar ve satlar artrmann yan sra yazarlar ve sanatlar iin yaratm zgrl geerlidir. Tabii Disney'in sisteme kar k basmakalp niteliktedir. Szde herkes tarafndan paylalan inanlardan olu-

ur : zengini yoksulu, aklls aptal, by k hepsi benimserler bu deerleri. Ayakst lflamalarn ve yemek sonras sohbetlerin konular yinelenir : ackl enflasyon (ama enflasyondan kimlerin zarar grdnden sz edilmez), toplumsal standartlarn dmesi (burjuvazinin koyduu standartlar yani), hava kirlenmesi (buna kamu denetiminin dndaki rasyonel olmayan sistem yol amaktadr), uyuturucu madde kullanm (ama temelinde yatan nedenler asla). Bu demokratik tartma platformudur. Burjuvazi tarafndan toplumsal olarak geerli bulunan sorunlar gndeme getirilirken uygulanan sessiz sansr gizlenmi olur. Bu demokratik tartma platformu 'zgr' dnce ve ifade yanlsamasnn sahteliinin aa karlmasn nler (basnda Vietnam Sava'nn, Kba karmas, sosyalist cumhuriyetlerin zaferleri, bar hareketi, kadnlarn kurtuluu hareketi'nin nasl ele alndn anmsayn). Ancak Disney kitle iletiim organlarn da sulamaktan geri kalmaz. Televizyona en alelade ve basmakalp eletirileri yneltir : ailenin yeni reisi (televizyon) yalanlar saarak, aptallklarn propagandasn yaparak evdeki uyumu tehdit etmektedir. Vakvak'n z yeenlerinin bile ahlkn bozmaktadr televizyon. Bir hikyede yeenler, nl bir televizyon kahramann tanyamad iin Vakvak'a olan sevgi ve sayglarn yitirirler. Bu anda Disney ailesinin reisinin otoritesi tehdit edilmektedir ite. Sz geen televizyon kahraman Kaptan Gadabut, Byk Geit'in ssz bir kesinde tarih ncesi vahilerin yaadn ne srer. Vakvak inanmaz bu szlere ve Kaptan'a sver : seni sahtekr, seni provokatr seni!. Ayrca onu yeenlerinin beynini ykamakla sular. Ve Byk Geit'e doru yola koyulur (gerei aramak iin deil, kzgnlk ve kskanln drtsyle). Gerekten de tarih-ncesi vahilerin var olduklarn grr. Hatasnn kefaretini vahilerin tuzana derek ve giysilerini onlarla trampa etme zorunda kalarak der. En byk ac bizzat Kaptan Gadabut tarafndan kurtarlm olmasndan doar. Ve bylece Vakvak eletirdii kitle iletiim organlar tarafndan kurtarlm ama ayn zamanda cezalandrlm olur. Bu kez vahiler roln oynayanlar Vakvak ve reksdr (uygar rdeklerimiz!). Ya derhal uygarla yeniden dneceklerdir ya da Byk Geit'te terk edilecekler. Daha sonra televizyonda kendi gln durumlarnn dnyaya yaynn seyrederlerken Vakvak ve reks pimanlk iinde sylenirler: Kaptan Gadabut'un

