AHMET YAAR OCAK Alev ve Bekta nanlarnn slm ncesi Temelleri

AHMET YAAR OCAK lisans eitimini stanbul niversitesi Tarih Blm'nde tamamladktan sonra Hacettepe niversitesi Tarih Blm'nde master ve Strasboug niversitesi Trkoloji Blm'nde de doktora yapt. Halen Hacettepe niversitesi Tarih Blm'nde retim yesi olan Ocak, zellikle heterodoks slm'a dair almalar ile tannyor. Ocak'n 1980'den bu yana yaymlanan eserlerinin arasnda Baba-iler isyan, Bektai Mendkibnamelerinde slm ncesi inan Motifleri, islam Trk inanlarnda Hzr yahut Hzr yas Klt, Osmanl tmparatorluu'na Marjinal Sufi-lik Kalenderiler, Kltr Kayna olarak Evliye Menahipnameleri, Trk Folklorumla Ke-sihba, Trk Sufiliine Baklar (letiim Yaynlan, 1996), Osmanl Toplumunda Zm-dklar ve Mlhicfler (Tarih Vakf, 1998), Trkler, Trkiye ve islm (letiim Yaynlan, 1999) ve Alev ve Bekta inanlarnn islm ncesi Temelleri (letiim Yaynlan, 2000) de bulunuyor.

Enderun Kitabevi, 1983 (1 bask) letiim Yaynlan 607 Aratrma nceleme Dizisi 96 ISBN 975-470-783-9 2000 letiim Yaynclk A. . 1. BASKI 2000, stanbul (1000 adet) 2. BASKI 2000, stanbul (1000 adet) 3. BASKI 2002, stanbul (500 adet) 4. BASKI 2003, stanbul (500 adet) 5. BASKI 2005, stanbul (500 adet) DlZt KAPAK TASARIMI mit Kvan KAPAK Fato Gencosman KAPAK FOTORAFI ehnme'de yer alan "Zahn Simurg tarafndan karu"n tasvir eden gravrden detay KAPAK FlLMl 4 Nokta Grafik DtZGt Maraton Dizgievi UYGULAMA Suat Aysu DZELTt Serap Yeen DtZtN M. Cemalettin Ylmaz MONTAJ ahin Eyilmez BASKI ve ClLT Sena Ofset letiim Yaynlar Binbirdirek Meydan Sokak letiim Han No. 7 Caalolu 34122 stanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58 e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr Tarayan: Gkhan Aydner Dzenleme: Nirvana13

Alev ve Bekta nanlarnn slm ncesi Temelleri

Bekta Menkbnmelerinde slm ncesi nan Motifleri
GENLETLM VE GZDEN GERLM BASKI

NDEKLER Birinci Basknn nsz.........................................................................................................9 ikinci Basknn nsz........................................................................................................13 Ksaltmalar Listesi......................................................................................................................19 Kaynaklar.................................................................................................................................... ...........25 Umm Dnceler..........:...................................................................................................25 Menkbu'l-KudsyeFiMensbi'l-nsye..................................................29 Menkb- Hac Bekta- Vel....................................................................................31 Vilyetnme-i Hacm Sultan.....................................................................................35 Vilyetnme-i Abdal Musa..........................................................................................36 Menkib- Kaygusuz Baba..........................................................................................38 Vilyetnme-i Seyyid Ali Sultan...........................................................................39 Vilyetnme-i Sultan ucuddn..........................................................................42 Vilyetnme-i Otman Baba........................................................................................44 Vilyetnme-i Koyun Baba.........................................................................................46 Vilyetnme-i Demir Baba.........................................................................................49 Menkb- Veli Baba...........................................................................................................50
GR

Bektalik ve Alevlik'teki slm ncesi nan Motiflerinin Kaynaklan Olarak Trlder'in Girdikleri Dinler...........................................................................................53 Umm Dnceler..............................................................................................................53 Eski Trk inanlar.............................................................................................................56 amanizm...................................................................................................................................... 70 Uzak Dou Dinlen..............................................................................................................74 Iran Dinlen...................................................................................................................................84 Hristiyanlk................................................................................................................................9 7 Musevlik..................................................................................................................................... 101 Putperest ve Hristiyan Anadolu Kltr.................................................103 Sonu............................................................................................................................................. ...110
BRNC BOLM

Eski Trk Dinleri Kaynakl Motifler (Tabiat Kltleri)................................................................................................113 Umm Dnceler...........................................................................................................113 Da ve Tepe Klt..............................................................................................................114 Ta ve Kaya Klt..............................................................................................................122 AaKlt.................................................................................................................................12 8
KNC BLM

amanizm Kaynakl nan Motifleri................................................................141 Umm Dnceler..........................................................................................................141

Sihir ve By Yapmak....................................................................................................143 Hastalan yiletirmek...................................................................................................147 Gayp'tan ve Gelecekten Haber Vermek.......................................................150 Tann'mn nsan eklinde Grnmesi (Antropofani).....................159 Tabiat Kuvvetlerine Hkim Olmak..................................................................162 Atee Hkmetmek..............................................................................................................166 Kemiklerden Diriltmek (ntermezzo)...........................................................170 Kadn-Erkek Mterek yinler (Ayin-i Cem).....................................175 Tahta Klla Savamak..............................................................................................179
NC BLM

Uzak Dou ve ran Dinleri Kaynakl nan Motifleri.................................................................................................183 Umm Dnceler..........................................................................................................183 Tenash (Reenkamasyon, Metampsikoz) nanc............................183 Hulul (Enkarnasyon) nanc.................................................................................197 ekil (Don) Deitirme (Metamorfoz).......................................................-206 Ejderha ile Mcadele.....................................................................................................226 Havada Uma (Levitasyon)..................................................................................236 Drt Unsur (Ansr- Erbaa) nanc.............................................................237 Ate Klt................................................................:..................................................................241
DRDNC BOLM

Kitab- Mukaddes Kaynakl nan Motifleri.........................................253 Ummi Dnceler.........................................................................................................253 lmeden nce Ge ekilmek..........................................................................254 Suyu Kana evirmek....................................................................................................259 Halka Felket Musallat Etmek..........................................................................260 Bereket Getirmek...............................................................................................................262 Az Yiyecekle ok Kiiyi Doyurmak..............................................................-263 Krleri Grdrmek........................................................................................................265 l nsan veya Hayvan Diriltmek................................................................265 Nefes Evld Edinmek..................................................................................................268 Kuru Odunu Aa Haline Getirmek.............................................................271 Yerden veya Tatan Su Fkrtmak..................................................................2 73 Irma veya Denizi Yanp Gemek..................................................................275 Irmak veya Deniz stnde Yrmek...........................................................277
Sonu........................................................................................................................................................2 79 Ekler.......................................................................................................................................................... 283 Kaynaka.............................................................................................................................................285 Dizin............,............................................................................................................................................2 97

BRNC BASKININ NSZ Bu aratrma, Trkiye'de Snnlik d slm anlaynn teekkl dnemine ait daha evvel yaymladmz, Babcler syan (Dergh Yaynlar, stanbul, 1980) adl kitabn devam olarak tasarlanmtr. Zikredilen bu kitapta, XIII. yzyl Anadolu'sunda heterodoKS Trkmen evrelerinin kard Baba isyan denilen ayaklanmann ve bunun peinden ortaya kan din hareketin mahiyeti aratrlmt Bununla beraber, bu hareketi meydana getiren zmrelerin temsil ettii heterodoks slm anlaynn nasl bir yapya sahip bulunduu, hangi unsurlardan teekkl ettii, bu unsurlarn hangi mene'lerden geldii meselesine dokunulmamt. Bu nemli mesele, merhum E Kprl'nn byk bir vukufla balatt ve sonraki yerli yabanc baz limlerin devam ettirdii deerli aratrmalara ramen yine de zerinde ok almay gerektiren bir konu olarak duruyordu. Bunda phesiz her sahada olduu gibi, din bakmdan da bir kaynama ve oluma dnemi tekil eden XIII.-XV yzyllar yanstan kaynaklarn zellikle bu adan yetersiz kalmasnn rol byktr. nk bu dnem kaynaklar siyas olaylar hakknda ihtiva ettikleri bol malzemeye karlk, din hareketler konusunda ok yetersiz kalmaktadrlar. te bu yetersizliin bir lde, zerine pek eilinmemi evliya menkbnmeleriyle giderilebilecei dncesi bu kitabn hazrlanmasna sebebiyet vermitir. Bylece, zellikle Bekta menkbnmelerinin taranmas sonunda, XVI. yzyla kadar Anadolu'daki heterodoks slm anlaynn unsurlar ve meneleri meselesinin zmne doru bir adm atlabilecei sanlmaktadr. Yani bu kitap, Islm devir Trk metinlerinde slm ncesi inanlara ait kalntlar tespit ve yorumlama yolunda bir alma mahiyetindedir. Aslnda, bu eit almalarn ncs, birok meselede olduu gibi, njiuence du Chamanisme Turco-Mongul sur les Ord-res Mystiques Musulmans (stanbul, 1929) adl, kk fakat deerli aratrmasyla yine F. Kprl olmutur. Uzun bir aralktan sonra onu, "Dede Korkut Kitab'nda eski inanlar ve gelenekler" (TKA, 111-1V-V-V1 1196619691 s.145-157) adl ma-kalesiyle A. nan takip etmitir. Bizde son olarak bu tarzda bir aratrma, Mustafa Canpulat tarafndan "Divan- Lgati't-Trk'te amanizm zleri" (TFAY, 1974, s. 19-34) ismiyle yaymlanmtr. Darda ise, zellikle, La Geste de Melik Dani-mend (Paris, 1960, 2 cilt) ve Abu Mslim, Le Porte-Hache du Khorassan (Paris, 1962) adyla yaymlad eserlerde bu konulara nemle dokunan tannm Fransz aratrclarndan rene Melikoff'u ve Jean-Paul Roux'yu zikretmek gerekir. Bu sonuncunun "Recherches des survivances pre-islamiques dans les textes turcs musulmans" (JA,

CCUCV 11976]) balkl maka-lesiyle, "Dieu dans le Kitab- Dede Qorqut" (REl, XL1111 [1975]) adndaki yazsn burada mutlaka anmaldr. Bu son iki yaz hari, yukarda zikredilenlerin hepsi hemen tamamyla amanist kalntlarn aratrlmasna hasredilmitir. te bu kitapta ilk defa olarak Bekta menkbnmelerinde sade amanizm deil, dier kaynaklardan gelme deiik inan motifleri de incelenmeye allmtr. almamza ilk nce, isimleri kaynaklar ksmnda anlan, bugn ou yazma halinde yedi Bekta menkbnmesi esas alnm, fakat Bekta ve Kzlba geleneklerinin kayna olan Baba hareketini anlatan MenJubu'l-Kudsye'nin de bunlara Bu sekiz menkbnmede tespit edebildiimiz inan motiflerinin her biri, ait olduklar dinlere gre snflandrlarak gruplar halinde toplanm ve yle ele alnmtr. Her motifin ait olduu dindeki yeri imkn lsnde tespit edildikten sonra, Trkler arasna ne zaman ve suretle girdii, nasl yaad, eitli tezahrleri, slmiyet'in kabulnden sonra hangi biimleri ald konusuna elden geldiince dikkat edilmitir. Bunu yaparken, muhtelif Trk topluluklarnn itima ve iktisad durumlar daima gz nnde bulundurulmutur. Her motif incelenirken, slm ncesi ve gnmze Tkadar Is-lm devir Orta Asya Trk sahalar, Trkler'in Anadolu'ya yerlemelerine kadar oturduklar Mvernnehir, Hrezm, Horasan gibi eitli coraf ve kltrel mntkalar ve nihayet gnmze kadar Anadolu ve Balkanlar sahas nazar dikkate alnmtr. Gerek slm ncesi ve slm devir Orta Asya, gerekse Anadolu Trklne ait eitli tarih haberler, din-ldin menkabe, destan, efsne ve masal nev'inden eitli metinler ve ifah halk rivayetleri, mmkn olduu kadar, motiflerin yorumlanmas iin bavurulan kaynaklar olmulardr. Her motifin, balangcndan gnmze kadar takip ettii seyir, geirdii deiiklikler, zamanla ilve edilen veya kaybolan unsurlara zellikle dikkat olunmu; slm devir iin slm motiflerle alka konusu hesaba katlm ve Kur'an- Kerim, hadis klliyattan vesair slm kaynaklar gzden uzak tutul-mamaya allmtr. Motifler yorumlanrken, ak ve seik durumlarda kendimize gre belli lde bir sonuca varlmaya gayret edilmi, aksi hallerde ihtimaller ortaya konularak kesin hkmden kanlmtr. Motiflerin tahlil ve yorumuyla ilgili fikir ve kanaatlerde yanl veya eksiklikler bulunabilir. Bunlarn sorumluluu tamamyla bu satrlarn yazarna aittir. Bekta menkbnmelerinin ilk defa bu tip bir almaya kaynaklk ettikleri ve fazla tannmadklar dncesiyle tenkitli bir tantmalarnn giri ksmndan nce "Kaynaklar" balyla ele alnmas usl asndan uygun bulunmutur. Giri ksmnda, motiflerin mene'leri olmalar itibariyle, slmiyet'ten nce Trkler'in mensup olduu muhtelif dinlerin eitli Trk zmrelerindeki durumlar ele alnm, bu yolla, daha sonraki blmlerde incelenecek olan inan motiflerinin oturacaklar zemin ve ereve hazrlanmaya allmtr. Birinci blmde, Trkler'in amanizm ncesi kendi z inanlaryla ilgili motifler zerinde durulmutur. kinci blmde, amanizm meneli motifler, nc blmde ise, baz Uzak Dou ve ran dinleriyle alkal olanlar ele alnmtr. Nihayet drdnc ve son blm, Kitab- Mukaddes'ten kaynaklandn tahmin ettiimiz motiflere ayrlmtr. Menkbnmeler zerinde alrken, birden fazla nshas olanlann muhtelif nshalar imkn lsnde grlm, fakat menkabeler hepsinde de ayn olduu iin mmkn mertebe en eski nsha kullanlmtr. Yaymlanm olanlarn ise, nemli olan menkabelerin kendisi olduu iin, matbu nshalar kullanlm, gerektiinde yazma nshalara bavurulmutur. Eser baskya verildikten ksa bir mddet sonra Ahmet Kara-mustafa tarafndan A study in preislamic survivas on a turkish musulman text: Vilyetnme (Montreal, 1981) adyla bir master tezi yapld renilmiti. Sz konusu tezin fotokopisinin getirilmesi iin derhal teebbse geilmise de basknn tamamland gne kadar maalesef elimize ulamamtr.

Bu almayla Anadolu Trk heterodoksisi tarihine kk bir katkda bulunabildiysek, gerekten kendimizi mutlu sayacaz. Burada, eitli bakmlardan yardmlarn grdm deerli meslektalarm Do. Dr. smail Ernsal, Do. Dr. Rifat nsoy, Do. Dr. zkan Izgi ve Yrd. Do. Dr. Gme Karamuk'a teekkr bor bilirim. Ahmet Yaar Ocak

KNC BASKININ NSZ Bu kitabn ilk basks, bundan tam on yedi yl nce Enderun Kitabevi tarafndan Bekta Menkbnmelerinde slm ncesi nan Motifleri (stanbul, 1983) adyla yaymlanmt. Kitap o tarihten bu yana, aranan ve zellikle Alevlik ve Bektaliin 1990'l yllarn bandan itibaren Trkiye'nin gndemini arlkl olarak igal etmeye balamasyla birlikte, bu alanda yaplan bilimsel ve popler yaynlarda, Babaler syan (Dergh Yaynlar, stanbul 2000, 3. bs.) isimli kitapla birlikte temel referanslar olarak itibar grd. Alevlik ve Bektaliin inan ve sosyal tarihinin anlalmasnda bu iki kitabn ihmal edilmeyecek bir rol olduunu grmek, phesiz ki yazar iin ok sevindirici bir durumdu. Kitabn amac, bugne kadar sistematik ve gelimi bir teoloji literatr oluturma imknn bulamam olan Bektalik ve Alevliin temel inanlarnm slm ncesi kkenlerini bulup karmak ve bu kklerin gnmzde baz ideolojik yaynlarn ileri srd gibi, gerek coraf alan, gerekse kltrel evre anlamnda tek kaynakl olmayp geni bir zaman ve mekna yaylan ok kltrl bir badatrmacln (senkretizm) rn olduunu gstermekti. Kitap bu konuda belli bir baar salad denebilir. Nitekim yerli yabanc aratrmaclar, bu senkretizmi teyit eder mahiyette pepee yaynlar yaptlar. Bu mhim ve zor i iin, elimizde iki temel kaynak grubu vard. Bunlardan birincisi, hi phesiz ki, asrlar boyu giderek gelimek suretiyle ok zengin ve renkli bir birikim meydana getirmi olan Bekta (ayn zamanda Alev) menkbnme-leri, dieri de, belki ondan da nemli ve stelik ok daha geni kapsaml olan Alev- Bekta nefesleri idi. nk ahs kanaatimiz, Alev ve Bekta teolojisinin ancak ve ancak bu iki kaynak grubuna dayanlarak ortaya konulabilecei, dolaysyla slm heterodoksisinin Anadolu ayann yaratt teolojinin bu yolla tespit ve analiz edilebilecei merkezindedir. te eldeki kitap, ikincisine nispetle daha kolay ve daha az zaman alacak olan birinci kaynak grubu, yani Bekta men-kbnmeleri zerinde yaplan bir almay ihtiva etmektedir. Mamafih Alev-Bekta nefeslerinden de yeri geldike yararlanlmtr. kinci kaynak grubunu ise paralel ynde, ama ayr bir kitabn konusu yapmay dnmtk. Fakat bugne kadar bu ikinci safhay gerekletirmek, dier almalarmz sebebiyle mmkn olmad. Bununla beraber aradan geen yllar, bize teselli kayna olan bir imkn ortaya kard. Bundan on-be yl nce ancak fileme metoduyla gerekletirilebilecek byle bir alma, artk bilgisayarda veritaban oluturmak suretiyle daha kolay, daha ksa zamanda ve daha emin bir yolla yaplabilir hale geldi.
1 Msl. bkz. irene Melikoff, Sur les Traces du Soufisme Turc: Recherches sur l'lsam Populaire en Anatolie, stanbul 1992, sis Yaynlan (Trkesi: Uyur dik Uyardlar: Alevlik-Bektalik Aratrmalar, tercme Turan Alptekin, stanbul 1993, Cem Yaynlan, (burada bu Trke tercme kullanld) iinde s.29-52, 117-138, 151-162; ayn yazar Hadji Bektash: Un Mythe et se Avatars, Gentse et Evolution du Soufisme Populaire en Turquie, Leiden 1998, EJ. Brill (Trke'si: Hac Bekta: Efsaneden Geree, tercme Turan Alptekin, stanbul 1998, Cumhuriyet Kita-bevi, 1. bs. (burada Trke'si kullanlmtr), s.235-253. Yazar her iki kitabnda da belirtilen sayfalar arasnda Alev-Bekta inanlarn meydana getiren senkretizmin geleleri ve bunlarn kkenlerini tartr; Nejat Birdoan, Anadolu Alevliinde Yol Ayrm (erik ve Kken), stanbul 1995, Mozaik

Yaynlan Birdoan bu muhteval almasnda Alevlik'teki amanist, Zerdt, Maniheist, Budik etkilere, Hristiyanlk tesirlerini tartmaya uzun sayfalar ayrmtr.

Bu amacmzdan vazgemi deiliz. Mutlaka gerekletiril-mesi gereken bu ikinci aamay -inaallah- ileriki bir tarihte tatbik mevkiine koymay dndmz belirtelim. Bu tr almalarn ne kadar lzumlu olduu, 1990'lardan itibaren ok arpc bir biimde ortaya kt. 1990'larn bandan bu yana, Trkiye'de Bektalik ve Alevliin inan kkenleri ve temellerinin tarihsel arkaplan hakknda, Bekta ve Alev kesime mensup baz yazarlarn da dahil olduu, zellikle popler nitelikli yaynlarda, birbiriyle elien deiik grler, hipotezler ortaya atld. Bu yazarlardan bir ksm, Alevliin temeli olarak antik Anadolu kltr ve inanlarna arlk verirken,2 bir baka ksm Mezopotamya din ve kltrn ne karyordu.3 Daha sonra Krt kkenli baz Alev yazarlar ise, yaptklar popler yaynlarda, Zerd-tlik ve Mazdekizm gibi eski ran dinlerini Alevliin temeli olarak alyorlar, dolaysyla Alevliin Trk kkenli deil, Krt kkenli olduunu dolayl yoldan ispata alyorlard.4 Ama btn bunlar arasnda, eski Trk inan ve kltrlerinden, dinlerinden gelen katklarn nemi ve rol neredeyse yok saylacak kadar dikkate alnmyordu. Bugn uras bir gerektir ki, Trkiye Alevlii yalnzca Trkler'den ibaret deildir. Onlar kadar olmasa da ihmal edilemeyecek sayda Krt Alevileri de vardr. Ama Alevlik ve Bektalik mnhasran Krtler'in yaratt bir olgu deildir. Kitap okunduu zaman bu olgu ok ak bir ekilde ortaya kacaktr. Geri daha Ziya Gkalp zamanndan beri Alevlik ve Bektaliin mnhasran eski Trk amanizmi'nden doduuna dair eski ve yerleik bir gr bulunuyor ve bu 1970'li yllarda merhum Mehmet Erz tarafndan kuvvetle vurgulanyorduysa da,5 dierlerinde olduu gibi bunda da bir arlk pay vard. Nitekim 1980'lerde eldeki bu kitab hazrlarken incelediimiz temel kaynaklar, gzlemlediimiz Alev ve Bekta evreleri, Alevlik ve Bektalik inanlarnn temelinde eski Orta Asya amanizmi kadar, belki ondan da fazla, zellikle Budizm gibi eski Uzak Dou, Zerdtlik, Mazdekizm ve fakat mnhasran Maniheizm gibi antik ran dinlerinin ok nemli katks bulunduunu, hatta bir lde Hristiyanlk ve Musevlik etkilerinin ve tabii olarak antik Anadolu ve Mezopotamya mitolojisinin de payn unutmamak gerektiini bize gstermiti.
2 Msl. bkz. I. Zeki Eybolu, Btn Ynleriyle Bektailik (Alevilik), stanbul 1980, Yeni r Yaynlan. 3 Msl. bkz. Faik Bulut, Alisiz Alevilik, Ankara 1997, Donuk Yaynlan. 4 Cemid Bender, Krt Uygarlnda Alevilik, stanbul 1991, Kaynak Yaynlan; E. Xemgin, Aleviliin Kkenindeki Mazda inanc ve Zerdt retisi, stanbul 1995, Berfin Yaynlar; Munzur em, Dersim'de Alevilik, stanbul 1999, Peri Yaynlan.

Bugn, muhafazakr Bekta ve Alev evreleri, sz konusu bu senkretizmi reddetmekte, inanlarnn bu gibi islm d kaynaklardan deil, yalnzca islm'dan kaynaklandn zellikle vurgulamaktadrlar. Onlarn bu kanaatleri phesiz ki saygya lyktr. Bizim byle bir kanaati deitirme veya kar koyma gibi bir niyetimizin olmadn, ama dier yandan, bir aratrmac sfatyla bilimsel gerekleri bulup karmak, bulduumuza inandmzda da aklamak durumunda olduumuzu unutmamak gerekir. te bu kitap, Alev ve Bekta inanlarnn yalnzca belli bir etnik veya din kken ve kltrn deil, Orta Asya'dan Bal-kanlar'a kadar uzanan geni bir corafyann rn olduunu gstermek iin yazld. Bundan ksa bir zaman nce letiim Yaynlar kitabn Alev ve Bekta nanlarnn slm ncesi Temelleri (istanbul 2000) ad altnda snrl sayda yeni bir basksn yapt. Bu bask, daha nce Enderun Kitabevi tarafndan yukarda belirtilen ilk isimle yaymlanan basknn ayn idi ve sadece ismi deimiti. Fakat ne yazk ki bu baskda, tad -muhtevaya uygun, asl tamas gereken- daha uygun yeni balnn altnda, eski adnn yer almad zntyle grld. Ayrca bu basknn sonunda genel
5 M. Erz, Trkiye'de Alevilik Bektailik, stanbul 1977 [Daha sonra Kltr ba-kanl'nca da bastrlan bu kitabn nc blm, ayrca Eski Trk Dini (Gk Tanr inanc) ve Alevilik Bektailik adyla bir kere daha yaymlanmtr: stanbul 1992, TDAV Yaynlar].

dizin de yoktu. Buna ramen bu bask ksa zamanda tkendi ve yeni bir basknn yaplmas gerekli hale geldi. Bu bize, ilk basm tarihinden bu yana geen sre iinde ortaya kan yeni kaynak ve modern literatre dayanarak kitab gncelletirmek ihtiyacn hissettirdi. te imdi elde bulunan bu yeni bask, sz konusu kitabn gerek slup ve muhteva asndan, gerekse dzeni itibariyle tekrar gzden geirilmi, yeni kaynak ve aratrmalardan salanan verilerle zenginletirilmi, geniletilmi, dolaysyla metni, dipnotlar ve bibliyografyas gncelletirilmi yeni eklidir. Bu baskda, daha ncekinde kullanma frsatn ve imknn bulamadmz menkbnme (Koyun Baba, Demir Baba ve Veli Baba Vilyetnmeler) daha yer almaktadr. Modern aratrmalara gelince, bunlardan Bat'da yaymlanm olmakla beraber Trke'ye evrilenlerin -Trk okuyucusunun kolayca ulamasn salamak amacyla- Trke evirileri kullanlm, ama orijinal isimleri de kaydedilmitir. Okuyucularn ilkine nispetle bu yeni basky daha doyurucu bulacaklarn, ileriki basklar iin, alann uzman meslektalarn deerli katklarn esirgemeyeceklerini mit ediyor, letiim Yaynlar'na bu baskya imkn salad iin teekkrlerimizi sunuyoruz.

Ahmet Yaar Ocak

KISALTMALAR LSTES
Barthold, Trkistan Dersler "Hristiyanlk" Cahen, La Turquie Cezb, Vilyetnme - SAS Chavannes, Documents "Le ey de" Traite manicheen DTCFD EFM Mool stilsna Kadar Trkistan, haz.: H.D. Yldz, istanbul, 1981. Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, haz.: K. Yaar Kopraman - A. smail Aka, Ankara, 1975. "Mool istilsna kadar Orta Asya'da Hristiyanlk", TM, 1(1925). La Turquie Prt-ottomane, Paris, 1988. Vilyetnme-i Seyyid Ali Sultan, Ankara Cebeci 11 Halk Ktphanesi, nr. 1189. Documents sur les Tou-kiue occidenta-ux, Paris, 1900. "Le eyele turc des douze animaux", T'oung-Pao, VIII1 (1906). Un traite manichien retrouve en Chine (Paul Pelliot ile), Paris, 1912. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Ankara. Edebiyat Fakltesi Mecmuas, stanbul. Eliade, Chamanisme Jraite Elvan elebi, Menkb-Kud. Esin, "Trk kltr tarihi" Esiri, Vilyetnme-S. Glpnarl, Nefesler Grenard, Turkestan Grousset, Traces A AED FD inan, amanizm "Trk boylan" TED JA Kprl, life Mutasavvflar Influence Kurulu : Encyclopedie de I'Islam, Leiden, 1. ve 2. bs. : Le Chamanisme et les techniques arc-halques de l'extase, Paris, 1974, 2. bs. : Traite d'histoire des religions, Paris, 1975. : Menkibu'l-Kudsye f Mensbi'l-ns-ye, Konya Mevln Mzesi Ktphanesi, nr. 4937. : "slmiyet'ten nceki Trk kltr tarihi ve slm'a giri", TKEK, ayr basm, stanbul, 1978. : Vilyetnme-i Sultan ucuddn, Orhan Kprl nshas.

: Alev-Bekta Nefesleri, stanbul, 1963.

: Le Turkestan et le Tibet, Paris, 1898. : Sur les traces du Bouddha, Paris, 1950. : slm Ansiklopedisi, istanbul, 1950. : slm Aratrmalar Enstits Dergisi, Ankara. : ilahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara. : Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara, 1972, 2. bs. : "Trk boylarnda da, aa, pnar klt", Reit Rahmeti Arat in, Ankara, 1966. : slm Tetkikleri Enstits Dergisi, stanbul. : Journal Asiaaue, Paris. : Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1976, 3. bs. : nfluence du chamanisme turco-mongol sur les ordres mystiaues musulmans, stanbul, 1929. : Osmanl mparatorluu'nun Kuruluu, Ankara, 1972, b. bs. "Hukuk semboller" Kk Abdal, Vilyetnme-OB Menkb-HBV Menkb-KB. Menkb-VB. MTM OA gel, Trk Kltr Hun Tarihi REI RHR Roux, Faune

Traditions Eski Din "Religion" "Fonctions" "Recherches" SAD ST : "Orta zaman Trk devletlerinde hukuk semboller", THTM, II (1939). : Vilyetnme-i Otman Baba, Ankara Cebeci II Halk Ktphanesi, nr. 495. : Menkb- Hac Bekta- Vel, nr. A. Glpnarl, istanbul, 1958. : Menkb- Kaygusuz Baba, Abdurrah-man Gzel nshas. : Veli Baba Menkbnmesi, haz. Bedri Noyan, stanbul 1993. : Mill Tetebblar Mecmuas, istanbul. : Osmanl Aratrmalar, istanbul. : Trk Kltrnn Gelime alar, istanbul, 1971,1. cilt. : Byk Hun mparatorluu Tarihi, Ankara, 1981,1. cilt. : Revue des Etudes lslamiaues, Paris. : Revue d'Histoire des Religions, Paris. : Faune et flre sacrees dans les societes altaiques, Paris, 1966. : Les traditions des nomades de la Tur-quie meridionale, Paris, 1970. Trklerin ve Moollarn eski dini, tercme Aykut Kazancgil, stanbul 1994. "La religion des Turcs de l'Orkhon de Vlle et VlIIe siecles", RHR, 1-2(1962). "Fonctions chamaniques et valeur du feu chez les peuples altaques", RHR, 1 (1976). "Recherches des survivances pre-isla-miques dans les textes turcs musulmans" ,JA, CCLXIV (1976). Seluklu Aratrmalar Dergisi, Ankara. Studia Turcica, Budapete. TA Tanyu, Adak Yerleri nanlar TD TDA TDAY TDED : Trk Ansiklopedisi, istanbul, 1942. : Ankara ve evresinde Adak ve Adak Yerleri, Ankara, 1967. : Trklerde Tala lgili nanlar, Ankara, 1968. : Tarih Dergisi, stanbul. : Trk Dnyas Aratrmalar, stanbul. : Trk Dili Aratrmalar Yll, Ankara. : Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, stanbul. TDEK : Trk Dnyas El Kitab, Ankara, 1976. TED : Tarih Enstits Dergisi, stanbul. TFAD TFAY THEA THTM TK TKA TKEK TM Togan, Giri TY VD Vilyetnme-AM Vilyetnme-DB : Trk Folklor Aratrmalar Dergisi, stanbul. : Trk Folklor Aratrmalar Yll, Ankara. : Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi, istanbul, 1935. : Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, stanbul. : Trk Kltr, Ankara. : Trk Kltr Aratrmalar, Ankara. : Trk Kltr El Kitab, stanbul, 1978. : Trkiyat Mecmuas, istanbul. : Umm Trk Tarihine Giri, stanbul, 1970, 2. bs. : Trk Yurdu, stanbul. : Vakflar Dergisi, Ankara. : Vilyetnme-i Abdal Musa, Bedri Noyan nshas. : Demir Baba Vilyetnmesi, haz. Bedri Noyan, istanbul 1996.

Vilyetnme-HS 22

: Vilyetnme-i Hacm Sultan (Das Vil-

Vilyetnme-KBS. WZKM jet-nme des Hadschim Sultan), nr. Rudolf Tschudi, Berlin, 1914.

Vilyetnme-i Koyun Baba Sultan, Ankara Mill Ktphane, Mikrofilm Arivi, no: 3038.
Wiener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes.

KAYNAKLAR

Umm Dnceler slm dnyasnda IX. yzyldan itibaren tasavvuf cereyannn grlmeye balad, XI. yzyldan beri de tarikatlarn teekkl ettii malmdur. Bu gelimeye paralel olarak, bir velnin kerametlerini anlatan ksa hikyeler demek olan menkabeler yava yava ortaya kmtr. Bunlar ilk nce tasavvuf tabakat (biyografi) kitaplarnda ve evliya tezkirelerinde yer almtr. Muhtemelen XIII. yzyldan balayarak, tek bir vel hakkndaki menkabeleri toplayan ve kendilerine Menkb, Menkbn-me veya bazan da Vilyetnme (yahut Velyetnme) denilen mstakil eserler domu, Arapa, Farsa veya Trke gibi eitli dillerde yazlp islm leminin her tarafnda okunur olmulardr.1 Bugnk bilgilerimize gre, muhtemelen XIII. yzyldan itibaren Anadolu'da da evliya menkbnmeleri kaleme alnmaya balam olmaldr. O devirde burada faaliyet gsteren Mevlevlik, Kadirlik, Riflik, Veflik ve benzeri tarikat evrelerinde

1 Bu konularda daha geni bilgi iin una baklmaldr: Ahmet Yaar Ocak, Kltr Tarihi Kayna Olarak Menkbnmeler: Metodolojik Bir Yaklam, TTK Yaynlan, Ankara 1997, 2. bs.

n salm byk pirlerin ve eyhlerin adna birtakm menkbnmeler tertip edildiini biliyoruz. Bunlarn ancak bir ksm gnmze ulaabilmitir. te XIII. yzyln ikinci yarsna doru, Seyyid Ebu'1-Vef Badad (l. 1105) tarafndan kurulmu olup Anadolu Trkmen evrelerinde Baba llyas- Horasan'nin (l. 1240) temsil eltii Veflik tarikat iinde yeni bir badatrmac (senkretik) heterodoks akm meydana geldi.2 Baba hareketi adyla niteli-yebileceimiz bu akm, XIV. yzyln balarna kadar yarm yzyl boyunca gelierek Rum Abdallar (Abdln- Rum) denilen zmreyi meydana getirdi.3 lk Osmanl hkmdarlarnn da desteklerini salayan bu zmre mensuplar, devletin kurulu yllar boyunca fetihlerde ve iskn hareketlerinde de nemli iler grdler.4

2 Gerek Anadolu tasavvuf tarihi, gerek Osmanl mparatorluu'nun kuruluu ve dolaysyla ile Rum Abdallar, gerekse Anadolu Alevliinin teekkl konusunda mhim bir tarihsel rol oynad, 1980'lerden sonra ve zellikle 1990'lar-da fark edilmeye balayan Tac'l-Arifn Seyyid Ebu'1-Vef Badad ve tarikat Vefiliin nemi, son zamanlarda Halil nalck ve I. Beldiceanu gibi nde gelen tarihiler tarafndan da bahis konusu edilmeye balamtr. Ebu'1-Vef ve Vef-iyye hakknda ileride geni bir monografi yaymlamak artk art gibi grnmektedir. 3 Btn bu olaylar ve bahsi geen ahslar iin E Kprl'nn u eser ve makalelerine baklmaldr: Trk Edebiyatnda lk Mutasav\jlar, DB Yaynlan, Ankara, 1976, 3. bask; "Anadolu'da slmiyet", EF\*, 4-6 (1338-1340), s.281-486; "Bektaliin Mene'leri", TY, III (1341), s.121-140; "Abdal", THEA, stanbul, 1935. Ayrca A. Glpmarl'nn Yunus Emre ve Tasavvuf (stanbul, 1961) adl eserinde de hayli aydnlatc bilgiler bulunmaktadr. Bunlardan baka unlara da baklabilir. A Yaar Ocak, Bahaler syan: Alevliin Tarihsel Altyaps Yahut Anadolu'da slm-Trk Heterodoksisinin Teekkl, Dergh Yaynlan, stanbul, 2000, 3. bs.; ayn yazar, Osmanl mparatorluumda Marjinal Sujilik: Kalenderler, TTK Yaynlar, Ankara 1999, 2. bs. ; Ahmet T. Karamustafa, God's Unruly Eriends: Dervis-hes Groups in he Islamic Later Period 1200-1250, Salt Lake City, 1994. 4 Rum Abdallar'nm ilk fetihlerdeki ve iskn hareketlerindeki rolleri, bilindii zere . L. Barkan'm "Kolonizatr Trk Dervileri" (VD, II (1942), s.279-365) adl makalesinde incelendii gibi, bunlann tasavvuf karakterleri ve Osmanl mparatorluu'nun kuruluundaki rolleri meseleleri uralarda tartlmtr: A. Yaar Ocak, "Les milieux soufis dans les territires du beylicat ottoman et le probleme des 'Abdalan- Rum' (1300-1389)", The Ottoman Emirate (1300-1389), ed. Elizabeth A. Zachariadou, Rethymnon 1993, s.145-158 (Trkesi:

XIV-XV. yzyl boyunca, esas itibariyle Yesev, Hayder ve Vef tarikatlar bnyesinde yer alan Kalenden zmrelerinden bu sonuncusuna mensup bulunan Baba llyas'm halifelerinden olup byk bir ihtimalle ayn zamanda Hayder de olan Hac Bekta- Vel (l. 1271) an'aneleri etrafnda toplanarak nihayet yeni bir tarikat ekline dnen Baba akm, kendine isim babas olarak Hac Bekta' seti ve bylece XVI. yzylda Bektalik adn ald.5 XV yzyln sonlarna doru, bu yeni tarikat evrelerinde bata Hac Bekta olmak zere, Hacm Sultan, Abdal Musa... Kaygusuz Abdal gibi onun yakn halifelerinden bazlar ve Rum Abdallar'nm ileri gelenleri iin yeni menkbnmeler yazld ki, bunlara genellikle Vilyetnme (Velilik kitab) denildii grlmektedir. Bunlar henz Bektaliin resmen kurulmad, Alevliin ortaya kmad bir dnemde, Rum Abdallar iindeki eitli

Kalenderi zmreleri iinde, o zmrelerin pirlerinin adna teekkl eden menkabeleri toplayan eserlerdir. Dolaysyla, aslna baklrsa bunlara Bekta menkb-nmeleri demek vakaya pek uygun dmez. Ancak bu menkbnmeler bugne Bekta evreleri vastasyla intikal ettii, bunlarda bahis konusu edilen pirler, Bektalik tarafndan benimsendii iin bugn bunlara Bekta menkbnmeleri diyoruz. Bu eserler vastasyla hem bu ahsiyetlerin htralar hem de telkin ettikleri inanlar, tarikat evrelerinde ve ayn mene'e mensup bulunmalar dolaysyla, sonradan Kzlba veya Alevi adn alacak zmreler arasnda yaatld. te bu zellikleri sebebiyle bahis konusu menkbnmeler, ait olduklar bu evrelerin inanlarn dorudan ve yetkiyle aksettiren birinci dereceden nemli kaynaklar durumuna gelmektedir. Ayrca u hususu da hesaba katmak gerekir: Daha Anadolu Seluklu Devleti'nin kuruluundan itibaren Snn Mslmanlk anlayn resmen benimsemi ve devletin dayana

Osmanl Beylii (1300-1389), tercme G. . Gven-1 Yerguz- T. Altraova, stanbul 1997, TV Yurt Yaynlan, s.159-172. Burada Trkesi kullanlmtr). 5 Bektaliin douu meselesi, yukarda zikredilen Kalenderler adl monografimizde geni olarak tartlmtr. Oraya baklabilir.

yapm bir lkede, slm ncesi bir dnemin canl izlerini yanstan Snnlik d bir Mslmanlk anlayn sergileyen eserlerin rahata yazlp okunacan, elden ele dolaacan beklemek zordur. Herhangi Snn bir akaid veya fkh kitab gibi, heterodoks evrelerden kma bir kitaba hl rastlanma-masnm, tek sebebi olmasa bile, belki en nemli sebebi bir anlamda budur. Eer bu tip eserler bugne kadar ortaya kmamsa, bugnden sonra da kmayacan tahmin etmek zor deildir. ayet bunun aksi olsayd, vaktiyle ran'da olduu gibi, Anadolu'daki islm heterodoksisinin de kendi apnda hayli sistemli ve gelimi bir doktrin haline ykselmi bulunmas gerekirdi. te ancak byle bir doktrin iinden zikredilen mahiyette eserler beklenebilirdi. Oysa, btn Seluklu ve Osmanl dnemi boyunca slm dnce tarihinde nemli bir iz brakabilecek hemen hibir eser ortaya kmadn gryoruz. Hac Bekta'a ait olduu sylenen Makalt ve Kaygusuz Abdal'a nispet edilen Vcdn-me, Budalnme ve benzeri popler eserlerin ise, gerekten ad geenler tarafndan m, yoksa onlara izafe edilerek daha sonraki yzyllarda m yazld, bu eserlerin cidd birer muhteva kritiine tabi tutulmak suretiyle incelenmesi ve yaymlanmas sz konusu olmadndan, henz tam aklyla ortaya konamamtr. nceleme konumuza temel tekil eden Bekta menkbn-meleri, ite bu sebeple bizim iin cidden deerli ve ei bulunmaz birer kaynak olmaktadrlar. Onlar, hitap ettikleri evrelerin akaid ve ilmihal kitab (kateizm) vazifesini grmler ve hl da grmektedirler. Her biri islm ncesi devirlerden ok tabii bir ekilde sregelen inanlar gayet tabii bir slp ve sade bir dille grnte Islm bir keramet hikyesine dntrerek okuyucusuna yanstmaktadr. Bu menkabeler, elenmek iin okunan, rastgele uydurulmu masallar deildir; onlarn gerek olduuna inanlarak okunur. Bu yzden yar mukaddes metinlerdir. Byle olduklar iin de, yazldklar tarihlerden gnmze kadar -belki ufak tefek kelime deiikliklerinin dnda- hi bozulmadan yazla ve okunagelmilerdir. Burada, inan motiflerinin incelenmesine gemeden nce, konumuzun ana kaynaklarn tekil eden bu eserlerin sra ile, tenkitli bir ekilde tantlmalarnn gerekli olduunu sanyoruz. Menkbu'l-Kudsye Fi Mensbi'l-nsye (Elvan elebi) Daha eskisi bulunmad srece Anadolu sahasnda yazlan ilk menkbnmelerden biri olduu imdilik sylenebilir. Yazan XIV yzyl Trk tasavvuf edebiyatnn nemli simalarndan k Paa'nn olu Elvan elebi'dir. Kendisinin doum ve lm tarihi bilinmemekle beraber, XIV yzyln ilk eyrei iinde yaad kesindir. Bu zat ayn zamanda Baba Ilyas- Ho-rasan'nin de dip torunudur. Babasndan sonra eyhlik maka-

mna gemi olup, orum-Mecidz arasnda kendi adyla anlan Elvanelebi kynde kurduu zaviyesinde hayatn geirmi ve burada lmtr.6 Eser btnyle gz nne alnd zaman, tam anlamyla bir menkbnme demek zordur. Menhbu'l-Kudsye gerekte XIII. ve XIV yzyllar Anadolu'sunda nemli siyas ve din roller oynayan Baba Ilyas, olu Muhlis Paa ve onun olu k Paa ile halifelerinin, menkabe unsurlaryla kank tercmeihalleridir denilebilir.7

6 Elvan elebi'nin hayat iin bkz. Edimdi Mecd, Terceme-i akayk, stanbul, 1269, s.22; Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1333, 1, 110; ayrca bkz. Semavi Eyice, "orum'un Mecidz'nde Ak Paa Olu Elvan elebi Zaviyesi", TM, XV (1969), s.211-246. 7 Eser hakknda ilk tantma yazsn Mehmet nder yaymlamtr: "Eine Neuen-deckte Quelle zur Geschichte der Seltschuken in Anatolien", WZKM, LV (1959), s.84-88. Daha geni ve tahlili bir inceleme tarafmzdan kaleme alnmtr: "XIII. ve XIV yzyllar Anadolu Trk tarihi bakmndan nemli bir kaynak", TD (Uzunarh Hatra Says), 32 (1979), s.91102. Eserin genel mahiyette bir tantmas da Sadettin Bulu tarafndan yaplmtr: "Elvan elebi'nin Menkbnmesi", TM, XIX (1977-1979), s.1-6. Gerek eser, gerekse yazan hakknda daha geni bilgi uradadr: Elvan elebi, Menkbu'lKudsiyye fi Mens-bil-nsiyye: Baba ttyas- Horasn ve Slalesinin Menkabevt Tarihi, nr. smail E. Ernsal-A. Yaar Ocak, TTK Yaynlan, Ankara 1995, 2. bs., inceleme ksm.

Bata Menkb- Hac Bekta- Vel olmak zere, hemen btn Bekta menkbnmelerinde rastlanan nemli inan motiflerinin ou bunda mevcuttur. Bugn, Elvan elebi'nin kendi kaleminden kan ve 760/1358-9'da yazlan asl nsha elde bulunmamakla beraber, belki de bundan karlan daha ge tarihli, ksmen eksik bir nsha vardr.8 Bu nsha hlihazrdaki durumuyla 118 varaktan ibarettir ve manzum olarak kaleme alnmtr. Menkbu'l-Kudsye'nm muhtevas ksaca yle zetlenebilir: lk ksm, Baba llyas'n eyhi Dede arkm'dan bahsetmektedir. Anadolu'ya yerlemesi, mridleri, zamann hkmdar ile olan ilikileri ksaca aklanr. Daha sonra, Baba llyas'n ad geen eyhin halifesi sfatyla Amasya yaknlarna yerlemesi, buradaki hayat ve nihayet isyan olay anlatlr. Bu arada Baba 11-yas'n halifesi olup isyanda byk pay bulunan Baba Ishak'tan da bahsolunur. nc ksmda, Baba llyas'n drt olundan ve asl beinci ve kk olu Muhlis Paa'nn hayatndan sz edilir. Onu, k Paa'nn hayatnn hikyesi takip eder. Son ksmda ise, btn bu saylan ahsiyetlerin halifelerinin hikyeleri naklolunur. Eser, temel olarak Baba llyas, Muhlis Paa ve k Paa'nn etrafndakilerin ve bizzat bu sonuncusunun szl rivayetlerine dayanmaktadr. Yazl kaynaklar olup olmad konusunda herhangi bir kesin kayt yoktur. Yalnz metinde, Muhlis Paa'nn Baba llyas ve halifelerinin kerametlerini anlatan bir me-nkbnme yazd dile getiriliyor.9 Dolaysyla Elvan elebi'nin, eserini yazarken dedesinin bu kitabndan faydaland tahmin edilebilir. Elvan elebi'nin bu eseri XIII. ve XIV yzyllar Anadolu'sunun siyas ve din tarihi asndan fevkalade bir nemi hizdir. Bunun yannda konumuz asndan da ok deerli malze8 Konya Mevln Mzesi Ktphanesi'nde 4937 numarada bulunan nshann tavsifi iin bkz. nder, s.85; A. Glpnarl, Mevln Mzesi Yazmalar Katalogu, Anicara, 1972, III, 417-420. 9 Bkz. Menkb-Kud., v.64b.

meleri ihtiva etmektedir. Menkabelerin hemen tamam, Anadolu sahas iinde gemekte, zellikle Orta Anadolu'da younlamaktadr. Menkb- Hac Bekta- Vel (Uzun Firdevs) Bekta menkbnmeleri iinde en ok okunan, dolaysyla en tannm budur. Genellikle sadece Vilyetnme adyla da bilinen esere tekiler iinde bu stn mevkii salayan, phesiz tarikatn piri Hac Bekta'm menkabelerini ihtiva etmi olmasdr. Bu itibarla en ok yazma nshas bulunan da budur.10 Yurt iinde ve dnda tercme veya metin olarak birka defa yaymlanmtr.11 Mevcut nshalarn hepsi de Trke'dir. Esat Coan Hac Bekta'm Makalt' zerinde alrken, bu eserin Sleymaniye (Lleli) Ktphanesi'nde 1500 numarada bulunan 977/1569 tarihli bir nshasnda, Farsa bir Hac Bekta menkbnmesine atfta bulunan ibareye dayanarak ad geenin bir de Farsa vilyetnmesi mevcut olduuna iaret etmitir.12 Ancak bugne kadar byle bir eser

meydana kmad iin, her ikisinin birbirinin tercmesinden ibaret ayn eser mi, yoksa farkl eserler mi olduuna dair bir ey sylemek mmkn deildir. Menkb- Hac Bekta- VelVnin eldeki nshalan manzum, mensur veya her ikisi kark, trldr. Bunlardan hangisinin ilk yazl mahsul olduu, yahut deiik yazllar m temsil ettii meselesi henz halledilmemitir. Bu konuda eitli grler vardr.13 Eserin yazarnn kim olduu konusu da
10 Yurtiindeki muhtelif nshalar iin bkz. Esat Coan, Hac Bekta- Vel, Maka-lt, baslmam doentlik tezi, Ankara, 1971, giri ksm (bu kitap 1986'da baslmtr). Bunlann imdilik en eskisi Hacbekta Halk Ktphanesi'nde 200 numaradaki nsha olup XVI. yzylda istinsah edilmitir. 11 Erich Gros, Das Viljet-nme des Hai Bektash, Leipzig, 1927; Sefer Aytekin, Vlyetnme-i Hac Bekta Vel, Ankara, 1956, 2 cilt; A. Glpnarl, Menkb- Hac Bekta- Vel, stanbul, 1958. 12 Coan, s.IV 13 A.g.e., s.III-iy V

byledir. A. Glpmarl ilk nce mensur nsha yazarnn Sfl Dervi lkabl Musa b. Ali olduunu sylemitir.14 Daha sonra, manzum nsha yazarnn kesin olarak Uzun Firdevs diye bilinen Hzr b. llyas adnda XV. yzyl sonlarnda yaam biri olduunu, muhtemelen teki nshalarn da ayn kii tarafndan daha ge tarihlerde tertiplendiini ileri srmtr.15 Eser zerinde daha derinlemesine alan Esat Coan ise, sz konusu btn nshalarn Uzun Firdevs'nin eseri bulunduu kanaatini kesinlikle belirtmektedir,16 ki ahs grmz de budur. Daha sonra manzum vilyetnmeyi yaymlayan Bedri Noyan da ayn grtedir.17 uar tezkirelerine bakldnda, bu zatn gerekten eserin yazld dnemde yaad anlalyor. Onun, bilhassa tarihe ait baz eserleri olduu, hatt II. Bayezid'in emriyle Sleyman-nme adnda gayet hacimli bir tarih kitab yazd rivayet edilir.18 Ancak tezkireler Hac Bekta'la ilgili bir eserinden sz etmiyorlar.19 Fakat bu, phesiz onun byle bir eseri olmad anlamna gelmez. Menkb- Hac Bekta- Vel'nin kesin yazl tarihi de belli deildir. A. Glpmarl 14811501 aras yazlm olabileceini tahmin ediyor.20 Claude Cahen ise, metni incelemediini ihsas eden bir ifadeyle, bu tarihi 1400lere doru geriye gtrmekte-

14 Mevln'dan Sonra Mevlevlik, stanbul, 1953, s.207, 294. 15 Menkb-HBV, nsz, s.XX-XXIll. 16 Coan, s.V 17 Bkz. Manzum Hac Bekta Veli Vyetnmesi, nr. Bedri Noyan, Aydn 1986. Bedri Noyan'n yaymlad nsha, Hacbekta Ktphanesi'nde ?00 numarada kaytl nshadan ayn olup, 1044 / 1634-35 tarihinde istinsah edilen Turgut Koca nshasdr. 18 Bu eserin baz paralarna muhtelif ktphanelerde, bu arada mesel Topkap Saray Ktphanesi'nde rastlanmaktadr. 19 Msl. bkz. k elebi, Meiru'-uar, faks. nr. Meredith-Owens, Londra, 1971, v. 188a; Ltifi, Tezhire-i Ltifi, stanbul, 1314, s.261. Aynca bkz. E Ba-binger, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, ev. Cokun ok, Ankara, 1983, s.35-37. 20 Menhb - HBV, nsz, s.XX!V-XXV

dir.21 Fakat metindeki baz pasajlar ve zellikle II. Bayezid'in yaayan hkmdar sfatyla adnn gemesi, Glpnarl'mn hakl olduunu ortaya koymaktadr. Menkbnme, Hac Bekta'm doumunu, Horasan'daki ocukluk devresini, Ahmed-i Yesev ile mnasebetlerini, Anadolu'ya geliini anlatmakla balamaktadr. Daha sonra hac iin Mekke'ye yolculuu, oradan Sulucakarayk'e yerlemesi ve buradaki yaants, devrinin nl devlet adamlar, mutasavvflar ve limleri ile ilikileri hikye edilir. Eser, Hac Bekta'n lm anlatldktan sonra halifelerinin menkabeleriyle son bulur. Menkbnmenin bandaki olaylar, Hac Bekta' kfirlerle cihad eden bir gazi-vel hviyetinde gstermektedir. Anadolu'daki menkabelerinde ise, eyh, sadece keramet kudretiyle kfirleri Mslman eden bir vel ahsiyetiyle yanstlr. Eserde zaten genellikle misyoner dervilerin havas hkimdir. Kendi gibi Hac Bekta'm halifeleri de gittikleri yerlerde ateli birer din yaycs sfatyla gayri Mslimleri ihtida ettirirler. Bir de burada, Horasan Erenleri denilen, Anadolu'ya genellikle ran yolu ile gelen dervi zmreleriyle Rum Erenleri adyla tannan Anadolu dervileri arasndaki rekabet havas ve tekkemedrese anlamazl da aka grlebilir. Eserin aynca, Anadolu'daki Yesev an'anelerini iine alan tek metin koleksiyonu olmas bakmndan da deeri byktr.

Menkbnme dikkatle incelendiinde, Hac Bekta'm temasta bulunduu kimselerle ilgili menkabeler nakledilirken, daha nce yazlm baz menkbnmelerden faydalanlm olduu grlmektedir. Bazlar muhtemelen Anadolu'da ilk yazlan menkbnmeler olan bu eserler unlardr: 1. Menkb- Hce Ahmed Yesev 2. Menkb- Lokman- Perende 3. Kitdb- Eb Mslim Horasan' 4. Vilyetnme-i Hacm Sultan
21 "Baba llyas, Baba Ishaq, Hadjdji Bektash et Quelques Autres", Turcica 1 (1969), s.56.