146

147

nemenem bir sahtekr olduunu gsteremediimiz gibi kendimizin sahtekr olarak gsteriliini seyretmek zorunda kaldk!. Televizyon ada yaamn incilidir. Yeenler adeta gbeklerinden ballarm gibi bir televizyon gtrrler yanlarnda. Vahilere uygarlk dersi vermek zere kullanlp yemek piirmesini, spor yapmasn ve hatta uak kullanmasn retmek iin. Bir televizyon dersinden sonra vahiler rdeklerin akn baklar arasnda uygarla doru yola koyulurlar. Geidin ucuna doru gidiyorlar!. Uygarla bizim gitmek istediimiz yere!. Baardlar, sa salim vardlar oraya, portatif televizyon sayesinde. nsanlar ve ocuklar o lden, o ilkel (geri kalm, az gelimi) yayladan, cahil ocukluktan ancak kitle iletiimi kurtarabilir. Aslnda rdeklerin tm dnyas bir televizyon oyunudur. Beenseler de, beenmeseler de kaamazlar bu gerekten. Sizler, hepimiz de muazzam bir Disney izgi-hikyesinde yayo-ruzdur. Fanteziyi merte kabulleniriz ve derhal geree dnme zehiriyle ldrmeyiz kendimizi. Sahte olduunu bilsek de fanteziyi kabullenmek evldr. Ne de olsa bol bol bilgi, salkl elence ve selmet salar bize. Seyretmekle yetinmek gerek yoksa sonunuz, yaamn byk sinemasnda strap ekmek olur. Vakvak kitle iletiim tarafndan kinle dolu bir biimde sergilenir. Sahnededir, gsterinin bir blmdr. syan en korkun alaya yol amtr ve kendi senaryosunu yazmaya kalkmakla daha da rezil olmutur. Kitle iletiim organlar bir kez daha kendilerinin ilahi, yenilmez ve vazgeilmez olduunu ortaya koymutur. Eletiri iin iine oulculuk ve aydnlanmann cilalanmas iin dahil edilmitir. Sistemdeki elikiler hi bir yere kmayan bir hareket varm gibi gstermek ve hi bir zaman ulalamayan bir gelecei nermek zere kullanlr. Bylelikle son dng de, bizim ya da bir bakasnn eletirisel zmlemesini bomak zere kapanm olur. Disney dnyasnn tarihsel dramnn perdesi aldnda gzken tek ey betondan bir perdedir.

Sonu Vakvak'a ktidar Teslim mi Edeceiz?

Yeenler: Vakvak Amca kurtulduk! Gambot atei kesti. Vakvak Amca: Ben de btn dinamit fitillerini sndrdm.

// / /

Disney'i eletirmek yeni bir olgu deil. Hayalgcnn iportacs, Amerikan tr yaamn propagandacs ve gerek-dnn szcs olarak defalarca tehir edilmitir. Doru olmasna karn bu tr eletiriler Disney karakterlerinin yapmnn ardndaki gerek drty ve ili gibi baml lkeler iin yaratt gerek tehlikeyi gzden karr. Tehlike Amerikan tr yaamn ierilmesinden ok Amerikan tr yaam dnden domaktadr. ABD'nin kendini bu ekilde dlemesi ve aklamas ve yaratt bu d aynen bakalarna benimsetmeye almas, baml lkeler iin ana tehlikedir. Biz Latin Amerikallar, kendimizi, onlarn bizi grd gibi grmemize zorluyor. Her toplumsal gerek, madd temel ile onu yanstan, insan zihninde artran styap arasndaki durmak bilmeyen diyalektik etkileim olarak tanmlanabilir. Deerler, fikirler, dnya

149

gr ve bunlara elik eden gnlk tavrlar ve hareketler, en ufak jeste kadar, insanlarn doay denetleyebilmeleri ve onu retken klabilmeleri iin gelitirdikleri somut bir toplumsal biim iinde eklemlenmitir. Bir toplumun varln srdrebilmesi ve geliebilmesi iin bu madd temelin ve yaratt duygusal ve zihinsel tepkilerin, uygun ve akc bir ekilde zihinde resmedil-mesi gerekir. Kiilerin, kendilerini belirli bir toplumsal sistemin iinde bulduu andan itibaren bilinlerinin, somut madd koullar zerine kurulu olmakszn gelimesi olanakszdr. Ekonomik retim aralarn tek bir snfn denetledii bir toplumda; o snf zihinsel retim aralarn da : fikirleri, duygular, sezgileri denetler. Gerekte, burjuvazi, alt ve styaplar arasndaki ilikiyi tersine evirmeye almtr. Onlar iin fikirler servetin reticisi-dir ve bylece insanlk tarihi, fikirler tarihi haline gelir. Disney'in gerek mesajn yakalayabilmek iin, fantezi dnyasndaki bu iki eyi irdelemeliyiz ki. gerei nasl yansttn ve onun fantezisinin somut toplumsal varlkla, yani dorudan tarihsel koullarla olan ilikisini anlayabilelim. Disney'in alt yapyla styap arasndaki ilikiyi deerlendirii, burjuvazinin bu ilikiyi baml lkelerin (ve kendi lkelerinin) gerek yaamlarnda deerlendiriiyle ayn paraleldedir. Yapsal farkllklar ve benzerlikleri zmlediimizde Disney tr dergilerin geri kalma koullar zerinde yaptklar etkiyi de daha iyi anlayabileceiz. Buraya kadar, Disney dnyasnn tm madd gereklerden temizlendiinden bol bol sz edildi. Her tr retim (madd, seksel, tarih) safd braklmtr ve atmann toplumsal temeli yoktur. atma, yalnzca iyinin ktye, akllnn aptala kar kmas olarak grlr. Bylece Disney karakterleri, tm faaliyetini somut gnlk dnyalarnda bir temele oturtarak, madd temelden kurtulabilirler. Ancak uras kesin ki, bu karakterler uzayda uuan ruhsal melekler deildir. Zaten, yaamlarnn, Disney'ir. gnlk yaama ilikin grlerini nasl kastl olarak yansttn defalarca grdk. Disney kendini ikincil ekonomik kesimden (burjuvazi ve emperyalizme kudret veren ve ada toplumu douran sna retim) arttna gre, dlerine vcut verebilecek tek temel kalyor. Bu da, dorudan doruya karakterlerinin ekonomik yaamn temsil eden nc sektrdr. Sanayinin hizme-tinde oluan ve ona baml olan hizmet sektr. Grm olduumuz gibi, Disney dnyasndaki tm ilikiler zorunlu olarak tketime dayanr : nesneler ve fikirler pazarnda-

ki metalar. Dergi de bunun bir parasdr. Disney'in snai impa ratorluu da, elence isteyen topluma hizmet sunmak zere ku rulmu ve ykselmitir; elence iinin grevi, fantezi ekline sokulmu aylaklkla, aylakl daha da beslemektir. Kltr sa nayii, toplumun sna atmalarndan kendini artm olan yeg ne aygttr ve bu nedenle de gerekler tarafndan amanszca tkanm gelecein, yegne kama yoludur. Tm ocuklarn (ve yetikinlerin) girebilecei fakat ok aznn kabilecei bir o cuk bahesidir, o. Demek ki Disney'de altyapyla styap arasnda bir atma olamaz. Elde kalan tek madd temel de (nc hizmet sektr) styap olarak tanmlanmtr zaten. Karakterler, insanlarn artk madd dertlerle kuatlmad, aylaklk lkesinde faaliyet gsterir. Tek dnceleri bo zamanlarn doldurmak yani elence, aramaktr. Bu elenceden de zerk bir dnya doar. Ancak bu dnya o kadar katdr ve snrlandrlmtr ki, aylaklk ncesi retici altyapdan iz bile kalmamtr. Disney'in elence ve gerek dnyalar birletirmesindeki ve fantezi ile yaam evlendirmesindeki sahtelii tehir edecek her tr madd faaliyet yok edilmitir. Cisim zihin olmu, tarih bir elence arac olmu, alma bir serven olmu, ve gnlk yaam da heyecan verici bir haber konusu olmutur. Gerekte Disney'in fikirleri, madd gelimesinde belli bir aamaya varan toplumun, madd rnleridir. Gelimi kapitalist toplumun kendi imgesini oluturan ve kendi hastalkl gemiinin masum bir ekilde tketilmesini salayan deerler, fikirler ve ltler styapsn temsil etmektedirler. Sanayi burjuvazisi, ite ve dtaki teki toplumsal, kesimlerin tavrlar ve zlemlerine kendi bakn zorla kabul ettirmektedir. ncl kesimin topik ideolojisi, duygusal bir tasavvur olarak kullanlp tek olasl gerek diye sunuluyor. Gerek bu izgi hikyeleri satan sna imparatorluun faaliyetlerinde olsun, gerekse bu dergiler iin yaratlan karakterler arasndaki ilikilerde olsun, bir snf olarak tarihsel stnlkleri, Disney evreninde kurulu hiyerari dzeninde yanstlr ve sunulur. Merkezin (yetikin-kent burjuvazi) evreyle (ocuk-soylu-vahiii) kurmay baarabildii tek iliki turizme ya da bir sansasyona dayanr. Temel kaynak kesimi (nc Dnya) altn veya can skntsn gidermek zere yararlanlan renkli