5. Menkb- Seyyid Battal Gazi 6. Salthnme 7. Menkb- Ahi Evren 8. Menkb- Seyyid Mahmud Hayran 9. Menkb- Mevln Celluddn-i Rum (muhtemelen Menkb- Sipehsalar \eya Menkbu'l-rifn) 10. Menkb- Sadruddn-i Konevi Bazlar artk mevcut olmayan veya nshalan kayp bulunan bu eserlerin ou isim olarak metinde zikredilmektedir. Menkabelerin gemekte olduu coraf saha dikkate alnrsa, u ana ksma ayrl mahede edilir: a) Anadolu d saha: Mvernnehir, Iran, Azerbaycan, Irak ve Hicaz. Hac Bekta'm ocukluk, genlik ve hac menkabeleri buralarda geer. Ayrca, mridlerinin baz menakebeleri de Krm ve Balkanlar'da gemektedir. b) Orta Anadolu sahas: Ankara, Krehir ve Kayseri, Bozok havalisinden ibarettir. Hac Bekta'n asl Anadolu'ya geldikten sonraki hayat bu saha iindeki ehir ve kylerde gemitir. c) Bat Anadolu sahas: nemli halifelerden bir ksmnn menkabeleri de bu blgede cereyan etmektedir. Kanaatimizce tarih bir esasa dayanan ve Hac Bekta ile halifelerinin gerek ehrelerini yanstan menkabeler de bu son iki sahada geenler olmaldr. Hac Bekta- Vel'nin bu menkbnmesinin en dikkat ekici zelliklerinden biri, ileride ilgili ksmda grlecei zere, amanist inan motiflerinin okluudur. Fakat bunun yannda ok ilgi ekici bir yan da, Hac Bekta'n baz menkabelerinin Kitab- Mukaddes'teki 11ya ve Elia Peygamberler'in kssalanyla ok yakn bir benzerlik gstermesidir. Hatt bizce buna benzerlikten te, dorudan doruya uyarlama (adaptasyon) demek daha doru olur.22
22 Bu konuya vaktiyle dikkat ekmi ve her iki grup hikyenin metinlerini karlatrmal olarak yaymlamtk (bkz. yukarda 1 nolu dipnotta zikredilen kitap).

Vilyetnme-i Hacm Sultan (Dervi Burhan?) Menkb- Hac Bekta- Vel'ye gre Hacm Sultan Hac Bekta'n halifelerinden biridir. Bunlar iinde menkbnmesi bize kadar gelebilen tek kii Hacm Sultan'dr. Hakknda bilgi veren hemen tek kaynak da budur. Eserde kaydedildiine gre Hacm Sultan on iki imamdan Ali Naki'nin olu Hseyin soyundan gelmedir.23 Tabi bunun doruluunu tespite imkn yoktur. Asl ad Recep Sultan olup,24 Hac Bekta ile birlikte Anadolu'ya gelmitir.25 Onun Hac Bekta'n yanndaki hayat, halifesi sfatyla Uak ve Ktahya havalisine gnderilii ve buradaki faaliyetleri ile lmne dair bilgiler bu eserden zetlenerek Menkb- Hac Bekta- Velye de alnmtr. Eserde anlatldna gre, halife olarak Uak yaknlarndaki Susuz mevkiine gelen Hacm Sultan, buradaki Trkmenler arasna yerleerek faaliyetlerini btn Germiyan iline yaymtr.26 Burada bir tekke yaparak birok mrid edinmi ve hayatnn sonuna kadar burada yaamtr.27 Muhtevas aa yukar bu ekilde zetlenebilecek olan me-nkbnmenin yazar metinde zikredilmemitir. Ancak btn gezilerinde kendisine refakat ettii iin, Hacm Sultan'm Dervi Burhan adndaki bir halifesine izafe edilmekte olduu grlyor. A.

Glpmarl'ya gre eser 1512'den nce yazlmtr.28 phesiz bu tahmin dorudur. Ancak Hac Bekta ve Hacm Sultan'm kendisine ait menkabelerin burada daha tafsiltl oluu; Hac Bekta menkbnmesindekilerin buradan zetlendii ve nihayet 1478'lerde ld kesin olarak bilinen nl Kalenden eyhi Otman Baba'dan gen bir ahs olarak bahse23 24 25 26 27 28 Bkz. Das Viljet-nme des Hadschim Sultan, nr. R. Tschudi, Berlin, 1914, s.4. A.g.e., s.5. A.g.e., s. 14. Baz yazma Hac Bekta menkbnmelerinde de bulunan bu bilgiler Glpnarl nerinde yoktur. A.g.e., s.50-57 vd; Menkb-HBV, s.83-88. A.g.e., ayn yerde. Glpnarl, "Hacm Sultan", TA.

dildii gz nne alnrsa, bu eserin Hac Bekta'nkinden daha nce yazld ortaya kar. Ksacas, Vilyetnme-i Hacun Sultan'n, Hac Bekta menkbmdan en az bir yirmi yl daha nce, yani yaklak 1460'lar civarnda kaleme alnd sylenebilir.29 Eserdeki menkabelerin byk bir ksm Bat Anadolu'da, zellikle Karahisar, yk Ky, Sandkl, Susuz, Uak, eyhl ve Seyitgazi gibi o devirde Germiyan ili denilen blgede gemektedir. Hacm Sultan'n, menkabelerine baklacak olursa tpk eyhi Hac Bekta gibi gayri Mslimleri keramet kudretiyle ihtida ettiren ve mridleriyle durmadan ke bucak dolaan gezici bir dervi olduu anlalyor. Hatt metinde geen baz ifadeler, kendisinin bir Kalenderi eyhi olduunu ihsas etmektedir. Nitekim menkbnme dikkatle incelendiinde, Hacm Sultan'n Hac Bekta'n ada ve halifesi olmas ihtimali ortadan kalkmakta, XV yzylda yaam bir Kalenderi dervii olmas ihtimali g kazanmaktadr. Bu itibarla onun sonradan Bekta geleneince Hac Bekta'a halife yapld bize daha kuvvetli bir ihtimal olarak grnyor.30 Vilyetnme-i Abdal Musa (?) Yazar bilinmeyen bu eser, Bekta menkbnmelerinin hacim itibariyle en kk olandr. Abdal Musa, menkbnme sahipleri iinde ad Osmanl DevLeti'nin kurulu devrine ve yenieriliin tekiltlanmasna karan, dolaysyla ilk Osmanl kroniklerine geen tek ahsiyettir. kpaazde'nin belirttiine gre Sulucakarayk'teki Hac Bekta tekkesinde ilk defa ortaya kan bu zat, fetihlere katlm, bu srada Bursa fethinde
29 Eserin yazma nshalar nadir olup R. Tschudi bunlardan mhim birkan kullanarak yukardaki notta zikredilen tenkitli neri hazrlamtr. Buna Almanca bir de tercme eklemitir. 30 Bu konuda bkz. A. Yaar Ocak, "Hacm Sultan", TDVA; ayn yazar, Osmanl tmparatoruu'nda Marjinal Sflik: Kalenderler, TTK Yaynlan, 1999, 2. bs., s.90-92.

Orhan Gazi ile birlikte olmutur.31 Daha sonra Antalya taraflarna giderek bugn Elmal yaknnda Tekkeky'de hl mevcut zaviyeyi am ve burada yaamtr.32 XIV yzylda Bat Anadolu'da ve zellikle Osmanl Devleti snrlar iinde faaliyet gsteren Rum Abdallar zmresinin ileri gelenlerinden olan Abdal Musa, Bektaliin teekklnden sonra en nde gelen evliyadan saylm ve bu tarikat iinde ok nemli bir mevki igal etmitir.33 Vilyetnme-i Abdal Musa'nn yazar gibi yazl tarihi de belli deildir. Ancak dil zellikleri, XV yzyla ait olduuna gsteriyor.34 Eser, Abdal Musa'nn doumuyla balamakta, Teke yresine gelii ve buradaki eitli menkabeleri anlatlmakta, nihayet halifelerine icazet vererek muhtelif yerlere gndermesiyle sona ermektedir. Menkabelerin Teke yresine inhisar etmesi, Abdal Musa'nn asl nn buraya geldikten sonra kazandn gstermektedir.

31 kpaazde Tarihi, nr. l Be, istanbul, 1332, s.200; ayrca bkz. Neri, Ki-tab- Cihannma, nr. E Taeschner, Leipzig, 1951,1, 232. 32 Bkz. Vilyetnme-AM, Bedri Noyan zel Ktphanesi'ndeki nsha, s.3-4 vd. Abdal Musa hakknda en geni inceleme E Kprl'ye aittir: "Abdal Musa", TK, say 124 (1973), s. 198-207. Bu yaz, daha nce THEA'da kan ve eksik kalan makalenin O. Kprl tarafndan tamamlanm eklidir. eyhin hayat ve tarih ahsiyeti iin buraya baklmaldr. Ayrca bkz. A. Yaar Ocak, Babaler syan, s.204-207; ayn yazar, Kalenderler, s.86-87; ayrca una da bkz. Bedri Noyan, Btn Ynleriyle Bektalik ve Alevlik, yayma hazrlayan akir Keeli, Ankara 1998, Ard Yaynlan, I, 240-246. 33 A.g.m., s.206; S. Nzhet Ergun, Bekta irleri, istanbul, 1930, s.4; Cahit z-telli, Bekta Glleri, stanbul, 1973, s.535. 34 Eserin nshalar ok nadirdir. ki defa yeni harflerle baslmtr: S. Nzhet Ergun, Trk irleri, stanbul, 1936, I, 166-169; Ali Atalay, Abdal Musa Sultan ve Vilyetnmesi, stanbul, 1978. Her ikisinin de ilm bir neir olmadn sylemek gerekir. Bu menkbnmenin ilm neri, Abdurrahman Gzel tarafndan yaplmtr: Abdal Musa Velyetnmesi, TTK Yaynlar,

Ankara 1999. Burada hem nere esas olan Bedri Noyan nshasnn tpk basm, hem de transkripsiyonlu eviriyaz vardr. Ayrca ba ksmnda bir de eser hakknda inceleme bulunmaktadr.

Menkb- Kaygusuz Baba (?) Kaygusuz Baba veya Kaygusuz Abdal, Bektaliin en muhterem tand simalardan biri ve bu tarikat edebiyatnn ilk ve en byk temsilcisi olarak bilinir. Asl ad Seyyid Aluddn Gayb olan Kaygusuz Abdal, Abdal Musa'nn en ileri gelen ha-lifelerindendir. Menkbnmesinden ve dier kaynaklardan anlaldna gre, devrinde tannm bir ahsiyettir.35 XIV yzyln son yars ile XV yzyln ilk yaRIs arasnda yaayan Kaygusuz Abdal muhtemelen Aliye bei Hsmuddn Mahmud'un oludur.36 Gen yalarnda Abdal Musa'ya intisab etmitir.37 Uzun yIllar Abdal Musa'nn tekkesinde yetitikten sonra, halife makamna getirilmi ve Msr'a gitmitir. Msr'da uzun mddet kald ve tarikat burada yayd genellikle kabul olunmaktadr.38 eyhi Abdal Musa gibi Kaygusuz Abdal'n da bir KalendeR olduu, bu sebeple daha ok Kalenderler'in bulunduu yerlerde dolat39 ve Baba hareketinden geni apta fikr etkiler tad anlalmaktadr.40 Nitekim menkb-nmesinin coraf sahas incelendii zaman, menkabelerinin byk ksmnn Kalenderler'in ok olduu Msr, am, Halep,
35 Kaygusuz Abdal hakknda kitap veya makale halinde birka aratrma yaymlanm olup, nemlilerinden bazlar unlardr: M. Yahya Dal, Kaygusuz Abdal, stanbul, 1941; A. Glpmarl, Kaygusuz Abdal - Kl Himmet - Haty, stanbul, 1953; E Kprl, "Msr'da Bektailik", TM, 1939. Ona ait olduu sylenen btn eserlerine dayanarak yeni ve geni bir monografi Abdurrahman Gzel tarafndan yaymlanmtr. Kaygusuz Abdal, Ankara, 1981; Noyan, Btn Ynleriyle Bektalik ve Alevlik, I, 283-290. 36 Gzel, s. 73-74. 37 Bkz. Menkb-KB, A. Gzel'in zel Ktphanesi'ndeki Elmal nshas, s.2-5. A. Gzel bu nshay esas alarak, banda Abdal Musa'nn hayatna ve esere dair bir incelemeyle birlikte eserin ilm bir nerini yaymlamtr: Kaygusuz Abdal (Alaeddin Gayb) Menhbnmesi, TTK Yaynlan, Ankara 1999. 38 Kprl, a.g.m., s.20; A.Glpnarl, Alevi-Bekta Nefesleri, stanbul, 1963, s. 14. 39 Glpnarl, "Kaygusuz Abdal", TA. 40 Fahir z, "Kaygusuz Abdal", E12. Ayrca daha geni bilgi iin bkz. Ocak, "Ka-lenderler ve Bektalik", l.. Edebiyat Fakltesi, Doumunun 100. Ylnda Atatrk'e Armaan, stanbul, 1981, s.297-308.

38

Hama, Necef ve Kerbel gibi yerlerde getii grlr. Kaygusuz Abdal'n ok baaRIl din ve ldin baz manzum eserler kaleme ald, bylece ilerde Bektalik tarikat iinde geliecek ve nemli temsilciler yetitirecek bir gelenein kurucusu olduu bilinmektedir.41 ite Menkb- Kaygusuz Bafra'nn konusu bu zatn hayatn yanstan menkabelerden olumaktadr. Eserin yazaRI belli deildir, iindeki bir pasajda Yavuz Selim'den henz yaayan bir padiah edasyla bahsedildiine ve Msr' fethine atfta bulunulduuna baklrsa,42 1517-1520 aras kaleme alndna phe yoktur. Bir Bekta dervii olan mehul yazar, eserine koyduu menkabeleri gezdii tekkelerden ve zellikle Elmal'daki ve Msr'daki tekkelerden toplam grnyor. Ba tarafta Abdal Musa'ya ait menkabelerin ise, muhtemelen Vilyetnme-i Abdal Musa'dan alnd sylenebilir.43 Eser, Abdal Musa hakkndaki ksmndan sonra, Kaygusuz Abdal'n ona mrid oluunu anlatr. Daha sonra mridlii zamanndaki olaylar zikredilir. Bunu takiben, halife oluu, Msr, Hicaz, Irak ve Suriye seyahatleri ve nihayet tekrar Abdal Musa tekkesine dn ve lm, eserin son ksmlaRIn tekil eder. Zaten bu durumuyla menkbnme, Kaygusuz Abdal'a dair bilgi veren temel kaynak hviyetindedir. Vilyetnme-i Seyyid Ali Sultan (Cezb) Bu eser, Bekta edebiyatnda ve geleneinde Kzl Deli lakabyla anlan Seyyid Ali Sultan'n menkabelerini ihtiva eder. Ad geen hakknda hemen hemen yegne kaynak durumundadr. Buradan anlaldna gre XIV yzyl sonlaryla XV yzyl balaRInda yaam olmas gereken bu dervi-gazi, YldRIm Ba41 Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1976, 3. bask, 339-340; ayn yazar, a.gm., s. 19, not 5; Glpnarh, Yunus Emre ve Tasavvuf, s.235. 42 Bkz. Menkb-KB, s.27-28. 43 Bu menkbnmenin pek az nshasna rastlanm olup bunlar da ounlukla zel ktphanelerde bulunmaktadr. 39

yezid zamannda Horasan'dan Anadolu'ya gelmi grnyor. Kendisiyle birlikte bulunan Seyyid Rstem Gazi adndaki bir alperenle Rumeli'deki fetih hareketlerine katlm olduu rivayet edilmektedir. kisi birlikte Edirne, Dimetoka ve dolaylarm zaptetmiler, ahaliyi haraca balayp ya da ihtida ettirmilerdir.44 Daha sonra Dimetoka'da kendi fethettikleri bir arazide zaviye ina ederek buraya yerlemilerdir.45 Seyyid Ali Sultan'm birok karanlk noktalar ihtiva eden tarih ahsiyetini aydnlatmaya alan irene Beldiceanu, ariv belgeleri zerinde yapt aratrmalar sonunda onun gerekten Rumeli'de ilk Osmanl fetihlerine katldn ortaya karmtr.46 Bylece bu ahsn, zaman zaman baz aratrmaclarca dier menkbnmelerdeki ahslar iin de iddia edildii gibi, hayal olmadn gstermi bulunmaktadr. Nitekim . L. Barkan da Seyyid Ali Sultan'm lkab olan Kzl Deli namna yazl zaviyesinin vakf kaydn vaktiyle yaymlamt.47 Beldi-ceanu'ya gre bu zat, Rumeli'deki fetih harektna katlan birok heterodoks derviten biriydi.48 Bektaliin byk evliyas arasna giren ve Dimetoka'daki tekkesi bu tarikatn drt nemli tekkesinden biri kabul edilen Seyyid Ali Sultan veya Kzl Deli iin tarikat edebiyatnda takdis ifade eden pek ok nefes bulunmaktadr.49 Bu, Bektaler
44 Bkz. Vilyetnme-SAS, Cebeci ti Halk Ktphanesi, nr.1189, s.2-20. Eserin iti-nasz ve pek ok yanl okumalarla dolu bir neri, Bedri Noyan tarafndan yaplmtr: Seyyid Ali Sultan (Kzl Deli) Vlyetnmesi, Ankara (tarihsiz). 45 A.g.e.,s.42-44. 46 I. Beldiceanu-Steinherr, "La vita de Seyyid Ali Sultan et la Conquete de la Thrace par les Turcs", Proceedings ofthe XXVIII th International Congres ofOri-entalists (Ann Arbor, 1967), Wiesbaden, 1971, s.275-276. Ayn yazar, " Seyyid Ali Sultan d'apres les registres ottomans: Llnstallation de l'Islam heterodoxe en Thrace", The Via Egnatia under Ottoman Rule 1380-1699, ed. E. A. Zachari-adou, Crete 1996, s.45-66; Noyan, Btn Ynleriyle Bektalik ve Alevlik, I, 247-256. 47 Barkan, s.339-340. 48 Beldiceanu-Steinherr, s.276. 49 Bu nefeslerden baz rnekler iin bkz. Glpnarh, Nefesler, s. 109; ztelli, Pir Sultan Abdal, stanbul, 1971, s.185; ayn yazar, Bekta Glleri, s.121-122.

40

ve hatt Kzlbalar'm onu ne kadar benimsediklerini gstermek bakmndan kayda deer. Vilyetnme-i Seyyid Ali Sultan'm yazar ilk bakta, iindeki manzumelerden birinde getii zere Cezb mahlash bir ir gibi grnyor.50 Tezkirelerde ibrahim adnda, bu mahlas tayan bir ir bulunmaktadr. Fakat bunun Bekta olup olmadna dair kayt yoktur. Aslen Trhalal olan ibrahim Cezb Bamakzde, Seyyid Ali Efendi'nin kazaskerlii srasnda bir ara kadlk yapmtr. Mahlasndan da anlalaca gibi, cezbesi sebebiyle baz biimsiz olaylara kart iin azledildii belirtilmektedir.51 Eserin diline ve slbuna baklrsa XV yzylda yahut XVI. yzyln ilk yarsnda kaleme alnd intiba uyanyor. Bu itibarla imdilik, XVII. yzyln sonlanyla XVIII. yzyln balarnda yaayan Cezb'nin ilk yazar olamayaca, belki sonradan baz manzumeler ilve ederek eseri yeniden kaleme alan kii olabilecei dnlebilir. Nshalar ok nadir olan menkbnme,52 karakteri itibariyle teki Bekta menkbnmelerinden ayrlr. Bu eser, Bat-talnme, Dnimendnme ve Saltknme gibi, cihad ve gaza esasna dayanmakta ve ilk Rumeli fetihlerini ayn slpla hikye etmektedir. Bu itibarla hem Seyyid Ali Sultan, hem de menkabeleri en az onun kadar yer tutan Seyyid Rstem Gazi birer gazi-evliy hviyetini gstermektedirler. Menkabelerin hepsi de bu sebeple fetihlerin yapld yerlerde, yani Gelibolu bata olmak zere, Bolayr, Edirne, Dimetoka, umnu, Rusuk, Silistre vs. ehir ve kasabalar civarnda gemektedir. Dikkat edilirse buralar, ilk Osmanl kroniklerinin de ilk fetihlerin cereyan ettii yerler olarak gsterdikleri blgelerdir.
50 Bkz. Vilyetnme-SAS, s.35. 51 Gft Ali, Terfatu'-uar, istanbul niversitesi Ktphanesi, ty. nr.1533, v. llb; Mirzzde Salim, Tezkire-i Salim, stanbul, 1315, s.202; Rmiz Hseyin, db- Zuref; l.. Ktphanesi, ty. nr.91, s.54. 52 Pek az ktphanede bu nshalardan birine rastlanmakta olup, asl baz Bekta evrelerde ve baz zel ktphanelerde baka nshalar bulunabilir.

41

Bu bakmdan eserde yer alan bu fetih hikyelerinin hayal mahsul olmayp gerek olaylarn devrin ve evrenin icab olarak menkabev bir tarzda aksettirilmi ekilleri olduunu dnmek daha dorudur. Vilyetnme-i Sultan ucuddn (Esir) Sultan ucuddn hakknda bilgi veren tek kaynak ad geen bu eserdir. Eser zerinde alm olan Orhan Kprl'ye gre, Sultan ucuddn, XV yzyln ilk yarsnda yaam ve elebi Mehmet ve II. Murat devirlerini grmtr. Rum Abdallar zmresine mensup nemli bir ahsiyettir.53 Gerekten vil-yetnmede geen bu iki padiahn isimleri ve onlarn evresindeki baz Osmanl devlet adamlar ile mnasebetleri, eyhin yaad devri aka bildirmektedir. Ancak doum ve lm tarihleri, ailesi ve yetimesiyle ilgili birok hususlar karanlktr. Vilyetnmesinden anlaldna gre bu zat btn yaz durmadan dolaan, kn ise Seyitgazi'deki tekkesinde veya civardaki bir maarada yaayan tipik bir Kalenden eyhidir. Nitekim devrinde bu zmrece ok takdis edilmitir. Eserde sadece Sultan uc veya Sultan Varl olarak da adna rastlanan bu eyhin, Timurtaolu Ali Be gibi devlet adamlar,54 Seyyid Nesim ve Kaygusuz Abdal ve benzeri nl eyhlerle de ilikisi vardr.55 Mridleri ryan ucler diye tannan Sultan ucuddn'in, gazilerle yaknl bulunduu ve zaman zaman fetihlere katld anlalyor.56 Adnn birok Bekta-Alev nefesinde hrmetle ydedildiine baklrsa,57 onun bu iki zmre tarafndan nemli evliyadan sayld grlr.
53 O. Kprl, Tarih Kayna Olarak X1V-XV Asrlara Ait Baz Trke Menhbn-meler, baslmam doktora tezi, stanbul, 1953, s. 19; ayn yazar, "Vilyetnme-i Sultan ucuddin", TM, XVII (1972), s.177-184. Aynca bkz. Ocak, Kalenderller, s.92-93 54 Bkz. Vilyetnme-S, O. Kprl'nn zel ktphanesindeki nsha, v. 9a-b. 55 A.g.e., v. 13b. 56 A.g.e., v.9a-b; O. Kprl, s.20. 57 rnek olarak uraya baklabilir: Kemal Samancgil, Alev iirleri Antolojisi, Is-42

Vilyetnme-i Sultan ucuddriin bugn bilinen iki nshasnn dili, eserin XV yzyla ait olduunu gstermektedir. II. Murat'n ad getii yerlerde kendisinden yaayan biri olarak bahsolunduuna ve Fatih'in hi zikredilmediine dikkat edilirse, 1421-1450 aras kaleme alnd sylenebilir. O. Kprl her ne kadar eserin yazarnn bilinmediini, belki eyhin m-ridlerinden biri tarafndan yazlm olabileceini kaydederse de,58 metin iindeki bir beyitte yazarn ad aka Esir olarak gemektedir.59 Tezkirelerde Esir mahlasn tayan bir ire rastlanyor. Kendisi uzun mddet kfirler elinde esir kald iin bu mahlas ald bildirilen ve gerek ad verilmeyen bu zatn, Arboz Adas'na yerleerek burada 1591 tarihinde ld haber verilmektedir.60 Vilyetnmenin yazar olan Esir eer bu Esir ise, o zaman eserin XVI. yzyl ortalarnda yazldn sylemek gerekir. te ikisi nesir, geri kalan nazm olarak yazlan vilyetnmenin, Sultan ucuddn'in seyahatleri srasndaki menkabe-leri ihtiva ettii grlyor. Eser, dier vilyetnmeler gibi doumdan lme kadar tam bir tercmeihal niteliinde deildir. inde bazan argo deyimler, hatt ar kfrler vardr. Menkabelere dikkat olunursa, merkez Seyitgazi olmak zere, Bursa, Ktahya, Manisa, Ankara dolaylarndan ibaret bir sahay kapladklar mahede olunur. Buralar, XVIII. yzyla kadar Anadolu'da Kalenderler'in youn olduklar blgelerdi. Bu da eyhin daha ok kendi tarikat evresi iinde kalmay tercih ettii ve faaliyetlerini bu sahaya toplamay istedii tarznda yorumlanabilir.
tanbul, 1946, s. 159. Sultan ucuddn halk arasnda da hl byk bir vel olarak tannmakta ve Seyitgazi'nin 2 saat batsndaki mezar hrmetle ziyaret olunarak adaklar adanmaktadr (bkz. Hikmet Tanyu, Ankara ve evresinde Adak ve Adak Yerleri, Ankara, 1967, s.204). 58 O. Kprl, s. 13. 59 Bkz. Vilyetname-S, v. 21b: Ey Esir hare dek ger dinilrse bu kelm Nice harola bu olmaya temam. 60 k elebi, v. 44a; Knalzde Hasan elebi, Tezkiretu'-uar, nr. brahim Kutluk, Ankara, 1978,1, 164. Ayrca bkz. Bursal M. Tahir, II, 24. 43

Vilyetnme-i Otman Baba (Kk Abdal)

Otman Baba, imdiye kadar ele alman menkbnme sahipleri arasnda belki en renkli simaya sahip olan bir kiidir. Hayat hakkndaki bilgiler, ad geen bu menkbnmeye dayanmaktadr. Burada belirtildiine gre, Otman Baba 1402'de Timur'la birlikte Anadolu'ya gelmitir.61 Germiyan, Saruhan ve evresinde uzun mddet dolam, II. Mehmed'in ehzdeliindeki Manisa valilii srasnda burada bulunmutur. Otman Baba'nm 780/1378-9'da doduu metinde aka kaydedilmitir.62 Asl adnn Hsam ah olduu, fakat Otman Baba lakabyla n sald rivayet olunur.63 Menkbnmedeki pasajlar, eyhin iddetli bir cezbeye sahip bulunduunu, en yksek rtbedeki devlet adamlaryla bile azarlayarak konuacak kadar kimseden pervas olmayan bir ahsiyete malik olduunu aksettirmektedir. Yaplan tasvirlere baklrsa, onun da Abdal Musa, Kaygusuz Abdal ve Sultan ucuddn gibi bir Ka-lender eyhi olduu grlr. Nitekim hem kendinin hem de mridlerinin balar, kalar, sakal ve byklar ustura ile tra edilmitir. Yar plak bir halde diyar diyar dolarlar.64 Anlaldna gre Otman Baba zaman zaman Rumeli'deki fetihlere gazilerle birlikte katlm, bu sebeple onlardan pek ou kendisine mrid olmutur.65 lk devir Bektalii zerinde alan ve zellikle Rumeli'deki Bekta tekkeleriyle ilgilenen Machiel Kiel, XVII. yzyl yazarlarndan Edirneli Hibr'ye dayanarak Otman Baba'nm Mel-m, Hurf ve i dncelere yabanc olmadn ileri srmektedir,66 ki vilyetnme bunu epeyce destekler mahiyettedir. Otman Baba'nm Bulgaristan'daki tekkesi, devrinde ve hatt
61 62 63 64 65 66 Bkz. Vilyetnme-OB, Cebeci 11 Halk Ktphanesi, nr.495, v.20b. A.g.e., v. 123b. A.g.e., w. 20a, 39a, 43b. A.g.e., v.v. 59a-61a vd. A.g.e., w. 59a, 81b. Bkz. "Sar Saltk ve Erken Bektalik zerine Notlar", TDA, 9 (1980), s.31-32. 44

daha sonralar en nemli Bekta tekkelerinden biri haline gelmitir.67 Otman Baba gerekte Bektaler'e iyi gzle bakmamasna ramen, onlarca kendilerinden saylm ve byk bir vel olarak nefeslerde terennm edilmitir.68 Ayrca yine nemli bir Bekta velsi olan Akyazl Sultan'm da eyhi saylr.69 Otman Baba, vilyetnmesinin bildirdiine gre 883/ 1478'de lmtr.70 Vilyetnme-i Otman Baba, eyhin yakn halifelerinden olup daima kendisiyle birlikte dolaan Kk Abdal tarafndan onun lmnden be yl sonra, yani 888/1483'de yazlmtr. Eser Vilyetnme-i ah adyla da bilinir.71 Bekta menkbn-meleri iinde Hac Bekta'mki ile birlikte en hacimli olandr. A. Glpmarl bu eseri Kitab- Dede Korkuda, balayan, Battal-nme, Danimendnme ve Saltknme ile devam eden zincirin bir paras olarak grmektedir.72 Eserdeki menkabelerin anlatlnda kronolojik bir sra bahis konusu deildir. Menkabeler tamamen birbirinden bamsz birtakm olaylar koleksiyonundan ibarettir. Ksmen Anadolu'da, byk ksm da Balkan ehirlerinde geer. Aadenizi,
67 Kiel, a.g.m., s.31. 68 Msl. bkz. Glpmarl, Nefesler, s.16; ztelli, Bekta Glleri, s.123. 69 A. Glpmarl - E N. Boratav, Pir Sultan Abdal, Ankara, 1943, s. 18. 70 Bkz. Vilyetnme-OB, v. 187a. Otman Baba'ya dair ayrca bkz. Ocak, Kalender-ler, s.96-101. Otman Baba ve vilyetnmesi zerine daha geni bir tahlil iin bkz. Halil nalck, "Dervishe and sultan: An analysis of the Otman Baba Vilyetnmesi", The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire: Essays on Economy and Society, Bloomington 1993, s. 19-36. Otman Baba iin ayrca bkz. Noyan, Btn Ynleriyle Bektalik ve Alevlik, I, 259-264. 71 Bu eserin ilk basksnda imdilik tek nshasnn, Cebeci (imdiki Adnan t-ken) 11 Halk Ktphanesi'ndeki 495 numaral, ge tarihlerde istinsah edilmi nsha olduu belirtilmiti. Ancak sonradan iki nshasnn daha bulunduu anlalmtr. Bunlardan biri, eski Ankara Genel Kitapl, no: 643'teki nshadr. Ayrca, XVI. yzyla ait bir baka nshann A. Sadk Erzi'de bulunduu kendisinden renilmi, ancak kaybolduu bildirilmitir. Eserin tantlmas iin ilk defa Hasan Fehmi bir makale yaymlam olup (bkz. "Otman Baba Vilyetnmesi", TY, V (1927), s.239-244), Metin . Faruk Akn tarafndan yayma hazrlanmaktadr. 72 Bkz. Menhb-HBV, nsz, s.III. 45

Trnova, Yanbolu, Zara, Selanik, Vardar, Semendire, Vidin ve Filibe bunlar arasnda dikkati eker. Konumuz itibariyle bu eser hayli zengin malzeme ihtiva etmektedir. Vilyetnme-i Koyun Baba

XVI. yzylda Bektalie malolduu kesin bulunan Kalenderi eyhi Koyun Baba'nm hayat ve tarih ahsiyeti hakkndaki yegne bilgi kayna, Velyetnme-i Koyun Baba Sultan isimli, muhtemelen XVI. yzylda yazya geirilmi bulunan szko-nusu nenkbnmesidir.73 Ailesi hakknda herhangi bir bilgi mevcut bulunmamakla beraber, btn byk Kalenderi eyhleri gibi, o da seyyid addedilmektedir. Menkbnme onu mam Rz soyuna mensup mam Haim evldndan sayar.74 Yine btn byk Kalenderi eyhleri gibi, Kutbu'l-aktab unvanyla anlr.75 eyhin adna dair hibir ey sylemeyen eser, onu daima "Koyun Baba" lakabyla anmakta, sebebini aka ifade etmemekle beraber, nceleri koyun gttn kaydettiine gre, sebebi bu olsa gerektir. Evliya elebi'ye gre ise ona bu lakap, her yirmidrt saatte bir ayn anda koyun gibi mele-dii iin verilmitir.76 Bununla beraber Pir Sultan Abdal'a atfedilen bir nefesten, adnn Hasan olduu anlalyor. Menkbnmeye gre Fatih Sultan Mehmed'in ada olan Koyun Baba Horasan'dan gelmi olup,77 nce Bursa havalisine giderek orada koyunlar gtmeye balam, bir ara bir maarada krk gn inzivaya ekilip riyazatla megul olmu, burada kendisine ilh bir iaretle k oban ve Arif oban lakaplar verilmitir.78 F Babinger'in yerinde ifadesiyle, bunun tarih hi73 74 75 76 77 78 Burada Ankara Mill Ktphane, nr. A 3038'daki, ge devre ait, son ksm eksik nsha kullanlmtr. Bkz. Velyetnme-i KBS., v. lb. A.g.e., ayn yerde. Evliya elebi Seyahatnamesi, stanbul 1314, II, 181. Bkz. Velyetnme-i KBS., v. lb. A.g.e., w. 2b-4a. Herhalde Otman Baba menkbnmesinde Koyun Baba iin 46

bir kymeti yoktur.79 nk Anadolu'da XVI. yzyldan nce yaam btn Kalenderi eyhleri, Bekta gelenei tarafndan Hac Bekta'm ada kabul edilmitir. Ama menkbnmedeki kesin ifade ve anekdotlar, Koyun Baba'nm Fatih Sultan Meh-med zamannda yaadn ispat etmektedir.80 Nitekim E Ba-binger de, Velyetnme-i Otman Baha'da Ark oban adyla anlan zatn Koyun Baba olduuna dikkat etmitir.81 Bu da Koyun Baba'nm Otman Baba ile ada, yani onun gibi XV yzylda yaam bir Kalenderi eyhi olduunu gstermektedir. Yine menkbnmeye gre, Bursa yresindeki ikametinden sonra, bir ara negl yresinde de obanlk yapmtr.82 Koyun Baba artk iyice hret sahibi bir vel olduktan sonra, kendi ab-dallanyla Osmanck'a gelmi ve daha nce baka bir Kalenderi grubuna ait olan buradaki mtevaz zaviyeye yerleerek irada balamtr.83 Anlald kadaryla Koyun Baba burada tam anlamyla Kalenderlik erkn zere, mcerredlik prensibine uygun bir hayat srmtr. Ancak evredeki ulem tarafndan hi de ho karlanmad anlalyor.84 hreti Fatih Sultan Mehmed'in kulana kadar gitmi, Osmanl sultan, Uzun Hasan zerine giderken Koyun Baba'y ziyaret etmitir. Grme srasnda kendisine, etraftaki kyleri vakfetme ve byk bir tekke yaptrma teklifinde bulunmak suretiyle takdir duygularn gstermek istemise de, Koyun Baba padiahn bu ltfunu kabul etmemitir. Ancak, Osmanck'm iinden geen Kzlrmak stne bir kpr yaptrmasn rica etmi, sultan da eyhin bu rikullanlan Ank oban lakabndaki Ark kelimesi, esasnda dorusu Arif olan bu kelimenin, eski harflerle yazl benzerliinden dolay mstensih tarafndan Ark yazlmas sonucu ortaya km olmaldr. Zaten menkabe Koyun Baba'ya bu Arif lakabnn nasl verildiini aklyor. 79 Babinger, "Koyun Baba", Eli. 80 Velyetnme-i KBS., w. Ub-nb. 81 Babinger, ayn yerde. 82 Velyetnme-i KBS., v. 5b. 83 A.g.e., ayn yerde. 84 A.g.e., w. 8a-9a. Burada bir vaizin ve medrese mollalarnn kendisini sihirbazlkla itham edip yakmak istemeleri anlatlr. 47

casn severek yerine getirmitir.85 Menkbnmeden anlald kadaryla Koyun Baba hayatnn geri kalan ksmn, bir ok kerametler gsterdii Osmanck'ta tamamlamtr. Velyetnme-i Koyun Baba Sultan'an elde ettiimiz bu bilgiler, Koyun Baba'nn, Fatih Sultan Mehmed zamannda Osmanck'ta yaam nl bir Kalenderi eyhi olduunu

aka ortaya koyuyor. Ayrca, mesel gerek Abdal Musa, Kaygusuz Abdal, gerekse Hacm Sultan velyetnmelerinde Hac Bekta- Vel ile balant kurulduu halde, burada onun adnn bir kere bile gememesi de, Koyun Baba'nn, tpk Otman Baba gibi, Hac Bekta gelenei dndaki, yani Haydar olmayan Kalen-derler'den bulunduunu dndrmektedir. Buna ramen Bektalik, onun Anadolu ve Rumeli'deki hretini gz nne alarak kendisini Bekta geleneine sokmu olmaldr. Koyun Baba'nn trbesi bugn Osmanck'ta bulunmaktadr. Evliya elebi XVII. yzylda burasn ziyaret etmi ve Bektaler'in "beyne'l-halk mezmm" olmalarna ramen, buradaki zaviyede yaayanlarn sessiz ve sakin, kendi hallerinde, tpk Koyun Baba gibi "koyun ve kuzu gibi meleyen halim ve selim, mcerred, rif-i billh Ehl-i Snnet ve cematden musall, mtedeyyin demler" olduunu yazar.86 Evliya elebi'ye gre buradaki Koyun Baba'nn trbesini bizzat II. Bayezid yaptrmtr;87 nitekim Koyun Baba'nn me-nkbnmesi de, tekke ve trbenin II. Bayezid zamannda yapldn dorulamaktadr. Vilyetnme konumuzu ilgilendiren inan motifleri itibariyle olduka zengin saylabilir. Elimizdeki nsha XIX. yzylda istinsah edilmi olup, belki zel ellerde daha eski bir nshasna rastlanabilir.88
85 Bkz.Ag.e.,w. llb-14b, 15b-16a. 86 Bkz. Evliya elebi, II, 181. Bilindii gibi Evliya elebi buna benzer cmleleri btn Bektaler iin kullanr. 87 Bkz. Evliya elebi, ayn yerde. Bugn bu byk zaviyeden yalnzca Koyun Baba'nn trbesi ile evrede ykk duvar kalntlarndan baka bir ey yoktur. 88 Demir Baba Vilyetnmesi'nin muhtemelen daha eski tarihli bir nshas Ars-lanbeyli (Eskiehir Seyitgazi yaknndaki eski uceddin Vel ky) kynde 48

Vilyetnme-i Demir Baba Demir Baba Otman Baba geleneine mensup bir Kalenderi eyhi olup, Otman Baba'nn yol evld ve onun halifesi Akyazl Sultan'm halifesidir.89 Doum ve lm tarihleri kesin olarak bilinmemekle birlikte, XVI. yzyln ilk eyreine kadar yaad anlalyor. Vilyetnmesi, onun da tpk Otman Baba gibi Bekta gelenei dnda kaldn ve onlarla rekabet halinde bulunduunu gsteriyor.90 O da Otman Baba, Koyun Baba gibi, kutbu'l-aktab'dr.9^ Bu onun, mensup olduu evrede ne kadar mhim bir ahsiyet olduunu ispat eder. Vilyetn-mesine baklrsa, eyhleri gibi, Demir Baba da bir seyyiddir ve onun seyyidlii ve halifelii, Dimetoka'daki Kzldeli Sultan zaviyesinde tasdik edilmitir.92 Demir Baba da btn Kalenderler gibi durmadan seyahat etmekte, gittii kylerden kurban toplamakta, bu arada da yine Otman Baba gibi medreselilerle, mollalarla tartmaya girmekte, erl ibadetlere pek scak bakmamaktadr.93 Tpk Otman Baba gibi, zaman zaman gazalara da itirak eden Demir Baba'nn da bir gazi-vel olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Demir Baba'nn tekke ve trbesi bugn Rusuk'a bal Kemaller kazasnn Mumcular kynde bulunmaktadr.94 Vilyetnmenin zel ellerde baz nshalar bulunmakla beraber, bunlarn da, genellikle dier vilyetnmelerde olduu gibi, XVII. yzyldan daha eski nshalarna rastlanmamakta -

Nevzat Demirta Dede'de bulunmaktadr. Fakat srarlarmza ramen bu nshay grmek mmkn olmamtr. 89 Bkz. Demir Baba Vilyetnmesi, Giri ksm, s.15-33; metin ksm, s.76. 90 A.g.e., s.149-150. 91 A.g.e., pek ok yerde. 92 A.g.e., s.l 10, 113. 93Msl. bkz. a.g.e.,s.l31. 94 A.g.e., giri ksm, s.34-45; Daha geni bilgi ve ilgili literatr iin bkz. Yordan Stefanov, "Demir Baba Tekkesi", Bulgaristan Alevileri ve Demir Baba Tekkesi, ed. Ivanika Georgieva, ev. Trker Acarolu, istanbul 1998, Kaynak Yaynlar; Demir Baba hakknda aynca bk. Noyan, Btn Ynleriyle Bektalik ve Alevlik, I, 269-272.

49

dr. Burada kullanlan Bedri Noyan neri de, 1029/1620 tarihinde istinsah edilen bir nshadan yazlan 1239/1823-24 tarihli bir yazmaya dayanmaktadr. Demir Baba Vilyetnmesi, Otman Baba geleneinin bir devam olmas itibariyle ilgi ekici bir nitelie sahiptir. Nitekim o, Bekta geleneinin deil, daha ziyade

Kalenderlik geleneinin tipik zelliklerini yanstan buraya kadar sraladmz menkbnmeler zincirinin son halkasdr. Bu eserlerde Hac Bekta, Bektaliin piri hviyetiyle deil, Kalenderliin yce bir velsi sfatyla zaman zaman zikredilir. Buna ramen, Bek-taler bu eserlerde pek makbul saylmazlar ve Kalenderler'le devaml bir rekabet ortam iindedirler.

Menkb- Veli Baba

Veli Baha'nn sparta'nn Senirkent kazas yaknnda Ulu-bey'de bulunan trbe ve tekkesi, kendisinin XVII. yzylda bu blgede yaam bir Bekta eyhi olduunu gsteriyor. Bugn soyundan gelen ailenin elinde bulunan ve bilindii kadaryla tek nsha halindeki menkbnmesine baklrsa,95 Veli Baba Hz. Hseyin soyundan gelme bir seyyiddir; Seyyid Veliyyd-dn Gazi adyla bilinen zatn torunu olup onun yannda bymtr. Rivayete gre atalar bu blgenin fethi iin Abbasi halifeleri tarafndan yollanmtr. Menkbnmede Veli Baha'nn dedelerinin Orhan Gazi ile, dolaysyla ilk Osmanl fetihleriyle ilgisi olduu vurgulanmakla beraber, bunlar tarihen belgelendirmeye imkn yoktur.96 Veli Baha'nn menkbnmesi, daha ncekilerden her bakmdan ayr, kanaatimizce Balkan Bektalii'nin tipik karakteristiklerini yanstan bir eserdir. Bu menkbnmedeki baz
95 Burada, bu nsha zerinden Bedri Noyan'n gerekletirdii neir kullanlmtr (Veli Baba Menkbnmesi, stanbul 1993, Can Yaynlan). 96 Veli Baba'nn hayat ve ahsiyeti hakknda daha geni bilgi iin bkz. Veli Baba Menkbnmesi, giri ksm; Bayram rekli-Ali Ba, "Veli Baba ve Senirkent Ulubey'deki manzumesi", SFFED, 9-10 (1994-1995), s.140-150. Ayrca bu makalede tekke ve vakflar hakknda da geni bilgi bulunmaktadr. 50

kerametleri anlatan menkabelerle beraber, dnemin Balkan-lar'daki Osmanl mcadelelerine dair baz epizodlar da yer almakta, eserde bahis konusu edilen ahsiyetler, Veli Baba ve dedesi Seyyid Veliyyddin Gazi de dahil olmak zere, artk olaanst deil, daha gereki portreler olarak tasvir edilmitir Menkbnmenin nemli bir blm, peygamberlerin kssalarna, islm tarihine ve zellikle Oniki mam'n menkabelerine tahsis edilmi olup, daha sonra dedesi Seyyid Veliyyddin Ga-zi'nin yapt gazalar anlatmaktadr. Dier ksmlar ise Veli Baha'nn gsterdii kerametleri nakleder. Daha nceki menkbnmeler tam anlamyla klsik heterodoks izgiyi yanstmakla beraber, Veli Baba Menhbnmesi'ndt Snn izgiye bir yaknlk gze arpar.
51
GR

BEKTALK VE ALEVLKTEK SLM NCES NAN MOTFLERNN KAYNAKLARI

OLARAK TRKLERN GRDKLER DNLER

Umm Dnceler Yzyllar boyu belli bir kltre sahip olmu ve onun iinde yorulmu, sonra birtakm sebeplerle baka bir kltre gemi insan topluluklarnn, bu gei srasnda ve hatt ok uzun zaman sonra bile, eski kltrle ilgilerini tamamen kesmedikleri, ona ait baz unsurlar olduu gibi, bazlarn da yeni kltrn kalplarna uydurarak muhafaza ettikleri bilinen sosyolojik bir vakadr.1 phesiz ayn vaka, deiik yer ve zamanlarda islm kltrne girmeye balayan eitli Trk topluluklarnda da tekrarlanmtr. Bu Trk topluluklar, islmiyet'i kabul etmeden nce de, muhtelif dinlere girdikleri zaman eski inanlarndan yeni dinle atmayanlarn olduu gibi, atanlarm ise yeni dinden aldklar motiflerle besleyerek ona uydurmaya almlardr. Islm dnem iin de ayn ey olmutur. Bu tarih gerek dikkate alnd takdirde, btn Trk topluluklarnda ayn devirde balayan ve eski inanlarla hibir ilgisi kalmam yzde yz bir islmlama olay dnlemez. Tarih kaynaklar yukarda ileri srlen fikri destekleyici mahiyette haberlerle doludur. Nitekim, X. yzyln balarnda M1 Gustav Mensching, Sociologie Religieuse, Paris, 1951, s. 169.

53

vernnehir'de slmiyet'i kabul eden Ouzlar'm, yeni dini henz tam anlayarak zmseyemediklerini ada mahitler kaydediyor.2 Mvernnehir, Hrezm, Horasan gibi muhtelif mntkalarda Mslman olduktan sonra eitli vesilelerle, zellikle Karahitay-Hrezmah mcadelesi ve Mool istils yznden Anadolu'ya g eden Trkler arasnda3 byk kltr merkezlerinden gelme tam Mslmanlam olanlar kadar, ok sath bir ekilde Islmlam, hatt hi Mslman olmam bir kitle de mevcuttu. Sretu Celleddin Menkbrt, Fust-tu'l-Adle ve el-Veledu'-efik ve benzeri ada kaynaklar bu konuda dikkate deer kaytlar ihtiva etmektedirler. Ayrca, E Kprl, A. nan, O. Turan, C. Cahen ve I. Melikoff gibi limlerin almalar da bu gerei ortaya karm, hatt Orta Asya ve Anadolu'da XIII-XIV yzyllarda bile slmlamann tamamlanmadn gstermilerdir.4 Adlar geenler, bu duruma sebep olarak, sz konusu yllarda devam eden gler sebebiyle durmadan yenilenen Asya meneli eski inanlar zikretmiler, bunlar arasnda zellikle amanizm'e arlk vermilerdir.5 amanizm faktrn en ok vurgulayanlar, E Kprl ve A. nan olmutur. Bilhassa bu sonuncusu btn almalarn amanizm zerine teksif etmitir.6 Ancak, zellikle 1980'ler sonrasnda yaplan aratrmalar, amanizm faktrne olduka itibar kaybettirmi grnmektedir.
2 Mesel bu devirde Abbas halifesinin temsilcisi sfatyla Orta Asya'da muhtelif Trk boylarn dolaan bn Fazlan, Ouzlar arasnda kelime-i tevhidden teye gitmeyen bir Mslmanlk bulunduunu belirtir (bkz. bn Fazlan Seyahatnamesi, tere. Ramazan een, stanbul, 1975, s.30-31). 3 Bu glere dair toplu ve ksa bir tasvir iin bkz. M. Halil Ynan, Anadolu'nun Fethi, stanbul, 1944, s.168-170. 4 Msl. bkz. Kprlzde, lnfluence, s.10-11 ve not 18; ayn yazar, Osmanl mpa-ratorluu'nun Kuruluu, Ankara, 1972, 2. bask, s.95 vd; A. nan, "Mslman Trklerde amanizmin Kalntlar", Makaleler ve ncelemeler, Ankara, 1968, s.463-464 vd; O. Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkuresi Tarihi, stanbul, 1969,1, 178-179 vd. 5 A.g.e., ayn yerde. 6 A. nan'n bu konudaki yazlarnn bir bibliyografyas Makaleler ve ncelenc-ler'in ba tarafnda bulunmaktadr. 54

Buraya kadar izilmeye allan u genel ereve iinde dnld zaman, Bekta menkbnmelerinde tespit edilebilen inan motiflerinin pek ounun da, vaktiyle Orta Asya'dan Anadolu'ya intikal eden nfus arasnda varln koruyabilmi ve popler tasavvuf evrelerinde Islm kavramlarn ve yorumlarn altnda bu eserlerde sregelmi olmas tabi grlmelidir. Bu motiflerin kabaca bir tasnifi bile bizi belli lde amanizm'e gtrd gibi, kitap boyunca grlecei zere, belki ok daha fazla Budizm, Maniheizm, Mazdeizm gibi vaktiyle islmiyet'i kabulden nce Trkler'in mensup olduu eitli dinlere, hatt amanizm ncesi eski Trk inanlarna gtrmektedir. Ancak unu unutmamak gerekir ki, balangcndan gnmze kadar Anadolu'da bu muhtelif mene'li inanlar her yerde ayn nispet ve younlukta grlmemitir. Bunlarn btn tazelikleriyle yaama ve yaylma imknn bulduklar zmreler, eitli sebeplerle daha islmiyet'in kabulnden itibaren kitab islm' zmseyememi ve eski geleneklerini btn tazeliiyle srdrm bulunan ehirlilememi topluluklardr. Yani daha ziyade kyl ve konar-ger kesimlerdir. O halde, burada ele alnacak olan islm ncesi inan motiflerinin incelenmesine gemeden evvel, sz konusu inanlarn kayna olan dinlerin bu evreler arasnda vaktiyle nasl yayldn, ne gibi etkiler braktn bilebilmek, bunlann Anadolu'ya nasl ve hangi kanallarla intikal ettiini bilebilmek ok gerekli olacaktr. unu hemen itiraf etmelidir ki, islm ncesi devir gibi ok uzun ve bir bakma olduka karanlk bir zaman boyunca, Orta Asya denilen muazzam bir coraf sahada, tarihin u veya bu anda yaam eitli Trk topluluklarnn din vaziyetlerini incelemeye kalkmak, stelik doru sonulara ulamak ok g ve hata pay da o nispette fazladr. Her eyden nce, kaynak yetersizlii en nemli engeli meydana getirmektedir. Ayr blgelerde yaayan ayr Trk zmrelerinin

din inanlarna dair bilgi veren ou ince, Arapa, Farsa ve ksmen de Greke kaynaklardaki kaytlarn genellikle be satrdan ibaret mulak ve bazan da elikili olmas ii daha
55

da gletirmektedir.7 Bir baka mesele de, sz konusu dinlerden birinin veya birkann ayn Trk toplumu arasnda ayn devirde bulunabilmesinin dourduu zorluklarla ilgili* dir. Bir devirde herhangi bir Trk zmresinde ynetici snf ayr, halk ayr bir dine mensup olabilmekte, bazan zamanla ynetici snfn dini ya halka da nfuz etmekte veya bsbtn kaybolup gitmektedir. Her halkrda burada, bu glklerin msaade ettii lde Alevlik ve Bektalikte mevcut slm ncesi inan motiflerinin kayna olan dinlerin Trkler arasndaki durumu incelenmeye allacaktr. Eski Trk nanlar Islm devirden nceki Trkler'in dini hakkndaki almalar, XIX. yzylda Rus limi W. Radloff ile balamtr denilebilir. Onun, Bltter aus Sibirien (Leipzig, 1893, 2 cilt)8 adyla yaymlad nl eserinin ikinci cildinin nemli bir ksm, bahis konusu yzylda Orta Asya'daki Trkler arasnda mevcut amanizm'e hasredilmiti. Burada grgye dayanan nemli bilgi ve mahedeler yer almaktadr. Eser, sonraki yerli yabanc birok aratrcnn eski Trk dini hususunda ana kaynaklarndan biri olduu gibi, bu konuda amanizm tezinin benimsenmesinde barol oynamtr denilebilir. Trkiye'de ise, eski Trk dini zerindeki almalar Osmanl mparatorluu'nun son zamanlarndaki Trklk akmlaryla beraber balam, ilk defa Ziya Gkalp bu konuda aratrmalar yapmtr. O, belki de Durkheim'in etkisiyle eski Trk7 Bu kaytlar metin veya tercme olarak Avrupa'da muhtelif limlerce yaymlanm olup eskiden beri bilinmektedir. Arapa kaytlar, R. een tarafndan u yaynlarnda biraraya getirilmitir: "Klsik islm Kaynaklarna Gre Eski Trkler'in Dini ve aman Kelimesinin Mene'i", TED, 10-11 (1979-1980), s.57-90; slm Corafyaclarna Gre Trkler, Ankara 1985, TKAE Yaynlan. Ayn yazarn u eseri de, eski Trklerden bahseden slm tarih ve corafyaclar ve eserleri hakknda bilgi edinmek iin ok yararl bir almadr: Mslmanlarda Tarih ve Corafya Yazcl, stanbul 1998, ISAR Vakf Yaynlar. 8 Sibirya'dan, tercme Ahmet Temir, Ankara, 1954-1957, 2 cilt. 56

ler'in dininin Totemizm ve Natrizm safhalarndan getiini snrl malzemesinden hareket ederek ileri srmtr. Fakat sonralar, eski Trkler'in daha gelimi bir din sisteme sahip olduklarn dnerek buna Toyunizm adm vermitir. Ancak daha sonra bunun Budizm olduu ortaya kmtr. Z. G-kalp'in amanizm'i de eski Trk dini olarak reddetmedii grlyor.9 Onda sonra eski Trk dini zerindeki almalar devam etmi, zellikle E Kprl, Anadolu din tarihi ile ilgili almalar dolaysyla amanizm'e arlk vermi, Anadolu'daki hete-rodoks zmrelerde srekli olarak bunun izlerini gstermek istemitir.10 amanizm hakkndaki almalar A. nanla daha ileri gtrlerek bir yandan bu konuda yaz ve kitaplar yaymlanrken,11 dier yandan da bu tezi teyid maksadyla Mslman Trkler arasnda amanizm'e dair kalntlar aratrlmtr.12 Avrupal aratrclar arasnda da ayn dnemde hep bu tezin ilendii grlmektedir. Mesel U. Harva, W. Eberhard ve L. Resonyi bunlardandr.13 Dorudan doruya eski Trk dini ile uramamasna ve bir Seluklu tarihisi olmasna ramen O. Turan da zaman zaman bu konularla ilgilenmi, hudut blgelerinde oturan Trkler'in yabanc din ve kltrlerin etkilerine maruz kalmalarna karlk, asl byk kitlenin amanist olduunu savunmutur. An9 Z. Gkalp'in bu grleri srayla u eserlerinde ele alnmtr: "Trk ili, Eski Trkler'de Din", EFM, V (1332), s.457-474; Trk Tresi, istanbul, 1339; Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul, 1341. 10 zellikle bkz. Anadolu'da slmiyet, Bektaliin Mene'leri adl makaleler; Trk Tarih-i Dinsi, stanbul, 1341 (ta basma) ve Influence. 11 A. nan'n yazlarndan bir ksm Makaleler ve ncelemelerde toplanmtr. Fakat onun amanizm'le ilgili asl almas, Tarihte ve Bugn amanizm (Ankara, 1954) adl kitabdr. Ayrca baz makaleleri de, H. Tanyu tarafndan Eski Trk Din Tarihi (stanbul, 1976) adyla bir araya getirilmitir. 12 Bkz. Yukarda not 4. 13 Bkz. Harva, Die Religisen Vorstellungen der Altaischen Vlker, Helsinki, 1938 (burada Franszca tercmesi kullanlmtr); Eberhard, Kultur und Siedlung der Randvlker Chinas, Leiden, 1942 (burada ksm Trke tercmesi kullanlmtr); Rasonyi, Tarihte Trklk, Ankara, 1971. 57

cak o, eski Trklerin amanizm iinde tek Tanr mefhumuna eritiklerini de kabul etmektedir.14 Zamanla amanizm tezine katlmayanlarn ortaya kt da grlmektedir. Bunlardan biri, E Wilhelm Schimidt'tir. Bilhassa Hunlar zerinde duran Schimidt, onlarda ok eskiden beri, gk dini dedii Gk Tanr kltne dayanan bir inan sistemi hkim olduunu sylemektedir.15 Aslnda bir sosyolog olmasna ramen H. Ziya lken'in de bu konuda baz fikirler ileri srdn mahede ediyoruz. Ona gre eski Trkler, gerekte din deil bir sihri sistem olan amanizm yerine dalist fakat hengi bir gk-yer dinine mensuptular. Yakut Samanl ile eski Trk dini arasnda hibir mnasebet yoktur. Trklerin dalizmi monizm olmaa ok elverili idi. Bu sebepledir ki, Maniheizmln atan iki prensibe dayanan grn terke-derek Mslman olmulardr.16 amanizm grne olduu kadar bilhassa Batllarda benimsenen Totemizm tezine de kar kan bir baka lim, ibrahim Kafesolu olmutur. O, mesel ongunlar gibi Totemizmi andran baz unsurlar bulunsa da, bunlarn komu kavimlerden getiini savunur ve amanizm'i reddeder. Ona gre eski Trklerin dini, tabiat kltleri, atalar klt ve Gk Tann dini olarak ana ksmdan olumaktadr.17 Bir din tarihisi olan H. Tanyu'nun biraz daha deiik bir gr sahibi olduu mahede ediliyor. Daha ncekiler gibi amanizm'i reddeden Tanyu, eski Trklerin dinini cahiliye a Arabistan'nn Haniflerlnin dinine benzetmektedir.18 O bu ko14 Turan, Cihan Hkimiyeti, I, 48-53. Bu tez daha sonra Hikmet Tanyu tarafndan da savunulmutur: hlmlk'tan nce Trkler'de Tek Tann nanc, Ankara 1980, AF Yaynlan. 15 Schimidt, "Eski Trkler'in Dini", tercme S. Bulu, TDED, XIII (1964), s.75-90. 16 Bkz. "Anadolu rf ve detlerinde Eski Kltrlerin zleri", FD, XVII (1969), s. 1-29. 17 Bkz. "Eski Trk Dini", TED, 3 (1972), s.1-34. Ayn makale ayrca u eserlerinde de yer almtr. Trk Dnyas El Kitab, Ankara, 1976, s.766-775; Trk Mill Kltr, Ankara, 1977, s.248-263. 18 Bkz. Trklerin Din Tarihesi, stanbul, 1978. 58

nudaki fikirlerini, daha yaknlarda yaymlad bir eserinde bir araya getirmitir.19 Genellikle Altay kavimlerinin din inanlar zerindeki aratrmalaryla tannan Jean-Paul Roux, eski Trklerin dini ile yakndan ve derinlemesine ilgilenmi, bu konuda pek ok yayn yapmtr. Onun, fikirlerini daha ok Orhun Kitabelerine dayandrd grlr. Ona gre eski Trkler'in dini btnyle amanizm deildir; geni lde Gk Tann kltne, ona tbi yer ve nihayet atalar kltne bal bir inan sistemidir.20 Ro-ux, eski Trkler'de Totemizm olduu grn de kabul etmez. nk hayvanlar ve bitkilerle ilgili her inancn Totemizm ile yorumlanamayacan savunmaktadr.21 Grld gibi Roux, bu gryle I. Kafesolu'nun tezini paylamaktadr. Bu gre bizim de katldmz hemen belirtelim. Buraya kadar grlerini aksettirmeye altklarmzdan baka, zel olarak din inanlarla uramamakla beraber, daha ziyade eski Trk kltrne dair almalaryla tannm Baha-eddin gel ve Emel Esinin eitli eser ve makalelerinde eski Trk dini ile alkadar konulara zaman zaman temas edildiini burada zikretmek gerekir.22
19 hlmlk'tan nce Trklerde Tek Tanr nanc, Ankara, 1980, TKAE Yaynlar. 20 Bkz. "La religion des Turcs de l'Orkhon du VH'e et VIH'e Siecles", RHR, 1 (1962), s.1-24; 2 (1962), s.199-231. Onun u kitab, eski Trkler'in din inanlar hakknda iyi bir almadr: La Religion des Turcs et des Mongols, Paris 1984, Payot (Trke tercmesi: Trklerin ve Moollarn Eski Dini, tercme Aykut Ka-zancgil, stanbul 1994, aret Yaynlan. Burada Trke basm kullanlmtr). 21 Bkz. Faune et Flre Sacries Dans les Socitis Altaaues, Paris, 1966, s.407-419. En eski Trk dininin Totemizm olduu fikri, Bat etkisiyle bir zamanlar Maarif Vekleti tarafndan yaymlanan Trk Tarihinin Ana Hatlar (medhal) (stanbul, 1931) adl eserde de ilenmi, daha sonra Trklerin Totemizm safhasndan Animizm, ondan da Natrizme getikleri yazlmtr (bkz. s.45-51). Gnmzde de Totemizm tezini yeniden benimseyenler olduu grlmektedir. Mehmet Erz "Trk itima Hayatnda Totemizm zleri" (MED, VI-4 (1973), s.289-299) adl yazsnda ve Trkiye'de Bektailik Alevlik (stanbul, 1977) unvann tayan kitabnda bu gr ilemitir. Hatt Alman limi Berthold Spuler de bir yazsnda Gktrkler'de Totemizm olduu kanaatini ileri srmektedir (bkz. "Gktrkler'in Dini ve Kltr Hakknda Mlhazalar", VIII. Trk Tarih Kongresi [Kongreye sunulan bildiriler], Ankara, 1981, II, 660). 22 Msl. bkz. Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, Ankara, 1971; Emel Esin, "Islmi-

59

Kronolojik olarak zetlenen bu muhtelif grler topluca gz nne alnacak olursa,23 eski Trkler'in dini yahut inanlar konusunda ilk almalarn, daha ok XIX. yzyl sonla-ryla XX. yzyl balarnda Avrupa'da hkim olan sosyolojik grler etkisiyle, snrl sayda malzemeye dayanmak suretiyle yapld grlecektir. Daha sonraki

aratrmalar ise, gerek metot gerekse malzeme bakmndan daha tutarl olup, eskilere nispetle daha salam sonular ortaya koyabilmilerdir. Dikkati eken bir husus da Totemizm ve amanizm tezinin gittike terkedilmesi ve eski Trk dini olarak atalar klt, tabiat kltleri ve Gk Tanr inancndan ibaret bir din sistem^ zerinde -ufak baz farklarla- birleilmi olmasdr. Aslnda eski Trk inanlarn muhtelif Trk topluluklarnn srdregeldikleri itima ve iktisad hayat tarzn hesaba katmadan incelemek gereki bir yaklam tarz saylmamaldr. Bahis konusu inanlarla bu ok mhim sosyolojik faktr arasndaki ak iliki, bizi salam sonulara gtrmekte en byk yardmc olacaktr. Hi phe yoktur ki, her toplumda olduu gibi Orta Asya Trk toplumlarnda da en eski din inanlar, yaadklar gebe bozkr hayat ve kltr ekillendirmitir.24 Bu hayatn temel unsuru attr. Atn yannda koyun, deve ve sr da tli derecede gelmekte, ziraat ok az nispette tatbik olunmaktadr.25 Fakat at

yet'ten nceki Trk Kltr Tarihi ve slm'a Giri", Trk Kltr El Kitab, II Ib, ayr bask, stanbul, 1978; ayn yazar, Trk Kozmolojisi, stanbul, 1979. 23 Btn bu deiik grlerin sebebinin meseleye ayr ayr tarzlarda yaklamaktan ileri geldiine phe yoktur. Kullanlan malzemelerin niteliinin roln de buna eklemek gerekir. H. Tanyu bu gr ayrlklarnn, umm mukayeseli dinler tarihi, din fenomenolojisi ve mukayeseli mitoloji bilinmeden srf in, Arap, Fars, Bizans vs. kaynaklarn verdii yetersiz bilgilerden hareket edildii iin ortaya ktm; din inanlar incelenirken hakan ve idareci evrelerle yerleik ve gebe zmreler arasndaki farkllklar hesaba katmamaktan ileri geldiini hakl olarak ifade etmektedir (bkz. Trklerin Din Tarihesi, s.8-9,13 vd.). 24 Orta Asya bozkr-kltrnn mahiyeti ve zellikleri iin unlara baklabilir. Rasonyi, s.48-62; gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, Ankara, 1981,1, 321-352. 25 Wilhelm Koppers, "ilk Trklk ve lk Indo-Germenlik", Belleten, V (1941), s.455-456. 60

gebe hayatn btn safhalarnda her ynyle kendisinden faydalanlan bir hayvandr. Bu sebeple Orta Asya'daki bu eski gebe bozkr kltrne atl oban kltr de denilmitir.26 Nitekim ilerideki blmlerde inan motifleri incelenirken yeri geldike bu inanlarda atn igal ettii yer kendisini gsterecektir. Asya kavimlerinin ve bu arada Trkler'in kltrleriyle uraan W Koppers, Samoyedler, Trkler ve Moollar gibi benzer gebe oban toplumlarnn zerinde yapt aratrmalar sonunda, birbirinin ayn inanlara rastladn, bunlarn hepsinde de Gk Tanr inancna bal gk ve yer kltyle, atalar ve tabiat kltlerinin bulunduunu ortaya koymaktadr. Ona gre btn bu kavimlerde hayvan, zellikle at takdisi, kurban eitleri ve muhtelif tabiat kltleriyle ilgili trenler hep ayn mahiyeti gstermektedir.27 Deiik metotlarla yola ktklar halde yukarda fikirlerini zetlemeye altmz aratrclarn ounun da ayn sonuca ulamas, Orta Asya'daki en eski Trk topluluklarnn inan sistemlerinin atalar klt, tabiat kltleri ve Gk Tanr klt olmak zere l bir din anlayndan ibaret kabul edilebileceini gstermektedir. Bu sonucu destekleyen en kuvvetli delillerden birisi hi phesiz, Trklerden kalan en eski yazl belge niteliini tayan Orhun bideleri'dir. Bu bideler zerinde yaplan incelemeler, zikredilen bu ana kltn mevcudiyetini meydana koymu bulunmaktadr.28 Bu tespiti in, Arap, Fars, Bizans ve Bat kaynaklarnda mevcut haberler ve mahedelerle de dorulamak ve teyit etmek imkn dahilinde grnyor.
26 A.g.m., ayn yerde. 27 A.g.m., s.451-457. Nitekim J.-E Roux'nun yukarda zikredilen kitab da bu hususu ok iyi belirlemektedir. 28 Orhun bideleri'ni eski Trk inanlan asndan iyi bir tahlile tbi tutanlardan biri de J.-P Roux olmutur. Onun bu konudaki fikirleri ve elde ettii sonular iin bkz. La Religion, s.225-226, 229-230. 61

Atalar Klt Gnmzdeki baz deiik tezahrlerine baklacak olursa bu kltn muhtelif eski Trk zmreleri arasnda en kkl, en gl ve en eski inanlardan biri olduu sylenebilir. Hemen hemen btn Kuzey ve Orta Asya kavimlerinde bulunduu grlmekte olup ataerkil aile yapsnn bir sonucu olarak yorumlanan atalar klt, tarihi nispeten iyi bilinen en eski Trk topluluklarndan Hunlar zamannda tespit edilmektedir. Hun-lar'da ylda bir kere umm bir merasim dzenlenerek atalarn ruhlarna kurban kesiliyordu.29 Herhalde onlardan nce de bu kltn mevcudiyetini tahmin etmek mmkndr.

Orhun Kitbeleri'nde, bilhassa Bilge Kaan Kitbesi'nin sonunda atalar kltn ihsas eden satrlarn bulunmas, bunun Gktrkler'de de varln gsteriyor.30 X. yzylda Orta As-ya'daki eitli Trk zmreleri arasnda dolaan Eb Dlef, Ki-mekler'de bu kltn mevcut olduunu aklayan ifadeler kullanr.31 O, sadece ldkten sonra deil, lmeden nce de ihtiyarlarn byk bir saygyla tazim edildiini yazyor. Aslnda lm atalara duyulan din sayg, onlarn htralarnn ve eyalarnn bile takdisine yol am,32 bu yzden Trkler llerini her trl eysyla birlikte gmmlerdir. 1. Kafesolu, Trklerin dndaki kavimlerde bu inancn atalann yar Tanr saylmasna kadar vardrldn, ancak Trkler'de byle olmadn belirtiyor.33

29 Kprlzde, Trk Tarih-i Dinsi, s.45-46; Kafesolu, Eski Trk Dini, s.22-23. 30 Bkz. Orhun bideleri, nr. Muharrem Ergin, stanbul, 1970, Bilge Kaan Kitabesi, kuzey cephesi, satr: 14; aynca bkz. Roux, La Religion., s.230. Ayn yazarn u eserinde Trkler'deki Atalar klt hakknda ayn bir blm halinde geni bilgi ve tahliller bulunmaktadr: Roux, La Mort Chez Les Peuples Altaiques And-ens et M(die\aux, Paris, 1963 (Trkesi: Eski ve Ortaalarda Altay Trklerinde lm, tercme Aykut Kazancgil, istanbul 1999, Kabala Yaynlan, s.188-214). 31 tbn Fazlan, s.87. 32 Kanaatimizce Mslmanln kabulnden sonra Trkler arasnda grlmeye balayan ve dier Mslman milletlerdekinden baz farkllklar gsteren evliya kltnn mene'ini atalar kltnde aramaldr. 33 Kafesolu, s.22-23. 62

Gerek kaynaklar gerekse yaplan aratrmalar, ok eskilerden beri kkl bir ekilde devam eden bu kltn, tarihlerinin belli bir dneminde Trk kltrnden baz sahalarda etkilenmi inliler ve Moollar gibi kavimlere de getiini ortaya koymaktadr.34 inliler'deki inanca gre, ge ykselen ata ruhlar yeryzndekilerinin ne yaptklarn bilirler. Onlara kurbanlar sunulur. nceleri bu, byk atalara mahsus iken sonradan hepsi iin geerli olmutur.35 Ad geen bu kltn, genel olarak atann bizzat kendine tapnma mahiyetini tamad, onun, ldkten sonra ailesine yardm edecei, onu ktlklerden koruyaca inancndan doan, korku ve sayg kark bir telkki olduu anlalyor.36 XIII. yzylda Moollar'da atalar kltnn nemli bir yer tuttuunu ada Bat kaynaklarnn ehadetleri gstermektedir. Mesel Rubruquis Moollar'n memleketinde irili ufakl birok heykel grdn, rahiplere sorduunda bunlarn Tanr heykelleri deil, nl ve byk llerin, yaknlar tarafndan yaplan timsalleri olduu cevabn aldn syler.37 Fakat Trkler arasnda buna benzer bir detin varln gsterecek byle kaytlara rastlanmamtr. Her halkrda atalar kltnn Trkler'in eski din inanlar arasnda kkl ve sarslmaz bir yeri olduu anlalmaktadr. O kadar ki, Budizm ve Maniheizm gibi yabanc dinlerin yaylmasndan sonra bile atalar kltnn kuvvetinden bir ey kaybetmedii mahede edilmektedir.38 Hatt ruhun bedenden bede34 Trk kltrnn dini konularda da in'e etkisi hakknda mtehassslar hemfikirdir. Bu hususta bkz. Koppers, s.448449; Eberhard, "Eski in Kltr ve Trkler", DTCFD, 14 (1943), s.27, 29; zkan Izgi, "Moollarn Ortaya kna Kadar Trklerin inlilere Tesirleri", TK, say 160 (1976), s.223-233; gel, Hun Tarihi, I, 2-5,13-15. 35 Charles de Harlez, "Les Croyances des Premiers Chinois", Mimoires Couron-ntes, Acaddmie Royale de Belgique, Bruxelles 1888, s.45-49; M. Nabi zerdim, "in Dinin Mene'i Meselesi ve Din nanlar", Belleten, XXVI (1962), s. 79-80. 36 zerdim, s.89. 37 Bkz. Voyages Trts Curieux Vers les Tartares, Paris (tarihsiz), s.55. 38 Fernand Grenard, Le Turkestan et le Tibet (La Haute Asie: 2), Paris, 1898, s.68-69. 63

ne gemesi (tenash, reenkarnasyon) telkkisini esas alan zikredilen iki dinin Trkler iinde tutunabilmesinde atalar kltnn nemli bir pay olduu dahi ok muhtemeldir. Tabiat Kltleri amanizm ncesi Trk inanlar iinde nemli bir yeri de muhtelif tabiat kltlerinin igal ettii grlmektedir. Eski Trk topluluklarnda tabiat kltlerinin, yer ve gk klt olmak zere ikili bir grnm ald mahede edilmektedir. Bunun bir cephesini tekil eden yer kltnn deiik unsurlardan meydana geldii grlyor. Eski Trkler tabiatta mevcut hemen her varlkta mahiyeti kavranamayan gizli birtakm gler bulunduunu dnyorlar, bu sebeple da, tepe, ta, kaya, aa veya su gibi nesneleri canl kabul ediyorlard.39 Bu telkkinin tarih belgesini yine Orhun Kitabeleri tekil etmektedir. Bu kitabelerde ksaca yersihx (yer-sub) eklinde sk sk zikredilen ve Gktrkler'deki telkki

tarz hakknda ipular veren satrlarla tasvir olunan tabiat klt,40 Trkler'de deiik bir mahiyet kazanma benzemektedir. phesiz, dnyann muhtelif yerlerinde muhtelif zamanlarnda yaayan insan topluluklarn fizik evrede grlen tabiat paralan yahut deiik ekillerde tezahr eden tabiat olaylar etkilemitir. Bu sebeple tabiat kltleri dinler tarihi almalarnn tespitine gre pek ok yerde mevcut olmutur. ptida ve gelimi toplumlarn hepsinde buna rastlanmtr. Ancak Trkler'de, Yunanllar veya Romahlar'da olduu gibi, tabiat kltleriyle ilgili birer Tanr ve bunlarn etrafnda efsneler teekkl etmemitir.41 Bunun sebebi herhalde, yersularm bizti39 Bu unsurlarla ilgili kltlere dair incelemeler birinci blmdedir. 40 Bkz. Orhun bideleri, Kltigin bidesi, dou cephesi, satr: 11; Bilge Kaan bidesi, dou cephesi, satr: 10-11; Tonyukuk bidesi, bat cephesi, satr: 6, 9. Orhun bideleri'nin tabiat klt asndan tahlili konusunda geni bilgi iin Roux'nun ve Kafesolu'nun zikredilen makalelerine baklmaldr. 41 Kafesolu, a.g.m., s.20-21. Eski Trkler'de yer klt lke mlkiyeti kavramyla ilgili grlmektedir. Yer klt dolaysyla mukaddes saylan zerinde yaa64

hi ilh varlk olarak dnlmemeleri, yahut da baka bir ifadeyle, da, tepe, aa, ta, kaya, su vs.nin madd varlk olarak dorudan doruya takdis ve tapnma konusu olamamas olsa gerektir. Eski Trkler'e gre btn tabiat, bugn ancak ruh diye ifade edebildiimiz gizli glerle doludur. Dalar, tepeler, aalar ve kayalar hisseden, iiten, iyilik veya ktlk yapabilen varlklardr; daha dorusu bunlar yapan onlardaki gizli glerdir. Bundan dolaydr ki, eski Trkler bu varlklarn bizzat kendilerine deil, ite bu gizli glere takdis hissi beslemiler ve korku, minnettarlk, sayg karm bir tavr taknmlardr. Bu husus aada ilgili blmde rnekleriyle gsterilmeye allacaktr. Tabiat kltlerinin izlerine mehur Ouz Kaan destannn slm ncesi biiminde de rastlanmaktadr. Ouz'un semav mene'li iki karsndan olma ocuklarnn Gk, Gn, Ay, Yldz gibi gk mefhumuyla, Da, Deniz gibi yer mefhumuyla alkal isimler almas, dikkati ekiyor.42 Yalnz burada bir noktay iyice belirtmek gerekir: Gn bizzat kendisi de Trkler'de tabiat kltnn bir paras olarak grlmekte ve Gk Tanr mefhumundan tamamyla ayr tutulmaktadr. Bu itibarla, gne, ay ve btn yldzlar tabiat kltnn unsurlardr. Trkler ite bu sebeple gnei, ay ve baz yldzlar takdis ediyorlard. Mesel Hunlar, ilk ikisine ok nem veriyorlar,43 bunlar iin eitli trenler dzenliyorlard. Ge ve yere, bu arada gne ve aya -aslnda onlarda var olduunu sandklan stn glere- kurban kesiyorlard.44 Eb Dlef de X. yzylda iiller arasnda eitli yldzlarn takdis edildiini tespit suretiyle gk kltnn varln bize gstermektedir.45 Aslnda,
nlan toprak, lke yahut devlet toprann da mukaddes saylmas sonucunu dourmutur (bkz. gel, Hun Tarihi, I, 21-22). 42 Ouz Kaan destannn bu adan tahlili iin bkz. Roux, Faune, s.372-373. 43 Msl. bkz. Schimidt, s.78-79; nan, amanizm, s.l. 44 Eberhard, in'in imal Komular, tercme N. Ulutu, Ankara, 1942, s.94. 45 lbn Fazlan, s.84. 65

tpk yer kltnde olduu gibi gk kltnde de bizzat gk cisimlerine tapnma sz konusu deildir. Ne var ki, bu cisimlerle ilgili din merasimler, bunlarn mahiyetine vkf olmadklar iin, Eb Dlef'i ve teki mahitleri yanltm, Trkler'in bu cisimleri tapnma konusu yaptklarn sanmlardr. Tabiat kltleri, tpk atalar klt gibi, Trkler'in muhtelif dinlere girip kmalarna ramen yine de varlklarn srdrmlerdir.46 Tabiat kltlerinin eski in'de47 ve Kore kavimleri arasnda da nemli bir yer tuttuu anlalmaktadr.48

Gk Tanr Klt
Modern aratrmalar, Gk Tanr kltnn, toprakla ilgisi bulunmad iin ancak gebe, avc ve oban toplumlarda mevcut olabileceini, dolaysyla bu kltn kaynann Asya bozkrlarnda aranmas gerektiini gstermektedir. Eliade, Giraud, Roux, Kafesolu ve gel gibi aratrclarn almalar bunu ortaya koymutur. Eliade, muhtelif Kuzey ve Orta Asya topluluklar zerinde yapt aratrmalarda, tengri,

tengeri, lengere ve tngr gibi, hemen hepsinde hem ekil ynnden hem de mna bakmndan ortak zellikleri yanstan Gk Tanr kltyle ilgili kelimeler tespit etmi,49 bu kltn Kuzey ve Orta Asya kavimlerinde ortak olduu sonucuna varmtr. Ona gre btn Kuzey ve Orta Asya toplumlannda Gk Tann, yeryznn, insanlann ve grnr grnmez her varln yaratcsdr. nsanlarn yaantlar arasnda dengeyi o salar. O, btn kinatn efendisidir.50
46 nan, s.l. slmiyet'in kabulnden sonra da devam eden bu kltler, lslm mefhumlarla uzlatmlarak yaatlm, "Cenb- Hakk'n kudretinin tecell vastas" olarak grlp yorumlanmtr (bkz. H. Tanyu, Trklerde Tala lgili nanlar, Ankara, 1968, s. 168). 47 zerdim, s.79-80. 48 Eberhard,s.31,33. 49 Eliade, Traiti d'Histoire des Religions, Paris, 1975, Payot, 2. bask, s.63-64. 50 Eliade, s.64-66. Yazar bazan bu telkkide toplumlara gre farkllklar olduunu, birinde Gk Tann'nm her eyi bizzat yarattna inanlrken, tekinde, insanlar arasndaki ilere karmadnn dnldn sylemektedir. 66

1. Kafesolu, Gk Tanr inancnn Asya kavimlerine Trk-ler'den yayldn eitli delillerle ileri srmektedir. Kafeso-lu'na gre, teki Asya toplumlarnda rastlanan Gk Tanr'y ifade eden yukandaki kelimelerin Trke Tanr kelimesinden alnd aka bellidir. Hepsinden nemlisi, Trkler'deki Gk Tanr telkkisi ok daha gelimi olup bunun tarih belgeleri ok eskilere gitmektedir. Ayrca, btn eski kavimler gk cisimlerini mukaddes tanyp gn kendisi ile ilgilenmedikleri halde, Trkler gk cisimleriyle de ilgilenmekle beraber, daha ok gn kendisini dnmler ve mcerret bir Tann inancna ulaabilmilerdir.51 Eski Trkler'in din inanlanndan hayli mteessir olduklarn bildiimiz inliler ve Moollar'da dahi Gk Tanr kltnn mevcudiyeti, Kafesolu'nun fikrini teyit eder mahiyettedir. XIX. yzylda, bilinen en eski in metinlerinden hareketle eski in dinlerini inceleyen C. de Harlez, onlarn Shang-Ti adyla yce bir semavi varla inandklann yazmaktadr.52 XI-II. yzylda Moollar arasnda bir mddet yaam olan Jean du Plan Carpin (Plano Carpini), bunlann grnen ve grnmeyen her eyin yaratcs bir Gk Tanr'ya taptklarn kaydetmektedir.53 Eski Trkler'in Gk Tann hakkndaki telkkilerini hem Orhun Kitabeleri hem de eski in kaynaklanyla Bizans, Arap ve Fars kaynaklar aka tespit etmektedirler. Orhun Kitabeleri zerinde alan R. Giraud, bunlarda Gk Tann'nm salam bir tasvirinin yapldm ve bu inancn Trkler'in temel din inan51 Kafesolu, s.31-33. 52 De Harlez, s.39; ayrca bkz. A. Schimmel, Dinler Tarihine Giri, Ankara, 1955, s. 17. 53 Relation des Mongoles ou Tartares, nr. M. d'Avezac, Paris, 1839, s.620 vd. Asya toplumlar arasndaki Gk Tanr inanc nemine ramen bugne kadar pek az incelenmi grnmektedir. Bu konu, Eliade'dan sonra en geni biimde Trkler ve dier Altay toplumlaryla karlatrmal bir tarzda Roux tarafndan urada ele alnmtr: "Tngri, Essai Sur le Ciel-Dieu des Peuples Altaques", RHR, CXUX, s.49-82, 197-230; CL, s.27-54. 67

c olduunu belirtmektedir.54 VII. yzylda Bat Gktrk lkesine bir elilik heyeti iinde gelen Theophilacte Simocatta, Trkler'in baz tabiat kltlerini takdis etmekle birlikte asl yerin gn yaratcs bir Tanr'ya taptklarn kendi mahedesine dayanarak haber vermektedir.55 Benzer kaytlar muhtelif Arap ve Fars kaynaklarnda da bulmak mmkndr. Eski Trkler'deki bu Gk Tanr kltnn mahiyetine gelince, eldeki bilgiler bu konuda az ok bir fikir edinmeye yarya-cak durumdadr. Orhun Kitabelerinin dikkatli bir tahlili, Gk Tanr mefhumunun vaktiyle gn kendisi ile bir olduu intiban uyandryor. Kanaatimizce, Gk Tanr telkkisinin, tabiat kltnn bir parasn tekil eden gk unsurunun zamanla mahhastan mcerrede doru, madd olmaktan karak teekkl ettiine muhakkak nazaryla baklabilir. Nitekim eski alarda, her eyin stnde ve her eye hkim grnen gn, Asya bozkrlarnda yaayanlarca Tanr saylmas normaldir.56 Ancak zaman getike mcerred bir Tanr mefhumu gelierek madd gkten ayrlm, her eye hkim mutlak bir varlk ekline dnmtr.57 Bu Gk Tann her eyden nce, Trk milleti perian olmasn diye tahta hkmdar karan, Musevler'in Yehova's gibi,

mill bir "Trk Tanrs" olarak grnyor.58 Bu, insanlara iyi yolu gsteren, onlar mkfatlandran veya cezalandran, benzeri olmayan tek bir yce varlktr.

54 Bkz. LEmpire des Turcs CtUstes, Paris, 1960, s.102; aynca bkz. Roux, La religi-on, s.19-24. Gk Tann'y Orhun Kitabesinde tasvir eden satrlar iin bkz. Orhun bideleri, Kltigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk bideleri ile ilgili ksmlar. 55 Edouard Chavannes, Documents sur les Tou-kiue Occidentaux, Paris, 1900, s.248. 56 Eski Trkler'de Moollar'da gkle ilgili inanlar ve gn nasl telakki edildii konusunda geni bilgi iin bkz. Roux, Eski Din, s.90-108. 57 Kafesolu, s.30. 58 Msl. bkz. Kltigin bidesi, gney cephesi, satr: II: "Yukarda Trk Tanrs, mukaddes yeri suyu yle tanzim etmi"; satr: 25: "Trk milletinin ad san yok olmasn diye, ..kendimi o Tanr oturttu". Trkler'in Gk Tanrsnn mill karakteri eskiden beri dikkati ekmitir (bkz. Giraud, s.102; Turan, Seluklular ve slmiyet, stanbul, 1971, s.3). Trkler'deki mcerred tek Tann fikrinin daha geni bir incelemesi urada bulunmaktadr: Tanyu, tslmlk'tan nce Trklerde Tek Tanr nana, s. 1-103. 68

Gk Tanr -ve bu arada gne- kltnn Alevlikteki Hz. Ali kltyle sk skya ne kadar balantl olduunu irene Me-likoff eitli yazlarnda ve kitaplarnda ortaya koymutur. Ona gre Hz. Ali'nin Alev inanlarmdaki telakki tarz, Gk Tan-r'dan baka bir ey deildir.59 Gk Tanr kltyle birlikte, Orhun Kitbeleri'nde, yabanc aratrclar tarafndan "ikincil ilhlar" olarak nitelendirilen yersularm mevkii de dikkati ekiyor. Ancak, belki ilk zamanlarda daha fazla geerlilie sahip yersu, yani tabiat kltlerinin, mcerred Gk Tanr mefhumunun gelimesiyle ters- orantl olarak zayflad ve tal dereceye dt rahata tahmin edilebilir. Gerekten de Gk Tanr klt gittike kuvvetlenmi, hatt daha sonralar amanizm'in hkimiyet dneminde bile, aada grlecei zere, bu sisteme adapte olmu, daha dorusu, amanizm yok edemedii bu klt olduu gibi benimsemek zorunda kalmtr.60 ahsen, amanizm'deki Gk Tanr inancnn, bizzat bu sisteme ait olduunun kabul edilmemesi gerektii inancndayz. Esasnda Eliade'n syledii gibi bir by sisteminden ibaret olan amanizm iin bu inan ok stn kalr. amanizm belki bu klte birtakm merasimler ve benzeri eyler ilve etmi olabilir. Zaten Gk Tanr klt ile ilgili ibadet, kurban ve benzeri hususlarla alkal uygulamalar hakkndaki bugn elde mevcut bilgiler hep amanizm sonras dneme aittir. Daha nceki devirlere dair bu konuda ne Orhun Kitabelerinde ne de in, Arap, Fars ve Bizans kaynaklarnda bilgi vardr. Hemen btn Orta Asya Trk toplumlarnda ok kkl bir inan olmas sebebiyle Gk Tanr kltnn etkisi, slm sonras dnemde dahi kendini gstermitir, islmiyet'e geii belli bir lde kolaylatrd eskiden beri ileri srlen bu kltn, Islm dneme mahsus baz metinlerde de ortaya kt mahede olunmaktadr. Bu metinlerin tipik bir rneini Dede Kor59 Msl. bkz. Uyur tdik Uyardlar, s.40, 44; Hac Bekta: Efsaneden Geree, s.44-46, 54-56. 60 Kafesolu, s.29.

69

kut Kitab tekil etmektedir. Bu eserdeki hikyeler incelendiinde, her ne kadar Orhun Kitbeleri'ndeki hviyetiyle olmasa da, Ouz belerinin dua ederken yzlerini ge kaldrmalarm anlatan pasajlara rastlamak zor deildir.61 zellikle "Deli Dumrul" hikyesi bu adan dikkate ayan bir rnektir.62 amanizm W. Radloffun almalarndan sonra, Eski Trkler'in dini olduu inancyla dikkati eken amanizm hakknda gnmze kadar pek ok aratrma yaplm ve yaplmaktadr. Bugn artk eskiden sanld gibi bir din deil, bir anlamda by sistemi olarak grlen amanizm'in mahiyeti zerine birtakm aklama ve yorumlarda bulunulmu, bata G. Nioradze olmak zere,63 A. Ohlmarks,64 D. Zelenine65 ve nihayet sade amanizm'in deil, genel olarak dinler tarihinin en yetkili mtehasss sfatyla tannan M. Eliade66 ve son olarak Vladimir N. Basilov'a kadar67 nemli sonular ve tezler ortaya konulmutur.
61 Dede Korkut hikyelerinin bu adan gzel bir tahlili, Roux'nun u makale-sindedir: "Dieu Dans le Kitab- Dede Qorqut", RE7, XUII1 (1975), s.128-131; ayn yazar, "Recherches des Survivances Prdislamiques dans les Textes Turcs Musulmans", JA, CCLXIV (1976), s.36-37. 62 Bkz. Dede Korkut Kitab, nr. Muharrem Ergin, Ankara, 1964, s.61-68.

63 Nioradze, Der Schamanismus bei den Sibirischen Vlkern, Stuttgart, 1925. 64 Ohlmarks, Studien zum Problem des Schamanismus, Lund-Kopenhagen, 1939. 65 Zel&ine, Le Culte des IdOles en Siberie, Paris, 1952. 66 Eliade, Le Chamanisme et les Techniaues archaaes de \'Extase, Paris, 1952. Burada amanizm'e dair en yeni bibliyografya da bulunmaktadr. amanizm'in mahiyeti, eitli grnleri ve tahlili iin buraya baklmaldr. Eser bu konuda en yetkili mercidir. Bu itibarla burada amanizm'in mahiyeti hakknda ayrca bilgi verilmeye gerek grlmemitir. 67 Vladimir N. Basilov, amantsvo u Narodov Srednei Azii i Kazakstana ( Orta Asya ve Kazakistan Halklarnda amanizm), Moskva, Hayka, 1992. M. Eliad'm kitabndan sonra, yeni malzeme ve gzlemlere dayal olarak amanizm zerine yazlm en iyi almalardan biri olduu bilinen bu kitabn ksa zamanda Trke'ye evrilmesi yararl olacaktr.

70

amanizm genel olarak kendisine aman veya Kam denilen68 ve doutan gelen hususi birtakm kudretlerle mcehhez olup iddetli bir psikopat kabiliyete ve gl bir kiilie sahip bulunan bir ahsn etrafnda dmlenen bir din-sihr sisteme denmektedir. aman kelimesi, daha ok modern Bat literatrnde kullanlan bir kelime olup asl kelime Kam'dr. Kam sanld gibi, tam anlamyla ne bir byc, ne bir hekimdir. Bu yetenek ve zelliklerden bazlar onda mevcuttur. Ama kam hibir zaman ktlk anlamnda by yapmaz. Trk ve Mool tarihinde gl kiilie sahip kamlarn, siyasi ve itima hayata mdahale ettikleri grlmtr. Mesel Cengiz Han'n kam Kk'nn byle biri olduunu biliyoruz.69 Trkiye tarihinde ise Seluklu ve Osmanl dneminde tpk bu eski amanlar gibi siyas g ve iktidara ynelik emeller besleyen baz eyhlerin varln da ok iyi biliyoruz. amanizm'in eski Trkler arasnda tarihlerinin ilk zamanlarndan beri mevcudiyeti meselesi, bugne kadar ispatlanma-mtr. Bilinen tek ey, Radloffun XIX. yzylda Altaylar'daki Yakut Trkleri arasnda tespit ettii amanizm'in slmiyet'ten nce eski Trkler'in asl dinleri olduu varsaym idi. Eski Trkler'in din inanlar konusundaki muhtelif grleri zetlerken de belirtildii gibi, bu varsaym hem yerli hem de yabanc aratrmaclar tarafndan artk iltifat grmemekte, bu sebeple eskisi gibi pek taraftar toplayamamaktadr. Aslnda, Orta Asya'daki en eski Trk topluluklarnn tarihleri ve din inanlaryla alkal aratrmalarda, amanizm'in varln gsterebilecek herhangi bir ipucuna rastlanmamtr. En eski yazl belgeler durumunda bulunan Orhun Kitabelerinde, belki amanizm'e yorulabilecek birka kk telmihin dnda,70 hibir ize rastlamak mmkn deildir. in kaynak68 Kelimenin mene'i, muhtelif Asya kavimlerindeki kullanl biimleri vs. iin ad geen eserde yeterli bilgi vardr. 69 Trk ve Mool amanizmi hakknda geni bilgi iin bkz. Roux, Eski Din, ss. 49-63; Trk samanlarnn zellikleri iin uraya da bkz. Melikoff, Hac Bektas: Efsaneden Geree, s.39-44. 70 Roux, La Religion, s.229.

71

larmdaki Trkler'in inanlaryla ilgili eski metinlerde bu konuda en ufak bir kayda bile tesadf edilmedii, mtehassslar tarafndan ifade olunmaktadr. Bununla beraber, bunlar, amanizm'in Trk topluluklarnda hibir zaman mevcut olmad anlamna gelmez. Buna, Trkler'in tarihinin belli bir dneminde,71 mesel hi olmazsa VI. yzylda rastlamak mmkn olabiliyor.72 Ancak eldeki bilgiler IX. yzyldan bu yana olan dnem iin younlamaya balamaktadr. Mesel Uygurlar'dan bahseden baz sonraki kaynaklarda kamlardan sz edilir.73 Ibn Fazlan'a gre X. yzylda Mvernnehir'de Ouzlar'n amanist olduklarn kabul etmek gerekiyor.74 Ancak daha sonraki yzyllara ait haberler gittike bollamakta, A. Inan'm tasvir ettii amanizm,75 btn ehresiyle belirmeye balamaktadr. Roux'nun Trk amanizmi'ne dair bir seri aratrmas da yine ancak bahis konusu dnemden bu tarafa olan durumu tespit ve tetkik etmektedir.76 O halde amanizm Trkler'in asl dini olmadna gre, Trkler arasna nereden, nasl ve ne zaman girmi ve yerlemitir? Kanaatimizce, meselenin asl dm noktasn bu sorunun cevab tekil etmektedir. Koppers ve Eliade gibi aratn71 Bazlar amanizm'in ancak Asya'da Mool istilsndan sonra Trkler arasna girdiini ileri srmektedirler (bkz. lken, s.4-5), ki kanaatimizce bu ok ge bir tarihtir ve doru deildir.

72 Eberhard, amanizm'in Trkler'deki mevcudiyetinden bahseden ilk haberin 519 ylnda Ccenlerden kaldn sylemektedir. Bu tarihte bir kadn amann, gz mevsiminde ovada adr kurarak yedi gn oru tuttuu ve dualar ettii biliniyor (bkz. in'in imal Komular, s.43). 73 Msl. bkz. Atmelik Cveyn, The History ofthe World-Conqueror, ng. tercme J. Andrew Byle, Cambridge, 1958,1,59. 74 Ibn Fazlan, s.36-37. Seyyah Ouzlar'daki birtakm kurban merasimlerinden ve bunlar yneten ihtiyarlardan bahsediyor. Ona gre Ouzlar bu ihtiyarlarn (amanlar) szlerini dinlerler ve ona uygun hareket ederlerdi. 75 A. Inan'm amanizm konusundaki yazlarnn byk bir ksm, Makaleler ve incelemeler, ile, Eski Trk Din Tarihi'nde toplanmtr. 76 Roux'nun bu konudaki makalelerinin nemli bir ksm, RHR ve Synthtse isimli dergilerde yaymlanm bulunmaktadr.

72

clar, gerekte, yukarda iyi Tanrlar, yeraltnda fena Tanrlar eklinde tipik bir dalizm (ikicilik) ihtiva eden amanizm'in, Orta Asya'nn oban kavimlerine, bu arada Trkler'e gneyden gelmi olabileceini savunmaktadrlar.77 Bunun ayrca ne zaman Orta Asya'ya nfuz ettii meselesi ise henz aydnla kavumamtr. Bu bakmdan kesin bir ey sylemek mmkn grnmyor. Yalnz, hi olmazsa amanizm'in IV-Y yzyldan nce Orta Asya'da bilinmedii tahmin olunabilir. Her halkrda, geli yeri ve zaman ne olursa olsun, amanizm'in Trkler'e sonradan girmi bulunduunu kabul etmek doru grnyor. Bu by sistemi yerleip yaylrken, Trk-ler'de daha nce mevcut atalar klt, tabiat kltleri ve Gk Tanr inancn, Budizm, Maniheizm gibi dinlerin bir ksm inan ve merasimlerini benimsemek durumunda kalm, bu suretle, bu konuda alan limlerin bugn bize anlattklar amanizm haline gelmitir. te bu sebeple denilebilir ki, eski Trkler'in dinlerinin amanizm olduu fikrinin domasna da bu durum yol amtr. Atalar klt, tabiat kltleri ve Gk Tanr klt bizzat amanizm sanlmtr. Hatt bunlar zamanla o derece amanizm'e mal olmutur ki, bugn iin bunlarsz bir amanizm dnlemez. Trkler'in tarihinin nispeten ge bir devrinden itibaren varln bu suretle kabul edebileceimiz amanizm'in, slmiyet'i kabul dnemine kadar yaad, hatt daha evvel Trkler'in girdikleri Budizm, Zerdtlik, Mazdeizm ve Maniheizm benzeri muhtelif dinlerin kabulnden sonra da yine halk tabakalar arasnda srd phesizdir. Islm dnemde ise, izlerinin gnmze kadar hl silinmedii, Kprl, inan ve benzeri yerli yabanc birok limin almalaryla ortaya konulmutur.78 zellikle Kprl, amanik unsurlarn nasl
77 Koppers, s.457; Eliade, Chamanisme, s.386-394. Eliade burada, Shirokogo-rov'un aratrmalarn zetleyerek amanizm'in Gney Asya'dan Orta ve Kuzey Asya'ya nemli apta budik etkiler tayarak yayld tezi zerinde durmakta ve bunu kendisi de baz delillerle desteklemektedir. Fakat Gney Asya'dan ne kastedildii ak deildir. 78 Kprl, Influence ve Anadolu'da slmiyet'inde, nan, "Mslman Trklerde 73

Anadolu'ya intikal ettiini, hatt baz tarikatlarn teekkln-deki hisselerini vukufla ortaya koymutur. phesiz ilerideki almalarda da daha pek ok eyler ortaya karlaca tahmin edilebilir. Uzak Dou Dinleri

Budizm
Anavatan Hindistan olan Budizm,79 Trkler'in girdii yabanc dinler arasnda onlar en ok etkileyen dinlerden biri olmas itibariyle zerinde durulmaya deer. Baz mtehassslar, Hindistan'n, Budizm'den nceki arkaik inanlarn ve Brahmanizm'in hkim olduu devirlerde Asya'da ok az etkisi bulunduunu, halbuki, Brahmanizm'e bir tepki olarak doan ve daha anlalr olan Budizm'in fazla taraftar topladn belirtiyorlar.80 Budizm'in, byk bir ihtimalle mildn ilk yzyllar esnasnda bir taraftan in'e, bir taraftan da Iran hudutlarna kadar yayld, ancak, Maniheizm'in kndan sonra devaml geriledii mahede edilmektedir.81 Budizm'in Dou Trkistan'a yine ayn devirde iki yoldan girdii anlalmaktadr. Bu yollar-

amanizm'in Kalntlar" FD, IV (1952) ve Hurafeler ve Mene'leri (Ankara, 1952) adl eserlerinde; Turan, Cihan Hakimiyetindeki muhtelif makalelerinde bu konuya yeteri kadar aklk getirmilerdir. Roux, daha yukarlarda zikredilen makalelerinde, Mustafa Canpolat ise nszde ad geen yazsnda, tslm metinlerdeki pek ok amanik kalnty ele alarak incelemiler ve gzler nne sermilerdir. 79 Budizm'in douu, gelimesi ve doktrini hakknda pek ok aratrma vardr. Bunlar iinde unlara da baklabilir: Andre Bareau, Les Religions de Vlnde (Bo-uddhisme), Paris, 1966; Paul Demieville, "Le Bouddhisme Chinois", Histoire des Religions 1, Paris, 1970, s.1249-1319. Gerekli bibliyografya bunlarda bulunmaktadr.

80 Msl. bkz. E. Blochet, "Mazdeizm'in Trk Kavimlerinin tikatlar zerindeki Tesiri", MTM, 2 (1331), s. 125. 81 Blochet, ayn yerde; Barthold, "Orta Asya'da Mool Ftuhatna Kadar Hristiyanlk", TM, I (1925), s. 55. Barthold bu dnemle ilgili olarak in kaynaklarnn verdii bilgileri, btn Orta Asya'y Budist gstermeleri sebebiyle, ihtiyat74

dan biri, Baktriyan ve Pamir zerinden, kuzey ve gney ipek yollarnn batdaki kavak noktas Kgar'a varmakta, buradan kervanlarla vaha ehirlerine ulamakta; teki, Kemir ve Kara-kurum zerinden Hotan ve Yarkend'e kavumaktadr.82 Trkler'in yaad yerlere ite bu iki yoldan nfuz eden Budizm, mld dolaylarnda ortaya kan ve "Byk sal" anlamna gelen Mahyna mektebi ile, asl klsik Budizm'i tekil eden "Kk sal", yani Hinyna mektebinden ibaret ikili bir sistemdi. Fakat Mahyna daha ok yaylmt.83 Bugne kadar yaplan aratrmalara baklrsa, Budizm'in ilk defa II-III. yzyllarda Dou Hunlar arasnda grndn kabul etmek gerekiyor.84 Bunlar Budizm'i benimseyerek yaymaya almlard. in'e giden Dou Trkistan topraklarndaki yollar boyunca Budist klliyeleri sralanyordu.85 V yzyl iinde To-balar'm da Budizm'i resmen kabul ettikleri ve byk mbedler yaptklar bilinmektedir.86 A. nan'a gre ise, To-ba-lar'n idaresindeki btn toplumlarn ynetici kadro ve mer-

la karlamak gerektiini belirtiyor. Ayn mahede E Grenard tarafndan da paylalmaktadr (bkz. Turkestan, s.66). Budizm'in Orta Asya'daki yayl iin bkz. A. von Gabain, "Buddhismus in Zentralasien", Handbuch des Orientalis-tik, VIII, Leiden, 1961. 82 inasi Tekin, Uygurca Metinler 11: Maytrsimit, Ankara, 1976, giri s.20-21. 83 Tekin, ayn yerde. Bu iki mektep hakknda geni bilgi iin bkz. Bareau, s. 17-199. Budizm'de, ebed kurtulu demek olan nirvanaya giden yollar bir nehire, bu iki mektep veya mezhep de bu nehirdeki sallara benzetildii iin bu isimleri almlardr. Budizm'in Trk topluluklar arasna ne zaman ve ne ekilde, hangi yollarla girdii konusundaki son grler hakknda bkz. Louis Bazin, "Etat des dis-cussions sur la penetration du Bouddhisme et du Manicheisme en milieu turc", Itine'raire d'Orient (Hommage Claude Cahen), Res Orientalis, VI (1994), s.229-240. 84 Grenard, s.66; Barthold, s.55; Esin, Trk Kltr Tarihi, s.59, 62. Hunlar hakknda bibliyografya iin gel'in Hun Tarihi'ne mracaat olunmaldr. 85 Esin, s.59-60. Yazar, Takend ve Merv'de IV.-VI. yzyllara ait Budist klliye kalntlar bulunduunu bildiriyor, ki bunlarn Hunlar'dan kald tahmin edilebilir. 86 nan, amanizm, s.4. To-balar hakknda unlara baklabilir: Eberhard, Das To-ba Reich, Leiden, 1949; ayn yazann 19451946 yllarnda Belleten'de kan makaleleri de nemlidir. 75

kezde bulunanlarla birlikte Budist olduklarn dnmek yanl olacaktr; zira byk bir ihtimalle halkn ounluu eski din inanlarn srdrm olmaldrlar.87 Ancak gerek Hun-lar'm gerekse To-balar'm idareci evrelerinde Budizm'in hayli etkili olduu kabul edilmekte ve ok sayda aydn ve sanatkrn yetitii ifade olunmaktadr.88 Bunlardan, tamamnn olmasa bile belli bir ksm Trk topluluklarnn Gktrkler'den daha nce Budizm'i ve kltrn tanyp benimsedikleri eklinde bir sonu karmamz mmkndr. Budizm'in, VI. yzyln ikinci yars iinde Gktrkler'e de girmi olduu grlyor. Bilhassa inli Budist rahiplerin Dou ve Bat Gktrk sahalar iine nfuz ederek hkmdarlar ve ynetici snf nezdinde bu dini yaymaya altklar bilinmektedir.89 Bundan baka, Gktrk hkimiyetinde yaayan Sodlu tccarlarn sk sk Hindistan'a gidip gelmeleri ve bu suretle devaml olarak Budist kltrle temaslar sonucu, Gktrkler'in Budizm'e hayli in olduklarn tahmin etmek zor deildir.90 1956'da Moolistan'da bulunan Bugut kitabesinde, Bumin Kaan'm ikinci olu Mu-han Kaan (553-572) ve kk kardei T'o-po Kaan'm (572-581) Budizm'e geii ve bu ikincisinin Budist bir cemaat (samgha) meydana getirdii hakknda birtakm kaytlar bulunmaktadr.91 Onun saltanatnn

87 inan, ayn yerde; To-balar'da Budizm'e dair daha geni bilgi iin bkz. Eber-hard, "Toba Devrinde Budist Kilisesi", DTCFD, IV (1946), s.297-307. 88 Esin, s.62-63. 89 L. Ligeti, Bilinmeyen Asya, tercme, S. Karatay, istanbul, 1970,1, 93-94. Dou ve Bat Gktrk devletlerine dair Giraud'nun eserinden baka unlara da baklmak gerekir: W M. Mc. Govern, The Early Empires of Central Asia, Cha-pel Hill, 1939; gel, "Dou Gktrkleri Hakknda Vesikalar ve Notlar", Belleten, XXI (1957), s.81-137; Kafesolu, "Asya Trk Devletleri", PEK, Ankara, 1976, s.710-724; Rasonyi, s.96-103. 90 Rene" Grousset, Sur les Traces du Bouddha, Paris, 1950, s.72; Nazmiye Togan, "Peygamber zamannda arki ve Garbi Trkistan' ziyaret eden inli Budist rahibi Hen-ang'm bu lkelerin din ve siyas vaziyetine ait kaytlan", ITED, IV (1964), s.23, 25-30.