151 150

deneyler gibi, bir oyuncak kayna olur. Ordekkentliye turistik kurtuluunu, hayali hayvanln, ve ocuksu genlemesini garantileyen, bu kesimin masumiyetidir. nc Dnya lkelerinin sunduu ilkel altyap (biyolojik ve toplumsal adan temsil ettikleri de) hizmete dnk bir dnyada, bir kartpostal dzeyine indirgenmi, yok olup gitmi bir ilkellie, tertemiz bir dnyaya (ve hammaddelere) olan zlemin yanksdr. Elence peinde olan ve cennette bir serven sonunda edinilmi servetini mazur gstermeye alan Disney karakterinin yozlam kent yaamndan kamas gibi okuyucu da Vakvak ve reksnn masum cennetinde elence arayarak, kendi tarihsel elikilerinden kaar. evre lke halklarnn, byle ele alnmas ve yok olmu bir safla dntrlmesi ekonomik-kltrel sistemin ideolojik bir tezahrdr ki bu da ancak ileri kapitalist toplumun yaratt tarihsel elikilerin altnda anlalabilir. nk gerekte bu halklar hem baml lkelerde hem de ABD'de aznlk rklar olarak vardr. Gelimi kapitalist toplum, Disney'de, burjuvazinin uzun sredir zledii doaya dnme dn gerekletirir. Burjuvazinin evrimi sresince bu d, felsefe, edebiyat, sanat ve toplumsal gelenekler alannda birok tarih eitlemeler iinde ifade edilmitir. Son zamanlarda da, 20. yzyln ortalarndan itibaren, kitle haberlemesi, hakim snfn Cennet'i ele geirmesine ve gnahtan arnm retime ulamasna yardmc olmaktadr. retim srecinin elikilerden uzak ve evre kirlenmesinden arnm bir yeryzndeki aylaklk ky (imdi gezegen) sanayilemeden elde edilen tketim mallar zerine kuruludur. ocuklarn hayal dnyas, masumiyet sularyle tm Disney evrenini temizler. Bu masumiyet, elence aralarnca ne karlarak snf politikas gden topya tevik edilir. Bununla birlikte, ileri kapitalist toplumun gelimesine karn, bu artlm dnyada masumiyetin merkezi olarak tanmlanan, evre lke halklarnn tarihsel deneyidir. Burjuva elence anlay ve bunun Disney dnyasnda ifade edili ekli, ileri kapitalist tarihsel temelin bozukluklarnn ve gerilimlerinin styapsal ifadesidir. Elencesinde, dorudan doruya sistemin iine yarayan belirli efsaneler gelitirir. Emperyalist sistem asndan, alarnn elikilerini yaayan okurun, Disney sisteminde, kendi gnlk yaamlarn ve tasarlanan geleceklerini grmeleri olaandr.