91 S. aatay-Semih Tezcan, "Gktrk tarihinin ok nemli bir belgesi: Souta Bugut Yazt", TDAY, 1975-1976, s.251'deki kitabe metni; ayrca bkz. Tekin, s.21. 76

son zamanlarnda, Hui-lin adnda bir Budist rahip inli Ts'i hanedan tarafndan kendisine yollanmtr. lk zamanlarda bu rahip, hkmdar yeni dine sokmaa alm fakat baaramamtr. Ama sonradan T'o-po, Ts'i hkmdarndan Budist metinler istemi, o da Nirvana-SutrcCy Trke'ye evirtip yollamtr.92 Bundan baka, Jinagupta (e-na-ke-to) adnda bir baka Budist rahibin de Kan-su'dan gelerek arkadalaryla T'opo'ya misafir olduu bilinmektedir. On yl sresince burada kalan ve beraberlerinde pek ok din metin bulunduran bu rahipler, Budizm'i geni apta yayma frsatn bulmulardr.93 Bu arada T'o-po Kaan son derece mutaassp bir Budist olmu, Budist unvanlar alarak Buda heykelleri yaptrm, mukaddes metinler iin binalar ina ettirmiti.94 Ondan sonra 581'de hkmdar olan T'ong da, kendisiyle karlaan Hiou-en-T'sang'n ifadesine gre Budist olmu ve 630'da lmtr. Buhara, Belh ve teki byk ehirlerin Budizm'in merkezi olduu anlalmaktadr. Hiouen-T'sang buralarda pek ok rahibe rastlamt.95 Ayn yzylda Bat Gktrkleri'nin de Budizm ile temasa geldikleri mahede ediliyor, istemi Kaan zamannda (552-576) Sod blgesi ve Afganistan'n kuzeyi, onun hkimiyet alan iindeydi. Buralarda eskiden beri Hinyna mezhebi hkim bulunuyordu. Sodlu Budist rahipler burada, doudaki inli rahiplerin roln oynamlard. 591 ylnda Kapi92 Tekin, s.21-22. 93 Grousset, s.63-64; Tekin, s.22. Gktrkler arasnda Budizm'in yaylna dair u eserlerde daha geni bilgi bulunabilir: nan, amanizm, s.5; Turan, Cihan Hkimiyeti, I, 64; gel, Trk Kltrnn Gelime alan, stanbul, 1971, I, 86-87; Esin, Trk Kltr Tarihi, s.127-128; ayrca bkz. aatay-Tezcan, s.250. 94 Grousset, s.64. 95 A.g.e., ayn yerde; N. Togan, s.46-47; Turan, I, 64. X. yzyln nl Arap melliflerinden bn'un-Nedim, Horasan'n eski tarihine dair bir eserde, Mvern-nehir halknn ounun Mslman olmadan nce olduu gibi, ok daha eskiden de Budasef'in (Buda) dininde bulunduunu okuduunu syler (bkz. Kita-bu'l-Fihrist, Kahire (tarihsiz), s.489). Buna karlk Barthold, birka yer dnda buralarda Budizm'in yaylm olamayaca fikrini ileri srer (bkz. Hristiyanlk, s.55). 77

a'da Budist mbedleri vard. Daha sonra gelen Ye-li Tigin gibi hkmdarlarn yine Budizm'e mensup olduklar grlmektedir.96 Ancak buraya kadar zikredilen vak'alardan da kolayca anlalaca gibi, Budizm herhalde Gktrkler'de sadece hkmdar ve ynetici evrelerle yksek tabaka arasnda tutunmu olmaldr. Bir ara Bilge Kaan'n adet Budizm'e ilgi duyduunu, mbedler yaptrmay tasarladn, fakat veziri Tonyukuk'un iddetle buna kar ktn ve hkmdar ikna ettiini biliyoruz.97 Bununla beraber halkn Budist olduu ve eer oldu ise yaygnlk derecesi hakknda hemen hibir bilgiye rastlanmamaktadr. Nitekim hemen hemen btn aratrclarn bu noktada birletikleri grlyor.98 Aslna baklrsa, Gktrkler'de Budizm'in hkmdar ve idareci tabaka evresinde de bir mddet sonra geerliliini yitirdiini sylemek mmkndr. nk Orhun Kitabelerinin bu dine ait tek htra tamamasna baklrsa baka trl dnmek imknszdr. Bu kitabelerde Gk Tanr kavram btnyle hkimdir. VIII. yzylda Kzl-su ve Fergana dolaylarnda Karluklar arasnda da mevcudiyeti arkeolojik aratrmalardan anlalan Budizm,99 asl altn an Uygurlar iinde yaad. Bilindii zere Uygurlar, 745-840 arasnda hkm sren tken Uygur Devleti ile, 8401300'ler arasnda devam eden Kao-ch'ang Uygur Devleti olmak itibariyle birbirini takip eden iki siyas kurulu eklinde ortaya kmlardr. Bunlardan ilki, Hangay sra dalar ile kuzeyde Tang-nu-ola mntkas arasmdaki tken adn alan blgede yar gebe bir hayat geiren Uygurlar'n
96 Tekin, s.23-24. 97 nan, s.6; Tekin, s.23. 98 Grousset, s.67; Tekin, s.24; gel, ayn yerde. gel, et yemeyi ve savamay yasaklamas sebebiyle Budizm'in zellikle askerler ve halk arasnda tepki grdn belirtmektedir. Gerekten gebe hayatn zellikleri dikkate alndnda bunun doruluu phesiz gibi grnmekle beraber, her zaman her yerde geerli bir durum olduu da tartlabilir. Ayrca bkz. Spuler, s.66T. 99 Esin,s.l28-129. 78

devletidir. teki ise, Kan-su, Bebalk ve Kao-ch'ang ve benzeri nemli ehirlere sahip bir blgede yer alan yerleik, ziraati ve tccar Uygur Devleti olup birincisinin 840 tarihinde yklmasndan sonra kurulmutur.100 tken'in yar gebe Uygurlar bu blgelere geldiklerinde artk tamamen yerleik hayata gemilerdi.101 ite bu ikinci devleti kuranlar da bunlardr. Budizm'in Uygurlar arasna girii, senesi kesin bir ekilde belli olmamakla beraber, henz tken'de otururken VII. yzyl iinde vuku bulmutur. in kaynaklar bir Uygur beyinin Budist bir unvan olan bodhisattvcCnm incesi P'u-sa adn tadn kaydediyorlar.102 Uygurlar, Burkcmcdk dedikleri103 Mahyna mezhebine mensuptular. Baz temel esaslar Buda'nm yaad ada mevcut olmakla birlikte, mld ilk yzylda asl ehresini kazanan Mahyna daha sade ve anlalr olduu iin, ince bir felsefeye dayanmas sebebiyle yksek tabakadan teye geemeyen Hinydna'dan daha ok yaylmt.104 Ancak Hinyna mezhebine mensup Uygurlar da vard.105 Mahyna mezhebi, zamanla Budizm'in asl hviyetinden ayrlm olup in, Hind ve Trk muhitlerindeki baz eski m-

100 Uygurlar hakknda yaplan belli bal almalardan olarak unlar kaydetmek gerekir: J. R. Hamilton, Les Ouigours Vpoaue des Cing Dynasties d'Arpres les Documents Chinois, Paris, 1955; gel, Sino-Turcica, Taipei, 1964; Colin Mac-kerras, The Uighur Empire (740-840), Camberra 1968. Bunlarda yeterli bibliyografya da vardr. Ayrca Kao-ch'ang Uygurlarna dair bkz. zkan zgi, "Kao-ch'ang Uygurlar Hakknda", TD (Uzunarl Hatra Says), 32 (1979), s.1-10. 101 Z. Velid Togan, Umm Trk Tarihine Giri, stanbul, 1970, 2. bask, s.99-100; Tekin, s. 18-26; zgi, s.3-10. 102 Tekin, s.24. 103 Uygur metinlerinde geen bu kelime Buda'nn unvan olup . Tekin'e gre muhtemelen son sesi den Hinde Bud(a) kelimesinin incesi olan Bur ile, hkmdar, ilh mnasna gelen kan dan tremitir (bkz. Uygur Edebiyat Meseleleri", TKA, 1-2 (1965), s.28). 104 Walter Ruben, Buddhizm Tarihi, tercme Abidin til, Ankara, 1947, s.5; Tekin, Maytnsimit, s.25. 105 A.g.e., ayn yerde. 79

budlar kendi panteonuna almt. Ksaca Budizm, Uygurlar arasnda ok tanrl bir din durumuna gelmiti. Ay ve gnein, yldzlarn, drt ana ynn ve benzeri btn mefh umla-rn her birinin birer azizi vard.105 Budizm'in Uygurlar'da uzun bir mddet yaad ve 762-763 yllarnda batda iyice kuvvetlenen Maniheizm'in resmen kabulne kadar devam ettii bilinmektedir. Maniheizm'in kabulnden itibaren X. yzyla kadar bu dine sadk kalan Uygurlar'm, X. yzyldan itibaren yeniden Budizm'e dndkleri grlyor. Yahut daha doru bir ifadeyle, Maniheizm'in resm din olmas sebebiyle bir mddet geri plna itilen Budizm, Uygurlar'da yeniden glenmitir. Grous-set'ye gre, 860-866'da Kan-su'da yerlemi bulunan Sar Uygurlar, X. yzylda Maniheizm'i abuk terkederek yeniden Budist oldular; hatt Bebalk-Kua'daki Uygurlar arasnda da Maniheizm'in, yerini sr'atle Budizm'e brakt anlalmaktadr.107 Fakat bu nemli olayn kesin olarak hangi ylda ve nasl meydana geldii bilinmiyor.108 Barthold, Kgarh IVIah-mud'un Divan'u Lgati'tTrk'nde Maniheizm'e deil Budizm'e ait ipular bulunmasndan hareketle onun devlinde Uygurlar'da Budizm'in yaygn olduu kanaatini benimse mek-tedir.109 Nitekim X. yzylda Uygurlar'm Turfan'da Mani ve Zerdt tapnaklarndan ok Budist mbedlere sahip olduklar, ilk iki dine mensup rahiplerin Budizm'i rakip din grdklerini, 981-984'de Turfan ve Bebalk' gezen Wang-yen-te kaydediyor.110 990'lardan sonra ise, Budizm yava yava zayf-

106 Esin, s. 130; ayn yazar, "Mild VIII. yzylda Trkistan'da slmiyet'imi Burkan dini ile karlamas", TKA, 1-2 19771978), s.232-233. 107 Grenard, s.73-74; Grousset, LEmpire des Steppes, Paris, 1952, s.176-177; Tekin, s.24. . Tekin, 762-763'te devlet zoru ile halka kabul ettirilen Maniheizm'in, 840'ta devletin yklmasyla rabetten dtn, halkn tekrar Kao-ch'ang devletinin kuruluuyla eski dinleri olan Budizm'e dndn yazar. 108 Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Ankara, 1975, 2. bask, s. 74. 109 A.g.e.,s.74-75. 110 Izgi, The Itinerary of Wang-yen-te to Kao-ch'ang (981-984), baslmam dokto80

lar gibi olmusa da,111 XIII. yzyln balarnda bile hl Budist olduklar gz nne alnrsa,112 Uygurlar'm bu dini kesin olarak hibir zaman terketmedikleri sonucuna varmak gerekiyor.

Buraya kadar ksaca zetlenmeye alld zere, Hun-lar'dan Gktrkler'e kadar ksmen baz Trk topluluklarnda, fakat bilhassa Uygurlar'da yaygn bir duruma gelen, artk sadece hkmdar ve ynetici evrelerde deil, halkn arasnda da iyice tutunan Budizm, geriye pek ok metin brakmtr. Muhtelif arkeolojik aratrmalar, Uygurlar'm eitli ehirlerinde ele geen, Uygur (Sod) alfabesiyle yazlm bol miktarda din metni gn na karmtr.113 lgililer bu metinlerin daha ok halkn ibdet maksadyla okumas iin Sansk-rite'den ve ksmen de ince'den yaplm tercmeler olduunu ifade etmektedirler.114 Bunlar arasnda Budist doktrinin
ra tezi, Harvard 1972, ince metnin ngilizce tercmesi s.6-10; ayrca bkz. gel, Trk Kltr, 1,127. 111 Grenard, s. 74. 112 Barthold, Mool stilsna Kadar Trkistan, haz. H. D. Yldz, stanbul, 1981, s.479-482;Esin,s.l30. 113 Bunlarn nemli bir ksm, British Museum ve Bibliotheque Nationale gibi Avrupa; Leningrad, Kyoto ve Pekin gibi Asya mze ve ktphanelerinde bulunmaktadr. Bu metinler mesel EWK. Mller tarafndan yaymlanan Uigu-rica benzeri byk koleksiyonlarda birarada veya Radloff ve S. MaloVun birlikte Suvarnaprabhasa (St. Petersburg, 1913) adyla nerettikleri mehur Altn Yaruk metni gibi ayr ayr yaymlanmtr. Budist metinler bizde de mesel H. Namk Orkun'un Kalyanamkara ve Papamkara's (Ankara, 1940) gibi tercme, yahut . Tekin'in Uygurca Metinler Ti (Erzurum, 1960) gibi metin olarak yaymlanmtr. Genel olarak Uygur edebiyat iin R. Rahmeti Arat'n Eski Trk iiri (Ankara, 1965) isimli eseri nemli bir almadr. Uygurca Budik metinlerin genel mhiyeti hakknda bkz. . Tekin, Uygur Edebiyatnn Meseleleri, s.26-67; Saadet aatay, slmiyet'ten nce Trk Edebiyat, TDEK, s.393-398. Ayrca Budist devir Trk sanat iin E. Esin'in u eserine baklabilir: An-tecedents and Development of Buddhiste and Manichean Turkish art in Eastern Trkistan andKansu, stanbul, 1967. 114 Barthold, s.64; Ruben, s. 13; Alessio Bombaci, Histoire de la LitUrature Turque, Frans. tercme I. Melikoff, Paris, 1068, s.22-25. Bu konuda daha geni bilgi iin buraya baklabilir. Eserde IV-X. yzyllar arasnda yaplan tercmelerin listeleri vardr. 81

mukaddes kitaplar olan ve Sepet ad verilen Sutralar, VI-nayalar ve Abdidharmalar gibi eserler de vardr. Bunlar eitli devirlerde evrilmilerdir.115 lerinde byk ounluu Ma-hyna mezhebine ait olmakla birlikte, mesel Budistlerin mehdisi Maitreya'y anlatan Hinyna mezhebiyle ilgili metinler de vardr.116 Ama en fazla tercme edilenler, Buda'nn ve teki Budist azizlerin menkabelerini anlatanlardr.117 Bilindii gibi Budizm'in temel inanc olan tenash gereince canllar, nirvaria'ya (ebed mutluluk) ulancaya kadar ldkten sonra deiik kalplarda birok defalar yeniden dnyaya gelirler, ite bu menkabeler, her yeniden geli srasndaki maceralar anlatmaktadr, ki bu sebeple konumuz asndan bizi dorudan doruya ilgilendirmektedirler.118 Bu menkabeler slmiyet'in kabulne kadar halk arasnda ok yaylmt. Trkler Mslman olduktan sonra da belli lde, Ahmed-i Yesev (l. 1167) ve benzeri evliyann ahsiyetlerine uygulanarak evliya menkabesi ekline dntrlmtr.119 E Kprl, Mvernnehir'de zellikle gebe Trk topluluklar iinde yaylan Yesevliin, bunlar arasnda eskiden beri mevcut inan ve geleneklere adapte olduunu gstermitir. O, glerle Anadolu'ya gelip yerleen Yesevler vastasyla ama115 Tekin, a.g.m.,s.36> 116 Ayn yazar, Maytrsimit, s.26-27. 117 Ruben, s.l, 3; Bombaci, s.23-25; Tekin, a.g.m., s.31. Benzeri din metinlerde geen stlahlar u makalede aklanmtr: Arat, Uygurlar'da htlcara Dair, TM, V1I-VIII3 (1942). 118 Bu menkabelerden nemli bir ksm, E. Chavannes tarafndan yaymlanmtr: "Fables et contes de rinde", Actes du XWe Congris des Orientalistes, I, Paris, 1905; Cinq Cents Contes etApologues, Paris, 1910-1911, 3 cilt, Contes et Ugendes du Bouddhisme Chinois, Paris, 1921. 119 Bizde ilk defa Kprl, Grenard'm eserine dayanarak lk Mutasavvflarda Yesev menkabeleri ile Budist menkabeler arasndaki benzerlie dikkati ekmiti (bkz. s.33; ayrca bkz. Influence, s.9-10). Gerekten sz konusu Budist menkabelerin Yesev menkabeleri ile yle bir karlatrmas bu benzerlii aka sergilemektedir. Ayn benzerlik, nemli apta Yesev geleneklerine vris olan Bekta menkabelerinde de aka mahede olunmaktadr, ki ileriki blmlerde rnekleriyle grlecektir.

82

nist ve Budist kalntlarn buraya da nakledildiini ortaya koymutur.120

Taoizm
Daha ziyade felsef bir sistem mahiyetini arzeden bu in dininin,121 Mslmanhk'tan evvel Trkler arasndaki durumuna dair maalesef bize hemen hemen hibir ey intikal etmemitir denilebilir. Aslnda, ok iyi bilindii zere, tarihlerinin her devrinde in ile ok yakm mnasebetler ve kltr alverileri iinde bulunan Trkler'in Taoizm'i tanmam olmalar, Budizm'in de daha ok in vastasyla intikal ettii dnlrse

imknszdr denilebilir. Nitekim tarih bir habere gre, Gktrk hkmdar Bilge Kaan'm bir ara Taoizm'e de ilgi duyduu, fakat vezir Tonyukuk'un kar kt bilinmektedir.122 Bununla beraber btn bilinenler ite bundan ibarettir. Oysa mesel unsurlar meselesinde Taoizm'in belli bir etkisinin bulunabilecei konusunda baz ipular sezilebilmektedir.123 Bu demektir ki, Trkler bu in dinine bsbtn yabanc kalmamlardr. Ancak bu dinin onlar iinde teki dinler gibi az veya ok yayln gsteren haberlerin pek bulunmamas da dikkat ekicidir. Bu durum belki yle yorumlanabilir: Felsef mahiyeti sebebiyle gsterili yinler, merasimler eklinde halka yansyan bir din olmayan Taoizm gibi bir inan sistemi, genel olarak gebe bir hayat sren Trk topluluklarna fazla cazip grnmese gerektir. Bu yzden onu tanmalar da ok snrl olmu, bugn kesin olarak tayin edemediimiz baz hususlar-

120 Kprl, tik Mutasavvflar'da Yesevliin mahiyetine dair vard sonucu (bkz. s.115-117), daha sonraki aratrmalarda deitirmi (Kurulu, s.116 vd; "Ahmet Yesev", M) ve Budizm'in etkisini kabul etmitir (bkz. Influence s 6-7,9-10). 121 Taoizm'e dair bkz. Max Kaltenmark, "Le Taoisme Religieux", Histoire des Re-ligions, 1, 1216 vd. 122 nan, amanizm, s.6; Tekin, Maytrsimit, s.23. 123 Chavannes, "Le Cycle Turc des Douze Animaux", Toung-Pao, VIII (1906) s.31; Esin, Trk Kozmolojisi, s.4-5.

83

da belki ksm etkileri bulunsa da, genelde hibir Trk zmresinin dini olmamtr. ran Dnleri Zerdtlik, Mazdeizm ve Mazdekizm Tpk Hindistan ve in'le olduu gibi, Orta Asya'nn ok eskilerden beri Iranla da mnasebeti vard. Mlddan nceki devirlerden beri Orta Asya ilerinde iranl unsurlar, iran'a yakn blgelerde de Orta Asyal, bu arada tabiatyla Trk unsuru da vard.124 iran'la Trkistan, daha dorusu ranllarla Trkler arasndaki ilikilerin kesin balang tarihini tespite phesiz imkn yoktur. Ancak bu ilikilerin her zaman dostluk erevesi iinde cereyan etmedii, iki toplumun sk sk savat, Iran edebiyatnn nl eseri ehnme'de bile destan bir hava iinde hikye edilmitir. Zaman zaman iranllar ve Trkler'in Bizans'a kar ittifak halinde olduklar da grlmektedir. Sasan mparatorluu'nun Bizans ile mcadelelerinde, Trklerle olan ittifakn nemli rol olduu bilinmektedir.125 ttifakn bozulduu zamanlara rastlayan Bizans-Iran mcadeleleri esnasnda ise Trkler'in Hazar Denizi kylarna kadar sarktklar gzden kamyor.126 Ama btn bu dosta ve dmanca ilikiler sonucu, ak olan bir ey varsa, o da iki tarafn sk bir kltr alverii iine girdikleridir. Byk Hun mparatorluu zamannda, tahminen M.. 200lerden itibaren bu kltr ilikilerinin daha da yaknlat, Orta Asya'nn muhtelif ehirlerinde kurulan ran ticaret kolonilerinin bu yaknlamay kolaylatrd ve ran kltrnn buralarda tannp yaylmasnn saland anlalyor.127
124 gel, "Eski Trk-Iran Kltr likileri Hakknda Notlar", ran ehinahh-'nn 2500. Yldnmne Armaan, stanbul, 1971, s.353. 125 Barthold, Dersler, s.54. 126 A.g.e., ayn yerde. 127 Bu konularda geni bilgi iin Barthold'unkinden baka unlara da baklmal84

Trk-Iran ilikisinin bu ekilde younlamasnn sonunda, Iran etkisinin bilhassa Gktrkler devrinden itibaren daha ok artt ve in, Hind etkilerine rakip hale geldii mahede olunuyor.128 Fakat burada bizi asl ilgilendiren, iran'n Trkler zerindeki din etkileridir. Sasan mparatorluu'ndaki din mcadeleler srasnda resm din Zerdtlik karsnda iran'da barmamayan Maniheizm ve Mazdekizm gibi, Zerdtlie bir sosyal tepki olarak doan ran dinlerinin mensuplar, daha nce Zerdtliin yapt gibi, Iran-in kervan yollar vastasyla eitli Orta Asya ve bu arada Trk topluluklarnn bulunduu memleketlere snarak kendi inanlarn yaymaya baladlar.129 Bunlarn yaydklar dinler arasnda Trkler'e en evvel nfuz edenler, Zerdtlik ve kronolojik olarak Maniheizm'den nce ortaya kan Mazde-izm'dir. Sasanler'in son zamanlarnda, yani VII. yzyln balarnda Iran dinlerinin bu suretle Orta Asya'ya doru yayla gemesi, Sod ve Baktriyan blgelerinde daha nce mevcut

olduuna iaret edilen Budizm'i zayflatarak silebilmiti. Bylece bu sahalar sz konusu yzylda Zerdtlin hkim olduu yerler haline gelmiti.130 Buralarda yaayan Trkler, daha nce Iran kltrne girmi olduklarndan Zerdtlii kolayca benimsediler. 630larda bu mntkalarda dolaan Hiouen-T'sang, Budist mbedlere ok seyrek rastlandn, bunlarn bo olduunu, nk Zerdtler'in Budist rahipleri engellediklerini bildirmektedir.131 Onun bu ifadeleri, ad geen blgelerde ar-

dr: E Aalto, "Iranian Contact of the Turks in Preislamic times", ST, 1971), s.29-37; gel, a.g.m., s.357-358, 359. Burada, Altay blgesindeki baz kurganlarda yaplan kazlarda, ran modasn yanstan elbiselerin bulunduu kaydedilmektedir. 128 Togan, Giri, s.49-50, Bombaci, s.36; gel, Trk Kltr, I, 56. 129 A.g.e., ayn yerde. 130 Grenard, s.58; Barthold, s.54; Zerdtlik hakknda bkz. Geo V/idengren, Les Religions de liran, Paris, 1968, s.79-132; J. Duchesne-Guillemin, "Liran Anti-que et Zoroastre", Histoire des Religions 1, s.625-694. 131 Barthold, s.55. 85

tk Budizm'in faal bir durumunun kalmadn gsteriyor kabul edilebilir. Bununla beraber, Zerdtliin buralardaki durumu ve Trkler arasndaki gelimesi hakknda daha fazla bilgiye sahip deiliz. Hatt bu dinin Mvernnehir'in dousunda yaylp yaylmadm bilmiyoruz. Ancak Barthold, Temim b. Bahr adl bir Arap seyyahnn verdii bilgilerden hareketle IX. yzyldan nce Uygurlar arasnda Maniheizm'in yaylmasndan evvel Mvernnehir'de Zerdtliin hkim olduunu, sonra bakentten balayarak yava yava Maniheizm'in g kazandn kaydetmektedir.132 Barthold, Hrezm blgesinde de XI. yzyla kadar nemli apta ran etkisinin, dolaysyla Zerdtliin mevcudiyetine kanidir.133 Ne var ki btn bunlar bu dinin Trkler'deki yaygnlk derecesini ve ne lde etkili olduunu anlamaya yeterli bilgiler deildir. Ancak, aada grlecei zere, Abbasler zamannda VIII.-IX. yzyllarda Horasan ve Mvernnehir blgelerinde cereyan eden birtakm olaylar, Zerdtliin Trkler arasnda pek de kmsenmeyecek bir taraftar kitlesi toplayabildiini gstermeye yarar niteliktedir. Yine bir Iran dini olup VI. yzylda ortaya kan ve iran'da Zerdt dinine bal devletin ar basklarna mruz kald iin kendini Orta Asya'ya atan Mazdeizm'in Trkler iindeki durumuna dair bilgilerimiz de Zerdtliinkinden farkl deildir. Bu sonuncunun Sod ve Baktriyan blgelerine nfuzundan fazla bir zaman gemeden, yani VII. yzyln balanndan biraz sonra, Mazdeizm de ayn yerlere sokulmu,134 hatt Mvern-nehir'e geerek Semerkand ve a ehirlerine, Siriderya boylarna yerlemitir.135 Hiouen-T'sang'n grgye dayanan ehadeti,
132 A.g.e., s.70; ayn yazar, Trkistan, s.233; XII. yzyl corafyaclarndan Idri-s'nin bir ifadesi de Barthold'u destekleyici mahiyettedir, ldris'ye gre, Doku-zouzlar Zerdt dinini takip ediyorlard (bkz. Gtographie d'Edrisi, tercme E Amedee Jaubert, Paris, 1836,1, 491). 133 Bkz. "Kharizm",E2J. 134 Bkz. Eberhard, "in kaynaklarna gre Garbi ve Orta Asya halklarnn medeniyeti", TM, VIII1 (1940-1942), s.175. 135 Grenard, ayn yerde; Barthold, Hristiyanlk, s.58. Barthold bir mddet sonra 86

VII. yzyln ortasna doru Mazdeizm'in de Zerdtlik yannda yer aldn ve onun gibi, gidebildii her yerde Budizm'in hkimiyetini krdn gstermektedir.136 Kullandklar ifadeler pek ak olmamakla beraber, Bizans ve daha ok Arap kaynaklar, yine de hangi Trk topluluklar arasnda Mazdeizm'in bulunduunu tayine az ok yardm edebiliyorlar. VI. yzylda Bat Gktrkleri'ni ziyaret eden Bizans elisi Theophilacte Simocatta'mn, onlarn atee tazimine dair bir kayd137 ve baz dier ipular, hemen hemen btn aratrclar Bat Gktrkleri'nde Mazdekizm'in meycudiyeti fikrinde birletirmitir. Inostrantsev, Grousset, Ligeti, Giraud ve benzeri limler, ok eski zamanlardan beri ran kltr hkimiyeti altnda bulunan bu blgelerde yaayan Bat Gk-trkleri'nin Mazdeist olduklarn kabul etmektedirler.138 Gerekten Mazdeizm'in VII. yzylda Sod, Baktriyan ve Mvernnehir'de varlnn tespiti, bunu kuvvetlendiren bir durumdur. nk Bat Gktrkleri'ni bu genel erevenin dnda saymak iin bir sebep yoktur. Ancak Giraud, Dou Gktrkleri'ni hakl olarak bundan mstesna tutmaktadr. Zira Maz-dekizm Orhun blgesine kadar eriebilmi olsayd, Orhun Kitbeleri'nde bu dinin temel inanc olan atee tapma ile ilgili birtakm izlerin bulunmas gerekirdi, ki byle bir ey sz konusu deildir.139

Mazdekizm'in stnl Maniheizm'e kaptrdn belirtmektedir. Ancak bunun nasl cereyan ettiine dair bir aklamada bulunmaz. Mazdekizm hakknda derli toplu bilgi iin bkz. Wdengren, s.341-353; Duchesne-Guillemin, "LEglise Sassanide et le Mazdeisme", Histoire des Religions 2, Paris, 1972, s.3-29. 136 Grousset, Traces, s.71-72, 73; N. Togan, s.38. 137 Chavannes, Documents, s.248. 138 K. Inostrantsev, Eski Trklerin nanlar Hakknda Birka Sz, tercme A. inan, Makaleler ve ncelemeler, s.488-489; Grousset, LEmpire des Steppes, s.129; Ligeti, I, 114; Giraud, s.101. E Nau da, incedeki moni kelimesinin sanld gibi Maniheizm'in kurucusu Mani demek olmayp aksine, Mazdekist Trkleri gsterdiini bir makalesinde delilleriyle ileri srmektedir (bkz. "Textes nestoriens, magiques, mazdeens, bardesanites, marcionites, maniche-ens, moniens", JA, II (1913), s.460-461. 139 Giraud, ayn yerde.

87

Mervez, bn Rusta, Huddu'l-lem yazar, Gerdiz ve dris gibi IX, X, XI ve hatt XII. yzyl slm corafyaclar, Krgzlar, Kimekler, Macarlar ve benzeri Trk topluluklarnda, atee ibadet edildiini ve llerin yakldn kaydetmek suretiyle, adn anmadan, Mazdeizm'in mevcudiyetini haber vermektedirler.140 nk yukarda da belirtildii zere, Mazdeizm'in ana esas ate ibadeti olup l yakma deti de bu dinin gereklerinden saylmaktadr.141 VIII-IX. yzyllarda, Abbas hakimiyetindeki Horasan ve bilhassa Mvernnehir'de meydana gelen bir seri isyan, Zerd-tlik ile beraber Mazdekizm'in de buralarda yaayan Trk topluluklarnda hayli taraftar topladn ortaya koymaktadr. Bilindii zere, Emev Devleti'nin yklp Abbas hanedannn ibana gelmesinde en byk hisse, Horasan'da balatt ihtillle Eb Mslim Horasan'ye aitti.142 Bu konumunun salad birtakm avantajlar, Eb Mslim tarafndan bol bol kullanlyor, kendisini bamsz harekete sevkediyordu. Onun gittike bir tehlike haline geleceini gren halifelik makam, ad
140 Mervez, Ebvab fi's-Sn ve't-Trk, metin ve ng. tercme V Minorsky, Londra, 1942, s.2.18; bn Rusta, el-Alku'n-Nefse, nr. de Goeje, Leiden, 1891, s.142; Huddu'l-Alem, faks. ner. YV Barthold, Leningrad, 1930, v. 17b; Gerdiz, Zeynu'l-Ahbar, Barthold'un Otet o Poyezdkye v Srednyuyu Aziyu (Petersburg, 1897) adyla yaynlad metinden naklen: inan, amanizm, s.8'deki metin; Gographie d'Edrisi, I, 501. 141 l yakma detinin eski Hind'de de mevcut olduu malumdur. Fakat detin Mazdekizm'de bulunmas, Trkler'deki bu detin bu sonuncuyla ilgili olmasn daha mantkl gstermektedir. Ayrca VI. yzylda ortaya kan Mazdeizm'in, tpk Maniheizm gibi, teekkl esnasnda Hind dinlerinden baz eyler ald bilinmektedir. Bu itibarla Mazdeizm'deki bu detin Hind kanalyla bu dine getiini dnmek de mmkndr. B. gel de Trkler'deki l yakma detini Mazdeizm'le alakal grmektedir. Ona gre bu det, ilk defa Trkler arasnda, Altaylar'n kuzeyi ile Yenisey Havzas'nda ortaya kmt ve buralar Krgzlarn yurdu idi (bkz. Eski Trk-ran Kltr likileri, s.360). gel'e gre bu det Gktrkler'de de vard (bkz. a.g.m., s.361-362). 142 Bu nemli olay iin msl. bkz. EK. Hitti, Siys ve Kltrel slm Tarihi, tercme S. Tu, stanbul, 1980, II, 434-440; irene Melikoff, Abu Mslim, Le porte-hache du Khorassan, Paris, 1962, s.45-50 vd; H. Dursun Yldz, slmiyet ve Trkler, istanbul, 1976, s.49-52 vd. 88

geenin ortadan kaldrlmasn devletin selmeti iin gerekli bulmutu. Nitekim Eb Mslim 755 tarihinde ortadan kaldrld.143 Onun ldrlmesi, Horasan ve Mvernnehir'de VI-II. ve IX. yzyllar iinde birbirini takip eden ve Abbas Devle-ti'ni yllarca uratran birtakm isyanlarn patlak vermesine sebep oldu, ki bunlar temelde eski Zerdt ve Mazdekist evrelere dayanyordu.144 ite bu isyanlar yakndan incelendiinde, bunlarn kt blgelerde yaayan eitli Trk zmrelerinin geni apta harekta katldklar mahede edilmektedir. Trkler bu cmleden olmak zere, Sindbad (755), Trk shak (757), std- Sis (767), Mukanna (770782), Rfi' b. Leys (806) ve nihayet Ba-bek Hurrem (819-838) isyanlarnda nemli roller oynamlardr. Bu olaylar hakknda bilgi veren kaynaklar, bata bizzat Eb Mslim'in kendinin ynettii ihtill dahil, hepsinde de Horasan ve Mvernnehir'deki Zerdt ve Mazdekist Trk-ler'in payna iaret etmektedir.145 Ayaklanmalar hazrlayan ahslarn, harekete gemeden nce, Zerdt ve Mazdekist Trklerle temasa getikleri ve bunlar arasna propagandaclar gndererek kendi taraflarna kazanmaya altklar ve bunda baarya ulatklar grlmektedir.
143 Hitti, II, ayn yerde; Melikoff, s.50 vd. 144 Melikoff, ayn yerde. Bu konuda daha geni bilgi ve bibliyografya iin unlara bkz. A. Yaar Ocak, Babaler syan, s. 152-154; ayn yazar, Osmanl Toplu-mun'da Zndklar ve Mlhidler yahut Dairenin Dna kanlar, istanbul 1999, TV Yurt Yaynlan, 2. bs. s 19-25. 145 Bu hususta hemen btn Arap ve Fars kroniklerinde kaytlar bulunduu gibi, bata el-Fhrist olmak zere el-Fark, elMilel ve benzeri tannm mezhepler tarih kaynaklarnda ve asl Nizmlmk'n Siysetnmesi'sinde nemli bilgiler

vardr. Ayrca bu olaylarn Zerdtlik ve Mazdekizm ile alkas ve din ynden incelemesi iin zellikle u eserlere bavurmaldr: E. G. Brovvne, A Literary History ofPersia, Cambridge, 1928,1, 308-336; G. H. Sadghi, Les Mouvements Religieux Iraniens au ile et ille Sitcles de l'Higire, Paris, 1938. Ay-nca bkz. Michelangelo Guidi, "Mezdek", EH. Olaylarn Trklerle ilikisi asndan u aratrmalara da baklabilir: Kprlzde, Bektailiin Meneleri, s.124-125 vd; ayn yazar, Trkiye Tarihi, stanbul, 1923, I, 78, 79, 90-91; Barthold, slm Medeniyeti Tarihi, tercme ve ilveler: E Kprl, Ankara, 1963, 2. bask, s.175; Melikoff, ayn yerlerde; Ocak, ayn yerlerde. 89

Eb Mslim ihtillini hazrlarken, daha ok ranl ve Trk Zerdt ve Mazdekist unsura dayanmt.146 Eski bir Mazde-kist olan Sindbad'n taraftarlarnn nemli bir ksm, yine Mazdekist Trkler'den oluuyordu.147 Aslnda ranl olduu halde, propagandasn Mvernnehir'deki Zerdt ve Mazdekist Trkler arasnda yapt iin Trk lkabn alan shak'm ou taraftarlar da Trklerdi.148 Horasan'da bir isyan karan ve eski bir Zerdt olan std- Sis'i, yz bin civarnda bir Ouz kitlesi destekliyordu.149 On iki yl mddetle Abbas Dev-leti'ne dayanabilen Mukanna' ise, btn bunlardan daha geni apl ve srekli bir hareket meydana getirebilmi, onun en hararetli destekleyicileri Hala Trkleri olmutu.150 Rfi' b. Leys, Mvernnehir'deki isyannda geni lde Dokuzouzlar ve Karluklar'dan faydalanmt.151 Nihayet sonuncu olarak Mu-kanna'dan da daha uzun mddet Abbas Devleti'ne dayanabilen Babek Hurrem ise, Azerbaycan'da tam yirmi yla yakn Mazdekist Trkler'den yardm grmt.152 Kronolojik olarak zetlenen u bilgiler, VIII.-IX. yzyllarda Mvernnehir'den t Azerbaycan'a kadar geni bir saha iinde yaayan Ouzlar, Dokuzouzlar, Halalar, Karluklar ve benzeri muhtelif Trk zmrelerinin ne lde Zerdtliin ve Mazdekizm'in etkisi altnda bulunduunu gstermeye yeterlidir sanyoruz. Bu hareketlerin, zellikle Mukanna' ve Babek hareketinin uzun yllar Abbas Devleti kuvvetlerine baar ile kar koyularnda bu sava Trklerin byk pay olduu
146 Melikoff, s.47-49; Ocak, ayn yerlerde. 147 Nizmlmlk, Siyasetnme, nr. M.A. Kymen, Ankara, 1976, s.225-226; Melikoff, s.55. 148 lbn'un-Nedim, s.497; Melikoff, s.56. 149 Kprlzde, Bektaliin Mene'leri, s. 125; Melikoff, ayn yerde; J. H. Kra-mers, "Ostad-Sis", Eli. 150 Abdulkahir el-Badad, el-Fark beynel-Frak, nr. M. M. Abdulhamid, Kahire (tarihsiz), s.257-258; ayrca bkz. Kprlzde, ayn yerde; Melikoff, s.57. 151 Kprlzde, ayn yerde. 152 el-Badad, s.248; Nizmlmlk, s.253-258; Turan, "Babek", A, Melikoff, s. 58. 90

aktr. yle anlalyor ki, halifeliin iddetli takip ve basklarna maruz kalan, ran'n nemli merkezlerinden kma Zerdt ve Mazdekist liderler, kendi dinlerine mensup Trkler'in yaad topraklarda rahat yz gryorlar ve ilk frsatta onlar ayaklandrarak halifeliin otoritesini krma teebbsnde bulunuyorlard. Sonu olarak denilebilir ki, gerek Zerdtlik gerekse Maz-dekizm, Trkler iinde geni bir taraftarlar kitlesi elde edebilmiti. Biraz mbalal olmakla birlikte, std- Sis'in etrafna yz bin Zerdt Ouz Trk'n toplayabilmesi, bu taraftarlar tabannn ne kadar geni olduunu gsterecek niteliktedir. Zerdtlik ve Mazdekizm'in Ouzlar arasnda mevcudiyetinin tespiti, bilhassa Anadolu asndan nem kazanmaktadr. Zira slmiyet'in kabulnden sonra da gebe kabileler arasnda hl kalntlar bulunan Zerdt ve Mazdekist etkiler, daha ziyade Ouzlar vastasyla buraya nakledilmi olmaldr. Bu nakil iinde ksmen de Hala ve Karluklar'n pay dnlebilir. Maniheizm Mldm III. yzyl iinde, ksmen Orta Dou'nun, eski Mezopotamya dinleri, Gnostisizm, Musevlik gibi muhtelif eski inanlarndan, ksmen de Budizm gibi Uzak Dou dinlerinden oluma bir senkretizm halinde, Sasan ran'n resm dini Zer-dtlie dinsosyal bir tepki eklinde Mezopotamya'da ortaya kan Maniheizm,153 daha ilk zamanlarnda devlet tarafndan ve Zerdtler'ce mahkm edilerek basklara ve takibata uratlmt. Bunun sonucu, ran'da gizliden gizliye taraftar toplamakla birlikte, daha ok Anadolu, Suriye ve Orta Asya'da yaylma imknn bulabildi.154 Maniheist din adamlar, buralara yaylarak propagandalarn srdrdler. Aradan fazla bir zaman
153 Henri-Charles Peuch, Le Manichtisme, Paris, 1949, s.69; ayn yazar, "Le Ma-nicheisme", Histoire des Religions, 2, s.551. 154 Ag.e.,s.541-547.

91

gemeden, nce Horasan, sonra da Mvernnehir'de ilk Maniheist topluluklar olutu.155 Ancak Maniheizm'in Asya'nn daha dousuna yaylabilmesi iin, VII. yzyln son yllarn beklemek gerekti. lk defa 694 ylnda, Dou Trkistan'n inliler tarafndan zaptedilerek Kgar-Kua-Karaar kervan yolunun meydana geliinden sonra, Maniheizm'in in'e girdii grlyor. 732 ylna kadar geen mddet ierisinde, bakentte az ok taraftar toplayan bu yeni din, bu tarihte in'de resmen propaganda yapmak, yin ve ibdetlerini serbeste icra ve m-bed in etmek hakkna sahip oldu. Bu tarihten sonra da, muhtelif zamanlarda Maniheistler in'e nfuz ettiler.156 Ancak eldeki bilgilerden bu dnem iinde Maniheizm'in bu lkede bakent ve etrafndaki belli bir evreye mnhasr kald ve arasra hkmete takibe uratld iin, halk arasnda geni bir tabana yaylma frsat bulamad grlyor, ite Uygurlar da henz tken'de iken inliler vastasyla Manihe-izm'i tanmlard Bu defa yeni bir dine giri, imdiye kadar olanlarn baka trls cereyan etmi, yani Maniheist propagandaclar Uygurlar'n yanna gitmemiler, ama Uygur kaannn in'e yapt bir sefer mnasebetiyle Uygurlar Manihe-izm'le temasa gelmilerdir. Kaynaklarn belirttiine gre, 762 ylnn sonlarna doru, in hkmdar bir isyan bastrmak zere Uygur kaan B-'den yardm istemiti. B Kaan isyann kt Lo-yang ehrine giderek olay bastrmt. Gebe geleneklerine gre, yardmn karl olarak ehrin yama ettirilmesi gerekiyordu. Uygurlar buna uyarak yamay gerekletirdiler; fakat t-ken'e dnmeyip ksa bir mddet iin orada yerletiler, ite onlarn bu geici ikametleri, Maniheist misyonerlerle tanma ve onlarn dinini renme frsatn salamt. Maniheizm'e byk bir ilgi duyan ve ihtida etmek isteyen B Kaan, 763 ylnda bu dini retecek rahipleri de beraberine alarak t155 Peuch, Le Manichsme, s.65. 156 E. Chavannes-Paul Pelliot, Un Traite Manicheen Retrouve en Chine, Paris, 1912, s.182; Peuch, a.g.e., ayn yerde; ayn yazar, Le Manicheisme, s.545-546. 92

ken'e dnd. Bylece o, hem kendi Maniheizm'i kabul ediyor, hem de evresindekilere kabul ettiriyordu.157 Bu suretle yeni din, Uygur Devleti'nin resm dini olmutu. Yalnz bunun ilk zamanlarda tabiatyla B Kaan ve evresine mnhasr kald ve halka inemedii bir gerektir.158 Bununla beraber, Ma-niheizm Uygur Devleti'nin resm dini olmakla douundan bu yana ilk defa bir devletin desteini salam bulunuyordu. Nitekim Uygur hkmdarlar, B Kaan'dan sonra da bu dini desteklemee devam etmiler, hatt in'de yaylmas iin byk gayret gstermilerdir. Chavannes ve Pelliot'ye gre, 806 civarnda Uygur idar evrelerinde iyice nfuz kazanan Maniheistler, devletin elisi sfatyla in'e gidiyorlar ve devlet ilerinde geni apta sz sahibi oluyorlard.159 Bylece Uygurlar siyas glerini kullanarak in'de, bakent de dahil, baz byk ehirlerde yeniden Maniheizm'e propaganda ve faaliyet hakk tanttrdlar; mbedler yaptrdlar. Uygur basks ister istemez in hkmdarlarn lkelerindeki Maniheistler hakknda daha msamahakr dav157 Btn bu anlatlanlar, 808-821 tarihleri arasnda hkm srm bir Uygur kaan zamannda dikilen mehur Karabalgasun kitabesinin ince metniyle (bkz. Chavannes-Pelliot, s.214), Uygurca bir metne dayanmaktadr (bkz. Tekin, "Mani dininin Uygurlar tarafndan devlet dini olarak kabul", TDAY, 1926, s.5-6). Bu konuda btn aratrmalarda yaynlanan bilgi ve yorumlarn temeli de bu iki metindir (msl. bkz. Barthold, Dersler, s.63; Grousset, LEmpi-re des Steppes, s.173; nan, amanizm, 6-7). Ayrca B Kaan'n Maniheizm'i kabulne dair ilgi ekici bir menkabe de teekkl etmitir. Buna gre, kaan gece adrnda yatarken, nurlar saarak ieri giren semav bir kz, Ma-heizm'i ona telkin ve kabul ettirmitir (tafsilat iin bkz. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, s.72-73). 158 nan, s.7; Tekin, s.9. Z. Velid Togan, Mehed Ktphanesi'nde bulduu lbn-ul-Fakih Hemedan'nin mufassal Kitab'ulBuldan nshasna istinaden VIII. yzylda Uygur memleketinde seyahat eden Temim b. Bahr'dan naklen 746-759 arasnda hkm sren ve B Kaan'n selefi olan Moyunur Kaan zamannda Maniheizm'in mevcut olduunu belirtiyor (bkz. "bn al-Fakih'in Trklere dair haberleri", Belleten, XII (1948), s.14). Maniheizm'in Trkler arasnda yaylmasna dair baz grler iin bkz. Bazin, "Etat des discussions sur la penetration du Bouddhisme et du Manicheisme en milieu turc", s.229240. 159 Chavannes-Pelliot, s.245-246; Grousset, s.173. 93

ranmaya zorlad.160 Aslnda Uygurlar'n bu siyasetini, in'in i ilerine mdahale iin bir ara telkki etmek daha doru gibi grnyor. Ne var ki Uygurlar'n Maniheizm'i in'de

himaye siyaseti fazla devam etmemi, 840'lardan sonra tken Devle-ti'nin zayflamasyla inliler yeniden bu dini bask altna almlardr.161 Uygurlar'n tken Devleti'nin yklndan bir mddet sonra Kan-su ve Turfan taraflarna gelerek yeni bir devlet kurduklarna ve eski dinleri Budizm'e tekrar dndklerine yukarda temas edilmiti.162 Esasen Maniheizm'in kabulnden sonra halk tabakalar arasnda Budizm'in tamamen kaybolduunu dnmek yanl olaca gibi, yeni kurulan Uygur Devleti'nde Maniheizm'in bsbtn ortadan kalktn varsaymak da yanl olacaktr. Her iki dinin yanyana -bazan birinin, bazan tekinin aznlk halindemevcut olduunu dnmek daha doru grnyor. Zaten aratrmalar da bunu teyid eder mahiyettedir.163 Bu durumda A. inan ve . Tekin gibi baz aratrclarn, Uygur halk arasnda Maniheizm'in pek yaylmadna dair fikirlerini kolayca kabul etmek mmkn olmayacaktr. Onlarn bu fikirlerini, yukarda da iaret edildii zere, ad geen dinin kabul edildii ilk yllar iin geerli saymak bizce daha uygun olacaktr. Haddi zatnda, Maniheizm gibi daha douunda Budizm'den etkilenen ve yayld her yerde eski inanlar kolayca kendine mal edebilen yaylma kabiliyeti geni, senkretist bir dinin,164 Uygurlar'da fazla yaylmam olduunu ileri srmek zordur. Zaten, Maniheist misyonerler de halka dinlerini kabul ettirebilmek iin daha nce mevcut Trke Budist tabirleri kullanyorlard. Hatt Maniheizm Uygurlar'da
160 161 162 163 164 94 Chavannes-Pelliot, s.246; Barthold, s.71-72; Grousset, s.174; Hamilton, s.5; gel, Trk Kltr, 1, 103. A.g.e., ayn yerlerde. Bkz. yukarda s.55. Chavannes-Pelliot, s.278; Barthold, s.66; Hamilton, s.88, not 1, 133; Peuch, Le Manicheisme, s.546. Barthold, s.73; Ruben, s.4; Peuch, s.551; ayn yazar, Le Manichtisme, s.69.

adet Budizm'e uyarlanmt.165 X. yzyl islm corafyaclarnn haberleri, Uygurlar iinde Maniheizm'in olduka yayldn gstermektedir. Ibn Hor-dadbih ve Kudme b. Cafer, Uygurlar'n bir ksmnn Mazde-ist, bir ksmnn da Maniheist olduunu;166 Ibn'ul-Fakih, ounun, kendi tabiriyle "Mani'nin mezhebi"ne mensup bulunduunu;167 Mes'd ise Maniheizm'in sadece Uygurlar'a mahsus olduunu kaydediyor.168 IX. yzylda Uygurlar'n yeniden byk apta Budizm'e dnmelerine ramen Maniheizm'in, XIII. yzylda Moollar'n kesin darbeyi indirmelerine kadar in Trkistan'nda az da olsa mevcudiyetini koruduu, fakat bu yzyldan itibaren artk tamamen silinmeye yz tuttuu anlalmaktadr.169 Buraya kadar verilmeye allan ksa tariheden de anlalaca zere, iran'n bu dikkate ayan dininin genelde Uygurlar'da hatr saylr bir yaygnla sahip olduu ve VIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren hi olmazsa XIII. yzyla kadar varln muhafaza ettii sonucuna varmak icabediyor. Beyz yllk bu fevkalade uzun mddet iinde Maniheizm'in Uygurlar zerinde ok kkl ve derin etkileri, zellikle itima ve kltrel alanda hsl ettii nemli deiiklikler olaca tabidir. phesiz ilk zamanlarda et yiyen gebe ve sava bir toplumun, et yemeyi ve adam ldrmeyi yasaklayan bu ehirli dinine almas pek kolay olmamtr. Bununla birlikte 763'ler-den 840'lara kadarki 80 yla yakn bir zaman, onlara yeterli alkanl az ok salam olmaldr. Zira bu mddet iinde

165 Barthold, s.73-74. 166 el-Meslik ve'l-Memlik, nr. de Goeje, Leiden, 1889, s.20-21; Kitabul-Harac (ayn eser iinde), s.312. Bu yazarlar, Maniheist karl zndk ve zendka kelimesini kullanmaktadrlar. 167 Kitabu'l-Buldan (muhtasar nsha) nr. de Goeje, Leiden, 1885, s.329; yazma mufassal nshadan naklen Togan, "Ibn alFakih'in Trklere dair haberleri", s. 13; Yakut'ul-Hamev, Mu'cemu'l-Buldan nr. F V/stenfeld, Leipzig, 1866,1, 840. 168 Murcu'z-Zeheb nr. M. M. Abdulhamid, Kahire, 1964,1, 131-132. 169 Peuch, Le Manichisme, s. 546-547. 95

Uygurlar, Maniheizm araclyla ran'n eski yksek kltrn daha yakndan tanma frsatn bulmular, Sod yazsn ve bu yazyla yazlm din edebiyat kabullenmiler, giderek yerleik hayata geip zamanla yksek bir kltr seviyesine ulamlardr. Hatt baz aratrclara gre, XIII. yzyla kadar teki Trk ve Mool kavimlerinin terbiyecisi olmulardr.170

Meseleyi bu mspet cepheden almayanlar da vardr. Daha o devirlerde baz slm kaynaklarnda, Uygurlar'n Maniheizm'e girdikten sonra zindeliklerini ve savalklarn yitirdiklerini dile getiren satrlara rastlanmaktadr.171 Bu mahede bir dereceye kadar doru olsa bile, gerekte Uygurlar'n Budizm sayesinde olduu kadar Maniheizm sayesinde de devirlerinde yksek bir medeniyet seviyesine ulatklarn gzden uzak tutmamaldr. Budizm dneminden olduu gibi, Maniheizm dneminden de Uygurlar'dan hatr saylr bir metin koleksiyonu kalmtr. Sod alfabesiyle Uygurca yazlm bu metinler, birtakm ilh ve dualar, inan esaslar reten kitaplardan ibaret olup sade dil asndan deil, Maniheizm'in Orta Asya'da ald ekli bel-gelemesi itibariyle de ayr bir nem tamaktadr.172 Maniheizm'in Uygurlar'da ne lde kkl etkiler braktn anlamak iin, yukarda bahsedilen B Kaan'n dine giri menkabesiyle, Cveyn tarafndan kaydedilen mene' efsnesine bakmak yeterlidir. Her ikisinde de Maniheizm'in ana unsuru olan nur (k) motifinin ne kadar kuvvetle vurgulandn grmemek mmkn deildir.173
170 Hamilton, s.6; gel, Trk Kltr, I, 98-99. 171 Mesel Chiz, Uygurlar'n Maniheizm'e girdikten sonra, eskiden hep yendikleri Karluklar'a devaml malup olduklarn ileri srmektedir (bkz. Barthold, s.69). Barthold bu iddiay doru bulmaz (bkz. a.g.e., s.70-71). 172 Kprlzde, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1926, s.47 vd; Tekin, Uygur Edebiyatnn Meseleleri; s.39-48; Bombaci, s.19-20 vd; Peuch, s.547-551. Uy-gurlar'daki bu Maniheist edebiyat mahsullerini daha ok Von Le Coq, Radloff ve W. Bang ile birlikte yaynlamtr. Ayrca Maniheist dnem Uygur sanat iin yine E. Esin'in, Antecedents and Development'ine baklmaldr. 173 Mene' efsnesinin metni iin bkz. Cveyn, I, 55-56; ayrca unlara da baklabilir: Orkun, Trk Efsneleri, stanbul, 1943, s.21; gel, Uygurlar'n Mene' 96

Burada bizi ilgilendiren ise, Maniheizm'in bu kuvvetli etkisinin Anadolu'ya da glerle intikal edip etmedii meselesidir ki, bu gl tesirlerin gler vastasyla Anadolu'ya tandna ve baz Trk tarikatlarnn teekklndeki nemli payna vaktiyle E Kprl dikkati ekmi,174 daha sonraki aratrmalar da bu hususu teyid konusunda nemli saylabilecek sonulara ulamlardr.175 Hristiyanlk Aslnda pek fazla bir yekn tutmayan ve urada burada tek tek rivayetler halinde rastlanan kaytlar, az da olsa muhtelif devirlerde Orta Asya'da baz kk Trk topluluklarnn Hristiyanl kabul ettiklerini gsteriyor. Bu Hristiyanlk, Ortodoksluk mezhebine tepki olarak doan Nestrlik erevesinde bir Hristiyanlktr. 432 ylnda toplanan nc Efes Konsili'nde sapknlkla (herezi) itham edilen istanbul Patrii Nestorius'un fikirleri et-

Efsnesi, DTCFD, VII; 2 (1948), s.20-22; Roux, Faune, s.360-362, 356-366. (Bu efsnenin Maniheist etkilerle ilgisinin mnakaas iin zellikle son ikisine bavurmaldr). 174 Barthold-Kprl, slm Medeniyeti Tarihi, s.88 vd. Kprl burada bir rnek olarak Bektaliin temel prensiplerinden "elin, dilin ve belin muhafazas" kaidesini ele almtr, ki, bunun gerekten Maniheizm'deki "aza, ele ve bele mhr" eklinde ifade edilebilecek olan mhr prensibinden bakas olmad grlyor. mhr prensibi hakknda bkz. Peuch, s.89-90. 175 Mesel Kprl, Sivas taraflarna yerleen Uygurlar'n, bir sava esnasnda on bin svari karacak kadar kalabalk olduklarn belirtiyor (bkz. Kurulu, s.89). I. Melikoff da bir yazsnda Anadolu'da, Mvernnehir, Hrezm ve Horasan'dan gelen henz Mslman olmam Uygurlar bulunduunu gstererek Divan'u Lati't-Trh\e "Maniheist" mnasna kullanlan Tat kelimesinin, Anadolu'daki baz Trkler iin Mevln tarafndan Trke iirlerinde tekrarlandn, bunun Uygurlar'a telmihte bulunduunu gstermitir (bkz. "Recherches sur l'Islam Populaire au Siecle de Mevln", Mevln ve Yaama Sevinci (III. Uluslararas Mevln Semineri Bildirileri), Ankara, 1978, s.213-214). Haddi zatnda XIII. yzyl Anadolusunda henz Maniheist Trk zmrelerinin bulunduunu gsteren baz baka kaytlar da vardr (msl. bkz. Turan, "Seluklu Trkiyesi Din Tarihine Ait Bir Kaynak", Fuad Kprl Armaan, istanbul, 1953, metin ksm w.53b-54a. 97

rafnda teekkl eden Nestrlik, ksa zamanda taraftar toplamaya yz tuttu.176 Bundan ekinen Bizans hkmeti, bu yeni mezhep mensuplarn iddetli takibat ve cezalara uratmaya balad. Bunlar, nispeten kontrol ve takibattan uzak olan Dou ve GneyDou Anadolu taraflarna katlar. Fakat mparator Zenon devrinde (435-457) bu takibat ve basklar sklanca, belirtilen yerlerde de barnamaz hale gelen Nestrler, ran topraklarna getiler.177 Bizans'la olan srekli mcadeleleri srasnda, nihayet ellerine nemli bir koz geirdikleri dncesiyle hareket eden Sasa-n hkmdarlar, Nestrler'e byk bir hsn kabul

gstererek kendilerine resmen destek oldular. Bu sayede mezhep ksa zamanda ran'da dahi yaylma istidadnda olduunu gsterdi.178 Hatt Merv'de bir de piskoposluk meydana getirilmiti.179 644 ylna doru yazlm bir Sryan kroniinin verdii bilgiye gre, bu sralarda Merv metropoliti olan Elie'nin gayretiyle, Mvernnehir'in ran snrlarna yakn taraflarnda bir ksm Trkler, Hristiyanl kabul etmilerdi.180 Bununla beraber, Sasanler devrinin sonlarnda, yani VII. yzylda Hristiyanln Orta Asya'da ve bu arada Trkler arasnda nasl ve ne derece yayldna dair yeterli bir fikre sahip deiliz.181 VI.-VI-II. yzylda Krgzlar'da da bir miktar Hristiyan olabilecei tahmin ediliyorsa da,182 bu kesin deildir. VIII. yzylda Uygurlar iinde, Budistler ve Maniheistler kadar olmasa bile, biraz Nesturi mevcut olduunu biliyoruz. Bu yzylda slm ordular artk Orta Asya'da ilerlemeye balamlard. Sasan mparatorluu'nun yklmasndan sonra,
176 Msl. bkz. Steven Runciman, La Civilisation Byzantine, Paris, 1952, s.33. 177 Ag.e., s.120-121; Louis Brehier, Vie et mort de Byzance, Paris, 1969, s.28. 178 Runciman, s.120-121; Blochet, Trk Kavimleri..., s.129-130. 179 Barthold, Hristiyanlk, s.58. 180 Nau, s.452. 181 Bu konuda u esere baklabilir: Berthold Spuler, "Die Nestorianische Kirche", Handbuch des Orientalistik VIII. 182 Esin, Trk Kltr Tarihi, s. 135. 98

ran'a hkim olan Araplar, Emev dnemine rastlayan bu devirde burada hayli fetihler yapmlard. ran'da ve burada bulunan Nestrler, ksmen islmiyet'e yakn inanlar sebebiyle Araplar tarafndan msamaha ile karlanyorlard. te bu msamaha ortam sayesinde slm ordularnn buralara gelmesinden sonra da Nestrler faaliyetlerine devam edebildiler. 781 ylnda Nesturi Patrii I. Timotheus'un propagandalar Uygurlar'a kadar ulaabildi. Nesturi kaynaklar, patriin Trkler'in hkmdarn Hristiyanla sndrdn ve onun araclyla bir ksmnn putperestlii (muhtemelen Budizm ve Manihe-izm'i) terkederek gerek iman yoluna girdiini kaydediyorlar. Hatt bu kaynaklara gre, hkmdar kendi lkesinde de bir metropolitlik kurulmasn istemitir.183 Bu kaytlarda her ne kadar bahsi geen Trkler'in ve hkmdarlarnn ad ak zikredilmiyorsa da, Trkler'in Uygurlar, hkmdarn ise 780'de B Kaan' ldrerek yerine geen ve Alp Kutluk Bilge Kaan unvann alan Tarkan olduu kuvvetle ileri srlmektedir.184 Ancak Nestrliin Uygurlar arasndaki yaygnlk derecesini ve kal mddetini belirleyecek herhangi bir malmata rastlanmyor. Ayrca, Suyab harabelerinde bulunan VIII. yzyldan kalma kilise ve Hristiyan mezarl kalntlarna baklarak bunlarn Karluklar'a ait olduu, dolaysyla onlarn da belli lde Hristiyanla meylettikleri bildirilmektedir.185 Baz Arap ve Fars kaynaklar yukarda adlar zikredilen Trk topluluklarnn haricinde baka Trk zmrelerinin de Nestrlie getiini belirtiyorlar. Mesel VII.-VIII. yzylda Krm ve Kafkasya dolaylarnda yaayan Hazar Trkleri arasnda dahi Hristiyanln mevcudiyeti anlalyor.186 Zekeriyya
183 184 185 186 99 Nau, s.453-454; ayrca bkz. Barthold, Hristiyanlk, s.64; ayn yazar, Trkistan, s.479-481; Tekin, Mani Dininin..., s.9. Tekin, ayn yerde. Esin, ayn yerde. Mes'd, I, 178-179; el-Istahr, Kitab'u Meslik'l-Memlik nr. de Goeje, Le-iden, 1927, s.220; ayrca bkz. Rasonyi, s.116.

Kazvin, Byk Seluklular'a tbi baz Ouz boylarnn, mezhep ad vermeksizin Hristiyan olduklarn syler.187 Barthold da, Ouzlar'dan baka iiller'in iinde de Hristiyan olanlarn bulunduunu sylemektedir.188 Bu ksa aklama, Orta Asya Trkleri'nde islm ncesi dnemde Hristiyanln varln ortaya koyuyor. Bununla birlikte, bu dinin hibir zaman Budizm, Maniheizm, Zerdtlik ve Mazdekizm lsnde kitlelere mal olmadn da grmek gerekiyor. Hristiyanln Trkler'de kitleler halinde rabet grd asl saha, Dou Avrupa ve Balkanlar'dr. Anadolu'ya intikal eden Hristiyan Trk nfusunu tekil etmesi bakmndan asl bizi ilgilendirenler, bu sahalarda yaayan Trkler'dir. Bunlarn Peenekler, Uzlar (Ouzlar),

Kumanlar'dan (Kpak ve Kun) ibaret olduklarn biliyoruz. Bu gurubun Dou Avrupa topraklarna g birbirleriyle alkadardr.189 Peenekler IX. yzyln ortalarnda, Volga dolaylarndan Karadeniz'in kuzeyine, oradan da Bizans snrlarna kadar gelip yerlemilerdi.190 Bunlar bir mddet sonra Bizans'n hizmetine girerek Hristiyanl kabullendiler.191 Uzlar da onlarn peinden Bizans snrlarna gelmilerdi. Bunlar, Volga tesi Ouzlar'nn bir blmn tekil ediyorlard.192 Bizansllar tarafndan
187 Kazvin, Asru'l-Bilad, nr. E Wstenfeld, Leipzig, 1848, s.394. Togan'a gre, Kazvin'nin bu haberi doru deildir. nk, mellif ya XII.-XIII. yzyllarda imdiki Gney Rusya, Ukrayna ve Balkanlar'da bulunan Ouzlar ve Kpaklar arasndaki Hristiyanlar eski Ouzlarla kartrm ya da verdii haber uydurmadr (bkz. "Ouzlarn Hristiyanl Meselesine Ait", TM, II (1927), s.66-67). 188 Barthold, s.81-96. 189 Hristiyan olan bu Trk kavimleri hakknda yaplm olduka ok aratrma vardr. Bu arada unlara baklabilir: Vasiliev, Histoire de l'Empire Byzann, Paris, 1969, 2 cilt; A. Nimet Kurat, Peenek Tarihi, stanbul, 1937; Rasonyi, "Tuna Havzas'nda Kumanlar", Belleten, III (1939), s.401-422; ayn yazar, Tarihte Trklk, s.130-155; Kurat, IV.-XV1U. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1972. 190 Msl. bkz. Togan, Giri, s.158; Rasonyi, s.130 vd. 191 Togan, s.158. 192 Rasonyi, s. 132. 100

Kumanlar olarak zikredilen Kpak ve Kunlar ise, Dou Avrupa'da Uzlar'la ayn devirde grnmlerdi.193 Bunlarn da Bal-kanlar'a indikten sonra Hristiyanla getikleri anlalyor. Nitekim Mervez, Kunlar'n Nestr olduklarm kaydediyor.194 Her halkrda bu Trk zmrelerinin zaman zaman Bizans'n hizmetine girdikleri ve Bizans ordusunda paral asker olarak kullanldklar grlyor.195 Bu Hristiyan Trkler'in 1071'deki Malazgirt Sava srasnda Byk Seluklular safna katldklar bilinen gereklerdendir.196 Bizans topraklarnda yaayan bu Hristiyan Trkler'in, Anadolu Seluklu dneminde bu tarafa geip ihtida ettikleri de bilinmektedir.197 Dolaysyla Anadolu'ya intikal eden Trk nfusu iinde Orta Asya mene'-li Hristiyanlarn azlna karlk, Peenek, Uz ve Kumanlar gibi, Hristiyan olduklar halde Bizans kanalyla Anadolu Seluklu topraklarna geen Trk unsurunun daha fazla bir yekn tuttuunu unutmamak gerekir.

Musevlik
Eldeki tarih kaytlara gre, Musevlii resm din olarak kabul eden tek Trk devleti, Hazarlar'mkidir. VII.-IX. yzyllarda Dou Avrupa sahasnda ilk muntazam Trk devletini kurmu olan Hazarlar, daha nceleri Hun Imparatorluu'na tbi idiler. Bunlarn, Attil'nn zamannda aa Volga boylarnda yaadklar grlyor.198 Bunlar VII. yzylda iran'dan Kafkasya'y da zaptetmiler ve iyice kuvvetlenerek X. yzylda bile Abbas193 Togan, s. 159; Rasonyi, s. 138 vd. 194 Mervez, s. 18. 195 Anadolu'da bunlardan baka daha ilk istil devrinden beri Bizans hizmetine girmi Trkler de vard. Ayrca, istanbul'un 1204'te Latinler tarafndan igalinden sonra, znik Rum imparatorluu da Balkanlar'dan bir ksm Hristiyan Trk nfusunu getirip Anadolu'da Rum-Trk snr boylarna yerletirmiti (bkz. Kprl, Kurulu, s.91-92). 196 Msl. bkz. Togan, s.158. 197 Msl. bkz. Turan, Cihan Hkimiyeti, II, 187. 198 Kurat, "Dou Avrupa Trk Kavim ve Devletleri", TDEK, s.743.

101

ler'e ve Bizansllar'a kar kendilerini koruyabilmilerdir.199 lk nce amanizm'e mensup olan Hazarlar'n, Bizans Im-paratorluu'nda takibat ve basklara urayan Yahdler'in gelmesi sonucu balayan youn propagandalar takiben VIII. yzylda Musevlii tandklar anlalmaktadr. Mes'd, sz konusu yzylda Harun Reid'in halifelii zamannda Bizans topraklarnda Hristiyanl kabule zorlandklar iin kaan Yahdler'in Hazar hakann Musevlie soktuklarn yazar.200 Ancak Musevliin srf hkmdar ve evresine mnhasr kald, hibir zaman halk tabakasna yaylamad grlyor. Zira btn haberler, Hazar halklarnn byk ounluunun hl amanist veya Hristiyan kaldn, bir mddet sonra da aralarnda Mslmanln yayldn belirtmekte birlemektedir.201

Bununla birlikte, Hazar Devleti Musevlii sonuna kadar resmen korumutur. yle ki, bir rivayete gre, Mslman devletlerin birinde bir havrann ykld haberini iiten Hazar hkmdar, 922 tarihinde til ehrindeki bir camiin minaresini yktrmt.202 Eer bu rivayet doruysa, Hazar hkmdarnn son derece mutaassp bir Musev olduunu gstermesi asndan dikkate deer. Tarih kaynaklar, Anadolu'nun Trkler tarafndan fethinden sonra buraya herhangi bir Musev Trk nfusunun yerletiinden sz etmiyorsa da, ok az da olsa bir miktar Hazar Tr-k'nn yerlemi olabilecei ihtimal dahilindedir.203
199

?w
l955;

200 Mes'd, I, 178-179; Barthold, Dersler s 85 87- v- -. Trk Tarih-i Di201 Mes'd, ayn yerde; bn 202 Barthold, s.87. 203 Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-Ula XA A 1Q2

- *<-

, n'm, s.40; Turan, I, 69-70.

' KoPrulzde,

rft-Mflm Medeniyeti,

Ankara, 1965, s.264.

Putperest ve Hristiyan Anadolu Kltr Trkler'in slmiyet'i kabul etmeden, dolaysyla Anadolu'ya gelmeden evvel Orta Asya'daki tarihleri boyunca etkisi altnda kaldklar iki byk kltr dairesini, yukarda aklanmaya alld zere, in ve ran kltr daireleri tekil etmekte, buna ilve olarak ksmen de belirli evrelere mnhasr kalan Hristiyan ve Musev kltr bahis konusu olmaktadr. Orta Asya'da Trkler'in kendi kltrleri temelde varln korumu, fakat belli lde iaret edilen etkilerle beslenmitir. X. yzylda kitleler halinde slmlama balam, bata Ouzlar olmak zere muhtelif Trk zmreleri bu yeni ve tamamen deiik mahiyetteki dinin kltr erevesine dahil olmulardr. Yalnz burada unutmamak gerekir ki, Trkler slm kltrn, kendi z kltrleriyle yorulmu ran ve in (Budist) kltrnn etkilerini alm olarak tanmlardr. te Trkler, byle bir kltr ortam iinde olduklar halde XI. yzyldan itibaren Anadolu'ya adm atmlard. E Kpr-l'nn vaktiyle belirttii zere, yerleik hayat oktan benimsemi olan ehirli ve ksmen de kyl Trkler, kkl bir slm kltr alm olarak yeni memleketlerine yerlemilerdi. Gebelii henz srdrenler ve ksmen kyller ise, genel planda Islm bir cila altnda yine eski kltrlerini ve inanlarn koruyorlard. Bu ikili sosyal ve kltrel yap ierisinde Anadolu'ya gelen Trkler, bu defa da yerletikleri bu yeni lkenin kltr ve inan ortam ile temasa getiler. Anadolu, Roma hkimiyeti dneminden nce ve bu hkimiyet esnasnda, ilk alarn binlerce yl kklemi, yerli, Grek, Pers ve zellikle Mezopotamya kltrlerinin deiik etkileriyle gelierek kendisine has bir biim alm, ileri seviyede putperest kltr yaayan bir lkeydi. Bu lke Dou Roma (Bizans) imparatorluu ynetimine getii zaman, oktan beri Hristiyanln etkisine girmi bulunuyordu. Buna ramen, imparatorluun resm mezhebi haline gelen Ortodoksluk, henz tam anlamyla Anadolu'nun en hcr kelerine kadar nfuz edebilmi deildi. Bizans mpa103

ratorluu'nun en kudretli devresi iinde kalan VI. yzylda bile, halk arasnda Hristiyanlk putperest kltr altedememi, ancak sath bir cila meydana getirebilmiti. Memlekette hl eski alarn muhtelif ilhlarna tapan gerek putperestler mevcut olduu gibi, szde Hristiyan olmular iin de Hristiyanlk, basit bir Hz. sa inanc ve yozlam bir teslis (Trinite) sisteminden baka bir ey ifade etmiyordu. Bunlar eski ilhlara olan inanlarn, ksaca putperest kltleri Hristiyanla uydurmak suretiyle srdryorlard.204 Bylece yzyllar boyunca yava yava Hristiyanla gemeye devam eden Anadolu'da, bu sre iinde putperest kltlerden kalma pek ok inan, det, gelenek ve din merasim

Hristiyanla girdi. Memleketin eitli yerlerinde misyonerlik yapan rahipler ancak, bunlar deiik kalplara sokarak yorumlayp kabullenmek artyla Hristiyanl yayabileceklerini anladlar.205 Bu tutum, putperest kltlerle Hristiyanln karmndan meydana gelen bir eit senkretik halk Hristiyanl dourdu. Bu arada, daha nceden gelmi Zerdtiler'in, hkmet takibinden kaan ranl Maniheist ve Mazdekist zmrelerin, rahiplerin bu popler, heterodoks Anadolu Hristiyanlnn oluumundaki katklarn da mutlaka unutmamak gerekir.206 Zerdtler burada daha eskiden beri faaliyette bulunuyorlard. II. yzylda, mene' itibariyle Suriyeli biri olan Marcion, Zerdtlik'teki iyilik ve ktlk prensibini Hristiyanla uygulayarak Anadolu'da dalist bir mezhep ve bamsz bir kilise kurdu.207 Ayn yzylda Bardesan adnda bir bakas, merkez

204 Msl. bkz. G. Ostrogorsky, Histoire de l'tat Byzantin, Paris, 1969, s.76-77; Jac-ques Jarry, Hertsie et Factions dans l'Empire Byzantin du V7e au VlIIe Siecles, LeCairel968,s.l54-155. 205 A.g.e.,s.l55. 206 Peuch, Le Manichdsme, s.64-65; Runciman, Le Manichiistne Mediival, Paris, 1949, s.30 vd; Jarry, s.336-337. 207 Runciman, s. 14-16. slm mezhepler tarihi (hereziografi) kaynaklannda el-Markyniyye adyla geen mezhep, ite bu Marcion (veya Markiyon)un kurduu mezhepten bakas deildir (msl. bkz. .M. Abdlkerm e-ehristn, el-Milel ve'nNihal, nr. M. Seyyid Kln, Kahire 1381/1961,1, 252-253). 104

Urfa olmak zere yine Zerdtlie dayal bir baka heterodoks mezhebi yayma imknn buldu.208 Burada asl Maniheizm'in rolnden bahsetmek gerekir. Yalnz Anadolu popler Hristiyanl zerinde deil, Orta Dou islm heterodoks yaplanmalar iinde de ayn nemli etkilere sahip bulunan bu dalist Iran dini, III. yzyla kadar Dou Anadolu'da kkl bir ekilde Hristiyanla nfuz etmeyi baard. Bu dine dayal olarak VIII. yzylda Samosatl Paul adnda birinin kurduu Paulisyanizm mezhebi, yeni bir heterodoks akm olarak ortaya kt ve ksa zamanda pek ok taraftar toplad.209 Bizans hkmetince hayli sktrlmasna, bask ve takibat altna alnmasna ramen, bir trl ortadan kaldrlamayan bu mezhep mensuplarnn ou, IX. yzylda Balkanlar'a srgn edildi ve orada Bogomilizm'in douuna nclk etti.210 IX. yzylda yine Maniheizm'in tesiriyle, Van Gl'nn kuzeyindeki Alada civarnda grnd iin bu dan Ermenice ad olan Thondrak'a nispetle Thondraklik denilen bir baka mezhep teekkl etti.211 Btn bunlar Anadolu Hristiyanln deiik cephelerden ve deiik ekillerde etkiledi. ok genel hatlaryla anlatlmaya allan btn bu din hareketler gsteriyor ki, Anadolu'da Hristiyanlk yalnz yerli putperest kltlerle deil, Iran kltr ve inanlaryla da mcadele etmek zorunda kalm ve btn bunlar, Trk ncesi Anadolu kltrnn ve bu arada din inan ve geleneklerinin olumasnda kendilerine gre birer paya sahip olmulardr. Trkler XI. yzyldan itibaren peyderpey buraya yerlemeye baladklarnda, ite byle bir kltr ve inan ortamyla har neir olmak durumunda idiler. Anadolu Seluklu Devleti'nin, daha kurulu yllarndan balayarak glerle gelen Trk nfusunu hayat tarzlarna gre
208 Runciman, s.20 vd. 209 Ayn ekilde, yine belirtilen slm kaynaklannda Bavlak veya Beylika adyla anlan mezhep te bu Paulisyenler'dir. 210 Ag.e., s.37-47; Peuch, s.630 vd; Ostrogorsky, s.295-296. 211 Runciman, s.52-58. 105

Dou ve Orta Anadolu'da deiik yerlere iskn ettii malmdur.212 Trkler buralarda, fetihlerden nceki younlukta olmamakla beraber, yine de nemli miktarda gayri Mslim ahli ile karlatlar. XIII. yzylda bile, uzun zamandr yerleik ve gebe Trk nfusuyla dolan Orta Anadolu'da, bata Konya olmak zere, Kayseri, Sivas gibi byk ehirlerde hatr saylr bir gayri Mslim halk bulunuyordu. Mslmanlar ve gayri Mslimler, ayr mahallelerde oturmalarna ramen, ok yakn bir mnasebet iinde yayorlard. Gayri Mslimler kendi dinlerine, mbedlerine, geleneklerine sahiplerdi ve diledikleri gibi yaantlarna devam ediyorlard.213 Birlikte yaamann sonucu olarak Trkler Rumca ve Ermenice'yi, Rumlar ve Ermeniler Trke'yi renmilerdi.214 Trk ve Bizans hkmetleri arasndaki arpmalar bu mnasebetleri etkilemiyor, halk normal

yaantsn srdryordu.215 Hatt bizzat Seluklu hanedannda olduu gibi, halk arasmda da gayri Mslimlerden kz alanlar hi de kmsenecek nispette deildi.216 Byk ehirlerde baz tasavvuf evrelerinin gayri Mslimlerle yakn mnasebetler gelitirdikleri grlyordu.217

212 Trklerin Anadolu'yu iskn, eitli etnik gruplarn durumu ve devletin bu konudaki politikas iin O. Turan'n Cihan Hakimiyetindeki makaleleri ile Seluklular Zamannda Trkiye'sine (stanbul, 1971); C. Cahen'in La Tunpie Pre-Ottoman isimli kitabyla (lstanbul-Paris 1988), bilhassa u makalelerine baklmaldr: "La Premiere Pdtration Turcjue en Asie Mineure", Byzantion, XVIII (1948); "Les Tribus Turques d'Asie Ocddentale Pendant la P^riode Seldjoukide", WZKM, U (1948-1952); "Le Probleme Ethnique en Anatolie", CHM, 112 (1954); "Seldjoukides, Turcomans et Allemands au Temps de la Troisieme Croisade", WZKM, LVI (1960). 213 Msl. bkz. Kprl, Kurulu, s.108 vd; Paul Wittek, Osmanl mparatorlu-u'nun Kuruluu, tercme G. Yalter, Bat Dillerinde Osmanl Tarihleri, istanbul, 1971, s.29; Togan, Giri, s.209; Mustafa Akda, Trkiye'nin iktisad ve timi Tarihi, stanbul, 1974,2. bask, 1,14-15. 214 Kprl, s. 110. 215 Cahen, La Tunpie, s.210; Akda, I, 98-99 vd. 216 Vvlttek, s.29; Kprl, s. 110. 217 Ahmed Eflki Mevln'nm bu tip faaliyetlerinden sk sk bahseder (bkz. Me-nakb al-Arifin, I, 137, 273, 274 vs.); aynca Hac Bekta- Vel'nin de bu eit faaliyetlerinin bulunduunu gryoruz (bkz. Menkb-HBV, s.ll, 23, 24). 106

Ayn durum, Seluklu-Bizans u mntkalarnda dahi mahede olunmaktadr. Mslim ve gayri Mslim ahli genellikle asker atmalarn dnda kaldklar iin, Trk topraklarnda gayri mslimlere, Bizans topraklarnda Mslmanlar'a tesadf olunabilmektedir.218 Grld gibi, hem uzun zamandan beri Seluklu hkimiyeti altnda bulunan Orta Anadolu'da, hem de durmadan deien u mntkalarnda Mslim ve gayri Mslim ahli devaml temas halindedir. Bunun sonucu birtakm ihtidalarn vuku bulduunu tahmin etmek zor deildir. Bunlarn hi phesiz siys, itima ve iktisad sebepleri olabilecei gibi srf din sebeplerle de meydana gelebilecekleri tabidir. Seluklu hkmeti zorla Mslmanlatrma yoluna gitmemitir.219 Seluklu devrine ait ariv belgeleri olmadndan ve ada kroniklerin de bu meseleye ait yeterli malzemeyi salamamas yznden ihtidalarla ilgili bilgilerimiz yetersizdir. Buna ramen az ok bir fikre sahip olmak mmkndr. Her eyden evvel, devrin Hristiyan ve Mslman kaynaklarnn kitleler halinde ihtidalardan sz etmediklerini biliyoruz. Bunlarda ancak tek tek baz ihtida olaylarna rastlanabilmekte-dir.220 Buna aldanarak Seluklu devri Anadolu'sundaki btn ihtida olaylarn kaynaklarda zikredilenlerden ibaret saymak, yahut kaynaklara yansmam ihtidalarn bulunamayacan dnmek doru olamaz. Zira bu kaynaklarn ou hkmet evrelerinde yazldklar iin siys hviyeti bulunan olaylara arlk verip tekileri ihmal ettikleri bir gerektir. ite evliya menkbnmeleri bu ihtidalar konusunda da deXIII. yzyl Anadolusu'nda benzer temaslar iin u eserlerde daha baka rnekler ve aklamalar bulmak mmkndr: E W. Hasluck, Christianity and islam Under the Sultans, Oxford, 1929, 2 cilt; Speros Vryonis, The Decline of Medieval Hellenism is Asia Minr, Berkeley, 1971. 218 Kprl, s.139-140; Akda, 1,447-448. 219 Turan, Cihan Hkimiyeti, II, 163. 220 Togan, Giri, s.207; Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler), Ankara, 1972, 2. bask, s.XV-XVI; Turan, II, 165-166, htidalar konusunda daha geni bilgi iin yukardaki notlarda zikredilen eserlere bavurulmaldr.

107

erli malzemeler ihtiva etmektedirler.221 Bunlar incelendii zaman tarikatlarn bu hususta nemli bir rol oynadklar hemen dikkati ekiyor, islmiyet lehine din deitirmelerin, en ok kylerde ve byk bir ihtimalle, Ortodoks kilisesine bal olanlardan ziyade, bu kilisenin ve devletin takip ve basklarna mruz kalan heterodoks kesime mensup halk, papaz ve rahipleri arasnda meydana geldii, sz konusu malzemeden rahatlkla karlabilir. Bu da, Anadolu'da, heterodoks eyhler ve dervilerle heterodoks Hristiyan din adamlar ve halk arasnda, iki toplumun Ortodoks zmreleri arasmdakinden daha kolay bir yaknlama olduunu gstermektedir. Gayri Mslimlerden bu ekilde Mslmanla geenler olduu gibi, zaman zaman bunun tersi de meydana gelmekte, slmiyet'e daha pek almam veya henz Mslman olmam Trkler'den Hristiyan olanlar bulunmaktayd. Bu eit olaylara

bilhassa u mntkalarnda tesadf ediliyordu. Buralarda yaayan baz Trkler, muhtelif sebeplerle topraklarn brakarak Bizans tarafna geiyor ve Hristiyan oluyorlard.222 Hatt aralarnda Mslman arkadalarna kar savaanlar bile bulunuyordu, ki bunlara turkopol dendii malumdur.223 te Anadolu'nun Trklemeye balad XI. yzyl sonlarndan balayarak devam eden bu karlkl muhtelif temaslarn, Mslim ve gayri Mslim halk arasnda youn bir kltr alveriine yol at phesizdir. Ancak bu alverite taraflarn kltr seviyelerini gz nnde bulundurmak nem kazanmaktadr. nk bu seviye, etkilerin dozunu ayarlayan ana faktr olmutur. Trkler Anadolu'ya iptida bir kltrn temsilcisi olarak deil, E Kprl'nn ok yerinde ifade ettii zere, o zaman btn hayat kucaklam islm medeniyetinin eski Trk kltr ile terkibini yaparak zamanna gre olduka
221 Bu mesele tarafmzdan yaymlanan bir makalede ele alnmaya allmtr (bkz. "Baz menkbnmelere gre XIII.XV. yzyllardaki ihtidalarda heterodoks eyh ve dervilerin rol", OA, II (1981), s.31-42). 222 Togan, s.209; Turan, II, 165. 223 Togan, ayn yerde. 108

yksek bir seviyeye ulam bir toplum olarak ayak basmtr. Bu itibarla o devir Hristiyan Anadolu kltrnn temel ve ana planda Trk toplumunu etkilediini ileri srmek fazla ar olur. Nitekim bu yzden Anadolu'ya gelen Trkler orada yerli kltre asimile olmamlar, Trk-slm kltr dairesinin dna karak Hristiyan Anadolu kltr iine girmemilerdir; zira uras bir gerektir ki, o dnemde islm medeniyeti henz btn teferruat ile hem Bat, hem Dou Hristiyan medeniyetinden daha stn bir seviyede olduu gibi, siyasal stnlk de o tarafta idi.224 Bununla beraber uras da bir baka gerektir ki, bilhassa halk seviyesinde, gnlk hayat tarz, baz detler ve gelenekler ve bir ksm inanlar konusunda gnmze kadar yaayan birtakm etkileri inkr etmek kabil deildir. Nitekim Trkler, Anadolu'da yerletikleri yerlerde, oralara mahsus Hristiyanlk ncesi ve Hristiyanlk dnemine ait birtakm kltler, inanlar ve merasimlerle karlatlar. zellikle islmiyet'i iyice kavrayamam ve sindirememi gebe ve yar gebe evrelerle baz ehir, kasaba ve kylerde bu kltler, inan ve uygulamalar, bu arada ziyaretghlarla ilgili menkabeler zamanla benimsenerek Islmletirildi. Hatt bu sonuncular baz Mslman vellere mal edilerek evliya menkabesi haline dntrld.225 Bunlar halk arasnda vazgeilmez inan unsurlar olarak kuvvetle yaad. te, inceleme konumuzu tekil eden menkbnmelerin yazld dneme kadar, islmiyet'i kabulden sonra

224 Kprl, tik Mutasavvflar, s.191, not 7; Togan, s.208. 225 zellikle bu ziyretghlar ve mahall kltlerle ilgili konularda Hasluck'un Christianity and islam' ile, yine ayn yazarn bir ksm makalelerini toplayan Bektalik Tedkikleri (tercme Ragp Hulusi, stanbul, 1928) adl kitabna ve Vryonis'in zikredilen eserine baklmaldr. Aynca, kk Hristiyanlk ncesi Anadolu mitolojisine dayanan tslmletirilmi pek ok menkabe ve efsne iin u eserlerde yeterli rnekler bulunabilir: Halikarnas Balks, Anadolu Efsneleri, stanbul, 1954; Mehmet nder, Anadolu Efsneleri, Ankara, 1966; ayn yazar, ehirden ehire, stanbul, 1972, 2 cilt; Saim Sakaolu, 101 Anadolu Efsnesi, stanbul, 1976 ve daha biroklar. Eski Anadolu mitolojisine ait sz konusu efsnelerin bazlar Bekta menkbnmeleri gibi heterodoks evrelerden kaynaklanan eserlere girdii gibi, Krk Sual, Muhammediye, Ahmediye ve benzeri popler kitaplara bile szmtr. 109

Anadolu'ya yerleen Trkler'i bir dereceye kadar etkileyen son kltr halkas, yukardan beri tasvire altmz Anadolu kltr ve inanlar olmutur denilebilir. Sonu Buraya kadar ok genel hatlaryla, Trkler'in slmiyet'i kabulden nce mensup olduklar inan ve kltr sistemleri kronolojik bir srayla gzden geirilmeye allmtr. Grld gibi, Trkler, tarihlerinin bilebildiimiz en uzak devirlerinden beri, yaadklar siyas, itima ve iktisad artlarn belirledii, kendilerine mahsus bir inanlar sistemi ortaya koymulardr. Atalar klt, eitli tabiat kltleri eklinde tezahr eden bu sistem, nihayet Gk Tanr klt ile ulaabilecei en yksek seviyeye ulamtr. Zamanla Trkler'in amanizm'i de tandklar grlmektedir. Fakat onlar eski inanlarn buna da uyarlamak suretiyle amanizm'e kendilerine has bir ehre kazandrmlardr. Yaadklar geni coraf sahann bir gerei olarak Trkler, bir yandan douda Budist in kltrnn etkisine girerken, bir yandan da batda Zerdt iran'n inanlaryla har

neir olmular, nihayet Maniheizm, Mazdeizm ve Mazdekizm'i de tanmlardr. Deiik corafya ve iklimlerin, kltrlerin mahsulleri olan bu dinler bazan ayn Trk toplumunda birbirlerine halef selef olurken, bazan da yanyana var olmulardr. Byle durumlarda karlkl etkilenmeler ve tedahller vuku bulmu, zikredilen bu dinler bu suretle Trkler arasnda onlara mahsus birer biim almlardr. Nihayet bunlarn yerini, daha nce hibir dinin yapamad bir biimde ok geni kitlelere yaylarak islmiyet almtr. Fakat slmiyet'ten nceki dinlerin uzun asrlar boyu hasl ettii etkiler kolay kolay silinmemi, bazlar Islm bir cila altnda baz Trk topluluklarnda btn kuvvetiyle yaamaya devam etmitir. Baka bir deyile, slmiyet Trkler'in inan dnyalarnn dibine inebildii lde eski dinlerin kalntlarn dar atmtr. Anadolu'ya gelip yerletikten sonra Trkler, putperestlik ve
110

Hristiyanln senkretizminden oluan yeni bir kltrle temasa gelmiler, eitli vesile ve vastalarla az da olsa bununla karlkl alverite bulunmulardr. ite bu uzun mcer sebebiyle inceleme konusu yaptmz Bekta menkbnmelerinde tabiat kltlerinden amanist unsurlara, Budist ve Maniheist unsurlardan Anadolu kltr kalntlarna kadar ok eitli ve adet bu uzun din maceray belgeleyen motiflere rastlanabilmektedir. Bunlarn her biri menkabeler haline dnerek bu eserlerde yaamaya imkn bulmulardr. Bu eserlerde yer almalar ise, iki tarihsel ve sosyolojik gerein yansmasndan baka bir ey deildir: 1- Bu inanlar tayan ve yaayan geni bir sosyal taban mevcut olmutur. 2- Btn bu inanlar, reddi mmkn olmayan bir din ve kltrel senkretizmin (badatrmaclk) canl ahididir, ki bu senkretizmin tarih vrisleri de Bekta ve Alev (Kzlba) toplumudur.
111 BRNC BLM

ESK TRK NANLARI KAYNAKLI MOTFLER (TABAT KLTLER)

Umm Dnceler Bu blmde sz konusu edilecek olan inan motifleri, da, tepe, ta, kaya ve aa gibi tabiat varlklaryla ilgili kltlere ait motiflerdir. Yalnz unu hemen belirtmek gerekir ki, herhangi bir dinde bu saylan varlklardan biri veya birkayla ilgili baz telkkilerin bulunmas, her zaman bir kltn mevcudiyetine iaret etmez. Mesel slmiyet'teki Hra Da, Hacer'ul-Es-ved yahut Zemzem suyuyla alkal dnceleri bir klt eklinde deerlendirmek ve buradan hareket ederek bu dinde da, ta ve su klt olduunu ileri srmek doru deildir. Bir kltn mevcudiyeti ancak u artn bir araya gelmesiyle tespit edilebilir: a) Klte konu olabilecek bir nesne veya ahsn mevcudiyeti, b) Bu nesne veya ahstan insanlara fayda yahut zarar gelebilecei inancnn bulunmas, c) Bu inancn sonucu olarak fayday celb, zarar defedecek ziyaretler, adaklar, kurbanlar ve benzeri uygulamalarn varl. te burada ele alnan menkabelerdeki rnekler, yukardaki artlara uyanlardan meydana gelmitir. Aada grlecei zere her biri muhtelif tabiat kltlerinin izlerini yanstmaktadr.
113

Da ve Tepe Klt Dalar ve tepeler, tarihin bilinen en eski devirlerinden beri ykseklikleri, gkyzne yaknlklar dolaysyla insanlarn gznde ululuk, ycelik ve ilhlik timsali kabul edilmi, bu yzden de insan st varlklarn, ilhlarn mekn olarak dnlmlerdir. Buralar, genellikle ilhlarla temasa geilen yerlerdir. Putperest din merasimler hemen hemen dnyann her devir ve yerinde dalarda, yksek tepelerde yaplmlardr. Bu ve benzeri telkkiler dolaysyla dnya tarihinde hemen her lke ve milletin mukaddes bir da veya tepesi olduu grlr. Yunanllar'n Olimpos'u, eski Trkler'in tken'i, slm milletlerinin mitolojilerinin vazgeilmez Kafda, akla gelen ilk rnekler arasnda saylabilir.

Bekta menkbnmelerinde da ve tepe kltn artran baz menkabelere rastlanmaktadr. Mesel Menkb- Hac Behta- Ytef'de devaml olarak bir Arafat Da'ndan bahsedilir. Hac Bekta Sulucakarayk'e geldii zaman, kye yakn olan bu tepeye km, oradaki bir maaray kendine devaml inziva yeri olarak semitir.1 Vilyetnme-i Hacm Sultan'da, Ha-cm'n daima yksek tepeler zerinde ibdet ve riyzatta bulunduu belirtilir. Bir menkabesinde, Germiyan ilindeki bir tepe zerinde gnlerce yemeden, imeden riyzat yapt anlatlr.2 Sair gnlerde dervileriyle beraber daima ayn tepede dua etmektedirler.3 Bir baka menkabede anlatldna gre, yine ayn blgede Kzlburun adn tayan bir tepe vard. Hacm Sultan zaman zaman burada da inzivaya ekilir ve geceli gndzl sa aya zerinde tam krk gn dururdu.4 Seyyid Rs1 Bkz. Menkb-HBV, s.28. Hac Bekta'n trbesinden yaya yarm saat uzaklkta bulunan bu tepe, btn Bektaler ve Kzlbalar tarafndan mukaddes tannmaktadr. Srekli ziyaret edilmekte olup, "niyet talan" veya "eytan talan" denilen kk talar atlmakta, eitli dileklerin yerine gelmesi iin dualar edilmektedir (bkz. Tanyu, Dinler Tarihi Aratrmalar, Ankara, 1973, s.63). 2 Vilyetnme-HS, s.54-55. 3 A.g.e., s.76. 4 Ag.e., s.82-83.

114

tem Gazi'nin ise, Silistre yaknlarndaki bir dan tepesinde ibdet etme itiyadnda olduunu Vilyetnme-i Seyyid Ali 5u/-fcm'dan reniyoruz.5 Veli Baba Menahbnamesi'nde, vefat eden vellerin, tepeler zerine6 (zirve-i cebel) defnolunduklann gryoruz. Mesel onsekiz byk kadn evliyadan ve Veli Ba-ba'nm yakn olan Gelincik Ana, byle bir tepe zirvesine gmlm ve o tepeye Gelincik ad verilmitir. u zikredilen rnekler topluca mtla olunursa grlr ki, ad geen ahslar, inziva, ibdet ve riyzat yeri olarak hep yksek tepeleri semektedirler. Tasavvuf tarihi literatrnde bu menkabelerdeki gibi yksek tepelerin ibadet maksadyla kullanldn gsterecek bir gelenein bulunduunu tespit etmek mmkn olmamtr. Tabakat ve Tezkire kitaplar (sfile-rin toplu biyografilerine dair eserler) incelendii zaman mutasavvflarn genellikle ya zaviye veya hnikahlarndaki zel halvet yerlerinde veya bazan da maaralarda ibdet ve riyzat yaptklarna dair saysz rnekler grlr. Durum byle olunca Bekta menkabelerindeki bu rneklerin, eski Trkler'de da ve tepe klt ile ilgili bulunduunu anlamak zor deildir. Nitekim Hac Bekta'n inziva yeri olduu bildirilen Arafat Da-'nn eskiden beri birtakm ziyaret ve adaklara, dualara sahne olmas da bunu teyid ediyor. Bu gelenek gnmzde de devam etmektedir. Orta Asya'da eski Trkler'in yaadklar eitli blgelerde da kltne muhakkak rastland grlmektedir.7 Buralardaki dalarn ou Trke "mbarek", "mukaddes", "byk ata", "byk hakan" mnalarna gelen Han Tanr, Buzta Ata, Bayn Ula vs. gibi adlar tamaktadr.8 Her boyun ve her oyman kendine ait mukaddes bir da olduu gibi, bu boy ve oymaklardan oluan birliklerin de ortak mukaddes dalar var5 Vlyetnme-SAS, s.29. 6 Bk. Menkb-VB, s.239. 7 nan, "Trk Boylannda Da, Aa ve Pmar Klt", Reit Rahmeti Arat in, Ankara, 1966, s.272. 8 nan, ayn yerde; ayn yazar, amanizm, s.49. 115

ft
di.9 Mesel Han-yoan Da Hunlar'n her yl zerinde Gk Tanr'ya kurban kestikleri mukaddes bir yer idi. Gan-tsuan-an Da da byleydi. Ayrca Hunlar'n, inliler'le yaptklar anlamalar Hun Da denilen baka bir mukaddes dada icra ettikleri yinlerle kutladklar bilinmektedir.10 VII. yzylda Gktrkler dahil btn Trk boylar mehur tken adndaki ormanl da mukaddes tanyorlard ve hakann adr buradayd.11 "lkenin koruyucu ruhu" mnasna Budun inli adn tayan ve tken'in batsnda bulunan bir baka da da ayn ekilde

mukaddes saylyordu.12 Bunlardan baka Gktrkler'in duk Ba, Tamag duk adnda iki mukaddes da daha vard ki, duk Yer-su adyla takdis ediliyorlard.13 VI. ve VII. yzyllarda ungarya Havzas'nda yaayan proto-Tunguzlar, memleketlerinin gneyinde mehur bir daa byk bir sayg besliyorlard; bu da Manular'da da mukaddes tannyor, onlar kendilerinin bu dadan geldiini sanyorlard. Manular'a gre, sz edilen da, beyaz elbiseli tanrann ikametghyd ve zerinde bulunan aalar, bitkiler ve hayvanlarn hepsi de dokunulmazd.14 nl islm corafyaclarndan Gerdiz de iiller'in, memleketlerindeki bir da takdis ettiklerini, yeminlerini onun stne yaptklarn ve hatt Tanr'nn bu da zerinde bulunduuna inandklarn sylemektedir.15 XI. yzylda Kgarl Mah-mud da, putperest Trkler'in tabiatta grdkleri her ulu varl, bu arada zellikle yce dalar ve tepeleri devaml takdis ve
9 inan, a.g.e., ayn yerde. 10 Ag.e.,s.48-49. 11 A.g.e., s.49-50. 12 A.g.e., s.5; ayrca bkz. inan, a.g.m., s.272. 13 A.g.m., ayn yerde. 14 Roux, Faune, s. 165. 15 Zeynu'l-Ahbar'dan naklen, nan, amanizm, s.9. R. een, bu dan muhtemelen vaktiyle Gktrklerce takdis edilen tken olduunu tahmin etmektedir (bkz. Klasik slam Kaynaklan..., s.60).

116

bunlara secde ettiklerini yazar.16 Yazar mehul XII. yzyla ait bir Arapa corafya kaynanda da, Uygurlar'n yksek bir daa dua edip kurban kestikleri ve her yl bunu tekrarladklar belirtiliyor.17 Dikkat edilirse, eitli eski Trk zmrelerindeki bu uygulamalar, da kltnn baz kavramlarla alkal bulunduunu gstermektedir. Bunlarn ilki Gk Tanr kavramdr. Hunlar'n takdis ettikleri Han-yoan Da, Gk Tanr'ya kurban sunulan bir dadr ve onun mekn kabul edilmektedir. iiller rnei de bunu destekliyor. Yukarda grld zere, iiller Tanr'nn takdis ettikleri da zerinde bulunduuna inanyorlard. Da kltnn ilikili olduu ikinci kavram, ata kavramdr. Buzta Ata adn tayan da, bunun ecdat telkki olunduunu gsterdii gibi, proto Tunguzlar ve Manular da, takdis ettikleri dam kendi atalar olduunu kabul ediyorlard. Nitekim A. nan zamanmzda Altaylar'da da buna benzer inanlar tespit etmitir.18 Yaplan incelemeler, da ve tepe kltnn XIII. yzylda Moollar'da dahi mevcut olduunu ortaya karmtr. Nitekim J.-P Roux'nun u sz ok isabetli bir tespiti yanstyor: "Kutsal bir daa sahip olmayan bir Trk veya Mool kavminin bulunmasna imkn olmad anlalmaktadr".19 Eski bir Mool rivayetine gre, Moolistan' hkimiyet altna almak iin yaplan savalardan birinde, Cengiz Han g durumda kalm, dmanlarn takibinden kurtulmak iin Burkan Haldun adndaki daa saklanm ve kurtulmutu. Buna krne olarak daa kurban sunan Cengiz Han, bu gelenein devamn istemiti.20 Burkan Haldun da kltnn Moollar'da byle teekkl

16 Divan'u Lati't-Trk, istanbul, 1335, III, 279. 17 Bkz. Hilfet Ordusunun Menkbeleri, giri s.34. 18 nan, amanizm, s.52-53. 19 Bkz. Roux, Eski Din, s.125. Trkler ve Moollar'daki da klt hakknda bu kitabn 124-128. sayfalar arasnda geni bilgi bulunmaktadr. 20 nan, "Trklerde ve Moollarda Defin Merasimi", Makaleler ve incelemeler, s.374; Roux, Recherches, s.38.

117

ettii anlalyor. Moollar Trkler'deki gibi dalarn ve tepelerin, stn birtakm glerin ve ruhlarn ikametgh olduuna inanyorlard. Bu ruhlarn her biri kendi mmtkalarmdaki insanlarn iyilii iin alr kabul ediliyordu. Bu sebeple takdis olunan dalarn isimleri normal konumalarda kesinlikle anlmaz; onun yerine Kayrkan, Bogda ve ndr gibi genel adlar kullanlr.21 Eski Trkler ve Moollar'da mevcut da ve tepe kltnn ada Altay topluluklarnda da bulunduu, dolaysyla ayn coraf sahada yzyllar boyu nasl kkl bir ekilde devam edegeldii grlmektedir. Katanov, Anohin, Harva ve daha pek oklar, buradaki

Trk topluluklarnda da klt hakknda deerli mahedeler kaydetmilerdir. Bunlar Altaylar'da da (bilhassa Altay Dalar) ve tepe kltnn ok nemli bir yer tuttuunu gstermektedir. Teletler, Tles ve Abakan Trkleri, civarlarndaki baz dalar ok byk bir saygyla takdis etmektedirler.22 Al tavllar her dan kendi ayr ruhlar bulunduunu sanmaktadrlar. Bu yzden dalarn isimleri sade coraf basit isimler deil, bu ruhlarn isimleridir. Onlara gre bu da ruhlar insanlara hem iyilik hem de ktlk yapabilirler.23 Altayllar'daki da klt daha da inkiaf ederek gn bizzat kendisinde bulunan ve ilhlarn mekn olan kozmik bir da inancn da dourmutur. Altayl Tatarlar'a gre Tanr Bay Ulgen, yaldzl semav bir dan zerinde oturmaktadr. Yakut-lar'da ise, ilhlarn ikametgh olan st gibi beyaz bir kozmik dan varlna inanld tespit olunmutur.24 ite btn bu inan ve telkkilerin gerei olarak Altayl-lar'da dalara byk merasimlerden oluan yinler yaplmakta
21 22 23 24 G. Tifcci - W. Heissig, Les Religions du Tibet et de la Mongolie, Paris, 1973, s.470-471. inan, amanizm, s.129-130; ayn yazar, Trk Boylar..., s.273. A. V Anohin, Altay Samanlna Ait Maddeler, tercme A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s.416-417. Harva, Les Reprisadations Religieuses Chez les Peuples Altalaues, Paris, 1959, s.44-46.

118

ve kurbanlar sunulmaktadr.25 Altayllar'n Altay Dalar'n takdis etmeleri gibi, Bakurtlar da Ural Dalar'n mukaddes ve mbarek tanmaktadrlar. Bu dalar iinde Tura Tav (da) adyla bilineni ok mukaddesti ve adak adamadan kesinlikle bu daa klamazd.26 A. inan, Kazan Trkleri'nde de Hocalar Tav denilen mukaddes bir dan bulunduunu, bu dada baz yinler ve kurban merasimlerinin yapldn, G. G. Reid'nin manzum risalesinden naklen haber vermektedir.27 Risalede belirtildiine gre, Hocalar Tav'nn yksek bir ksm Arafat, teki baz tepeleri ise Eb Kubeys ve Mina diye isimlendirilmitir.28 Bu bilgiler, Menkb- Hac Bekta- Vel'deki Arafat Da gibi, Islm kavramlar kullanlarak Mslman Kazanllar arasnda da kltnn nasl yaadn gstermesi asndan gerekten ilgiye deer. Herhalde da kltne rastlanan Mslman memleketlerde de ayn metodun kullanldn sylemek yanl olmaz. Anadolu'da byle takdis edilen dalara bilhassa Bekta ve Kzlba toplumlarnda sk rastlanmaktadr. Hacbekta'taki Arafat Da'ndan baka, Krkkale yaknlarndaki Hasandede Ky'nn yannda bulunan Denek Da bunlardan birini tekil eder. evre Kzlbalar, bu da ok kutlu sayarlar.29 Eskiden Orta Asya Trkleri'nde olduu gibi, gnmz Kzlbalar' da bu dalara esrar dolu yerler, mbarek meknlar nazaryla bak-

25 nan, a.g.e., s.53-54; ayn yazar, a.g.m., s.273-274. Buralarda, yaplan bu yinler hakknda geni bilgi bulunmaktadr. Kurban merasimi srasnda okunan muhtelif dualar da mevcuttur. Da kltnn ok eskilerden gelen kkl bir inan olduunu gstermesi itibariyle bunlardan birini buraya kaydediyoruz: "Gne dolaamaz olan elik da... Ay dolaamaz olan altn da... Aba ormannn rts, mukaddes byk dam... Atalarmz, byklerimiz sana taptlar... Beik ruhunu yaradan... Srlerimize bereket ver, yurdumuza geim ver... Ey mukaddes ve geni Altay'n yarg yeri... Kesilmeden ksmet veren... Deniz ve yer yaratld zaman ata ve analarmzn tapt takdis ettii." 26 nan, a.g.m., s.275-276. 27 A.g.m., s.274. 28 A.g.m., s.275. 29 Yahya Benekay, Yaayan Alevilik, stanbul, 1967, s.19. 119

maktadrlar.30 Dou Anadolu'daki Kzlba Krtler'de yine da klt nemli bir mevkie sahiptir. Varto'nun kuzey-batsnda Bingl Dalar zerindeki Kakar Tepesi, yakn zamanlara kadar civarn btn Kzlba Krt kyleri tarafndan takdis edilmekteydi. Her yl yaz aylarnda eski det ve geleneklere uygun bir ekilde eitli gruplar halinde bu tepeye klr, adaklar sunulur ve dualar edilirdi.31 Da kltnn, Bekta ve Kzlba zmrelerin dnda bile nisb bir yeri olduu grlyor. Anadolu'nun hemen her tarafndan geerli olan rnekler baz bakmlardan dikkate ayandr. Bir defa klt konusu olan dalarn ou gerekte coraf mnada da deil, yksek tepelerdir. Bunlarn pek ounun zerinde bir yatr bulunmaktadr.32 Ziyaretler, sunulan adak ve kurbanlar ve teki ilemler, ksaca klt merasimleri hep bu yatrlar etrafnda cereyan etmektedir. Fakat iin ilgi ekici yan, hem ilgili literatrde hem de

ahsen yaptmz alan aratrmalarnda bu yatrlarn pekounun kimliklerini tespit etmenin mmkn olmamasdr. Genel olarak bu yatrlar bir ahs ad yerine Nohutlu Baba, amlk Baba gibi, zerinde bulunduklar dan veya tepenin adyla anlmaktadrlar.33 Anadolu'nun her yannda bunlardan belki binlercesini tespit etmek her zaman iin mmkndr. Oysa kimlikleri az ok bilinen yatrlar genel olarak da tepe balarnda deil, herkesin kolayca ulaabilecei ky,
30 Erz, s. 365 vd. Bu olgu dolatmz hemen btn Alev kylerinde gzlemlenmitir. 31 M. erif Frat, Dou lleri ve Varto Tarihi, Ankara, 1970, 3. bask, s.75-76, not 1; Mahmut Rvanolu, Dou Airetleri ve Emperyalizm, stanbul, 1978, s.159-160. 32 Benzer durumlara iran'da da rastland, burada mukaddes tannan dalar zerindeki yatrlarn ounun Baba Berzkh, Baba Blend ve benzeri ykseklik ifade eden isimler tayan ve gerek olmayan ahsiyetler olduu grlmtr (bkz. Marcel Bazin, "Le Culte des Arbres et des Montagnes dans le Tales", Quand le Crible Etait dans la Faille (Hommage E N. Boratav), Paris, 1978, s.101. 33 Bu konuda Yozgat, Erzurum, Giresun vs. blgelerdeki rnekler iin bkz. Tan-yu, Dinler Tarihi Aratrmalar, s.63-64, 69-70 vd; Varto ve evresi iin bkz. Frat, ayn yerde.