Moda ve elence dergilerinde, mini ve maksi etekler, dar pantolonlar ve parlak izmeler giymi son derece ekici mankenlerin krsal evrelerde ekilmi fotoraflarn yaynlayan ve bunlar fakir bir kasabann, veya Alacaluge yerlilerinin doal evresine sokan ili burjuvazisi gibi; Amerika'da yaratlan izgi hikyeler de, kent uygarl tarafndan yok edilen toplumsal dzene geri dnme tutkularn yanstrlar. Disney, srekli olarak gemi ve gelecek zaferlerini gerekeleyerek kendini artan fatihtir. Fakat merkezin (hkim snflarn) karlarn gzeten ve retken glerin geliimindeki elikilerinin rn olan kltrel styaplar nasl oluyor da, az gelimi lkelerde bu denli etkin ve popler olabiliyorlar? Neden Disney bu kadar byk bir tehlikedir? En nemli neden, dev bir sna kapitalist imparatorluk tarafndan talebi yaratlan ve salanan rnlerin birok baka tketim rnleriyle birlikte, baml lkelere ihra ediliidir. Ekonomik ve kltrel adan, g merkezinin tamamen yabanc (d) koullarndan gelen rnlere baml oluu da bizzat bu lkenin bamllklarn belirlemektedir. Bizler, hammadde ihra eder ve ilenmi rnlerin yan sra kltrel rnleri de ithal ederiz. Tek rne dayal ekonomimize katkda bulunmak ve ara gere salayabilmek iin biz bakr gndeririz onlar da bakr karmak iin makine ve

152

153

tabii Coca Cola. Coca Cola'nn gerisinde, koca bir umutlar ve davran ekilleri modeli ve bunlarla birlikte zel bir bugnk ve gelecek toplum anlay ve gemiin bir yorumu yatar. retimi, paketlenmesi ve etiketlenmesi darda yaplan ve zengin yabanc amcann ceplerini iiren rnleri ithal ederken ayn zamanda o toplumun bize yabanc olan kltrel rnlerini de ithal etmekteyiz, ama bu rnlerin zerine kurulu olan ileri kapitalist toplumsal koullar asla. Baml lkelerin, ekonomik zgrl salayabilecek herhangi bir gelimeye olanak tanmayan uluslararas iblm sayesinde bamllklarnn srdrld de zaten tarihsel olarak kantlanmtr. Sorunu yaratan, tekil okurun yaamnn sosyo-ekonomik temeliyle bu temele ilikin kolektif bak arasndaki elikidir. Ve toplu ihtiyalar adna kiisel amalara hizmet ettii iindir ki, Disney, etkin bir biimde, baml lkelere girebilmitir. Bu, ayn zamanda aydnlarmzn balangtan beri iine gml olduklar gerei aklamak iin yabanc ltler kullanmak zorunda kaldklarn da gsterir. Gerei gsterirken gizleyen, garip bir bulanklktr bu. Ancak ounluk, gnlk yaamlarndaki bu elikiyi pasif bir biimde kabullenmitir. Gecekondudaki ev kadn son kan buzdolab ya da amar makinesini satn almaya tevik edilir; yoksul sanayi iisi Fiat 125 hayalleriyle bombardmana tutulur: kk toprak sahibi, bir traktre bile sahip olmadan ada bir havaalan yaknndaki tarlasn srer; ve evsizler de burjuvazinin onlar tkmaya karar verdii apartman blokunda bir daire edinme ans nlerine knca akna dnerler. Muazzam bir ekonomik geri kalmlk, ksa vadeli zihinsel gelimilik ile yan yanadr. Disney topyas ikinci (retken) sektr darda brakarak az gelimi halklarn melodramn da yaratm olur. Ayrca grm olduumuz gibi, ruhla maddeyi, kentle krsal sektr, kent ahalisiyle soylu vahiyi, zihinsel gcn tekelcileriyle birey olarak strap ekenleri, ahlk konuda esnek olanlarla kat olanlar, babayla oulu, otoriteyle boyun emeyi, hak edilmi servetle ayn ekilde hak edilmi fakirlii birbirinden ayrmtr. Az gelimi lkelerin ahalisi, bu dergileri, onlardan istenen yaama ve yabanc g merkezleriyle iliki kurma biimlerini gsteren kurallar gibi alrlar. Bunda bir gariplik yoktur. Disney izgi hikyelerinden retken ve tarihsel gleri karp att gibi emperyalizm de az gelimi dnyadaki gerek retim ve tarih154