120

kasaba yahut ehir iinde veya yaknnda bulunmaktadr. nk herkes tarafndan kolayca ziyaret edilip fatiha okunmak amac sz konusudur. Dolaysyla tepe stndeki bu yatrlarn byk bir ksmnn gerek yatrlar olmayp, blgedeki da kltnn bir evliyann ahsnda sembolletirilmesinden ibaret bulunduu sonucuna varmak doru grnyor. O zaman eldeki rnekler gz nnde bulundurularak islm ncesi devirde da ve tepelerde mevcut olduuna inanlan stn g veya ruhlarn Islm devirde byle kimlii mehul evliya haline dntn kabul edebiliriz. Herhalde Trkler Anadolu'da fetihten sonra yerletikleri eitli yerlerde baz da ve tepeleri, vaktiyle Orta Asya'daki gibi, mukaddes tanmlar ve bunlar hayal yatrlarla ahslandr-m olmaldrlar. Nitekim yukarya kaydedilen menkabelerde-ki rnekler de, da ve tepelerin Hac Bekta, Hacm Sultan ve Seyyid Rstem Gazi gibi bir vel ile birlikte dnldn gsterir niteliktedir O halde, ad geenlerin bu menkabelerde ibdet ve riyzat yeri olarak hep yksek tepeleri seiyor olmalar, bunlarn neden da kltyle alkal grlmesi gerektiini anlatyor. Ancak, bugn Anadolu'da mevcut yatrl tepe veya dalarla ilgili inan ve telkkilerin hepsinin Trk devrine ait olup olmad mnakaa edilebilir. Bu takdirde bunlarn bir ksmnn yerli kltrden intikal etmi olma ihtimali de akla gelebilir. Tabi imdiki halde bunlarn hangisinin eski kltre, hangisinin Trk devrine ait olduu kolayca kestirilemez. Eski Trkler'deki da ve tepe kltyle alkal bu motifler, sade Bekta menkbnmelerinde deil, Islm devirde kaleme alnan nemli baz klsik Trk metinlerinde dahi vardr. Mesel Dede Korkut Kitab'nda kahramanlar sktklar zaman veya g bir durum ortaya ktnda, adet canl bir varla hitap edermiesine, dalara seslenmektedirler.34 Dnmendn-me'de, kfirlerle savarken ehit den Trkler'in gmldk34 Dede Korkut Kitab, s.53, 55, 57. Bu konudaki yorumlar iin bkz. Roux, Rec-herches, s.42-44.

121

leri yerler hep da veya tepe balardr.35 k Kerem, k Garip vs. gibi halk hikyelerinde, Krolu gibi halk destanlarnda, dalara hitap eden sesleniler vardr. Krolu sefere kaca zaman da balarna bakar yahut sefer srasnda geit vermeyen bir dala karlatnda tepedeki evliyaya yalvarr; ancak o zaman da geit verir.36 te btn bunlar da ve tepe kltnn halk metinlerine yansm tezahrlerinden baka bir ey deildir. Ta ve Kaya Klt Burada kullandmz Bekta menkbnmeleri iinde bu klte ait menkabeleri ihtiva eden tek menkbnme, Menkb- Hac Bekta- Vel'dir. Buradaki menkabelerden birinde anlatldna gre, Hac Bekta'n evliyadan olduuna inanmayan biri, elindeki bakla oradaki bir kayay kesmesini ondan ister. Hac Bekta da bakla kayay ikiye bler. Adam bunu grnce kendisine mrid olur. Bu kerametin delili olan kayalar tekkeye kaldrlm olup gelip geenler tarafndan saygyla ziyaret edilmektedir.37 Bir

baka menkabede, arslana binip ylan kam yaparak Hac Bekta' ziyarete gelen Seyyid Mahmud Hayr-n'ye kar Hac Bekta'n, kzl bir kayaya binerek karlamaya kt ve kayay uzunca bir mddet yrtt hikye edilir.38 Bektaler ve Kzlbalar'ca, bugn trbeye 350 m. mesafede bulunan bu kayann gerekten yrdne inanlr. Bu sebeple kaya takdis edilmekte ve eskiden kayadaki oyuk iinde krk gn halvete ekilinmekteydi.39 Kanaatimizce bu menkabeler, esasnda zaten takdis ve ziyaret olunan bahis konusu kayalarn takdisine zahir bir sebep olarak
35 36 37 38 39 Bkz. La Geste de Melik Danimend, metin ve frans. tercme I. Melikoff, Paris, 1960, II, 163. Pertev Nail, Krolu Destan, istanbul, 1931, s.88. Menkb-HBV, s.34. A.g.e., s.50. Tanyu, nanlar, s.147. 122

mtla edilmelidir. Hatt, bunlarn belki de Bektalik'ten nce blge halk arasnda byle bir klte konu tekil ettii ve sonradan Bekta an'anesinin meydana gelii srasnda Hac Bekta'a izafe edilerek kendine mal edildii dahi dnlebilir. phesiz ok eski zamanlardan beri tabiattaki eitli cansz varlklar iinde daima, varln en devaml biimde srdrenleri insann dikkatini ekmitir. Bu itibarla, dnyann neresinde olursa olsun, tabiatn ortasnda btn hametiyle duran iri bir kaya veya ge doru ykselen muazzam bir granit ktlesi, eski insann yerine gre hayretini, yerine gre dehetini cel-betmitir; dayankll ile de sonsuza kadar var olabilmenin adet sembol gibi grnmtr.40 Bu sebeple dnyann hemen her tarafnda eski alardan beri talara, kayalara ibadet edildii, bunlarn etrafnda zamanla birtakm kltlerin meydana geldii bilinmektedir.41 Bu kltler zerinde aratrmalarda bulunan ilim adamlar, eitli yorumlarla baz ilgi ekici sonulara varmlardr. Eliade, talarn ve kayalarn madde olarak tapnma konusu olmadklar kanaatindedir. Ona gre, ilkel insan, taa yahut kayaya deil, onda varln sand iyilik ve ktlk dourabilecek "ey"e tapntr. O halde klt konusu olan ta ve kayann bizzat kendisi deil, o "ey"dir.42 Eli-ade'n bu tehisine, meseleyi yakndan inceleyince hak vermemek kabil deildir. Eldeki bilgiler, Orta Asya'da islm ncesi devirde Trkler'de baz ta ve kayalarn kutlu sayldklarn gstermektedir. Uy-gurlar'n nl Kut Da efsnesi bunun gzel bir rneini tekil eder. Hayli tannm bu efsnede, Uygur lkesinin refahnn Kut Da adyla bilinen iri bir yeim kayasna bal olduu,
40 Eliade, Traitt, s. 181. 41 Hasluck, Christianity and islam, 1,179-180; Eliade, ayn yerde; "Pierre" ve "Roc-her" maddeleri, Dictionnaire des Symboles, Paris, 1974, 2. bask. Mesel chiliye a Araplarnda da nusub (oulu ensab) denilen putlar byle tabiattaki iri kaya bloklarndan ibaretti (bkz. el-Cessas, Ahhmu'l-Kur'an, Kahire (tarihsiz), II, 310). Bundan baka Haceru'l-Esved denilen siyah tan da chiliye devri Araplarnca mukaddes tanndn biliyoruz (bkz. A. J. Wensinck, "Ka'ba", EH). 42 Eliade, s.191. 123

l
bu kaya sayesinde lkenin ve halkn felketten uzak bir hayat srd anlatlmaktadr. Bunu renen inliler, Uygur kaannn oluna imparatorun kzn verme karlnda kayay isterler. Niyetleri Uygurlar'n saadetini gidermektir. Halkn kar koymasna ramen kaan teklifi kabul eder. inliler onu paralayarak lkelerine gtrrler. Fakat, kayann gitmesiyle ktlk balar ve sonunda Uygurlar g etmek zorunda kalrlar.43 Gerekte bu efsne, topran bereketi ve lkenin selmetinin kayann mevcudiyetiyle ilgili grldn anlatan bir telkkinin varln meydana koymas itibariyle Uygurlar'daki kaya kltne iaret etmektedir. Bu eski kltn, gnmzde Orta Asya'da btn kuvvetiyle srd grlyor. Yakutlar, Krgzlar ve Tatarlar'n Altay blgesindeki byk kayalar takdis ettikleri, bunlarda birtakm ruhlarn ve ilhlarn mevcudiyetine inandklar tespit edilmitir.44 Buryatlar'm da baz kayalar mukaddes saydklar ve vaktiyle Uygurlar'da olduu gibi, bunlara lkede verimlilii, bereketi salayan bir kudret atfettikleri grlmtr.45 Ktlk zuhur ettii zaman yahut bol mahsul alndnda bu kayalara dualar edilmekte, adaklar

adanp kurbanlar kesilmektedir.46 1920'lerde Mvernnehir blgesini dolaan Joseph Castagne Fergana'da, Takent ve Buhara dolaylarnda byk ve tuhaf e-killerdeki kayalara ve talara son derece sayg gsterildiini, bunlarn insanlar zerinde iyi veya kt etkiler brakabilecek byl kuvvetlere sahip olduuna inanldn, bu sebeple devaml ziyaret edildiklerini haber vermektedir. Yazar, bunlarn her birinin yannda bir de evliya mezar bulunduunu ilve ediyor.47
43 Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, s.74-75. 44 Kprlzde, Trk Tarih-i Dinsi, s.90; Harva, s. 109. Ayrca Trkler ve Mool-lardaki ta ve kaya klt hakknda baz izahlar iin bkz. Roux, Eski Din, s.117-118. 45 Harva, s.109-110. 46 A.g.e., ayn yerde. 47 Castagne, "Survivances d'Anciens Cultes et Rites en Asie Centrale", Revue 124

Anadolu'da da gnmzde ayn durumu mahede ediyoruz. Pek ok blgede Snn ve Kzlba kesimlerde takdis edilen ta ve kayalara rastlanabilmektedir. Mesel Krkkale'nin Hasandede Ky'ndeki camiin duvarna yerletirilmi olan irice bir ta, blge Kzlbalar tarafndan ziyaret edilip byk bir saygyla takdis olunmaktadr.48 Dersim Kzlbalar, sabahleyin gnein ilk klarnn vurduu kayalar pmekte ve bunlarn kutlu olduuna inanmaktadrlar.49 Afyon'un Kalecik Ky yaknndaki oyuk bir kaya, yannda hibir mezar olmad halde, Sar oban Dede adyla anlmakta ve kendisine ziyaretler yaplarak ifa umulmaktadr.50 Ta ve kaya kltyle alkal asl ilgi ekici menkabeler, zerinde insan izi bulunduuna inanlan kayalarla alkal olanlardr. Yine Menkb- Hac Bekta- Velide nakledildiine gre, Hac Bekta gvercin eklinde Anadolu'ya uup geldii zaman Sulucakarayk'teki bir tan stne konmu ve ayaklar bu taa gmlmt.51 Hac Bekta bir gn dolarken, ayaklaryla kerpi amuru youran biri, ondan, eer gerek vel ise yakndaki bir kayay ayaklaryla yourmasn istemi, o da kayann stne karak hamur gibi yourmutu. Bu sebeple Hamurka-ya denilen ve hl yerinde duran kayada inanca gre Hac Bek-ta'n ayak izleri bulunmaktadr.52 Bir baka menkabeye gre,
d'Ethnologie, XV (1923), s.250-251. Yazarn burada verdii rneklerde de, ta ve kayalardaki gizli kuvvet ve ruhlarn evliyyaya dnmesi vakasn tespit etmekteyiz. 48 E. Behnan apolyo Mezhepler ve Tankatler Tarihi, stanbul, 1964, s.276-277; Benekay, s.23-24. Kzlbalann inancna gre, Hacer-i Esved denilen bu ta] Hasan Dede'nin yaknlarndan mer Aa'ya Mekke erifi tarafndan verilmi, yahut ta, Mekke'den gvercin olup uarak gelmi ve tekrar ta haline gelip imdiki yerine girmitir. 49 Rvanolu, s.161. 50 Tanyu, nanlar, s.97. Bu tip rnekler vaktiyle Hasluck tarafndan incelenmitir (bkz. a.g.e.. I, 207-220). O, Anadolu'da klte konu olan ta ve kayalar; a) Tabi ekilde olanlar, b) Delikli olanlar, c) nsan eli demi olanlar tarznda ana kategoride ele almtr (bkz. I, 179-207). 51 Menhb-HBV, s.18. 52 A.g.e., s.33-34. 125

bir gn damm stn lolamaya kan ve bir trl Hac Bek-ta'n vel olduuna inanamayan mridlerden Sduddin, eyh tam damn altna kendi hizasna geldiinde lo tan bana yuvarlayp ldrmek istemi, ancak Hac Bekta ta eliyle yakalamtr. te bu srada parmaklar hamura gmlr gibi taa gmlmtr.53 Yine ayn menkbnmede, Hac Bekta'n Sar Saltk adndaki mridinin Kaligra (Bulgaristan)'daki bir kayada el ve ayak izlerinin bulunduundan bahsedilir.54 Hac Bekta'la ilgili, sz konusu btn bu ta ve kayalar hl mukaddes tannmakta, eitli ziyaretlere konu olmaktadr. Bugn Anadolu'nun hemen her tarafnda zerinde "Hz. Ali'nin atnn ayak izleri" bulunduu sylenen ve bu yzden takdis ve ziyaret olunan birok kayalara rastlanmaktadr. Mesel, Amasya'da oban Dede tarafnda; Edremit'te Durada zerinde; Mudurnu'da Akka Ky'nde; Kayseri yaknndaki bir tepede;55 K. MaraElbistan yolu stnde56 iri bloklar halindeki kayalarda, iaret edilen iz olduklar ileri srlen ukurlar gsterilir. evre halk bunlar ziyaret ederek adaklar adayp kurbanlar sunmakta ve hastalklarn iyilemesi, yahut eitli dileklerinin gereklemesi iin dualar etmektedir. Bilhassa sonuncusu, Elbistan yresindeki Kzlbalar ve Kur-manlar arasnda Ali Kayas diye bilinir ve son derece mbarek saylr.57

Hz. Ali'nin izini tadna inanlan bu tip kayalardan, Buhara ve civarnda dahi bulunduunu J. Castagne haber vermektedir.58 Aslnda kaynaklar kartrld zaman, zerinde insan izine benzer izler olan kayalarla ilgili kltlerin Orta Asya'da
53 A.g.e., s.61. 54 A.g.e., s.46. 55 Bu zikredilen rnekler hakknda daha geni bilgi iin bkz. Tanyu, nanlar, s. 103, 107, 113, 136. Burada ayrca ziyaretlerde uygulanan usuller de anlatlmaktadr. 56 Rvanolu, s.162. 57 A.g.e., ayn yerde. 58 Castagne, s. 251. 126

Trkler arasnda ok eskilerden beri varln gsteren kaytlar bulmak mmkndr. X. yzylda el-Birn, Kimekler'in lkesinde byle bir kayann takdis edildiinden bahsetmektedir. Onun anlattna gre, Menkur denilen dada bir su kayna yannda bulunan kayada, secde eden bir insann dizkapaklarnn ve ellerinin izini andran ukurlar vardr. Ouzlar bunun Hz. sa'ya ait olduuna inanyor ve secde ediyorlard.59 dris de, Seylan Adas'nda Rahuk denilen dan tepesindeki bir kayada Hz. dem'in izinin bulunduunu yerlilerden iittiini ve onlarn bu kayay takdis ettiklerini syler.60 Nitekim eskiden Orta Asya'da Budist Trklerin de zerinde Buda'nn izi olduunu syledikleri birtakm kayalar mukaddes addettiklerini biliyoruz.61 Ayn klt, Budist evrelerde Buda'nn, Hristiyan ve Mslman evrelerde ise duruma gre, Hz. sa'nn, Hz. Ali'nin ve Hz. Adem'in ahsiyeti etrafnda belirmektedir. O halde, Menkb- Hac Bekta- Vel'deki menkabelerde ortaya kan ta ve kaya kltyle ilgili motiflerin, eski Orta As-ya'daki inanlarn devamndan baka bir ey olmadn syleyebiliriz. Gnmz Anadolu'sunda ve Orta Asya'da grlen Hz. Ali'nin izini tayan kaya rnekleri, bunu gsteriyor. Btn bunlarda ortak nokta, insan izine benzer izler bulunmasdr. Bunlar, bu ta veya kayalarn takdisine bir sebep gibi grnd halde, kanaatimizce durum daha bakadr. Yani, Budizm, Hristiyanlk ve slmiyet'e girmeden nce zaten takdis olunan bu kayalar, zikredilen dinlere girdikten sonra zerlerinde tadklar szde insan izlerinin Buda, Hz. sa veya Hz.
59 El-Birn, el-Asru'l-bkiye, nr. Edouard Sachau, Berlin, 1878, s.264 ve ondan naklen Kazvin, Asru'l-Bilad, s.395. ElBirn'nin bu kayaya secde edenlerin Hristiyan Ouzlar olduunu sylemesinden, bu durumun Hristiyanlkla alkal olduunu sanmak yanl olur. Bu izlerin Hz. sa'dan kaldn sylemekle Hristiyan Ouzlar eski inanlarna Hristiyan! bir klk vermek istemilerdir. 60 dris, I, 71. 61 . . Velikanov, Sobraniye Soineniy (btn eserleri), Alma Ata, 1972, Y 86-87. Velikanov 1856'da li Irma kysnda bunlardan birka tanesini grmtr.

127

Ali'ye izafe edilmesi suretiyle yine takdise devam olunmulardr. Bylece, bu eski klt, yerine gre Budist, Hristiyan yahut Islm bir ehre kazanm olmaktadr. Bu, Orta Asya'da olduu gibi Anadolu'da da byledir. Aa Klt Aa kltn yanstan menkabelerden biri Menkb- Hac Bek-ta- VelVde, tekiler Vilyetnme-i Sultan ucuddn'de bulunmaktadr. Birinci menkabeye gre, Hac Bekta Sulucakara-yk'e ilk geldiinde, halk nceleri onun gerek bir vel olduunu anlamamtr. Bu yzden ky terketmesine ses karmazlar. Gerei anladklar zaman ise, hep birden peine dp geri getirmek isterler. Hac Bekta gelenlerin elinden kurtulmak iin yakndaki Hrka Da denilen yksek bir tepenin stnde bulunan bir ard aacnn yanna ular. Ardtan kendini saklamasn ister. Aa derhal dal ve yapraklaryla bir adr biimini alr ve Hac Bekta' iinde saklar. Gelenler kimseyi bulamazlar. Bylece halkn elinden kurtulan Hac Bekta, orada krk gn ile karr, ibdet ve riyzat yapar.62 Devcik Aa denilen bu ard, t eskilerden beri ziyaret edilmektedir.63 Vilyetnme-i Sultan ucuddride ise, bu eyhin gittii her yerde daima ulu bir am aac dibinde oturup kalkt, ibdet ettii nakledilir.64 Bu zatn sk sk dibinde ibadet ettii bu amlardan ikisinin ad Krklar am ve Blk am olarak eserde zikredilmektedir.65 lk bakta am altnda ibadetin tabi olabilecei akla gelebilir; fakat

zellikle ve daima am aacnn seilmesi kanaatimizce meselenin pf noktasn tekil etmektedir. Menkb- Koyun Baba'da, da kavak aacnn kutsall ne kyor. Burada anlatldna gre, kendisine sava iln eden
62 Menkb-HBV, s.24-25. 63 Boratav, 100 Soruda Trk Folkloru, stanbul, 1978, s.66. 64 Vilyetnme-S, w. 2b, 3b. 65 A.g.e., w. 3b, 4a. 128

eytanlardan kaan Koyun Baba, baka bir aacn iine deil, yanndan geerken ortadan yarlp kendisini iine alan bir kavak aac tarafndan korunmutur.66 Bir dier menkabede de Koyun Baba, ile karmak iin bir kavak aacn seer.67 Hi phesiz yeryznde en yaygn kltlerden biri olan aa klt,68 dinler tarihinin tespitine gre insanlk gemiinin en eski zamanlarndan beri kendini gstermektedir. Herhalde din telkki iin aa bizzat ekliyle ok ilgi ekici grnm olmaldr. Aa, yerin dibine dalan kkleri, ge doru dik bir tarzda ykselen gvdesi ve gkyzne dalan dal, budak ve yapraklaryla olduu kadar, mevsimden mevsime kendini yenilemesi ve daha pek ok zelliiyle de iptidi insann birtakm din telkkilere sahip olmasnda hayli pay bulunsa gerektir.69 Bu arada aa ou defa hayatn ve ebedliin timsali olarak da benimsenmitir.70 Eliade, dier tabiat kltlerinde olduu gibi bunda da hakl olarak aacn madd varlnn deil, zelliklerinin ve temsil ettii gcn klt konusu tekil ettiini, bunlar sebebiyle aacn mukaddes tanndn belirtir.71 incelenen rnekler, her aacn veya ayn aacn her yerde her zaman klt konusu olmadn, hatt en ok meyvesiz ve ulu aalarn ve bu arada am, kayn, nar, kavak ve benzeri belli tiplerin takdis olunduunu meydana koymaktadr. Kk bir filizden gn getike byyerek irileen ve nihayet bir sebeple kuruyup ryen aala kendi hayatnn tabi seyri arasmda bir benzerlik ve paralellik gren insan, kutlu tand her meknla aa arasnda mnasebet kurmutur. Bu yzden, en arkaik devirlerden gnmze kadar hemen btn
66 Bkz. Vilyetnme-KBS, v. 5a. 67 A.g.e., v. 5b. 68 Dnyann eitli yerlerindeki aa kltlerine dair bkz. Eliade, Traitt, s.231-232. 69 "Arbre", Dictionnaire des Symboles; Eliade, s.231. 70 Roux, Faune, s.52; Eliade, s.231-232. 71 A.g.e., s.231. 129

mbedlerde ve mukaddes yerlerde aacn mevcudiyeti dikkati eker.72 ilk alarda Hindistan, Mezopotamya, Msr ve Ege Havzas gibi birok blgede, ilhlarn veya Tanr'nn bir aata tecell ettiine inanldn gsteren hayli rnek vardr.73 Bu, ilh kudretle aa arasnda insann bir ilgi aradn gstermesi itibariyle nemlidir. lk alarda aa kltnn dikkate deer tezahrlerine ahit olunan toplumlardan biri, chiliye a Araplardr. Bunlarn inanlarna gre, melekler ve cinler baz aalar kendilerine mekn semekteydiler. Bu inancn evkiyle Araplar onlara adak ve kurbanlar sunuyorlar, hastalar iin ifa umuyorlard.74 Eski alarda Orta Asya'da ve bu arada Trkler'de aa kltnn hayli yayld anlalmaktadr. Eldeki malzeme her ne kadar Trkler'deki bu kltn mahiyetini tam olarak ortaya karabilecek nitelikte grnmyorsa da, genel bir tablo izebilmektedir. J.-P. Roux, aa.cn Trkler arasnda ou zaman nemli bir klt konusu olduunu, Kagarl Mahmud'un "Trkler Tengri ismini, byk bir aa gibi gze byk grnen her eye veriyorlar" szn de rnek gstererek anlatr.75 Yine Roux, slm ncesi Trkler'deki aa kltnn ilk ortaya k blgesi olarak tken'in dalk arazisini tahmin ediyor.76 E. Esin'in de buna katld grlmektedir. Onun tespitlerine
72 Ag.e.,s.234. 73 Bunlar hakknda daha geni bilgi ve birtakm tahliller iin bkz. Eliade, s.239-240. 74 Chiliye a Araplanndaki aa kltne dair geni bilgi urada bulunmaktadr. . Rza Dorul, "Aa", hlm-Trk Ansiklopedisi; Toufic Fahd, "Naissance de l'Islm", Histoire des Religions 2, s.654-655. slmiyet'ten sonra da Araplar

arasnda bu kltn devam ettiini Westermarck gstermitir (bkz. slm Medeniyetinde Puta Tapma Devrinden Artakalan ve Kalnt Halinde Yaayagelen tikatlar; Cin, tercme ahap Nazmi, Ankara, 1962, s. 19). Aslnda islmiyet'te de "ecere-i memna", "ecere-i huld", "ecere-i zekkum" ve "Tuba" gibi, aala ilgili birtakm telkkilerin varl grlmekle birlikte bunun klt kavramyla bir ilgisi yoktur (geni bilgi iin bkz. Dorul, a.g.m.). 75 Bkz. Roux, Eski Din, s. 123. 76 Roux, Recherches, s.38. 130

gre, Hunlar, her yl yaz bitiminde muhtemelen tken'de yer alan Lung-ch'eng (Ejder ehri) denilen bakentlerinde yaptklar yer yinini, ehrin yaknndaki dan eteinde bulunan bir am aacnn yannda icra ediyorlard. Sonradan burda bir de dut aac yetimi olup Hunlar her ikisini de kutlu sayyorlard.77 Hunlar'n aa etrafnda yaptklar bu yinlerin benzer biimde To-balar ve Kanghlar'da da yapld anlalyor. Gz mevsimindeki bu yinlerde, takdis edilen aa etrafnda baz merasimler dzenleniyor ve kt ruhlardan temizlenmek istenen yerlere aa dikiliyordu. Bu gibi uygulamalarn Gktrk-ler'de dahi mevcudiyeti tahmin olunmaktadr.78 Aa klt Uygurlar'da deiik bir cephe daha ortaya koyuyor. Bunlarda aacn insan soyu ile ilgisine dair bir inancn varln, mehur mene' efsnesinden anlyoruz. Cveyn'nin kaydettii bu efsaneye gre, Uygurlar Karakurum'da Tula ve Selenka nehirlerinin birletii yerde mevcut fusuk ve naj (fstk ve am fst) aalar arasna gkten inen ktan trediklerine, daha dorusu, atalarnn bu n o aalar gebe brakmas sonucu dnyaya gelmi olduklarna inanyorlard.79 Bu da aa kltnn Uygurlar'da dolayl olarak atalar klt ile mnasebetini gsteren nemli bir ipucudur. Zira bylece tabiat kltleri ile atalar kltnn balants meydana kmaktadr. Yukardaki misallerden anlaldna gre, eski Trkler ara-

77 Esin, Trk Kozmolojisi, s.81-83. 78 Esin, Trk Kltr Tarihi, s. 101-102. 79 Cveyn, I, 55. Efsnenin metni iin buraya baklmaldr. Ayrca, gel'in eserine de bavurulabilir (bkz. Trk Mitolojisi, I, 25). Cveyn metni verdikten sonra buna inanmann mmkn olamayacan, Uygurlar'n atas olan ve iki aa arasnda meydana geldiklerine inanlan ocuklarn, bir akgz tarafndan ortaya konduunu belirtme gereini duymutur. Fakat, bu "aatan treme" inancnn kkl bir telkki olduu anlalyor; nk Dede Korkut Kita-b'nda da Tepegz ve Baat hikyelerinde Basat'n babasnn Kaba Aa olduu sylenir (bkz. s.91). Trk boylarndan Kpaklar'n adnn "aa kovuu" mnasna geldiini de unutmamaldr. Ayrca bugn Anadolu'da "aa kovuundan olmak" deyimi vardr, ki bunu kullanan, kendisinin de bir ana ve bir babadan olduunu sylemek ister. ok eski bir inanc yanstan bu deyimin, tabiatyla bu yn unutulmutur.

131 (

snda daha ziyade tek aalar ve bunlardan da am ve benzeri cinsten olanlar mukaddes saylmaktayd.80 Aa klt amzda Altaylar'da aynen devam etmektedir. Hatt yle ki, baz aratrmalar Orta Asya'da aa kltnn en fazla Altaylar blgesinde yaylm olduunu, kutup blgesinin ve Sibirya'nn Altayl olmayan kavimlerinde bu klte rastlanmadn gstermektedir.81 Radloff, inan ve Roux, aa yukar btn Altayl kavimlerde en ok am ve kayn aacnn takdis edildiini, bunlardan sonra da nar ve servi aacnn sray aldn ifade ediyorlar.82 eremisler, Buryatlar, Yakutlar, Bakurtlar, Kazaklar ve Krgzlar, arazide tek duran83 ulu ve yal am, kayn, ard, servi ve nar aalarna adaklar adamakta, kurbanlar kesmekte, birtakm dualarla onlardan dilekte bulunmaktadrlar.84 Klte konu olan aalara kurusalar dahi do-kunulmamakta, adaklar ve kurbanlar sunulmaya devam olunmaktadr.85

80 Bilgilerimiz eski Trkler'de tek aa kltnden baka orman kltnn de bulunduunu gstermektedir. Ancak menkbnmelerde bu nokta ile alkal herhangi bir motife rastlanmad iin burada orman kltnden bahsedilme gerei duyulmamtr. 81 Roux, Faune, s.54-55. 82 Radloff, III, 18; nan, amanizm, s.64, 121-122; Roux, ayn yerde. Ayrca kayn aac iin bkz. Harva, s.39. 83 Hem Trkler hem de dnyann eitli yerlerindeki rneklerden anlalyor ki, grup halindeki aalardan ok tek aalar klt konusu yaplmaktadr. Bunun sebebi herhalde, plak ve ssz bir arazide tek aalarn grn itibariyle daha esrarengiz ve daha etkileyici bir manzara arzetmesi olsa gerektir. 84 Radloff, ayn yerde; nan, s.121-122; Roux, s.54-55. Aalara yaplan dualar, islmiyet'in bile bu eski klt ortadan kaldramadn gsterecek niteliktedir. Bunlardan dikkate ayan birisi aynen yledir (bkz. nan, Trk Boylar..., s.273): Altn yaprakl boz kayn Sekiz glgeli mukaddes kayn Dokuz kkl, altn yaprakl mbarek kayn Ey mbarek kayn. Sana kara yanakl

Ak kuzu kurban ediyorum. Aalara yaplan benzeri dualar iin bkz. inan, amanizm, s.64, 121-122. 85 Roux, s.55. Castagne de zbekistan'da byle kurumu ve devrilmi aalara 132

Yakut Trkleri'nde kayn aacnn bizzat amanlar iin de byk nemi vard. Bunlarn her birinin zel bir aac bulunuyordu. aman aday olan gen, hemen bir aa diker, o bydke kendisinin rtbesi byrd. aman ld zaman aac da ortadan kaldrlrd.86 Bu da gsteriyor ki, amanla aac arasnda bir ba bulunduuna inanlmakta, birinin hayat tekiyle kaim addedilmektedir. Bu telkki mitolojik bir temele sahiptir. Yakut mitolojisine gre, Tanr ilk aman gkte yaratm ve onun gkteki evinin nne bir aa dikmitir. Bu ilk aman gibi lmsz olan gkteki aa da, durmadan bym ve her tarafa dal budak salmtr. te len insanlarn ruhlar gkteki bu aacn dallar arasnda barnmaktadr.87 Altay Tatarlar arasnda da, amanizm'in bu kozmik aacyla ilgili benzer inanlar bulunduunu biliyoruz.88 Aacn bu ekilde insan hayatyla alkadar grlmesi, aslnda, onun devaml yeniden dirilen bir varlk sfatyla bizzat hayat taycs olduu inancyla balantldr ve bunun kk ok eskilere inmektedir. Mesel geday ve Kubilay Han'n, bu inancn evkiyle kendileri iin aa diktirdikleri ve bunlara asla dokunulmamasm emrettikleri biliniyor.89 Ayn inancn

dokunulmadn, olduklar yerde ryene kadar kaldklarn nakletmektedir (bkz. Castagnt, s.247. Sonraki sayfalarda zbekistan'n deiik blgelerindeki aa kltyle alkal ilgiye deer rnekler yer almaktadr). 86 gel, Trk Mitolojisi, I, 93. 87 "Gk" yahut "dnya aac" denilen bu aa hakkndaki bu inan, btn Altay kavimlerine gemitir. Harva buna dair geni bilgi verir (bkz. Harva, s.52-53; ayrca bkz. gel, I, 90-93). Altay kavimlerinin ortak telkkisine gre bu aacn tepesinde Tanr Bay lgen oturmaktadr. 88 Roux, Eski Din, s.123-124. 89 MsL bkz. Roux, La Mort Chez Les Peuples Altaaues, s.186; ayn yazar, Faune, s.377. Aacn bu ekilde dnlmesinden baka, yine bununla ilgili olarak, bir ahsn, bir ailenin veya bir hkmdarn kudretinin giderek bymesinin timsali olarak da grldn mahede ediyoruz. Kitab- Mukaddes'ten balayarak (Daniel, IV, 4-12, 18, 1922). Ouz Destan (Reideddin Ouznmesi, nr. Z. V Togan, stanbul, 1972, s.73). Tabakat- Nsr (Czcn, Kalkta, 1864, s.9) ve nihayet bizde kpaazde Tarihi, nr. l Be, stanbul, 1332, s.60) gibi eserlerde yer bulan gbekten karak gittike etrafa dal budak salan ulu aalarn grld rya motifi, ok yaygndr. Kahramanlar, Tevrat'taki 133

Anadolu Tahtaclarnda da bulunmas dikkat ekicidir.90 Aacn bu zellii dolaysyla Trk ve Mool toplumlarnda mezarlarn aa altna yapld yahut mezarlara aa dikildii etnograflar tarafndan ileri srlmektedir.91 Orta Asya ile Anadolu arasnda bir gei sahas saylabilecek olan Kuzey iran'da da, bilhassa Ehl-i Hak'lar (yahut Ali ilh) mezhebine mensup Karakoyunlu Trkmenleri'nde yaygn bir aa klt bulunduunu ilk defa Evliya elebi araclyla reniyoruz. Daha sonra Gordlevski ve gnmzde M. Bazin, bu blgedeki incelemelerinde bu klt geni apta ele almlardr. Evliya elebi'nin "aaca ibadet eden adem kavmi" diye hayretle zikrettii Karakoyunlu Trkmenleri, takdis ettikleri aalarn etrafnda kalabalk sayda mum yakarak yin yapmakta, aalara demir paralar asmaktadrlar, inanlarna gre, kim aaca demir takarsa, aa ona byk faydalar salayacak, cehennemde yanmaktan korunacaktr.92 Gordlevski'nin tespitine gre ise, bu Trkmenler arasnda orman klt de vardr ama, aa klt daha hkimdir, inanlarna nazaran, aalara zarar vermek iddetle yasaktr, ilkbaharda Karakoyunlu kadnlar bu aalara iekler asarlar ve kurbanlar takdim ederler.93 M. Bazin ise, zellikle Tala mmtkasndaki incelemesinde tek ve ulu aalarn takdis edildiini kaydetmekte ve pir dar (evliya aa) veya aka dr (ulu aa) adn alan bu aalara -tamamen Evliya elebi'ye uygun mahiyettemerasimler yapldn haber vermektedir.94 Anadolu sahas, aa kltnn Mslman Trkler'deki en ilgi ekici tezahrlerinin ortaya kt yerlerden biri olarak
Nabukadnetsar'dan balayarak Keraki Hoca'nn olu Toksurmu, Gazneli Mahmud'un babas Sebktekin ve Osman Gazi olan bu ryadaki aalarla, ad geenlerin sllelerinin zamanla byk imparatorluklar ynetecei anlatlmak istenmitir. 90 Roux, lxs Tradions des Nomades de la Tunpie Muidimde, Paris, 1970, s.193. 91 Roux, La Mort, s. 185-186; ayn yazar, Faune, s.378. 92 Seyahatname, stanbul, 1928, VII, 740-742. 93 nan, amanizm, s.62-63; Roux, Traditions, s. 187. 94 Bazin, s.97.

134

grnyor. Bu kltn Snn kesimde de olmakla beraber daha ok Kzlba zmrelerinde yer bulduu sylenebilir. Bu zmrelerdeki aa klt, devletin resm belgelerine girecek kadar dikkati ekmitir. Memduh Paa adnda bir Osmanl valisinin II. Abdlhamid'e yollad ve halen Yldz evrak arasnda bulunan bir raporda, Kzlbalar'n byk aalar son derece hrmetle takdis ve tazim ettikleri, sk sk ziyaretlerde bulunduklar belirtilmektedir.95 Aa klt muhtelif Kzlba topluluklar iinde daha ziyade Tahtaclar ve Yrkler'de yaylm grnyor. Tahtaclar, adlarndan da anlalaca zere, geimlerini aa kesmekle salayan kimselerdir. Bununla birlikte, onlarn aalara byk bir sayglar ve ballklar vardr. Muharrem aynda aa kesmek iddetle yasaktr. Hafta iinde sal gnleri de aa kesilmez. Yeniden ie balayacaklar vakit aalar iin dualar okunur.96 Yrkler'de aaca byk sayg duyulur. Tahtaclar en ok saram, ladin, kknar ve ardc, Yrkler ise karadut, nar ve katran aacn kutlu sayarlar. Bunlarn hepsi de tek aalar takdis ederler.97 Aa klt Dou Anadolu'daki Kzlba Krtler'de yine ayn nemi korumaktadr. Siirt, Tunceli, Adyaman ve Elaz gibi vilyetlerin evrelerinde bulunan Krt kylerinin, uraya bu-

95 apolyo, s.283, II. Abdlhamid, Anadolu'daki Kzlba zmrelerinin "cahil dedeler" tarafndan yanl yola itildikleri ve Snn ahali ile balarnn gittike koyulaan din! bir taassupla koparlmak istendii grnden hareketle, buna engel olmak zere birtakm tedbirler almak istemiti. Bu cmleden olarak, Kzlbalar'n inan ve yaaylarnn dikkatle incelenerek raporlar halinde bildirilmesini istemitir. Onun fikrince bunlar renildikten sonra, bilgili ve mutaassp olmayan hocalar gnderilerek yava yava bunlar arasndaki hurafelerin temizlenmesi ve bu suretle Snn kesimle btnletirilmeleri salanacakt. Sz konusu rapor, ite bu maksatla gnderilen raporlardan sadece biridir. II. Abdlhamid'in projesini ne lde tatbik mevkiine koyabildiini renmek ilgi ekici olurdu. 96 Roux, Traditions, s.194-195. Yazar Tahtaclar ve Yrkler arasnda bizzat ve yerinde yapt aratrmalar sonucu onlann det, inan ve geleneklerini tespit etmi ve deerli mahedelerde bulunmutur. Zikredilen iki zmrede aa kltne dair tafsilat iin buraya bavurulmaldr. Ayrca bkz. Erz, s.363-367. 97 Roux, a.g.e., ayn yerde.

135

raya serpitirilmi gibi duran mee ve ard aalarn takdis ettikleri bilinmektedir. Yln belirli zamanlarnda, mesel temmuz yahut austos ay iinde Kurmanlar'a mensup eitli Krt topluluklar, bayramlk elbiselerini giyerek kadnl erkekli gruplar halinde, ilhiler ve dualarla bu aalar ziyaret etmekte, yinler yapmaktadrlar. Btn bunlar olup biterken adaklar ve kurbanlar sunulmakta, aa dallarna dilek aputla-r aslmaktadr.98 Benzer ilemlere teki Kzlba Krtler'de de rastlanmaktadr." Btn bunlar gsteriyor ki, Trk Krt btn Kzlba zmrelerinde aa kltnn nemi byktr. Yazl edebiyat gzden geirilirse, bu kltn de da, tepe ve ta, kaya kltlerinde-ki gibi, Islm bir kla brnm olduu grlr. Hz. Musa'nn Asas, Kabe'nin Eii, Tb Aac ve Hz. Muhammed'in altnda biat ald Rdvan Aac ve benzeri Islm gelenekteki birtakm unsurlar, bu konuda sk sk bavurulan aralardan olmutur.100 Kzlba zmrelerdeki kadar olmamakla beraber, Snn ahali arasnda da aa kltnn mevcudiyetini tespit edebiliyoruz. Ankara, Adana, Balkesir, orum, Merzifon ve Mula gibi ok deiik blgelerde surda burda dallarna aputlar balanm, ivi aklm veya kovuklarnda mumlar yaklm nar, am
98 Rvanolu, s.162-163. 99 A.g.e., s. 165-166. 100 Benekay, s.120-125. Pir Sultan Abdal'n t benim san tanburam Senin asln aatandr Aa dersem gnllenme Krmz gl aatandr Ali Fatma'nn yari Ali ekdi Zlfikar' Dldl atnn eeri O da yine aatandr. eklinde devam eden manzumesi bunun gzel bir rneidir (bkz. Glpmarl-Boratav, Pir Sultan Abdal, s. 141). Bu manzumeyle, Dede Korkut hikyelerin-deki Kazanolu Uruz'un aaca hitaben 136

ve ard benzeri ulu aalar sk sk gze arpar.101 Mevcut literatre gemi rnekler ve ahs mahedeler, Snn halk arasnda bu aalarn yamur duas, abuk evlenme, hastalk tedavisi vs. ok eitli maksatlarla ziyaret edildiini ortaya koymaktadr.102

Bununla birlikte, Snn ahali arasndaki bu uygulamalarda dikkati eken bir taraf vardr: Kzlba zmrelerdeki gibi belli zamanlarda yaplan zel yin ve merasimler Snnlerde tespit olunamamtr. Bunun izah herhalde, Snn kesimde Islm telkkilerin daha etkili ve hazmedilmi olmas sebebiyle bu eski kltlerin daha ok zayflatld eklinde olabilir. Yukardan beri incelenmeye allan aa klt ile ilgili eitli yer ve zamanlardaki tespitler ve mahedeler topluca gz nne alnd zaman, ortak bir nokta gze arpyor. Aa klt genellikle da ve su unsuru ile bir arada da-aa-su ls eklinde grlmekte, bazan da da-aa yahut su-aa ikilisi biiminde bulunmaktadr. Kanaatimizce, Orhun Kitabelerinde Gk Tanr'dan sonra en hkim unsur olan yer-su kavramnn nemli bir ksm ite bu l veya bazan da ikili olan kltten ibaret bulunsa gerektir. Grld gibi eski Trk

Aa aa dir isem sana erilenme aa Mekke ile Medine'nin kapusu aa tarzndaki szlerin benzerlii ve ayn telkkiyi yanstt gzden kamyor (Dede Korkut Kitab, s.21). Kzlba geleneinde Ayn- Cem toplantlarnda kullanlan ve adna erkn, tarik vs. denilen ard aacndan yaplma denein de Tb aacndan olduuna inanlmas, yine slm! motifin nasl bir ara vazifesini grdn anlatyor (bkz. Buyruk, nr. Sefer Aytekin, Ankara, 1956, s. 144). Bu denek Hak-Muhammed-Ali l telkkisini temsil eden kertik tamakta olup gnah ileyen mride dede tarafndan vurulur. 101 Zikredilen yerlerdeki rnekler iin u eserlere baklmaldr. M. kr Akka-ya, Orta Anadolu'da Bir Dolama, Ankara, 1934; M. akir lktar, Trk ve tslm Geleneinde Aa, Ankara, 1963; Tanyu, Adak Yerleri; nder, ehirden Sehire. Hasluck, Anadolu'da Trk devrinde klte konu olan aalarn bir ksmnn eski putperest kltrle ilgisi bulunduu kanaatindedir (bkz. Hasluck, I, 175) ki dorudur. Trkler Anadolu'da yerlemeye baladklarnda eskiden takdis edilen baz ulu aalar takdise devam etmilerdir. 102 Bu arada mesel hastalk tedavisi iin yaplan uygulamalar hakknda bkz. lktar, "Trklerde Aa Klt", Halk Bilgisi Haberleri, say 83, Eyll 1938, s.249-250; ayn yazar, a.g.e., s.17-19; Roux, Traditions, s.204-208. 137

inanlar iinde ok gl bir mevki igal eden bu kltlerin, islmiyet de dahil sonradan kabul edilen btn dinlerin szgecinden geerek gnmze kadar gelebildikleri, zerinde dnmeye deer bir vakadr. Bu o kadar gl bir baardr ki, gnmz Anadolu'sunun herhangi bir kynde, mesel Edremit'in Camc adndaki bir kynde nineler karn aryan torunlarnn karnn ovarken yle dua edebilmektedirler: "Dalar, talar, ulu kaba aalar, koca aylar! Gel, ocuumun karnnn arsn al!"103 Bu duada, sz konusu l kltn hatrasn grmemek kabil deildir. Bugn Anadolu'da nereye baklrsa baklsn, takdis olunan aalar, ya ykseke bir tepe zerinde veya bir dan eteinde yahut da bir su kaynann kenarnda bu l klt hatrlatr bir biimde bulunmaktadr.104 Aa kltyle ilgili dikkati eken bir baka nokta, aa yu-kar Orta Asya sahasndan Anadolu'ya kadar bu kltn tespit edildii her yerde aa-evliy mnasebetine rastlanmasdr. Radloff, Sibirya'daki aratrmalar srasnda eitli yerlerde baz aalar yannda evliya mezarlar tespit etmi ve bunlar aalarda mevcut olduuna inanlan ruhlarn, Mslman evliya hviyetinde ahslanm biimi olarak yorumlamt.105 M. Bazin de, Kuzey ran'daki Snn ve blgelerde takdis olunan aalar yannda trbeler bulunduunu, hemen hemen btn seyyidlerin kabirlerinin nar aalar dibinde yer aldn sylemektedir.106 Ona gre bu durum, ya trbe bulunan yere aa dikilmesi geleneiyle, ya da trbelerin takdis olunan aalar dibine yaplmas ile izah edilebilir. Eldeki pek ok rnek Anadolu'da da kutlu saylan aalarn yannda byle trbe veya mezarlarn varln gstermektedir.107 Mezar yahut trbe olmayan baz yerlerde ise aalarn
103 104 105 106 107 Erz, s.366-367. Tipik rnekler iin msl. bkz. Akkaya, 6, 47, 55-57. Radloff, 12, 484. Bazin, s.97-99. Akkaya, s.6; nder, 1, 86; Tanyu, Dinler Tarihi Aratrmalar, s.69-70, 71. 138

mesel nar Dede, itlenbik Dede,109 ya da Aa Baba109 tarznda, sanki evliya aacn kendisi imi gibi adlandrldna rastlanmaktadr. Btn bunlar, takdis olunan aalarla evliya kavram arasndaki iaret edilen ilikinin eklini dndryor. Vaktiyle Has-luck, Anadolu ve Rumeli'deki baz rneklerden hareketle bu iliki zerinde durmu ve buna dikkati ekmiti.110 Halk dncesi, aacn

ruhu ile evliyann ahs yahut evliyann ruhuyla aacn varl arasnda bir aynilik grmee meyillidir. Nitekim Menkb- Hac Bekta- Vel ve Vilyetnme-i Sultan ucuddri'den nakledilen menkabelerdeki Devcik Aa ile Krklar am ve Blk am isimli aalar da bu ilikinin ad geen eserlere yansm rneklerinden baka bir ey deildir. O halde aa-evliy ilikisinin izah ne olabilir? Kanaatimizce bu konuda rneklere dayanarak aadaki gibi baz yorumlar yaplabilir: a) Baz aalarn srf bir trbe yannda bulunmalar sebebiyle zamanla halk nazarnda kudsiyet kazandklar ve bylece klt konusu olduklar dnlebilir. Bu durumda aa yanndaki trbe gerektir. b) Aacn yanndaki mezar, zaten eskiden beri takdis olunan aa sebebiyle kudsiyet kazanarak zamanla bir trbe hviyetine girebilir. Oysa balangta alelade bir mezardr ve aacn kudsiyetinden faydalanlmak dncesiyle oraya yaplmtr. c) Baz aalarn, yanlarnda hibir trbe olmad halde bir evliya gibi adlandrlmasna baklrsa, ya orada eskiden mevcut bir gerek trbenin bulunduuna, ya da daha byk bir ihtimalle, Radloff'un syledii gibi takdis edilen aataki ruhun evliya olarak ahslandrldna hkmetmek gerekir, ki rneklerin byk bir ksm bunu teyid edecek niteliktedir.111
108 Boratav, Trk Folkloru, s.65-66. 109 nder, ayn yerde. 110 Hasluck, 1,176-177. 111 Bunun gzel bir misalini Amasya yaknlarndaki eyhc Ky'nde bulunan bir am aac tekil eder. Halkn inancna gre, eyh C Hz. Ali soyundan 139

Aa klt Islm Trk edebiyatn da hayli etkilemitir. Mesel Dede Korkut Kitabnda aa klt nemli bir yer tutar. Her hikyenin sonunda "glgelice kaba aacn kesilmesin!" eklinde bir dua forml vardr. Ayrca Kazan Be'in olu Uruz'un aaca syledii szler de tamamyla bir dua mahiyetindedir.112 XV. yzyl Osmanl kroniklerinden Oru Be'in eserinde de, I. Murad'n Inceiz Kalesi'nin fethini anlatan bir pasaj, aa kltnn tipik bir misalini sergilemektedir. Bu pasaja gre, I. Murad o kadar uramasna ramen kaleyi bir trl alamam, biraz dinlenmek zere ulu bir kavak aacnn dibine oturmutur. O, fetih iin burada dua eder. Ksa bir zaman sonra kalenin dt haberini getirirler. Bunun zerine sultan, altnda oturup dua ettii kavak aacna Devletin Kaba Aa adn verir, ki izleri uzun zaman kalmtr.113 Bu hikyede de, tpk Dede Korkut hikyelerinin sonundaki dua formlnde geen kaba aa (ulu aa) tbiri dikkati ekiyor. Nitekim halen Anadolu'da kullanlan koca aa, ulu aa tbirleri114 de byledir. Her de, aslnda takdis ve tazim ifade eden terkiplerdir. Her halkrda, aa kltnn eitli kesimleriyle birlikte Trk toplumunun en eski devirlerinden bu yana belli bal inanlardan birini tekil ettii sylenebilir.
olup lecei zaman, kendini ziyaret etmek isteyenlerin dadaki am ziyaret etmelerini bildirmi. Halk bu sebeple ad geenin ruhunun amda bulunduuna inanmakta ve hrmetle ziyaret ederek adaklar adamaktadr (bkz. Akka-ya, s.4546). 112 Dede Korkut Kitab'ndaki aa kltyle ilgili unsurlarn daha geni bir incelemesi iin bkz. inan, "Dede Korkut Kitab'nda Eski nanlar ve Gelenekler", TKA, VI-VIII (1966-1969), s. 150 vd; Roux, Recherches, s.36-44. 113 Bkz. Tevarih-i Al-i Osman, nr. E Babinger, Hannover, 1925, s.23-24, 95-96. 114 Msl. bkz. Roux, Traditions, s.192-193. 140 KNC BLM

AMANZM KAYNAKLI NAN MOTFLER

Umm Dnceler Giri ksmnda amanizm'in eski Trklerin ilk dini olmad, hatt en yeni almalarn sonularna dayanlarak amanizm'in bir din olmaktan ziyade bir by sistemi mahiyetini gsterdiine iaret olunmutu. te bu blmde ele alnacak motifler, aka grlecei zere, amanizm'in bu cephesini yanstanlardr. Sz konusu motifleri ihtiva eden menkabelerin kahramanlar olan kiiler, yaptklar iler gz nne alnd takdirde a) Sihirbazlk yapan, b) Hastalar iyiletiren,

c) Gaipten ve gelecekten haber veren, d) Ruhlar bedenlerini terkedip tekrar dnen, e) At stnde ge ykselip Tanr ile konuan, 0 Tabiat kuvvetlerini istedii gibi ynlendiren, g) Atein yakclndan etkilenmeyen, h) Yenilmi hayvanlar kemiklerinden tekrar dirilten, ) Kadn-erkek mterek yinler yapan, j) Tahta klla savaan kimseler olarak gzmzde canlanmaktadrlar. Onlar bu h141

viyetleriyle, J. Andrew Boyle'un amanlar zerindeki almalar sonunda tespit ettii ve bir ksm Eliade'n eserinde bulunmayan a) Gelecekten haber verme, b) Havay deitirme, c) rnleri yeertme, d) Felketleri nleme ya da dman zerine yollama, e) Hastalar iyi etme, 0 Atee hkmetme, g) Sihirli uu, h) Ruhunu bedeninden ayrma, ) Ge kma veya yeraltna inme den ibaret,1 bir amann ana grev ve kabiliyetlerinden ounu izhar ederler. Ancak unu unutmamaldr ki, amanizm burada saylan hususlara, Trkler'de mevcut ok eitli dinlere ait inanlardan bir ksmn nemli lde kendi bnyesine aldktan sonra sahip olmutur. Bu arada zellikle Gk Tanr unsuru bu sistemin vazgeilmez paralarndan biri haline gelmitir. Bozkr hayatnn temel hayvan at da byledir. Burada bir noktaya bilhassa dikkat ekmenin yerinde olacan sanyoruz. Bekta vellerinin sahip olduu bu kabiliyetlerin yahut da baka bir deyimle kerametlerin bazlarna veya en azndan benzerlerine, Kitab- Mukaddes ve Kur'an- Kerim'de peygamber mucizeleri arasnda rastlanr. Ayrca Buhr ve Mslim gibi, slm dnyasnca gvenilir kabul edilen hadis kaynaklarnda Hz. Muhammed'in de bu motiflere benzer mucizelerine tesadf edilebilir. Hatt Bekta menkbnmelerinin dndaki dier menkbnmelerde dahi benzerlerini bulmak mmkndr. Bu kerametler slm dnyasnda klsik ve ada tasavvuf edebiyatnda "Cenb- Hakkn vel denilen sevgili kullarna ihsan ve inayeti" eklinde deerlendirilmitir. Bu itibarla ok eskiden beri, ad, yazl kaynaklara gemi veya ge1 J. A. Byle, "Ortaada Trk ve Mool amanizmi", tercme O. . Gkyay, TFAD, say 297, Nisan 1974, s.6941. 142

memi, dnyaca mehur olmu yahut halk arasnda dar bir hret erevesi iinde kalm vellerin bu gibi kerametlere sahip olduklar dnlm ve bu yolda menkabeler nakledilmitir. imdiye kadar bunlarn bir tipolojisi yaplmad gibi, hangilerinin gerek, hangilerinin sahte olabilecei konusunda bir ayrm da teklif edilmemitir.2 Hangilerinin slm telkkiye uyduu, hangilerinin uymadna dair geri baz dnceler ileri srlmse de bunlar ilm aratrma konusu yaplmamlardr. Bu itibarla keramet kavramnn tam bir akla kavuturulmasnda ve bugne kadar bu stat iinde mtla edilen olaylarn tehisinde fayda olduu meydandadr. Ancak bu almann grevi bu deildir. Hal byle olunca, baz sath benzerliklere bakarak bu blmde incelenecek motifleri slm gelenekle izaha kalkmann yanl ve aldatc olduunu sylemekte fayda mlhaza edilmitir. Hele sz konusu kimseler, yani nakledilecek olan menkabelerin kahramanlar, Hac Bekta, Hacm Sultan, Abdal Musa ve dierleri gibi, Mslman olmakla birlikte izleri bir trl silinememi amanist vs. geleneklerin hkim olduu bir evreden kma Trkmen babalar olunca, bu motiflerde esas unsur olarak amanizm'i grmek tabi hale gelecektir. imdi bu motifleri srasyla incelemeye geebiliriz. Sihir ve By Yapmak amanizm'in temel unsuru olan sihirbazlk ve byclk iine dair tek bir menkbnmede baz telmihler vardr, ki o da Me-nkbu'l-Kudsye'dir. Eserin kahraman Baba llyas- Horasa-n'den ona hasm birinin azyla yle bahsedilir:

Bu ki direm hezr buncadr ol Hi shir bulmaya na yol3

2 Bu konuda, eldeki bu kitabn yaymlanmasndan sonra tamamlayp nerettiimiz Kltr Tarihi Kayna Olarak Menkbnmeler: Bir Metodoloji Denemesi (Ankara 1997, TTK Yaynlar, 2. bs.) isimli almamza bavurulabilir. 3 Menkb-Kud.,v. 27a. 143

Seluklu Sultan II. Gysuddin Keyhusrev'in azndan da Baba Ilyas'n ve mridlerinin ortadan kaldrlmasna dair verilen talimatta aynen yle denilmektedir: Varun eyle bular ret idn yle kim vardurur hasret idn Eyle kim cdlarm bunlar Bilse sizi krarimi bunlar4 Yukarya alnan bu beytin ilkinde Baba llyas'n son derece mahir bir sihirbaz olduu ve hibir shir'in (sihirbaz) bu konuda ona eriemeyecei anlatlmak istenmektedir. Daha sonraki beyitlerde ise, Baba llyas'n mridlerinin de kendi gibi cd (byc) olduklar sylenmekte, byclk kudretiyle, stlerine gelen askerleri mahvedecekleri ima edilmektedir. uras bir gerektir ki, E Kprl'nn almalaryla XIII. yzylda Anadolu'ya muhtelif glerle gelip yerleen Trkmen babalarnn, eski Trk Samanlarnn Islmlemi ekilleri olduu eskiden beri bilinmektedir.5 Aslnda btn Trkmen babalarn bu hviyetin altna sokmak mbalaal olmakla beraber, nemli bir ksmnn Kprl'nn tehisine uygun olduunda da phe yoktur. Bu durumda, eski amanlarn Islm bir hviyete brnm yeni temsilcileri olan bu Trkmen babalarnn da, bu hviyetlerine uygun olarak mspet anlamda, yani iyilik yapmak, problemleri zmek maksadyla sihir ve by ile uramalar tabidir. Aada grlecei zere, tarih kaynaklarnda bunun baz rnekleri vardr. amanlarn temel grevlerinin ve zelliklerinden birinin sihirbazlk ve byclk olduu, amanizm hakkndaki en eski aratrmalardan beri malumdur.6 Bunun sebebi Ohlmarks taTa4 A.g.e., v. 28b. 5 Kprl, Anadolu'da slmiyet, s.296-297; ayrca bkz. Hilmi Ziya, "Trk Tarihinde Din Ruhiyat Mahedeleri", Mihrab, say 13-14,1340, s.11-14 vd. 6 Msl. bkz. Ohlmarks, s.58-59; Eliade, Chamanisme, s.179 vd.; Roux, "Le Cha-man", Le Monde duSorcier (Sources Orientales; 7), Paris, 1966, s.208-213. 144

fmdan yle aklanmtr: Sibirya ve Orta Asya gibi iklimi sert olan yerlerde ve genellikle tabiat artlarnn insanlara hkim olduu blgelerde, tabiata hkmedememenin, ilkel insanlarda isterik tepkilere sebebiyet verdii grlmektedir. Bu tepkiler, zellikle hassas bnyelerde ortaya kmakta ve bunlar sihirbaz din adam grevini yklenmektedir, ite eski sihirbazlar bylece yerlerini Samanlara brakmlardr; amanlar da sihirbazlk hviyetini byle yklenmilerdir.7 Orta Asya'da islm ncesi Trk topluluklarndaki amanlarn sihir ve by ile uratklar, eski kaynaklar tarafndan nakledilen haberler vastasyla biliniyordu. Mesel Ibn Sna (l. 1037), el-rt adndaki eserinin ruh tecrbelerden bahseden onuncu ve ayn zamanda sonuncu babnda, arif adyla eski Trk Samanlarn ele almakta ve bunlarn sk ruh tecrbe ve beden riyzatlardan getikten sonra sihir, by ve emsali, baka kimselerin beceremeyecei birtakm kabiliyetler kazandklarn anlatmaktadr.8 Cveyn de Uygurlar'da kam'larn (aman) sihir ilmini bilen kimseler olduklarn ve eytana hkimiyet iddiasnda bulunduklarn nakleder.9 Bunlardan baka Barhebraeus, Mervez ve Reiduddn ve benzeri tarihilerin eserlerinde de baka kaytlar bulmak mmkndr.10 Deiik zamanlara ait bu tarih haberler gsteriyordu ki, amanlar zellikle bu iki sfatlar sayesinde eski Trk toplumunda ok stn bir mevkie sahip olmular ve deiik dinlere, hatt slmiyet'e girildikten sonra da bu mevkilerini kaybetmemilerdi.11 Ancak Budizm'in bir istisna tekil ettii ve Uygurlar arasnda yaylmasndan sonra amanlarn eski itibarla7 Ohlmarks, ayn yerde. Bununla beraber btn iptida toplumlarda grlen sihirbaz ve bycleri aman olarak grmek yanltr. Fakat her amann sihirbaz ve byc olduu unutulmamaldr (Roux, s.208-209). 8 erefeddin Yaltkaya, "Eski Trk An'anelerinin Baz Din Messeselere Tesiri", II. Trk Tarih Kongresi Zabtlar, stanbul, 1943, s.691.

9 Cveyn, I, 59. 10 Bu kaytlarn zetleri ve yorumlan iin bkz. Turan, Cihan Hkimiyeti, I, 54. 11 Kprl, "Trk Edebiyatnn Menei", Edebiyat Aratrmalar, Ankara, 1966, s.61-62.

145

rm biraz yitirdiklerini Kprl ileri srmektedir.12 Belki Budizm'in yaps ve daha ok yerleik hayat gerektiren bir din oluu bu durumu hasl etmi olabilirdi. Samanlarn sihir ve by ile olan ilgileri gnmze kadar Altaylar'da devam etmi, fakat bu konudaki dncelerde baz deiiklikler meydana gelmitir. Bugn Altayl amanistlerin inanlarna gre, gerek amanlar hokkabaz deildir. Bu bakmdan srf sihirbazlk bilen ama yin srasnda vecde gelemeyen Samanlara arlatan gzyle baklmaktadr. Gerek amann vecd ve istirak haline girebilen kii olduuna inanlmaktadr.13 te yukarya alnan beyitlerde sz konusu edilen Baba lyas ve mridleri de, byle sihir ve by yapmasn bilen bir Trkmen babasyd. Onun ba halifesi Baba lshak'tan da yine sihir ve by yapan, muskalar yazan, hastalar iyiletiren ve beraberlii bozulmu kar kocalar birbirine balayan mnzev bir eyh sfatyla kaynaklarda bahsolunur.14 Tpk eski amanlar gibi Trkmen babalar bu sihri kuvvete irsiyet yoluyla nadiren sahip oluyorlar; bunu gelitirmek iin uzun bir inziva dnemi geiliyorlard.15 te Baba shak da bu yolu takip etmiti. Ne var ki, sihir ve bynn Mslmanlkta kesin yasaklanmas, Snn evrelerde Trkmen babalarnn iyi gzle grlmelerine engel olmu, bu yzden ou defa byc mnasna cd kelimesiyle tavsif edilmilerdir. Menkbu'l-Kudsye'de Baba llyas mridlerine cd denilmesinin sebebi budur. XIII. yzyln ileri gelen Trkmen babalarndan Sar Saltk iin de yine ayn terimin kullanldn gryoruz.16 nk o da Baba llyas ve Baba shak gibi sihir ve byden an12 A.g.c, s.62. 13 nan, amanizm, s.80. 14 bn Bib, el-Evmir'ul-Aliyye fii-Umr'il-Aliyye, nr. A. Sadk Erzi, Ankara, 1956, s.499-500. 15 Hilmi Ziya, a.g.m., s.443. 16 Ebu'1-Hayr- Rm, Sakknme, Topkap Saray Mzesi (Hazine) Ktphanesi, nr.l612,v.27a. 146

layan bir ahsiyetti.17 Anadolu'da XIII-XV yzyllarda, hatt daha sonralar bu tip Trkmen babalarnn hemen her yerde bulunduunu tahmin etmek kolaydr. Nitekim Vilyetnme-i Koyun Baba'da bile byle bir durumla karlayoruz. Burada anlatldna gre, Koyun Baba Osmanck'ta sihir ve by yaparak halk kendisine balamak ve bylece sapknla drmekle itham olunmu ve tutuklanarak yaklmak istenmitir. Ancak Koyun Baba bu niyetle kendisini yakalamaya gelenlere " kerametiyle engel olmu ve onlar sehhar (sihirbaz) olmadna ikna ve hatt kendine mrid etmitir.18

Hastalar yiletirmek
Bu motif, menkbnmelerde olduka seyrek rastlanan bir unsur olarak gze arpyor. Menkbu'l-Kudsye'de Baba lyas'n ileri gelen halifelerinden Hac Mihman'm, hangi hastaya nefesi ererse mutlaka iyiletirdii ve bu kerametin, eyhi tarafndan kendisine baland anlatlr.19 Vlyetnme-i Otman Baba'da. ise, Otman Baba'nn misafir olduu Musa Be adndaki zatm tekkesinde, civardaki hastalar yanna ard, onlan iyiletireceini iln ettii hikye olunur. eyh tekkeye toplanan hastalara nefes edilmi sular iirmi ve gerekten de hepsini iyi-letirerek yerlerine gndermitir.20 Hastalar nefesiyle iyiletir17 A.g.e.,w. 20a, 21b. 18 Bkz. Vlyetnme-KBS, v. 7-9b vd. 19 Menakb-Kud, v. 109b. 20 Hastalar iyiletirmeyi Kitab- Mukaddes'te de grmek mmkndr. Mesel Hz. sa bir gn Havarilerden Petrus'un evinde onun kaynvalidesini stmadan kurtarm, ayn ekilde civardan gelen pek ok cinli hastay, ilerindeki cinleri kararak shhate kavuturmutur (bkz. Matta, VIII, 14-1). Hz. sa'nn bu gibi mucizeleri, Kitab- Mukaddes ve benzeri Hristiyan ve Yahd! metinlerinden faydalanlarak yazlan Mslman halk kitaplarnda da sk sk tekrarlanp durmutur (msl. bkz. Krk Sual, tstanbul (tarihsiz, ta basma), s.74); evliya tezkirelerinde de benzerlerine sk rastlanr. Mesel, Sehl-i Tster tabiplerin iyile-tiremedii bir hastay dua ederek tedavi etmi, Cneyd-i Badadi de hasta bir genci hemen shhatine kavuturmutur (bkz. Ferduddn Attar, Tezkiretu'l-ev-liy, nr. R. A. Nicholson, Londra, 1905,1, 225; II, 29). 147

me motifi, Veli Baba Menakbnames'inde de sk grlen motiflerden biridir. Rivayete gre, "az eri ve kendisine cnun (delilik) rz olan, ve masr' (sar'al) bulunan ve meflu (felli) olan ve sair ar ve sanc 'aletleriyle mbtel olanlar gelir, bi-iz-nih Huda ifyb olurlard".21
Trk Samanlarnn en nemli vazifelerinden birinin de yinler yaparak hastalarn vcuduna giren cinleri ve kt ruhlar kovmak olduu biliniyor.22 amanizm zerinde alan aratrclarn tespitlerine gre, hastalar tedavi etmek Samanln ana grevlerindendir. Bunun iin birtakm usller uygulanr. Hastalk tedavisinin eskiden amann asl vazifesi olmad, sonradan intikal ettiine dair grler de vardr. Bunlardan bir ksmna gre, Samanlarn balangta hasta iyiletirmekle alkas yoktu. Ama kendilerine Sramana veya amana denilen baz Budist propagandaclar, uyguladklar tedavi usulleriyle amanlar zerinde etkili oldular ve onlarn da bu vazifeyi yklenmelerini saladlar. Bir baka gre gre ise, amanlar, tpk sihirbazlk konusunda olduu gibi, eski sihirbazlarn vazifelerini kendilerine mal etmilerdi.23 Balangc hangi etkiyle olursa olsun, hayli eskilerden beri Samanlarn hastalar tedaviyle uratklar ve bu konuda baz yollara bavurduklar anlalmaktadr. amanist inanca gre, insann vcudundaki ruh, kt ruhlarn etkisiyle vcudu ter-kettii zaman hastalk meydana gelir. Ruh uar gider ve yeryznde serseri bir ekilde dolar; ou defa da kt ruhlarn esiri olur. Eer ok uzun zaman vcuttan ayr kalrsa ller diyarna gider. Buna engel olmak iin yaplacak ey, hastann ruhunu tekrar kendi vcuduna sokabilmektir. Bunu ancak aman yapabilir. Zira hastay iyiletirebilmek iin ruhunun nereye gittiini bilmek, ondan sonra da onu kt ruhlarn etkisinden kurtarmak gerekmektedir. Bunun iin de kt ruhlarla sa21 Bkz. Menahb-VB, s.83-84. 22 Kprl, Trk Edebiyatnn Menei, s.57-58; Roux, Eski Din, s.65-68. 23 Sadettin Bulu, "amanizm'in Menei ve nkiaf Hakknda", TDED, II (1948),
s.287.

148

vamay iyi bilmelidir. Btn bunlar bir amandan bakas asla beceremez.24 Mesel Yakutlar'da bir hastann iyiletirilmesi iin aman tarafndan uygulanan usl drt ana safhadan olumaktadr. Birinci safhada yardmc ruhlar arlr. Bunlarn vazifesi, hastann ruhunun aranmasnda aman'a yardmc olmaktr. kinci safha, hastaln sebebini bulma safhasdr. Yani ruhun ne yzden bedeni terkettii aratrlp renilmeye allr. nc safha, hastann ruhunu etkisi altnda bulunduran fena ruhlarn tehditle karlmasndan oluur. Nihayet sonuncu safha, amann ruhunun, hastann ruhunu aramak maksadyla seyahate kmasndan ibarettir. Btn bu safhalarda zel merasimler ve yinler yaplr. in en zor taraf, hastaln sebebini bulmak ve fena ruhlar karmaktr.25 te btn bu almalarn sonunda aman hastay iyiletirmekte, daha dorusu buna inanlmaktadr. Bugn Dou Trkistan'da hastalk tedavisi iin uygulanan amanist ilemler Islm bir klkta devam etmektedir. Altay amanlarnn yini, Islm dualar, peygamber ve vellerin isimleri kartrlarak Islmletirilmeye allmtr. Perihan (Farsa "peri aran") denilen bu Mslman amanlar bu yolla kendilerini koruyabilmilerdir.26 Gnmzde Anadolu'da da ayn durum sz konusudur. Okuyup flemek, ip balamak, muska yazmak vs. usllerle hastalk tedavi etmeye alan kimseler vardr. Halk arasnda genellikle hoca diye tannan bu ahslar, gerekte aman kalnts kimselerden baka bir ey deildirler. Tpk Dou Trkistan'daki meslektalar gibi, onlarn da Ydznme ve benzeri, hususi olarak tertiplenmi, iine yetler, peygamber isimleri, Allah'n isimleri kartrlm birtakm kitaplar vardr. Yazdklar muskalar da ayn mahiyettedir. Bunlardan baka yine Anadolu'da cindar adyla bilinen ve hastalarn vcuduna girdiine
24 Eliade, Chamanisme, s.179; Roux, Le Chaman, s.221. 25 Eliade, s. 189; ayrca bkz. nan, amanizm, s. 107, 109. 26 inan, s. 109.

149

inanlan cinleri kovarak yahut emrindeki cinlerle gelecei ve gayb kefederek birtakm kehnetlerde bulunan kiilerin de, amanistler arasnda yardmc ruhlar ararak hastann iinden fena ruhlar karmaya alan veya gelecei renen Samanlardan fark olmad ortadadr. Yzlerce yldan beri slmiyet, Anadolu'da dahi amanizm'in bu ana fonksiyonunu silip atamamtr. Gayp'tan ve Gelecekten Haber Vermek Bir amann nc temel vazifesi de, gaipteki eylerden, gelecekte olacaklardan haber vermektir. Menkbnmelerde en sk rastlanan motiflerden biri budur. Menkabelerin nemli bir ksmnda kahramanlar, mridlerini gaipte olup bitenlerden, gelecekte vukua gelecek olaylardan haberdar eden kiiler olarak grnmektedirler. Mesel bir seferinde, Abdal Musa, m-ridlerinin tekke ina etmek maksadyla kazdklar temelden kan bir kazan dolusu altnn sahiplerini bildirmi, gerekten de bir mddet sonra sahipleri kagelmilerdir.27 Yine Abdal Musa, gerek vel olduuna inanmayan ve kendisine hasm olan Teke beinin, kendini yakmak zere bir ate hazrlattn ve tevkif ettirmek iin adamlaryla tekkeye baskna geldiini mridlerine haber vermi, karlamaya kmtr.28 Otman Baba, mridlerinin bana bir felket geldiinde, nerede olursa olsun, hemen bilir ve yardma koarak onlar kurtarrd. Mridlerinin niyaz vastasz olarak kendine ulard.29 Fatih'in stanbul'u fethettii gn, fetih saatinden nce sabah erkenden mridleriyle Tmova ehrinin kprs yannda bir kaya zerine karak, "Allah Ekber! istanbul'u aldk" diye barm, gerekten fetih bundan bir mddet sonra, yani kuluk vakti vuku bulmutu.30
27 Vyetnme-AM, s.3-4. 28 Menhb-KB, s.8-9. 29 Vilyetnme-OB, v. 125 a-b. 30 A.g.e.,v. 28a. 150

Bir gn avdan dnerken Silivrikap'dan geen Fatih, orada oturmakta olan Otman Baba'ya rastlar. Padiah gren Baba ona, Belgrad stne gitmemesini, nk ehri alamayacan syler. Hakikatte sefere kma niyetinde olan Fatih bu szlere kzar ve klcn ekerek Otman Baba'ya hcum etmek isterse de, Mahmut Paa Baba'nn bir vel olduunu bildirerek kendisini teskin eder. Nitekim Otman Baba hakl km ve Fatih Belgrad' alamadan geri dnmtr.31 Hac Bekta kendini Sulucakarayk'ten kovan Krehir Valisi Nuruddn Caca'ya, makamndan azledileceim ve ikence greceini bildirmi, aynen dedii kmtr. Hatt atld zindanda gzleri kr olmu ve orada lmtr.32 Ayn ekilde, susuz bir adam hapisten karmas iin bavurduu Kayseri beinden red cevab alan Hac Bekta, ona da idam edileceini haber vermitir. Be ona ok kzmsa da, eyh gittikten biraz sonra sultann adamlaRI gelerek kendisini alp gtrmler ve idam etmilerdir.33 Benzerleri Kur'an- Kerim ve hadislerde34 ve dier menkbnmelerde35 de geen bu motifi, hastalaRI iyiletirme konusundaki gibi, amanist gelenee balamak kanaatimizce daha doru grnmektedir. Zira bu inan, slm ncesi devirde Trkler arasnda ok yaylmtr. Ancak Islm gelenekte ben31 A.g.c, w. 36a-37a. 32 Menhb-HBV, s.30. 33 A.g.e., s.68-69. 34 Hz. Isa kendine inanmayanlara grmedii halde evlerinde olup bitenleri bildirmitir (bkz. Kur'an- Kerim, l lmran, 49). Hz. Yusuf da zindan arkadalarnn bana gelecekleri nceden haber vermitir (bkz. Ysuf, 41).. Hz. Mu-hammed'in, Adiyy b. Hatem adndaki sahabiye ran'n fethini greceini ve Kisr'nn hazinesinden bir ksmna sahip olacan mjdeledii, gerekten de aynen kt rivayet olunur (bkz. Sahhu'l-Buhri, Kahire (tarihsiz), IV, 239-240). 35 Mesel Ebu'l-Hasan Harrakan'nin bir gn evinde yaknlaryla otururken, o anda bir yerde cereyan etmekte olan soygun olayn onlara bildirdii ve gerekten olayn aynen sylenilen saatte ve anlatld ekilde vuku bulduu sylenir (bkz. Tezkiretu'l-Evliy, II, 210). Mevln'nIN babas Sultanu'l-Ulem Ba-huddn Veled'in Mool istilsn ok nceden haber verdii de bilinmektedir (bkz. Mankb al-riftn, I, 19). 151

zer rneklerin bulunuu, onun devamn temine yaramtr denilebilir.

bn Sna el-rtXa Samanlarn gayba ve gelecee dair haberler verdiklerini kaydettikten sonra yle bir de yorumda bulunmaktadr: "Baz kimseler vardr ki, bu hususta (gaipten ve gelecekten haber verme konusunda) hisleri artacak ve akllara durgunluk verecek birtakm ilerden faydalanrlar. Hislerin aknla urad ve akla durgunluk geldii esnada hayal gc belirli bir noktaya tevcih olunacak olursa, gayb alglayan kuvvet bu hususta tamamyla hazrlanm ve gayb kabule kabiliyet kazanm olur. Trkler gelecee ait malmat alabilmek iin khinlere (aman) mracaat ederler."36 Grld zere bn Sina'nn bu yorumu gayet aktr ve eski Trkler'de Samanlarn nemli bir fonksiyonlarnn aklamasn yapmaktadr. Cveyn de Uygurlar'da Kam'larn (aman) kendilerine yardma gelen eytanlar araclyla gelecekte vuku bulacak olan hadiseleri rendiklerini iddia ettiklerini yazmaktadr. Bunlara gre, eytanlar kendi adrlarnn penceresi nne gelerek bu bilgileri aktarmaktaydlar.37 Cveyn bu bilgiyi verdikten sonra, "herhalde birtakm fena ruhlarla bu Samanlarn dostluu vard" demek suretiyle kendinin de buna inandn gstermi olmaktadr.38 XIII. yzylda Mool Samanlar da gelecee dair haberler naklederlerdi. Meng Han'n ba amaNI bu konuda ok mahir olup sylediklerine kesinlikle inanlrd. Ayn ekilde Ku-manlar'da da Samanlarn gelecekle ilgili kehnetlerine byk itibar beslenir, bu kehnetlerin Tanr tarafndan bildirildii sanlrd.39 Eski Trkler ve Moollar'da gelecee dair haberler renmede koyunun krek kemiinin kullanldna dair baz kaytlar mevcuttur. Hunlar zamanndan beri bu usln yaygn ol36 Yaltkaya, s.691. 37 Cneyn, I, 59. 38 A.g.e., ayn yerde. 39 Turan, Cihan Hkimiyeti, I, 55. 152

duu, Attila'nn sk sk bu yola bavurduu bilinmektedir.40 XIII. yzylda Mool Samanlarnn da ayn yolla gelecei renmeye altklar haber verilmektedir. Kemik atete kzdrlmakta, zerinde meydana gelen izlerden gelecek okunmaya allmaktayd.41 Bu usl bugn Kazak ve Krgzlar'da, Altay ve Yakut Samanlarnda da geerlidir.42 Samanlarn gaybtan ve gelecekten haber vermeleri konusunda uyguladklar ve hem tarihte, hem de gnmzde rnekleri bulunan iki ana usl vardr ki, bunlardan biri, amann ruhunun geici olarak bedeninden ayrlp gizli lemlerde dolamak suretiyle gayb bilgilerini almas, teki de, ge ykselerek Tanr'nn yanma gidip gelecekte olup bitecekleri bizzat ondan renmesidir. Kaynamz olan menkbnmelerde bu iki yola ait tipik misaller vardr.

Ruhun Bedeni Geici Olarak Terketmesi (Transmigrasyon)

Bu konuda iki tipik menkabe bulunmaktadr. Menkbu'l-Kusye'de yer alan ilkine gre, Baba llyas'n oullarndan Yahya Paa, istedii zaman "bir sipahinin atn koyup gitmesi gibi" bedenini terkedip bir mddet sonra tekrar dnerdi. Bazan bu terkedi krk gn, hatt iki ay bile srerdi.43 Otman Baba ise, zaman zaman, tekbir getirip namaza balad an, cisminden kp gider, bir saat sonra tekrar cismine girerek rk ve secde yapard. Kendisine nereye gittii sorulduu vakit, evli-

40 Roux, Le Chaman, s.217. 41 nan, amanizm, s. 152; Roux, ayn yerde. 42 nan, s. 153-159. 43 Menhb-Kud, w. 41b-42a: Sureti bes aceb ki vinni na Padiah u Kadir u Hayy u Beka Mesel bir nice keret suretin Kod yle ki kor sipahi atn Oldu kim krk gn oldu kim iki ay yle kim ah verak kala saray 153

ynn ruhunun arasra bedeninden ayrlarak "Aiem-i ulvy-yet"i seyre gittii cevabn verirdi.44 Bu iki menkabede anlatlanlar dikkatle mtalaa edilecek olduu takdirde, amanizm'de mevcut bir olayla kar karya bulunulduu grlmektedir. Menkabelerden

anlaldna gre, Yahya Paa ve Otman Baba vecd ve istirak haline girdiklerinde ruhlar bedenlerini terketmekte, duruma gre ksa veya uzunca bir mddet baka yerlerde dolatktan sonra yeniden bedenlerine girmektedir. Ruh bu dolamay yaparken beden yerinde hareketsiz kalmaktadr.45 Bu olaylar, tamamen Samanlarn sk sk gerekletirmeye altklar bir tecrbeden ibarettir. Bunun rnekleri eski devirlerde getii gibi,46 XIX. yzylda Radloff tarafndan da tespit edilmitir.47 Onun anlattna baklrsa, Altaylar'da Tanr Bay lgen'e kurban sunma merasiminde, kurban edilecek atn yularn tutmakla grevli bir kii tayin edilir. aman, sk yaprakl bir kayn dal ile hayvann srtn svazlamakla, bu hareketle onun ruhunu Bay lgen'e yollamaktadr. te bu srada, atn ruhuyla beraber onun yularn tutan kiinin ruhu da Bay lgen'in huzuruna gidip kendisiyle konumaktadr.48 Bundan baka, genel olarak gelecee dair bir haber sorulduunda veya hastalk tedavisinde de amann ruhu bedenini terkeder. Bunun iin aman zel bir mevkide eitli ekillerde, ou defa dans ederek, atlayp srayarak vecde gelmektedir ki, tam bu srada

44 Vilyetnme-OB, v. 90a-b. 45 Hz. Muhammed'in miracnda da buna benzer bir durumdan bahsedilir. Baz kaynaklara gre mirac yaayan Hz. Muhammed'in bizzat bedeni deil, ruhudur. Bu konuda deiik grler ve geni bilgi iin bkz. Muhammed Hamidul-lah, slm Peygamberi, tercme Kemal Kuu, stanbul, 1966, I, 91-94. Baz mehur mutasavvflarn menkabelerinde de benzer olaylara rastlamak mmkndr, ki rnekleri aada gelecektir. 46 Msl. bkz. Eberhard, in'in imal Komular, >.43. Burada anlatldna gre, 519 ylnda Ccenlerde bir kadn aman, prenslerden birinin ruhunu gklere yollayp dolatrdktan sonra, geri getirmi ve yine eskisi gibi bedenine sokmutur. 47 Radloff, 111,24. 48 A.g.e., ayn yerde. 154

gelecekteki olaylarla ilgili sorular kendisine sorulup cevaplar alnmaktadr. ite bu vecd ve istirak halinde amann ruhu bedeninden karak eitli yerleri dolamakta, ruhlarla grmekte yahut iyiletirecei hastann ruhunu bularak tekrar bedenine dnmeye ikna iin almaktadr. Bunu baardktan yahut gelecekle ilgili bilgileri rendikten sonra yine bedenine dnmekte, etrafndakilere olup bitenleri, grd yerleri tafsilatyla anlatmaktadr.49 W. Ruben, Samanlarn bu transmigration halini Budizm'deki yoga ile ilgili grmektedir. Ona gre, yogilerde de istirak halinde ayn durum sz konusudur.50 Aslna baklrsa Ruben'in bu gr, Eliade'IN amanizm'in nemli lde budik etkilere maruz kald hakkndaki gr51 ile beraberce mtla olunursa gerekten yerindedir. amanizm'in hangi tabi artlarda ve ruh etkenler sebebiyle ortaya kt meselesini en geni bir biimde aratran ve Samanlarn ruh hallerini tahlile tbi tutan Ohlmarks bu konu ile de megul olmutur. O, Samanlarn ruhlarnn bedenlerinden ayrlmas iinde, amanizm'in menei meselesinde olduu gibi akrtik etkiye yer vermektedir. Ona baklrsa, cezbe ve vecd (extase) durumunda olan bir kimse, vcudunu aktif halde tuttuu zaman da kendinden geip baka yerlere gittii intibana kaplabilmektedir. Ancak onu seyredenler, amann vcudu hareketsiz kald iin gerekten ruhunun bedenini terkettii-ne inanmaktadrlar.52 Ohlmarks bu hdisenin ancak arktik blge amanizminde mmkn olduunu, her amann bu kabiliyete sahip bulunmadn ileri srmektedir.53 Bu hale gelen
49 Bu konuda geni bilgiler ve yorumlar iin bkz. Ohlmarks, s.79-81; Eliade, Chamanisme, s. 160-171; ayrca bu iki eserden naklen bkz. Bulu, s.84-88; nan, s.79 vd; M. Turhan zdemir, Eski Trklerde Samanlk, baslmam doktora tezi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi, 1977, s.79-82, 88. 50 Ruben, s.42-43, 69. 51 Eliade, s.387. 52 Ohlmarks, s. 79-80. 53 A.g.e., s.80-81. 155

bir amann vecd halinden ktktan sonra ok byk bir yorgunluk hissettii mahede olunmutur.54 te Yahya Paa ve Otman Baba'nn arasra bedenlerini ter-kederek ksa veya uzun mddetle gizli lemleri dolap tekrar bedenlerine dndklerini nakleden menkabelerin bu bilgilerin altnda deerlendirilmesi icap eder. Buna benzer olaylarn baka kaynaklarda da rivayet olunduu grlmektedir. XIII. yzyln nl Trkmen

eyhlerinden ve SaRI Saltk'n halifelerinden olan Barak Baba'nn da bu ekilde vecd ve istirak haline girdikten sonra gelecee dair birtakm kehnetlerde bulunduu hakknda kaynaklarda haberler vardr.55 Bundan baka, Mevln'nIN da bir gn halvette iken bedenini terkederek Ba-dad'da bir mddet dolat; sonra yeniden cismine dnerek grdklerini anlatt rivayet olunur.56

Ge Ykselip Tanr ile Konuma

Ge karak Tanr ile konuup gelecei bizzat ondan renmek her amann yapabilecei bir i deildir. Yalnz ve yalnz byk Samanlarn kudreti dahilinde bu ile ilgili sadece Menkbu'l-Kudsye'de iki menkabe vardr. Bunlardan biri, Ba-

54 A.g.e., ayn yerde. 55 XIII. yzyl Anadolu'sunun Trkmen babalarm tanma konusunda tipik bir rnek olan bu ahs hakknda mstakil bir inceleme yoktur. E Kprl, tik Mutasavvflar ve Anadolu'da tslmiyet; A. Glpnarh, Yunus Emre ve Tasavvuf gibi eserlerinde yer yer bu zattan bahsetmilerdir. Barak Babaya dair deerli kaytlar bilhassa u kaynaklarda bulunmaktadr: Tarih'u Birzll, Topkap Saray Mzesi (III. Ahmed) Ktphanesi, nr.2951, II 105 a-b; A'yn'ui-Asr ve A'v-nu'n-Nasr, Sleymaniye (Ayasofya) Ktphanesi, nr.2970, w. 42a-43b; ed-D-rerui-Kamine, Haydarabad, 1348,1, 473-474; kduiCmn, Bayezt (Veliyd-din Ef.) Ktphanesi, nr.2392, XX, 363 a-b. Barak Baba'nn amanist cephesinin psikolojik adan tetkikine dair baz yorumlar iin bkz. Hilmi Ziya, Din Ruhiyat Mahedeleri, s.440-443. Barak Baba'nn bir vecd halinde syledii szleri ihtiva eden bir risale elde mevcut bulunmaktadr. Bu risale ilk defa H. Ziya tarafndan zikredilen makalede yaymlanmtr. Daha sonra birka defa daha deiik yerlerde yaynland bilinmektedir. A. Glpnarl'nn Yunus Emre ve Tasavvuf adl eserinde Trke tercmesi de mevcuttur (bkz. s.255-278). 56 Eflk, II, 650. 156

ba llyas'IN kk olu Muhlis Paa, teki onun olu k Pa-a'ya dairdir. Anlatldna gre Muhlis Paa babasnn intikamn almak iin harekete gemi ve Seluklu Sultan II. Gyasuddn Key-husrev'e kar ayaklanma teebbsnde bulunmutur. Sultan kendisini yakalatarak eitli ikencelerle ldrtmeyi denemi, fakat baaramaynca anlama yoluna giderek valilik teklif etmitir. Muhlis Paa bu teklife kar, hareketlerinin Allah'n emriyle olduunu, Allah'n ona yeryznn iktidaRIn bal-yacan bizzat bildirdiini sylemitir.57 k Paa'nm kerametlerini anlatan menkabelerden birinde de, tpk Hz. Muhammed'in mrc gibi, Allah katna karak onunla bizzat grt, gizli lemleri batanbaa seyrettiril-dii ve zahir btn her hususun bizzat Allah tarafndan kendisine akland anlatlr.58 Grld gibi her iki menkabede, her ne kadar yaplan i Islm bir hava iinde imi gibi tasvir edilse de, hem Muhlis Paa, hem de k Paa adet Hz. Muhammed tarznda Allah ile vastasz temasa geirilerek yapacaklar ilere dair ondan talimat almlardr. Hakikatte bu iki menkabede, ge karak Tanr ile grp ondan birtakm bilgi ve haberler alan Samanlarn hviyeti rahata tehis edilebilir. Bu konuda elimizde tarih misaller vardr. Hatt bunlardan tipik birisi yine Muhlis Paa'nIN babas Baba llyas ile ilgilidir. Bu zatn 1240 ylnda ynettii Baba Resul ayaklanmasn yaam ve bu olayla alkal baka hibir kaynakta bulunmayan ok deerli bilgiler ve mahedeler tespit etmi olan Si-mon de Saint-Quentin'in anlattna gre, Amasya'daki muharebede Seluklu askerlerine yenilen Paperroissole'ye (Baba llyas) taraftarlar zafer kazanacaklarn kendilerine vdettii halde niin yenildiklerini sormulard. Buna Baba Ilyas'n verdii cevap aynen yleydi: "Yarn Tanr ile konuacam ve sizin hepinizin huzurunda size ve bana bu talihsizliin neden
57 Menkb-Kud, v. 56a-b. 58 A.g.e., w. 68b-87a. 157

eritiini soracam."59 Grg ahitliine dayal u ifadeler, seyircilerinin huzurunda Gk Tanr ile temasa hazrlanan bir amann szlerinden bakas olamaz. Baba llyas bu cevabyla, amanist hviyetini aka ortaya koymutur. kinci tarih misal, daha erken bir devre, Cengiz'in hkmdar iln olunduu bir dneme rastlamaktadr. Cveyn'nin naklettiine gre, Kke (Teb-Tengri) namyla halk arasnda mehur olup iddetli klarda bile da bayr plak dolaan bir aman, at stnde ge kp Tanr ile konutuunu, Tanr'nn yeryznn hkimiyetini Timuin'e

verip adn da Cengiz koyduunu kendine sylediini iddia ediyordu. Teb-Tengri, etrafna ok kalabalk bir kitle toplam ve iktidar ele geirme abasna dm olduu iin bir elence arasnda ldrlmt.60 Bu iki olayda, yani Kke ile Baba llyas olay arasndaki benzerlik, zerinde hassasiyetle durulmaya deer grnmektedir. Her iki olayda da, TanRI ile istedii zaman temas kurabilen stn kabiliyetli iki din adamnn siyas iktidar ele geirme abalaRI hkim motif gzkyor. amanLaRIn zaman zaman bu manev glerine dayanarak iktidar olma teebbslerini baz ilim adamlar yle aklyorlar: Ortaa Trk ve Mool topluluklaRInda amanlar ekseriya kabile efleriyle zdeletiriliyorlard. Zira efin her eyi bilmesi, eski atalarn ruhlaryla olduu kadar gizli gler ve yeralt ruhlaryla da mnasebeti olmas gerekiyordu. Bunu da ancak amanlar yapabiliyorlard. "Beyaz elbise" giyip "beyaz at"a binen amanlar, bu sebeple bozkr aristokrasisini tekil eden yneticiler durumundaydlar.61 te onlar sahip olduklaRI bu hem din hem siyas imtiyazlar yardmyla arasra kendilerini kuvvetli hissettikleri vakit
59 Bkz. Histoire des Tartares (Historia Tartarorum), nr. Jean Richard, Paris, 1965, s.64. 60 Cveyn, 1,39. Ayrca bkz. Kprl, Influence, s. 18; Byle, s.6943 vd. 61 Tucci-Heissig, s.351. Samanlarn beyaz elbise giyip beyaz ata bindikleri Men-kb'Kudtin ehadetiyle de dorulanmakta, burada Baba tlyas'n hem beyaz sark sard, hem de beyaz bir at olduu belirtilmektedir (bkz. w. 14b, 55a. Ayrca bkz. de St. - Quentin, s.62). 158

merkez otoriteyi sarsma ve iktidar kendi ellerinde toplama teebbsne geiyorlard. Teb-Tengri'yi ve Baba llyas' harekete geiren motif temelde ite buydu. Altaylar'da eski Samanlarn ge karak Tanr ile konuma ve haberleme gcne hl inanlmakta, ne var ki amzdaki Samanlarn bu gc gstermemesinden yakmlmaktadr.62 Al-tayllar'da ve Yakutlar'da amanlar artk ge seyahat iini temsil olarak yapmaktadrlar. Bunun iin husus birtakm merasimler uygulanmakta ve Gk Tanr'ya "beyaz bir at" kurban edilmektedir. aman bu beyaz atn ruhunu ge yollarken kendi ruhunun da Tanr katna eritiine inanmakta, etrafnda bulunanlara seyahati srasnda grdklerini ve Tanr ile neler konutuunu anlatmaktadr.63 Bu telkki Dede Korkut Kitab gibi baz Islm devir metinlerine de yansmtr. Bu eserdeki "Allah Tela ile haberleeyim", "Gtrdn ge yetiren grkl TanRI"64 ve benzeri ifadeler, TanRI ile konumaya giden amann szlerini hatrlatmaktadr.65 Tanr'nn nsan eklinde Grnmesi (Antropofani) Hulul inanc ile kantrlmamas gereken bu amanist motif, tek bir menkbnmede, Menkbu'l-Kudsye'de bulunmaktadr. Yine Islm unsurlarla gizlenmi bu menkabe aynen yledir: Bir gece k Paa zviyesindeyken nran yzl biri gelerek kendisini "ilm-i lednn" ssnn, yani Tanr'nn ardn syler. Mrc hdisesinde Hz. Muhammed'e yapld gibi "in-irah- sadr" denilen kalbin gsten karlp temizlenmesi ameliyesi k Paa'ya da yaplr. Bundan sonra o kii, eyhi

62 Eliade, Traitt, s.98. 63 Bu konuda tafsilat iin unlara baklmaldr: Radloff, 111, 23-29; Eliade, Cha-manisme, s.155-162; tnan, amanizm, s.101; Eliade, Traitt, ayn yerde; Kprl, Trk Tarih-i Dinsi, s.83-84. 64 Dede Korkut Kitab, s.63 vs. 65 Bu konudaki baz yorumlar iin bkz. Roux, "Dieu Dans le Kitab- Dede Qor-qut", s.133, 140. 159

bir makama getirir; kendisi darda kalr. eyh ieri girdiinde nurlar iinde prl prl parlayan "Kaba Trk" suretinde ihtiyar bir zat grr. Fakat iddetli nur yznden fazla bakamaz, yzn beri yana evirmek zorunda kalr. te k Paa ilm-i le-dnnyi, yani gizli eylere ait Allah katnda olan ilmi, bu "Kaba Trk" suretindeki ihtiyardan, daha dorusu Tanr'dan renmitir.66 Bu ok ilgi ekici menkabede Tanr'mIN bir ihtiyar eklinde grndne dair eski bir amanist inan, Hz. Muhammed'in miracna benzetilmekle Islm bir ehreye brnm olarak ortaya km bulunmaktadr. Bu inanc yanstan tipik amanist masallara bugn Altaylar'da rastlanmaktadr. Bunlardan Ay-Mangus masalnda, ad olmayan bir ocua Tanr tarafndan ad konulmas bahis konusudur. ocuk adnn TanRI tarafndan konulacan renince onu aramaya kar. Dolarken bir ara insan sesine benzeyen bir

sesin kendisini ardn duyar. Sesin geldii yana gittiinde, kayn aalaRInn birinde duran bir ihtiyar grr. htiyar ocua Ay-Mangus adn verir. ocuk kim olduunu sorunca da u cevab alr: "Ben insan deilim; ben yaradan Tanr'ym; babasz bir insana ad verdim."67 Bunun gibi daha pek ok Altay efsne ve masalnda Tanr'mn hep byle "gk sakall ihtiyar" klnda grnd bilinmektedir.68 Krgzlarda Tanr'ya KojoKuday denilmekte, bazan da sadece Kojo, yani Koca kelimesi kullanlmaktadr,69 ki bugn hl Anadolu'da "Hey koca Allah'm!" ve benzeri "Koca Allah" kelimelerinin kullanlmasnn temelinde de, muhtevas artk tamamyla unutulmu bu kavram grmek mmkndr. Gnmz Anadolu'sunda Kzlbalar arasnda akaid ve ilmihal kitab vazifesini gren mehur mam Cafer Buyruu'nda da Tanr'NIn insan suretinde grnecei hakkndaki bu inanc bulmak kabildir. Burada yazldna gre, "ve dahi sfat hase66 Menhb-Kud, v.70a-b. 67 gel, Trk Mitolojisi, I, 325. 68 A.g.e., s.512, 538. 69 A.g.e., s.512. 160

biyle Hak Tel on drt yanda ayn on drdnc gecesi gibi ve gnn kaba kuluk vaktinde bir gzel bakire kz suretinde grnd."70 Yine Buyruk'a gre, "Hak Tel hazreti m'min ve Mslim ve dervi ve sf kullarna (bunlarn hepsiyle Kzlbalar kastediliyor) yedi kimsenin suretinde grnr. Birinci: kendi suretinde; ikinci: stad suretinde; nc: pir (ihtiyar) suretinde; drdnc: kendinin sevdii suretinde; beinci: on drt yanda masum pak suretinde; altnc: muhabbeti (kars?) suretinde; yedinci: otuz yanda cennet ehli suretinde grnr."71 Grld zere, burda da Tanr'nn kullarna bazan ihtiyar bir insan eklinde grnecei inanc-vardr. Buyruk'taki bu inancn da hi phesiz amanist meneli olduu aktr. Mevln ile ilgili benzer inanc yanstan bir menkabe bulunmaktadr. Rivayete gre bir gn Mevln medreseyi dolarken, odalardan birinde ems-i Tebriz ile hanm (kendi kz) Kimya Hatun'un seslerini duyar. Yanlarna girip sohbetlerine katlmak ister. Fakat ieri girdiinde ems-i Tebriz'den bakasn gremeyince Kimya Hatun'un nereye gittiini sorar. ems'in verdii cevap dikkat ekicidir: "Cenab- Hak beni o derece kendine dost edinmitir ki, hangi surette dilesem yanma gelir. Demin Kimya Hatun suretinde gelmi ve insan gibi ekil almt; Bayezid-i Bistam'ye gen delikanl eklinde grnrd."72 Bu menkabeyle Buyruk'taki satrlar ve dolaysyla bu eski amanist Trk inanc arasnda mene' birlii grmek herhalde zor olmamaldr. Menkbu'l-Kudsye'ye ve Buyruk'a girmesi bir dereceye kadar tabi olan bu inancn Menkbu'l-rifin'e de yansmas hakikaten dndrcdr. Bu eski amanist inancn, birbirinden hayli farkl grnen iki tasavvuf evre iinde yer bulabilmi olmas, zerinde dnmee deerdir.
70 Buyruk, s. 117. 71 Ag.e.,s.l46. 72 Eflk, II, 638.

161

Tabiat Kuvvetlerine Hkim Olmak Bekta menkbnmelerinde en ok grlen inan motiflerinden birisi de, tabiat kuvvetleri stnde hkimiyet kurabilmek, onlar istenildii gibi ynlendirmektir. Hacm Sultan ve Ot-man Baba istedikleri zaman frtna karp yldrmlar arzularna gre kullanan, iddetli yamurlar yadran kiiler olarak da dikkati ekiyor. Bir gn, Seyitgazi tekkesi eyhi Kara ibrahim Hacm Sultan' atele imtihan edip gerek vel olup olmadn anlamak istemi, bunu farkeden Hacm Sultan, havada tek bulut olmad halde bir dua ile ani bir frtna karm, yamur ve dolu yadrarak etraf tufana bomutu. Tam bu srada bir yldrm Kara brahim'in bana isabet ederek ldrmt.73 Otman Baba ise, tabiat kuvvetlerini diledii ekilde kullanma konusunda daha faal grnyor. Bir keresinde stanbul'da At Meydan'nda otururken, meydann tam ortasndaki Delikli Ta denilen iri kayay, havada bulut yokken yldrm isabet

ettirerek paralamt.74 Bir defasnda da, elindeki denei yere vurur vurmaz gkyznde bulutlar toplanm, aniden iddetli bir frtna karak etraf imek parltlar ve gk grltleriyle dolmu ve herkes selde boulacak hale gelmiti.75 Otman Baba, bunu kendine fena muamele eden Fatih'e kzarak yapm, hatt onun saraynn bir duvarn da yldrmla harabeye evirmiti.76 Otman Baba daima, bulutlara binip yldrm elinde kam gibi kullandn sylerdi.77 Eski Trkler arasnda bu ekilde tabiat kuvvetleri zerinde hkimiyet kurabilme telkkisi, slmiyet'in kabulnden ok eskidir. Hunlar'da, hkmdar semav mene'li olduu iin yamur, kar, dolu yadrabilme ve frtna karabilme kudreti73 Vilyetnme-HS, s.81. 74 Vilyetnme-OB, v. 195a-b. 75 A.g.e.,v. 160a. 76 A.g.e., ayn yerde. 77 A.g.e., v. 22b. 162

ne sahipti. Hunlar, dmanlarn frtna, yamur, dolu vs. kararak savata perian ediyorlard. Bu ii yapan belli kiileri olup onlar sayesinde V yzylda Ccenler'e kar kendilerini korumulard.78 Gktrkler'de de hkmdarn ayn ekilde semav mene'li olduu malumdur. in kaynaklarndan renildiine gre Gktrkler devlet kurmadan evvel, Apangu adl komutanlarnn kardelerinden biri, bu semav menei dolaysyla tabiat kuvvetlerini ynlendiriyor, frtna, rzgr karyor, kar ve yamur yadryordu.79 Islm dnemde bu durumun srd grlmektedir. slmiyet'in kabulnden sonra hem Mslman Trkler'de hem de Mslmanla henz girmemi olanlar arasnda amanlar vastasyla bu gibi tabiat olaylar meydana getirilmeye devam edildiine dair Mslman kaynaklarda pek ok haberler vardr. Bunlarda amanlarca "yada ta" denilen bir tala frtna vs. tabi kuvvetlerin istenildii ekilde ynetildii anlatlmakta, Mslman Araplar'n buna inanmadklar, ama gzleriyle grdkten sonra inanmak zorunda kaldklar nakledilmektedir.80 Bununla ilgili dikkate ayan bir olay yle cereyan etmitir: Smnoullan'ndan ismail b. Ahmed putperest (amanist) Trkler'e kar bir sefer tertiplemiti. Sefere ktnda, dmanlar ile karlat zaman Samanlarnn hkmdarn askerlerinin zerine yamur ve kar yadracaklar haberini almt. nce buna inanmayan hkmdar, gerekten belirtilen saatte askerlerin eteinde bulunduu dan tepesinde bulut toplandn ve etrafn kararmaya baladn grnce arm, fakat dua ederek kacak frtnay hasmlarnn stne yollamt.81 Buna benzer misalleri daha da oaltmak kolaydr. Trk Samanlarn yapt bu ilerin daha sonra XIII. yzyl78 Turan, Cihan Hkimiyeti, I, 58. 79 A.g.e., ayn yerde; Esin, Trk Kozmolojisi, s.23-24. 80 Msl. bkz. Yakut, II, 24. Yada ta hakknda daha geni bilgi ve bibliyografya iin bkz. Kprlzde, "Eski Trklerde Din-Sihr Bir An'ane: Yat Ta", EFM, IV(1925),s.l-12. 81 Yakut, II, 25-26; Kazvin, s.515-517. 163

da Moollar'da dahi yaygnlat ve onlarda bu i iin kullanlan taa yada yerine cad dendii bilinmektedir.82 Tabiat kuvvetlerine hkmedebilme inanc muhtelif Altay Trk masallarna yansd gibi,83 Kitab- Eb Mslim ve Battalnme benzeri mehur Trk destan romanlarnda da kullanlan bir motif olmutur. Merv ehrinde bir keresinde dmanlaryla mcadele ederken ok g bir duruma den Eb Mslim, bir camiin minaresine snmak zorunda kalr. Askerler camiin etrafn iyice kuattklar esnada, Eb Mslim dua eder ve hemen peinden bir bulut grnr; aniden iddetli bir yamur askerleri perian eder ve Eb Mslim'le arkadalar minareden inip kaarlar.84 Battal Gazi de, yine byle kfirlerle cenk ederken maiyetindeki kuvvetlerden hayli kayp verir. Tam bozulmaya yz tutacaklar bir srada, yzn ge evirerek dua eder. Dua biter bitmez, iddetli bir rzgr karak dman tarafna doru eser ve ne kadar toz toprak varsa askerlerin gzne doldurur; gzlerini kr eder. Bunu gren Battal Gazi ve arkadalar yeniden cesaretlenip hcuma geerler ve kfirleri perian ederler.85

Tabiat kuvvetlerine hkmedebilme motifinin biraz deiik mahiyette slm! gelenekte de yer aldn gryoruz. Kur'an- Kerim'de Hz. Sleyman'n rzgra hkmettiini gsteren yetler bulunduunu biliyoruz.86 Hz. Muhammed'in mucizeleri arasnda, ktlk anlarnda dua ederek yamur yadrdndan

82 Byle, s.6944. Yazar bu inancn Orta ve Kuzey Asya'ya mahsus olmadn, mteakip sayfalarda rneklerle anlatmaktadr. Eliade Samanlarn bu ynlerinden bahsetmiyor. Daha geni bilgi iin bkz. Roux, Eski Din, s.78-80. 83 gel, Trk Mitolojisi, I, 313. Mesel Karaatl Han adnda hi ocuu olmayan bir bahadrn gnn birinde bir olu olur ve bu ocuk rzgr estirip kar yadrma gcne sahiptir. ocuk istedii zaman bir nara atnca kar yaann. Bu masaldaki gibi, ayn motifi yanstan daha baka masallar di vardr. Bunlar, ok eski bu amanist gelenein halk hafzasnda yansy biimini gstermesi itibariyle dikkate deer. 84 Melikoff, Abu Mslim, s. 104. 85 Menhb- Gazavt- Seyyid Battal Gazi, stanbul (tarihsiz, ta basmas), I, 41. 86 Bkz. d-Enbiy, 79; Sd, 36. 164

bahsolunur.87 Bunun gibi, baz mutasavvflarn menkabelerin-de de benzer kerametler nakledilir. Mesel frtnaya yakalanan bir gemide bulunan brahim b. Edhem, gemi tam batmak zereyken dua ederek frtnann dinmesini salamtr.88 Bayezid-i Bistam, ktlktan ikyete gelenlerin talebi zerine dua ederek yamur yadrmtr.89 Burada, bu rneklerle Bekta menkbnmelerinden naklettiklerimiz arasnda hibir iliki bulunmadn hemen belirtmek gerekir. Grnte birbirlerine benzemekle beraber, peygamber mucizeleri tamamyla ayr mahiyette eylerdir. Son iki keramet menkabesinde ise tabiat kuvvetleri stndeki hkimiyetin keyfiyeti ve artlar deiiktir. Bekta menkbnmele-rindeki olaylar, dikkat edilirse, hasmdan c almaya yneliktir. Halbuki ikincilerde ihtiyac olanlara iyilik etmek bahis konusudur. Byle dnld takdirde, eski Trklerdeki tarih olaylar da gz nne alnarak ilk gruptakilerin amanist gelenekle alkas kolayca anlalm olur. Nitekim iyice baklrsa, Hacm Sultan ve Otman Baba yldrmlar hasmlar zerine gnderir veya frtnalar karrken, tpk bir aman gibi hareket etmektedirler. Onlar bu glerini hasmlarndan intikam almak iin kullanyorlar. Bu mhiyette bir menkabenin Menkbu'l-Arifin''de de yer almas ilgi ekicidir. Burada anlatldna gre Mevln bir gece medresenin damnda otururken adet Otman Baba gibi birden cezbeye gelerek iddetli bir frtna kartm ve kuvvetli bir yamur yadrarak Konya'y sellere vermitir.90 O da bu haliyle sanki aleyhine dedikodu karan ehir halkna bir ders vermek istemektedir. Bunda da ayn amanist gelenein etkisini dnmemek mmkn deildir.
87 88 89 90 Msl. bkz. Sahihu'l-Buhar, IV, 236-237. Attar, I, 105. A.g.e., I, 150. Elfk, II, 639.