sel gelimeye kar kar. Disney d, kapitalist sistemin gerek dnya iin yaratm olduu kalpta ekillendirilmitir. Vakvak iktidara demek, az gelimiliin gelitirilmesi demektir. Burjuva zgrlk topyasnda nc Dnya insanlarnn gnlk aclar srekli elence gsterileri olarak sunulur. Hi bitmeyen kurtulu ve aylaklk bfesi, herkese, doyurucu, dardan gelme az gelimilik sunar : dengesiz dnya iin dengeli bir rejim. nc Dnya'nn aclar, onu reten ve tketen efendileri zgr klmak iin paketlenmi ve konservelenmitir. Sonra da bildikleri tek gda olarak, yoksullarn nne atlr. Disney'i okumak, sanki kendi smrln balla kartrp mideye indirmek gibidir. Uygarln ilk zamanlarnda eski Yunan sanatnn ykselmesine yol aan toplumsal koullarn tekrar canlandrlamaya-cana iaret ederek Marx insan ocuksu olmadan, ocukluuna dnemez diye yazar. Disney'se tamamen tersini dnyor, Marx'n esefle sylediini, Walt, fantezi dnyasnn balca kural olarak belirliyor. ocuun masumiyeti onu sevindirmiyor ve bulunduu daha yksek dzeyden, ocuun doasn geree bal kalarak yanstmaya kalkmyor bile. Yaratklarnn hkmdar olan Disney'in amac canlandrd ocuksu masumiyet ve tarih ocuklua dnle gelimeye meydan okumaktr. Yitirilmi saflk cennetine doru srnen, tuzak ve hile antasna "smsk sarlm, pis, ocuklam yal adam gibidir. Okur, hepimizin ocukluunu dolduran bu rafa kalkm bunakla niye saldrdmz sorabilir. Tekrarlayalm: Disney, arada bir elenmek iin kalan bir evren deil; her gn maruz kaldmz toplumsal baskdr. rdein maskesini drmek, burjuvazinin kendi iindeki, dier snflarla ve doayla olan ilikilerini istil eden baskc otoriter ve pederahi kltr sorguya ekmek demektir. Ayrca tarihsel geliim sreci iinde, kitlelerin srtna ina edilen kitle kltr yapmndaki kiilerin ve snflarn rolne meydana okumak demektir. Daha da akas, bir babann oluyla arasndaki toplumsal ilikiyi daha yakndan incelemektir. Bylece, biyolojik eleri aarak baba, kendi glgesi altnda yrtlen zorbaca idareyi ve basky daha iyi anlayp sansr edebilir. Tabii ki, ayn ey anneler ve kzlar iin de geerlidir. Bu kitap, dnya gereklerinden kopuk birka kiinin lgnca fikirlerinden deil, dman, onun ve bizim ortak blgemiz-

15!)

de yenme mcadelesinden domutur. Eletirimiz hi bir anarik unsur tamad gibi, yeenlerin rasgele savrulan top atlar da deildir. Kltrel dnm derinletirme gereini anlayarak bir ili ve Latin Amerikan Devrimini gelitirme arac olarak hazrlanmtr. Toplumumuzun tm dzeylerinde ne kadar Vakvak Amca'lar bulunduunu ortaya karmalyz. Vakvak'n, lkemiz sokaklarnda glmseyen bir yzle masumca dolat ve ortak temsilcimiz olarak iktidarda olduu srece burjuvazi ve emperyalizm rahata uyuyabilirler. Ancak unutmasnlar ki, bir gn o muhteem kahkaha ve yanklar yok olup gidecek ve yerine sadece eki bir surat gzkecek. Ama bu ancak dmanmzn bize zorla kabul ettirdii yaam modeli sona erdii ve toplumsal alkanlklarmz ekillendiren kltr aralar yeniden ekillendirildii zaman gerekleebilecektir. Bu kitabn yenik Disney'in yerine bir seenek sunmayan ykc bir alma olduu sulamasna kar cevabmz udur : kimse bu sorulara kiisel zmler 'neremez'. Kltrn yeniden oluturulmasnda sekin uzmanlara yer yoktur. Disney'den sonra ne olaca, zgrlk peinde olan halklarn toplumsal pratiince belirlenecektir. Bu potansiyeli bulup karp gerek ifadesini bulmasn salamak ise siyas partilerde rgtlenmi 'nc'nn grevidir.

156