165

Atee Hkmetmek Bekta menkbnmelerinde en sk geen amanist motiflerden birisi de budur. Menkbu'l-Kudsye'de anlatldna gre, Kre Kad adndaki Seluklu kads, Baba llyas' tahrik ederek ondan bir keramet gstermesini ister. Kyn ortasna byk bir ate yaktrarak mridlerinden birkann bunun iine girmesini, yanp yanmayacaklarn grmek istediini bildirir. Bu talep zerine ileri gelen mridlerden Oban, eyhten msaade isteyerek atein iine girer. Fakat ate onu yakmaz ve ne yana yrrse orada ate sner.91 Yine ayn eserde, isyan srasnda Baba llyas'n at Ky'nde-ki zaviyesine ate verildiinden bahsolunur. O zaman henz beikte bir ocuk olan Muhlis Paa tel yznden ierde unutulmutur. gn mddetle yanan ate ortasnda kald halde bir ey olmam ve nc gn birisi tarafndan kurtarlmtr.92 Hac Bekta'n Tatarlar' Mslman etmekle grevli Can Baba adl halifesi, Tatar han Kvus Han tarafndan atele imtihan edilir. Hakikaten vel olup olmadn anlamak iin onu, byk bir ate stnde kaynayan kocaman bir kazann iine sokarlar. Can Baba tam gn gece atete kaynar. Kapa atklarnda onu kazann dibinde sapasalam oturur bulurlar. Bu defa, dorudan doruya atein iine girmesini ne srerler. Can

Baba, Han'n keiiyle birlikte olmak artyla kabul eder. Kei mahcup olmamak iin teklifi benimser ve bir tepe zerine yaklm kocaman atein iine beraberce girerler. Kei yanp kl olur, ama Can Baba yine salam kar. Tatarlar grdkleri bu keramet zerine Mslmanl kabullenirler.93 Benzer bir deneme de, Hacm Sultan'a uygulanmtr. Seyitgazi Tekkesi'ndeki derviler Hacm'n peygamber evldndan olup olmadm tahkik iin ii ate dolu bir tandra girmesini
91 Menhh-Kud, w. 23b-24b. 92 A.g.e., w. 45b-46a. 93 Menhb-HBV, s.40-42. 166

isterler. Hacm kendi girmeyip mridi Burhan Abdal' sokar. Burhan Abdal tandra girip sem etmeye balar ve atei sndrr; tekrar sapasalam dar kar.94 Bu yukardakileri andran baka bir menkabe de Vilyetn-me-i Abdal Musa'da bulunmaktadr. Rivayete gre Abdal Musa'nn veliliine bir trl inanmad iin ona dman olan Teke Bei bir meydana da gibi ate yaktrarak kendisini tecrbe etmek ister; haber gnderip artarak atein iine girmesini bildirir. Abdal Musa mridleriyle beraber atein olduu yere gelir; sem ederek iine girerler. Bein gzleri nnde hibiri yanmaz; bastklar her yerde ate sner. Bu kerameti gren Teke Bei Abdal Musa'ya mrid olmak isterse de, kabul edil95

mez." Sar Saltk da tpk Can Baba gibi, bir rahiple beraber kazan iinde uzun mddet kaynam, ama sasalam dar kmtr.96 Bir baka seferinde, Sar Saltk kfirler tarafndan atee sokulmu, yanmadan knca hep birlikte Mslman olmulardr.97 Demir Baba ise, bir gn yanan bir frnnJine girer ve hibir ey olmadan kar. Abdallar onu byle grnce arp kalrlar.98 Bu menkabeleri okur okumaz hatra Hz. brahim'in Nem-ut tarafndan atee atlmas hdisesi ile ilgili Kur'an- Kerim yetlerinin gelmemesine imkn yoktur. ok tannm bu hdisenin cereyan ekli ksaca yledir. Hz. brahim'in peygamberliini kabul etmeyen Nemrut, dalar gibi ate yaktrarak onu mancnkla bu atein iine attrm, fakat ate kendisini yakmayarak imenlik bir yer halini almtr.99 Hatt halk inanna gre Urfa'da bulunan bu yerde bir gl meydana gelmi
94 A.g.e., s.86. Ayn menkabenin biraz farkl bir ekli Vyetnme-USda. (s.80-81) bulunmaktadr. 95 Vilyetnme-AM, s.8,11. Bu menkabenin az deiik bir rivayeti iin bkz. Vild-yetnme-KB, s.8-9. 96 Saltknme, w. 250b-251a. 97 A.g.e.,v.405b. 98 Bkz. Vlayetnmc-DB,s.l62. 99 Kur'an- Kerim, el-Enbiy, 68-69. 167

olup Hallrrahman Gl diye bilinir, iindeki balklar mukaddes saylan ve bu yzden avlanmayan bu gl saygyla ziyaret edilir. Atete yanmama motifinin bir de Hristiyanlk geleneinde benzeri vardr. Bazan bir peygamber, bazan bir aziz olarak kabul olunan Curcis (yahut Cercis, Circis),100 Hristiyanlarn ok takdis ettikleri Aya Yorgi veya Saint Georges, Musul hkmdarn putlara tapmamaya, tek Allah'a inanmaya davet etmi, eitli mucizeler gsterdii halde szn dinletememiti. Hatt ona kzan hkmdar, bakrdan ii bo bir kz heykeli yaptrarak Curcis'in iine konulup atee atlmasn emretmiti. ok iddetli atein iinde heykelle birlikte Curcis de erimi, fakat Allah'n emriyle yeniden hayat verilerek ateten dipdiri kmas salanmt. Bunu gren hkmdar ve tebeas korkudan yerlere kapanmlard.101 Btn bu rneklere ramen Bekta menkbnmelerinden nakledilen olaylardaki atee girip yanmama yahut atein yakc, yok edici kabiliyetini kontrol altna alabilme durumu, cereyan edi tarz itibariyle ok farkl ve amanist bir mahiyet ar-zetmektedir. Ancak zellikle Hz. brahim'e ait zikredilen mucizenin bulunmas, bu amanist inancn daha pek oklar gibi kendini srdrmesine elverili bir ortam hazrlam ve pek ok menkabede rahatlkla kullanlmasn temin etmitir.

Eliade ve Harva, yaptklar aratrmalarda Samanlarn birtakm sihr tecrbeler sonunda atein yakc etkisini yok etme gcn kazandklarn tespit etmilerdir. Eliade'a gre aman,
100 Menei gayri Islm olan ve Mslman halk arasnda da bir peygambermi gibi kabul edilip mucizeleri anlatlan bu zat hakknda bkz. A. Yaar Ocak, "XIII.-XY yzyllarda Anadolu'da Trk-Hristiyan din etkileimler ve Aya Yorgi (Saint Georges) klt", Belleten, 214 (Aralk 1991), s.661-673; ayn yazar, slm-Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr-llyas Klt, Ankara 1999, TKAE Yaynlan, 3. bs., s.114-119. 101 et-Taber, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, tercme Z. K. Ugan-A. Temir, stanbul, 1965, 2. bask, 13, 955. Ayn hikye Krk Sual'dt de mevcut olup burada heykel iinde deil, ate stndeki bir kazanda kaynatld nakledilmitir (s.84). 168

sadece bu kabiliyeti kazanmakla kalmamakta, her bakmdan atee hkmetmektedir. Bir aman bu sayede rahata vcudunun her tarafn atee kar duyarsz ve onun yapaca tahribat etkisiz hale getirebilmektedir.102 Harva ise, amann atee hkimiyetinin, ateten korkmayan bir ruhun amann vcuduna girmesi suretiyle hasl olduuna inanldn grmtr. Bu ruh amann iine girdiinde, o ate stnde hi yanmadan yryebilir; atete kpkzl olmu bir demiri hi ac duymadan avulayabilir. Bunun gibi, straba mukavim bir ruh, her trl kesici ve yaralayc letlerle aman duygusuz hale getirebilmektedir. Harva btn bu saylanlarn Tunguzlar'da, Goldlar'da, Buryatlar'da bizzat mahede edildiini de eklemektedir. O, Buryatlar'n Samanlarn kzgn korlar stnde yrrken grmtr.103 Altaylar'da XVII. yzylda Kalpas adndaki bir amann, kendisini Budizm'i kabule zorlayan Oyrat beini reddetmesi zerine, atee atld, uzun srelerle atete kald halde yanmad-nn grlmesiyle kudretinin tasdik edildii bildirilmektedir.104 Eliade, atein yakclna kar koyabilme gcnn, amanizm'in dndaki baz by sistemlerinde de grldn sylemektedir.105 Samanlarn atee hkmetme durumlar yalnz Trkler arasnda deil, Moollar'da da tespit edilmitir. Cengiz Han'a bu unvan verdii yukarda kaydedilen Teb-Teng-ri'nin ve Cengiz'in amcas Kutula'nn bu kudrete sahip olduklarn biliyoruz. Hatt Kutula souk k gecelerinde iri aalardan byk bir ate yakar ve yanna yatard. Yanan korlar zerine der, fakat o buna aldrmazd.106 Mool Samanlarnn atele olan bu ilgileri, 1258'de Hl-g'nun Badad' zaptndan itibaren Riflik tarikatna107 da
102 103 104 105 106 107 169 Eliade, Chamanisme, s.369. Harva, s.315-316. nan, amanizm, s.87; kr. Menkb-HBV, s.40-42; Vilyetnme-AM, s.8, 11. Eliade, s.370. Byle, s.6943. Riflik iin bkz. D. S. Margoliouth, "Ahmad al-Rif", EI2.

gemi, bu tarihten sonra uraya buraya dalan Rif dervileri, Samanlardan rendikleri uygulamalar gstermeye balamlard. Hatt Mevln zamannda Konya'ya gelen Rifler'in, ate gsterileri yaptklarn kaynaklar haber veriyor.108 Seluklular ve Osmanllarn zamannda olduu gibi gnmzde de Rif dervilerinin arasra bu gibi gsterilerde bulunduklarna tesadf edilmektedir.

Kemiklerden Diriltmek (ntermezzo)

Kemik ok eski alardan beri insan ve hayvan vcudunun en devaml unsuru olarak grlmtr. Baz kavimlerdeki inanlara gre, lmsz olan ruh, kemiklerde bulunmaktadr. Bu sebepledir ki, aralarnda Trkler'in, Moollar'n, Finourlar ve Laponlar'n bulunduu baz kavimlerde kemik, sayg duyulan bir nesne olarak telkki edilmi ve avlanan hayvanlarn eti yendikten sonra kemikleri titizlikle korunmutur.109 Bu telkkinin temelinde yeniden diriliin kemikler sayesinde meydana geleceine dair olan inan yatmaktadr. amanizm'de iskeletin bir mnada yaratltaki ilk duruma dn kabul edildii grlmektedir.110 Bu inancn Asya dndaki baz yerlerde de bulunduu tespit edilmitir. Frazer ve Frobenius tarafndan kemiklerin yeniden hayata dn unsuru olduu inancna Kuzey ve Gney Amerika ve hatt baz Afrika yerlilerinde rastlanmtr.111 Eliade bu inancn iptida dinlerden intikal suretiyle gelimi dinlerde de efsneler halinde yer bulduunu kaydetmektedir. Mesel bir Gagauz efsnesine gre,

Hz. dem oullarn evlendirecek kz temin etmek iin baz hayvanlarn kemiklerini bir araya toplam ve Allah'a dua ederek bu kemiklerden kzlarn yaratlmasna vesile olmutur.112 Hatt Hin108 Eflk II, 716, Kprl, Injluence, s.13; Yaltkaya, s.697. 109 Bkz. "Os", Dictionnaire des Symboles. 110 A.g.e., ayn yerde. 111 Eliade, s. 139. 112 A.g.e., ayn yerde. 170

distan sihri folklorunda da baz azizler ve yogilerin bizzat kendi kemiklerinden yeniden kendilerini diriltecek kudrete sahip olduklarna inanlmaktadr.113 Kemiklerden dirilmekle ilgili olarak kaynaklarmzda iki men-kabeye tesadf edilmitir. Bunlardan birine gre, Hac Bekta'a yeni mrid olmu bir adamcaz, onu ve teki mridleri evine yemee davet eder. Yemek iin evinde ne kadar kuzusu varsa hepsini boazlar. Yenilip iildikten sonra eyh adam artarak kendisine ne derece candan bal olduunu ispat eden bu hareketinden dolay teekkr eder. Sonra mridlerine emrederek yenilen her koyunun kemiklerini birbirine kartrmadan ayr ayr kendi derilerinin iine koydurup balarn da yanlarna braktrr. Mteakiben kalkp iki rekt namaz klar ve dua eder. Dua biter bitmez kuzularn hepsi de dirilerek ayaa kalkarlar.114 kinci menkabe ise Sultan ucuddn'le ilgilidir. Anlatldna gre Baba Mecnun adnda ranl bir eyh mridleriyle Rum (Anadolu) diyarna gelip Sultan ucuddn'e mrid olmak ister. Ancak daha nce onu bir tecrbe etmeyi de gnlnden geirmektedir. Bu maksatla bir olak klna girer. Sultan adamlarna emrederek onu kestirir; derisini yzdrp kafasn ayrdktan sonra etini bir kazanda piirtir. Pien et topluca yenilip bitince, geri kalan kemikler bir yerde toplanr. Ba ve deri getirilip zerine braklr. Bu i olur olmaz olak dirilir ve hemen arkasndan yeniden insan ekline dner, Baba Mecnun olur. Bu kerameti gren Baba Mecnun derhal mridlii kabul eder.115 Grld zere Bekta menkbnmelerinden nakledilen her iki menkabede de kemiklerden dirilme inanc dile getirilmektedir. M. van Bruinessen, Bektaler'deki bu inancn, aynen ran'da Ehl-i Hak Krtler arasnda da ok yaygn olduunu tespit etmitir.116
113 Ag.e.,s.l40. 114Menfeb-HBV,s.72. 115 Vlyetnme-S, v. 8a-b. 116 Bkz. Krtlk, Trklk, Alevlik: Etnik ve Dinsel Kimlik Mcadeleleri, tercme Hakan Yurdakul, stanbul 2000, letiim Yaynlan, s.153-154, 178-179. 171

Kur'an- Kerim'de bir vak'a bu inanc bize hatrlatr. zeyr Peygamber bir gn harap bir kasabaya gelip yzyl kadar bir uykuya dalmtr. Yzyl sonra uyandnda ancak ksa bir sre uyuduunu sanmtr. Fakat beraberindeki merkebini aradnda yerinde bir yn kemik grm ve Allah'n kendisine bir ibret dersi vermek istediini anlamtr. Cenab- Hak kudretiyle hemen kemikleri birletirmi ve merkebi yeniden yaratmtr.117 Kyamet gn inancn insanlara telkin etmek ve hi yoktan yaratt gibi, ldkten sonra da varlklar tekrar eski halleriyle diriltmeye Allah'n gcnn yeteceini anlatmak maksadyla nakledilen bu vak'a, ho bir hikye haline sokularak eski halk kitaplarna da gemitir.118 Kemiklerden dirilme inancnn Hristiyan halk geleneinde dahi mevcut olduu grlmektedir. Curcis imana davet ettii hkmdar tarafndan klla on paraya dorandktan ve eti kemiklerinden ayrldktan sonra kemikleri bir kuyuya atlmtr. Tam hkmdar yaknlaryla sofra bandayken bir yldrm grler ve Curcis dirilmi olarak yeniden hkmdarn karsna dikilir. Bu mucizeyi grenler derhal iman ederlerse de hkmdar inadnda diretir.119 Bu iki rnekle Mslman ve Hristiyan geleneindeki yerini tespit edebildiimiz kemiklerden dirilme inancnn, baka dinlerde de mevcut olduu anlalyor. Bu inancn slmiyet ve Hristiyanlkta hiret kavram ile yakm alkas sebebiyle iptida dinlerdekinden farkl olduuna phe yoktur. Nitekim Eli-ade, iptida dinlerde rastlanan

kemiklerden dirilme inancnn tipik bir Orta ve Kuzey Asya inanc olduunu kabul etmekte-

117 El-Bakara, 259. 118 Krk Sual, s.78-79. Benzer bir hikye de urada bulunmaktadr: Kitab- Ahme-diye, stanbul, 1303 (ta basmas), s.14-15. 119 Hippolyte Delehaye, Les Legendes Grecques des Saints Militaires, Paris, 1909, s.52. Ayn hdisenin biraz farkl bir rivayeti de et-Taber tarafndan nakledilir. Buna gre, Curcis'in vcudu paralandktan sonra yaklp klleri denize savrulmu, fakat Allah'n emriyle rzgr klleri karaya kartarak bir yere toplam ve Curcis tekrar dirilmitir (bkz. 13, 958). 172

dir.120 Gerekten btn arkeolojik kaynaklar muhtelif Asya kavimlerinin ok eski zamanlardan beri iskelete byk bir nem atfettiklerini ve kiinin yahut hayvann yeniden diriliinin bu sayede olacan dndklerini gsterir mahiyettedir.121 Bu sebeple, insan veya hayvan ld zaman kemiklerinin en ufak bir parasnn bile kaybolmamasna zen ve dikkat gsterilirdi.122 slm ncesi devirde Trkler ve Moollar'da kurbanlarn etleri yenildikten sonra kemikleri krlp paralanmaz, byk bir itina ile toplanarak ya gmlr ya da yaklrd Bu suretle o hayvann gkte yeniden dirilerek Tanr'ya ulaacana inanlrd. Kemiklere bir zarar verildii yahut birka eksik olduu zaman o hayvann sakatlanaca dnlmekteydi.123 te bur-dan hareketle Trkler ve Moollar'da baka bir inancn teekkl ettii grlmektedir: Dmann tekrar dirilip glenmesine engel olmak, ldrld zaman cesedini dolaysyla kemiklerini yakmakla mmkn olacaktr.124 Bu inancn etkisiyle hareket eden Trkler ve Moollar'n, byk dmanlarnn cesetlerini bazan gerekirse mezarlarndan kararak yaktklarna dair tarihte misaller bulunmaktadr. Cengiz Han'n olu Tuluy, Merv'de Sultan Sencer'in, Tus'da Harun Reid'in Gazne'de Gazneli Mahmud'un mezarlarn atrarak kan kemikleri yaktrmtr. Ayn ekilde H-rezmah Muhammed'in cesedi de, yaklmak zere Cengiz Han'a gnderilmiti.125 Roux'ya gre ah smail'in, Dulkadirli belerinin, mam- zam Eb Hanife'nin ve Abdulkadir Gl-n'nin mezarlarn atrarak kemiklerini yaktrmasnn sebebi
120 Eliade, s. 140. M. van Bruinessen de bu inancn Orta Asya kkenli olduuna kanidir (bkz. Krtlk, Trklk, Alevlik, s.153-155.). 121 Roux, Faune, s.39; ayn yazar, "Une Survivance des Traditions Turcomongo-les Chez les Sefevides", RHR, 1 (1973), s. 1315. 122 Roux, a.g.m., s.13-14. 123 Ayn yazar, "Fonctions Chamaniques et Valeur du Feu Chez Les-Peuples Al-taques", RHR, 1 (1976), s. 76-77. 124 Ayn yazar, "Une Survivance...", s.15; "Fonctions Chamaniques", s.77. 125 "Une Survivance...", s.16. 173

de, sanld gibi hakaret kasd deil, bu ahsiyetlerin maneviyatndan ebediyen bir zarar grmemek inancdr.126 Bunu yaparken ah smail, onlardan tamamen kurtulduu inancyla hareket ediyordu. A. nan, kemiklerden dirilme inancnn bugn de Aitayl a-manistler, hatt Mslman Trkler'de bile mevcut olduunu kaydetmektedir. yinlerde kurban edilen hayvanlarn kemikleri krlmaz; kpeklere verilmez; ya yaklr ya da gmlr. Baz zel yinlerde ise, kurbann kemikleri bir torbada toplanp kayn aacna aslr.127 Bu inan gnmz Anadolu'sunda da hl geerliliini korumaktadr. Tabi bunda Islm gelenein de etkisini her zaman olduu gibi hatrdan uzak tutmamak gerekir. Anadolu'da yaygn inanca gre, insann kuyruk sokumunda bulunan kemii asla rmez. nk kyamet gnnde insanlar bu kemikten dirileceklerdir.128 Bundan baka halk arasnda bu inanla ilgili efsneler de anlatlmaktadr. Hasan Tahsin Okutan, bunlardan birini vaktiyle ebinkarahisar civarnda tespit etmitir. Bu efsneye gre, Yavuz aldran seferine giderken yolda bir obana misafir olmutur. oban sr iinden drt ko keserek piirir. Sofraya oturulduunda, etleri yedikten sonra kemikleri atmayp biriktirmelerini misafirlerine syler; dedii gibi yaplr. Yemekten kalknca toplanan kemikleri oban yeniden derilere doldurur ve dua eder. Duann peinden herkesin gz nnde drt ko silkinerek ayaa kalkar. Yalnz birinin topallad grlr. oban kemiklerden birinin eksik olduunu, bu yzden koun topalladn syler. Bunun zerine aknln gizleyemeyen Yavuz, saklad kemii karp verir.129

126 A.g.m., ayn yerde. 127 nan, amanizm, s.100-101. 128 Boratav, Trk Folkloru, s.27; bn Fazlan (notlar ksm), s.126. 129 Bkz. ebinkarahisar ve Civar (basm yeri ve tarihi yok), s.126. Bu efsnede sz geen obann trbesi, obanl Ky'nde olup ziyaret edilmektedir. Civar halkn aznda hl sylenmekte olan bu efsne, M. nder tarafndan da kaydedilmitir (bkz. ehirden ehire, II, 117-118). 174

Kadn-Erkek Mterek yinler (Ayin-i Cem)

Menkbu'l-Kudsye ile Menkb- Hac Bekta- Vel'de bu tipik eski amanist Trk
geleneine telmihte bulunan iki nemli pasaj vardr. Bunlardan ilkinde, Baba llyas'n Amasya yaknlarndaki at Ky'ne yerlemesinden itibaren geen yl iinde kadnl erkekli yetmi iki bin mridi olduu, bunlarn birbirlerine kar asla nefis lezzeti duymadklar, bir arada bulunduklar halde, birbirlerinin kadn m, erkek mi olduklarnn farkna varmadklar ifade edilmektedir.130 Dikkat olunursa bu sylenenler, Baba llyas'n, tekkesinde kadn ve erkek mridle-rini bir araya toplayarak yin yaptna iaret etmektedir. nk baka trl bu iki cins mridin tekkede birlikte bulunmalar manaszdr. Ayn ekilde, Rum Erenleri'nin Bac denilen kadn vellerle bir arada oturup kalktklar u menkabeden anlalyor. Hac Bekta- Vel, Ahmed-i Yesev'nin icazetiyle Rum diyarna gelirken, Rum Erenleri'ne gyaben selm verir. Selm, o srada mecliste onlarla birlikte oturan Fatma Bac'ya malum olur; ayaa kalkp selm alr. Erenler kimin selmn aldn sorarlar; o da Rum'a yeni gelen bir erenin selmn ald cevabn verir.
131

Anlatlan her iki olayda da, eski Trkler'de amanist devirde uygulanan kadnl erkekli din toplantlarn htrasna telmihte bulunulmakta, daha dorusu, bu gelenein XIII. yzylda baz tarikat evrelerinde devam ettii anlatlmak istenmektedir. Radloff'un belirttiine gre, Trkler'de kurban merasimi bir iki ve ziyafet sahnesiyle sona ermektedir. Bunun iin kadnlar nceden bu merasime uygun bir adr hazrlayp zeminine hal sererler. Akam gne battktan sonra, bir ate yaklr. En nce aman gelir. Peinden, kadn-erkek eler halinde dierleri gelip adrda yer alrlar. Daha sonra, nceden hazrlanm tulumlardan iki alnp srayla misafirlere sunulur. Bylece iip ilhiler syleyerek toplantya devam ederler. Buna
130 Menkb-Kud, v. 15a-b. 131 Menkb-HBV, s.18. 175

ramen kadnlarn asla ikiyi fazla karmadklarn, ar harekete teebbse yeltenenleri ikaz ettiklerini Radloff bizzat grdn sylyor.132 Buna benzer bir merasimi de, L. E Potapov nakletmektedir. Ona baklrsa Altaylar'da kk ok ama ok eskilere giden yle bir det yrrlkteydi. Eki stten bir iki hazrlanmakta ve bu topluca iilmektedir. Kyn erkek ve kadn btn yetikinleri bu ikiyi imek zere akam bir evde toplanrlard. Toplantya itirak edenler, bir daire halinde yere otururlar, erkek ve kadnlar mevki ve yalarna gre sralanrlard. Sonra belli kaidelere gre, uygulayan bu merasimle iki iilirdi.133 Yakutlar'da da Is-ah denilen bir yin yaplr, bu yinde topluca krmz iilirdi. yini aman ynetir, kadm-erkek bir yerde toplanarak birbirlerinin ellerinden tutup bir daire meydana getirirlerdi. Sonra h h diyerek raks etmeye balarlard. Ba-zan da aman yalm. dans eder veya dokuz erkek, dokuz kadn kendisine refakatte bulunurdu.134 te amanist Trkler'in uyguladklar bu kadnl-erkekli din yin ve merasimler, bilindii zere, Mslmanln kabulnden sonra da, zellikle gebeler arasnda devam etmitir. E Kprl aratrmalarnn nemli bir ksmnda bu konu zerinde durmutur. O, balangta daha Snn bir karakter arze-den Yesevliin, giderek gebe Ouz evrelerinde, bu evrelerin gerektirdii hayat tarzna uymak zorunda kaldn, bylece heterodoks bir mahiyet kazanarak gelitiini, bu arada mesel amanizm'den kalma kadnl-erkekli toplantlarn Yesev-lik'te de srdn vaktiyle gstermiti.135 Ayn ekilde Vef-

132 Radloff, 111,56-57. 133 Potapov, "Gebelerin iptida cemaat hayatlarn anlatan ok eski bir det", tercme R. Uygun, TD, 15 (1960), s. 71-84. 134 Yaltkaya, s.692. 135 Kprl, lk Mutasavvflar, s.33-34; ayn yazar, "Bektaliin Mene'leri", s.127; ayn yazar, Influerce, s.7-8. Kprl, lk Mutasavvflarda, ilk bakta bu gelenein uygulandn reddeden, fakat aslnda kabullenen bir de menka-be nakletmektedir. Bu menkabeye gre, Ahmed-i Yesev'nin rakipleri, mrid-lerinin oalmasn ekemediklerinden ona iftira etmiler, gya meclisinde 176

lik tarikatnn kurucusu olup 1105'de vefat eden Tcu'l-rifn Seyyid Ebu-1-Vef Badad'nin de Ahmed-i Yesev'den daha nce benzer ekilde kadn ve erkeklerden mteekkil mridleriy-le kark yinler yapt ve mridlerinin bir ksmnn Trkmenler'den olutuu biliniyor.136 Kitdb- Eb Mslim'de Eb Mslim'in tarafn tutan Merv anlerinden bahsedilirken, buradaki tekkede kadn ahilerin de erkeklerle birlikte oturduklar, Sitti Teklbaz adnda bir kadn ah dolaysyla anlatlmaktadr.137 phesiz o devir iin Ahlik sz konusu olmamakla beraber, XIII. yzylda kaleme-alnan bu eserde, Trkler'deki bahis konusu bu eski gelenein yansy biimi itibariyle bu hikye nemlidir. Burada, Anadolu ahileri arasnda kadnlarn da bulunduuna dair telmih vardr.
rtsz kadnlarn erkeklerle beraber zikir yaptklar ayiasn karmlardr. Horasan ve Mvernnehir limleri bunun doru olup olmadm tahkik iin mfetti gndermiler, fakat sonunda gerei anlamlardr. Bundan sonra Ahmed-i Yesev, iftiraclara bir ders vermek ister. Bir hokka iine pamuk yerletirip stne atei koyar ve limlere gnderir. Atein pamua hi tesir etmediini grnce Ahmed-i Yesev'nin kerametini tasdik etmek zorunda kalrlar (bkz. s.33-34). Menkabenin bu son ksm Ahmed-i Yesev'nin kadn ve erkekleri zikir meclisine aldn kabul ettiini, ancak onlarn nefsn duygulara kaplmadn anlatmak istediini gstermesi asndan dikkate deer. 136 ihbuddn Vst, Tezkiretu'l-Muttekn ve Tabsmtu'l-Muktedn, Bibliotheque Nationale, De Slane, ara. nr.2036,1, 46b-47a. Burada da yukardaki nottakine benzer bir menkabe rivayet edilir. Bir gn zamann halifesi Tcu'l-rifn'e bir mektupla birlikte bir arap kadehi yollar. Kadehi gren eyh bunun niin gnderildiini sorar. Mektubu amas sylenir. Mektupta halife unlar yazmtr: "Huzurunda kadn ve erkekleri bir arada toplayarak yin yaptn zaman bu kadehle onlara arap sunarsn. Sana kadehi bunun iin gnderiyorum." Bu menkabe Ebu'l-Vef'nn Trkler arasnda mlum bu eski gelenei devam ettirdiini gstermektedir. Anadolu'daki etkileri asndan da ok nemli bir ahsiyet olan bu zatn, Rum Abdallar zmresinde XIV yzylda bile hayli taraftar bulunmaktayd. Maalesef bugne kadar ne Ebu'1-Vef hakknda, ne de Veflik hakknda herhangi bir aratrma yaplm deildir. eyhin hayatna dair hemen hemen tek kaynak olan yukarda zikredilen men-kbnmesi, Alya Krupp tarafndan yaymlanmaya balamtr (bkz. Studien zum Menaybnme des Abu 1 - Waf, Mnchen, 1976). Eserin baz ktphanelerde Trke tercmesi de bulunmaktadr (msl. bkz. stanbul niversitesi Ktphanesi, ty, nr.1560, 3427). 137 Melikoff, Abu Mslim, s. 106. 177

Kadnl-erkekli bu yinlerin eski iran'da da bir gelenek olduu ve zellikle Maniheistler'in bu tip yinler yaptklarna dair tarih haberler mevcuttur.138 Hatt Peuch'n bildirdiine gre, baz geceler yaplan kadn-erkek kark bu yinler dolaysyla Maniheistler'in hasmlarnca dedikodular ve Trkiye'deki "mum snd" hikyesine benzer aslsz rivayetler karlmaktayd.139 IX. yzylda, Babek'in taraftarlar olan Hurremler'de dahi mevcut olduu Mslman kaynaklarnca nakledilen kadn-erkek kark bu yinlerin,140 herhalde Maniheizm'le bir ilgisi olsa gerektir. Kaynaklar bu gece yinleri srasnda klarn sndrlp kadnerkein birbirine kartna ait iaret olunan klsik hikyeyi de kaydediyorlar.141 Trklerin bir ara Maniheizm'i kabul ettikleri dikkat alnrsa, eskiden mevcut bu amanist gelenein bu Iran dinine getikten sonra da devam ettii142 ve bu hviyetiyle Yesevlik, Veflik gibi Trkmen tarikatlarna girerek yaad tahmin olunabilir. Bu iki nemli tarikat bnyesine mal eden Baba hareketinin, yukar-daki menkabede nakledildii zere, bu gelenei srdrd ve nihayet XV yzylda teekkl eden Bektalie bu kanalla getiini sylemek bu suretle mmkn grnmektedir, ite,

138 Marcireau, s. 152; Peuch, Le Manichiisme, s.598. 139 Peuch, ayn yerde. Ayn rivayetlerin IX. ve mteakip yzyllarda Anadolu'da Paulicienler ve Balkanlar'da onlarn devam olan Bogomiller iin de nakledildii sylenmektedir (bkz. Marcireau, s.153). Hatt Osmanl mparatorlu-u'nda Sabatayistlerin kutlad 22 Mart'taki Kuzu Bayram'nda bu tip uygulamalarn yapld ileri srlmtr (. Aleddin Gvsa, Sabatay Sevi, istanbul, 1939, s.32). 140 Msl. bkz. el-Badad, s.268-269. 141 A.g.e., ayn yerde. 142 Maniheizm'in Trkler stndeki etkisinin gerekte sanlandan daha fazla olduu anlalmaktadr. Mesel yeni bula ermi bir gencin toplulua kabul edilmesi iin yaplmakta olan zel merasimin (bkz. Peuch, Le Manichdisme, s.621), Kzlbalardaki olan ikrar yini (bkz. Buyruk, s.52-53) ile karlatrlmas sonunda grlen benzerliklerin alacak

derecede fazla olduu farke-dilmitir. Bu ve daha pek ok husus, hem Bekta hem de Kzlba zmreler-deki din tekilt ve yinlerin geni lde Maniheist damga tadna phe brakmyor. 178

kanaatimizce Bekta ve Kzlba zmrelerinde byk bir titizlik ve sadakatle yzyllardan beri yaplagelen Ayn- Cem'in asl bu olmaldr.143 Tahta Klla Savamak Bekta vellerinin ortak bir yanlar da, tahta bir klca sahip olmalar, bununla yerine gre ejderha, yerine gre kfirlerle savaarak onlar ldrmeleridir. Bu motif, menkbnmeler-den baka Osmanl Devleti'nin kurulu yllarn anlatan ilk devir vekayinmelerinde bile vardr. amanist gelenek ve uygulamalarla ilgili bilgilerimiz, Samanlarn yin yaparken kullandklar letlerden birinin de tahta kl olduunu gsteriyor. amanlar yin yaparken vecd haline girebilmek iin aldklar davuldan baka bir de tahta kl bulundurmaktadrlar. amanlar bununla kt ruhlara kar savamaktadr.144 Yani tahta kl, er kuvvetlerle mcadele iin bir sava aracdr.

143 Bekta ve Alevler'de Ayin-i Cem hakknda baz mhim yorumlar iin bkz. Melikoff, "Le Probleme Kzlba", Turcica, XII (1975), s.49-67; ayn yazar, Hac Bekta: Efsaneden Geree, s.263-269. Ayn- Cem (yin-i Cem) denilen ve adndan da anlald gibi eski ran' hatrlatan bu merasim yahut yinin Maniheist damgay yedii Cem (efsnev ran hkmdar) kelimesinden de anlalabilir. Bektaler ve eitli Kzlba zmrelerinde ok eskiden beri yapla-gelmekte olan Ayn- Cem, ok nemli ve temel bir yin niteliini tamaktadr. Kadn erkek kark icra edilen ikili sazl bu gece toplants hakknda, bizde Bektalik ve Alevlik konulu pek ok eserde baz bilgiler bulunmaktadr (msl. bkz. Erz, s.96-116 vd). Ayn- Cem'in btn teferruat ve mahiyeti konusunda en yetkili kaynak phesiz Buyrufe'tur. Salam ve geni bilgi iin buraya baklmaldr. Burada, bu yine Islm bir dayanak bulmak maksadyla Krklar Meclisi denilen u efsne anlatlr: Bir gece Hz. Muhammed, Hz. Ali'nin evine gider. Kapy alp msaade aldktan sonra ieri girer, ieride Hz. Ali'nin yannda yirmi ikisi erkek on yedisi kadn otuz dokuz kii oturduunu grr. Krknclar olan Selman- Faris parsa toplamaya kmtr. Hz. Muhammed geip Hz. Ali'nin yanna oturur. Bu arada Cebrail cennetten bir zm tanesi getirir. Krklar bunu bir kap iinde ezip srayla ierler (bkz. Buyruk, s.157). Grld gibi btn lslm motiflere ramen bu efsne, kadnl erkekli bu ikili yinin amanist biimini yine de rahatlkla sergilemektedir. 144 tnan, amanizm, s.80.

179
Bekta menkbnmelerinde tahta klcn bu fonksiyonu aka grlmektedir. Mesel Menkb- Hac Bekta- Velde, anlatldna gre, bir gn Horasan halkndan bir grup, lkelerini zapt ve yama eden Bedahan ahalisini ikyet iin Ah-med-i Yesev'ye gelip yardm isterler. eyh nefes olu145 Kut-buddn Haydar' Horasanl Mslmanlara yardm iin gnderir. Fakat henz on iki yanda olan Haydar yenilerek esir der. Bunun zerine eyh, hem onu kurtarmak hem de Be-dahanllar' yenmek zere Hac Bekta' grevlendirir. Kendisini uurlarken beline tahta klcn kuatr.146 Bedahan iline giden Hac Bekta, kfirlerle savaarak onlar yener ve Kutbuddn Haydar' kurtarr. Bedahanllar Hac Bekta'tan grdkleri birtakm kerametler sayesinde Mslmanl da kabul ederler.147 Yine ayn eserde benzer bir olay da Sar Saltk hakknda anlatlr. Basit bir oban iken,' temiz yrekliliini beenen Hac Bekta'n ltfuyla velilik mertebesine ykselen bu zat eyh kendisine halife yapar ve Rumeli'de Mslmanl yaymakla grevlendirilir. Yola karken Ulu Abdal ve Ki Abdal adnda iki derviini yanna katp Sar Saltk'n beline bir de aa kl kuatr.148 Sonradan Sar Saltk Rumeli'ne geip Kaligra denilen yerdeki ejderha ile mcadeleye tututuu zaman bu klla onun ban kesecektir.149
145 Nefes evld konusu aada drdnc blmde gelecektir. 146 Glpnarl nerinde tahta kltan bahsedilmezse de, aa yukar btn yazma nshalarda Ahmed-i Yesevf nin Hac Bekta'a kendi tahta klcn kuatt yazldr. 147 Menhb-HBV, s.9-10. 148 A.g.e., s.45. Yine Glpnarl nerinde bu klcn tahtadan olduu tasrih edilmiyor. Fakat yazma nshalarda tahta kl olarak geer. 149 A.g.e., s.47. Sar Saltk'm bu tahta klcndan Saltknme'de de sk sk sz edilmektedir. Orada yazdna gre, San Saltk'm kfirleri "hyar mnendi dorad" bu tahta kl (bkz. v.106 a), hurma aacndan yaplm olup bizzat Hz. Muhammed tarafndan kendisine verilmek zere Hzr Aleyhisselm'a teslim edilmiti (bkz. v. 249 a). Dikkat edilirse, Hz. Muhammed ve Hzr Aleyhisse-lm gibi iki Islm motif bu amanist unsuru Islmletirmeye kfi gelmitir. 180

Hac Bekta'n tahta kl kuatt bir baka halifesi de, Hacm Sultan'dr. Ad geen, Germiyan ilinde yerlemek zere icazet alp Sulucakarayk'ten ayrlaca zaman, Hac Bekta, vaktiyle Ahmed-i Yesev'nin kendine kuatt tahta klc kendi eliyle onun

beline kuatmt. Hacm Sultan, klcn gerekten kesip kesmeyeceini denemek iin, bir derviin tekkeye su getirdii katra alm, onu iki paraya blmt.150 Tahta klla ilgili bir menkabe de Vilyetnme-i Abdal Musa'da bulunmaktadr. Abdal Musa'nn kerametlerini gren Gazi Umur Be,151 ona mrid olur. Zaten Gazi unvann da kendisine o vermitir. Abdal Musa kendisini Rumeli'nde fetihlere yollar ve yanna Kzl Deli (Seyyid Ali) Sultan' yolda eder. Gitmeden nce Kzl Deli'nin beline aa bir kl kuatr.152 Grld zere, tahta kl, hemen hemen XIII.-XV yzyllarda yaam ve bir ksm ilk Bektaler arasnda kabul edilen adlar geen ahslarn, velilik ynlerinin yannda bir de gazilik taraflar olduunu, kfirlerle mcadele ettiklerini gsteriyor. Hakikatte de bunlarn ounun ilk devir Osmanl fetihlerine katlm kiiler olduunu bugn artk biliyoruz. Bunun gibi, ilk devre ait baz anonim Osmanl tarihlerinde, hu-

150 Vilyetnme-HS, s.24-25. Ayn menkabe^Menkb-HBVde de mevcut olup, burada klcn tahtadan olduundan bahsedilmez (bkz. s.83). Hacm Sultan'a ait bu menkabe, Gelibolulu Mustafa l'nin tespit ettii Emir-i in Osman menkabesinin bir blmne ok benzemektedir. Burada Hac Bekta yerine Ahmed-i Yesev, Hacm Sultan yerine Emir-i in Osman vardr ve olay Anadolu'da deil, Trkistan'da geer. Emir-i in Osman da bu klla in'de bir ejderha ldrm ve Mslmanlar onun errinden kurtarmtr (bkz. Kun-hul-Ahbar, stanbul, 1277, V, 59). 151 Ad geen bu zat, mehur Aydnolu I. Umur Be olup, Gazi lkabn tamaktadr (bkz. I. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, Ankara, 1969, 2. bask, s.105-109). Kronoloji itibariyle Abdal Musa ile gerekten grm olmas mmkndr. 152 Vlyetnme-AM, s.28-29. Bu menkabe Kzl Deli'nin kendi menkbnmesin-de yoktur. Aslnda Abdal Musa ile Kzl Deli arasnda olduka zaman fark vardr. Bu sebeple ikisinin grebilmi olmas zordur. eyh Bedreddn'in de tahta kl kuanan bir mridi bulunduu, menkbnmesinde gemektedir (bkz. Halil b. ismail, eyh Bedreddin Manhb, nr. A. Glpnarl -1. Sungur-bey, stanbul, 1967, s.154-155).

181

dut boylarnda savaan dervi-gazilerin de tahta kll olduklar zikredilmektedir. Byle anonim bir Tevarih-i l-i Osman'da anlatldna gre, Mentee taraflarnda bir "ryan dervi" btn o havaliyi elindeki tahta klla fethetmi, halkn bir ksmn ldrp bir ksmn da Mslman yapmt.153 Bu rneklere bakarak o devirde bu ekilde hudutlarda savaan ve isimleri yazya gememi daha pek ok heterodoks dervi bulunduunu dnebiliriz, ite tahta kl bunlarn adet sembol gibi olmutur. Tahta kl geleneinin, Kzlbalar'da da belli bir yeri olduunu gryoruz. Krkkale yaknlarndaki Hasandede Ky'ne adn veren zatn yle bir menkabesi anlatlr: Bir gn Hac Bekta'a kendinden sonra byk bir mridin gelip gelmeyecei sorulur, gelecei cevab alnr. Bu mridin almeti sz konusu olduunda Hac Bekta nnde duran tahta klc gstererek "gelip bunu alacaktr" eklinde konuur. Balm Sultan zamannda Hac Bekta Tekkesi'ne gnn birinde bir zat gelir ve doruca klca ynelir. Bu gelenin haber verilen mrid olduunu anlayan Balm Sultan, tahta klc ona verir.154 Bu zat mehur Hasan Dede'dir. Bu menkabeden tahta klcn ayn zamanda mridlik almeti sayld ve ancak bu mertebede bulunanlarn tahta kl tayabilecekleri anlalyor ki, yukarya alnan menkabeler de bunu gstermektedir. Bunlarda btn dervilerin tahta kll olduklarna dair bir iaret yoktur. Bu hak, Ahmed-i Yesev, Hac Bekta, Hacm Sultan ve Kzl Deli gibi byk eyhlere has grnyor.155
NC BLM

UZAK DOU VE RAN DNLER KAYNAKLI NAN MOTFLER

153 Msl. bkz. Die Altosmanischen Anonymen Chroniken (Tevarih-i l-i Osman), nr. E Giese, Breslau, 1922, s.ll. 154 Benekay.s.17-18. 155 XVII. yzyl Kzlba irlerinden Ged Muslu'nun u drtl, bu gelenein Hz. Ali'ye balandn aklyor (bkz. Samancgil, s.72): Erenler serveri ol srrm Ali Sereme olmutur Urumeli'ne Aatan Zlfikar ol gerek vel Evvel tekbir aldk prin beline 182

Umm Dnceler / Burada incelenmeye allan tenash, mll, ekil deitirme, ate klt, drt unsur inanc gibi byk bir ksm Budizm'e, Zerdtlik, Maniheizm, Mazdeizm veMazdekizm'e kan motifler, menkbnmelerde nicelik ve nitelik bakmndan nemli bir yeri olanlardr. Kanaatimizce bunlar, hem tarihte hem gnmzde, heterodoks Trk zmreleri dediimiz Bekta ve Kzlba topluluklarnn inan sistemlerinde en az eski Trk inanlar veya amanizm kaynakl inan motifleri kadar yer tutmulardr. Hatt bunlardan bazlarnn, Bekta ve Kzl-ba'lardaki lsnde olmasa bile, Snn

topluluklarda da az ok muhafaza edilmi bulunmas dikkat ekicidir. Aradaki tek fark, birincilerde, bu inan motiflerinin slm ncesi durumlarn daha bir canllkla srdrmesi, ikincilerde ise bu canlln kaybolmasdr. Ama her halkrda her iki kesimde de bu inanlardaki mene' birlii aka grlmektedir. Tenash (Reenkarnasyon, Metampsikoz) nanc Genel ve kaba bir tarifle, ldkten sonra insann ruhunun baka bir bedene intikal suretiyle hayatn srdrmesi eklinde
183

ifade edilebilecek olan tenash inanc, eski dnyann baz yerlerinde deiik biim ve anlaylarda grlm ok eski bir telkkidir.1 Bununla beraber, insan ruhunun insana, hayvana, bitkiye veya cansz bir varla g etmesi gibi eitli biimleri olan bu inancn en hkim olduu, en fazla ilenip gelitirildii yer, Hindistan'dr. Burada doan Budizm, tenash kendi doktrininin temeli yapmtr.2 Musevlik ve Hristiyanlk gibi byk Monoteist dinlerce reddedilen tenash inanc, slmiyet'te de kabul grmemitir. Buna ramen slm tarihinde muhtelif heterodoks mezhep ve tarikatlarda geni apta yer bulduu grlmekte,3 hatt bunlarn bazlarnn temel doktrinini tekil ettii mahede olunmaktadr. Mesel Ehl-i Hak (Aliilhlik) mezhebi, Yezidlik, Nusayrlik vs. byledir. Trkiye'de ise zellikle Kzlbalk ve Bektalik, bu inanca geni yer verir.4 Bu sebeple tenash inanc elimizdeki menkbnmelerde mhim bir mevki igal eder. Menkbu'l-Kudsye'de Muhlis Paa'nn vefat anlatlrken, onun azndan u szler nakledilir: Bel hem bir dak gelem bell Rum iinde yan olam bell Kimse bilmeye beni ille meer Beni ben bildrem beni bileler5 Bize domud saadet ay Getrn didi on yl say

1 Bkz. "Metempsycose", Diconnaire des Symboles. Bu konuda dinler tarihine ait muhtelif eserlerde bilgi mevcut olduu gibi, ayn kitaplar da yazlmtr. Mesel bunlar arasnda una baklabilir: J.Head-S.L. Cranston, Reincamation, Londra, 1962. 2 Bareau, s. 15. 3 slm tarihindeki tenash inancna ksa bir bak iin bkz. Carca de Vaux, "Ta-nsuh", Eli. 4 Bu konuda msl. bkz. Noyan, Btn Ynleriyle Bektalik ve Alevlik, II, 51-53, 231-240; Melikoff, Hac Bekta: Efsaneden Geree, s.50-52. Bu konunun, Alev-lik-Bektalik ile Ehl-i Haklar arasnda karlatrlmal bir ekilde urada iyi ilendiini belirtelim: M. van Bruinessen, Krtlk, Trklk, Alevlik, s.182-188. 5 Menkb-Kud, v. 65a.

184

On birinci yl olacak varnuz T Arabkir'e srrm grnz6 Bu msralarda anlatlmak istenen, Muhlis Paa'nn, vefat ettikten on yl sonra Rum diyarnda Arabkir'de dnyaya geleceidir, ki on yl sonra burada olu k Paa domutur. Nitekim ayn eserin k Paa ile ilgili ksmnda Dede'nn nakdi, Baba'nn genci Muhlis'n srr Hacm elenci7 msrlaryla, sra ile, Dede Garkn, Baba lyas ve Muhlis Paa olarak grlen ayn ruhun k Paa'da yeniden zuhur ettii bir kere daha aka ifade edilmi bulunmaktadr. Bu suretle Menkbu'l-Kudsye'de Baba llyas sllesinin usl ve frun-dan gelen eyhlerin hep ayn ruhun mazharlar olduu telkkisi vurgulanmak istenmitir. Menkb- Hac Bekta- Vd'de yle bir menkabe nakledilir: Hac Bekta'n eyhi Lokman- Perende'nin hacdan dnn kutlamak zere gelen Horasan Erenleri, o zaman henz ocuk yata bulunan Hac Bekta'n kerametlerine bir trl inanmamaktadrlar. nk kanaatlerince kk bir ocuun bu mertebede bulunmasna imkn yoktur. Bunun zerine Hac Bekta, kendisinin aslnda ah yani Hz. Ali'nin srr olduunu bildirmek zorunda kalr. Bu defa Horasan Erenleri Hz. Ali'nin biri avucunda, dieri alnnda iki yeil beni bulunduunu, eer gerekten dedii gibi ise bu nianlar gstermesini isterler. Hac Bekta derhal avucunu ve alnn aarak yeil benleri gsterir. Grdkleri karsnda itiraz edemeyen erenler, onun hakikaten Hz. Ali'nin srr olduunu, yani Hz. Ali'nin Hac Bekta'n bedeninde yaadn anlarlar ve af dilerler.8
6 A.g.e., v. 68a. 7 A.g.e., v. 82a.

8 Menkb-HBV, s.7. Ayn menkabe ufak bir iki farkla Vilyetnme-HS''da da yer almaktadr. Burada Horasan Erenleri, Hz. Ali'nin alnnda bir kara ben, sa elinin ayasnda bir yeil ben ve sa omuzunda bir baka ben olmak zere almeti bulunduundan bahsederler (bkz. slO-11). 185

nc nemli bir misal, Vilyetnme-i Abdal Musa'da bulunmaktadr. Eserin hemen banda yer alan bir pasajda, aynen yle denilmektedir: "Sultan Hac Bekta- Vel kuddise sirruh bir gn hayatnda otururken mbarek nefsinden nutka gelb aytd: Y erenler! Genceli'de gene ay gibi doam, adm Abdal Musa ardram, didi, beni isteyen anda gelsn bulsun, didi. Hnkr Hac Bekta- Vel vefat idicek Abdal Musa zuhura geldi..."9 Yani burada Hac Bekta'm ruhunun ldkten sonra Abdal Musa olarak tekrar dnyaya geldii anlatlmaktadr. Vilyetnme-i Sultan ucuddn'dt ise tenash inancn yanstan iki tipik menkabe vardr. Birincisine gre, Sultan bir gn abdallaryla otururken onlara yle der: "Pirler Seyyid Gazi donunda iken burada peltek dill kardalar ile kapur iken pirlern unda bir ahun sikke knk gibi geb dururdu. Hem bir altun maraba ve bir altun zengimiz kalub dururdu. Ge-ln, varalum, aalum." Bu sz zerine derviler sylenen yeri ap Sultan'n bahsettii eyay bulurlar. Bylece eyhlerinin ok zamanlar evvel ayn yerlerde, yani Eskiehir dolaylarnda Seyyid Battal Gazi olarak yaadn, imdi de Sultan ucud-dn'in bedeninde zuhur ettiini anlam olurlar.10 kinci menkabe daha ilgi ekicidir. Bunda anlatldna gre, bir gn birisi Sultan'a, hi kullanmad halde niin elinde bir as banda bir frenk apkas tadn sorar. Sultan'n as iin verdii cevap udur: "Kem, pirler dem donuyla cennetden kdmzda Havva bizden nice gn ayr dd. Havvayile gir bulucak bize vhilik eyledi. Hakk'un izniyile Cebrail cennetden getrd, virdi, Havva'y terbiyet eylemek in..." apka hakknda ise unlar syler: "Pirler Ali donuyla gelb ehid olduumuzda deveyi yedb cismimizi gtrmee geldik... Olvakt yzmzde urduumuz nikabdan, didi."" Tenash inancn aksettiren menkabelerin en fazla bulunduu eser ise Vilyetnme-i Otman Baba'dr. Buradaki dikkate de9 Vilyetnme-AM, s. 1-2. 10 Vyetnme-S, w. 8a-9b. 11 A.g.e.,v. 12b. 186

er rneklerden bazlarn yle sralayabiliriz: Eserde Otman Baba'y tantrken u ifadeler kullanlmaktadr: "Tarih-i nebe-viyyenin sekiz yz otuz ylndan sonra Rum vilyetinde bir kutbulaktb zahir oldu ve dvas bu idi kim Muhammed ve sa ve Musa ve dem benem dir idi."12 Bir baka menkabede ise, Edirne'de mnakaa yapt birisine Otman Baba'nn yle hitap ettii nakledilmitir: "Ol ehir-lye aytd ki: Bak bire irkin, gebe karnlu ehirls! Yz kere yz bin yldr ki ben bu milke gelrem, bir ta bir ta zerine komadum. Banza yklsun.." Yine Edirne'de bir vesile ile mnakaa ettii ahaliye yle barr: "Ha zinhar bunu yle biln ki ben ol istednz srr- Muhammed'im ki ben size bu leme rahmet eylemee geldim ve beni gren gzler var olsun." Bir baka menkabede anlatldna gre, Pravadi'de M'min Dervi adl bir kad ikyet zerine Otman Baba'nn be abdaln hapse attrr. O gece ehrin bei isa'nn ve kadnn ryasna giren Otman Baba, elinde Zlfikar, stlerine hcum edip balarn kesmek ister ve "Benm Hasan ve Hseyin'lerimi nin zindana salub habs itdinz?" diye barr. Bu rya zerine ertesi gn abdallar serbest braklr.15 Burada da Otman Baba'nn Hz. Ali olduu inanc vurgulanmak istenmitir. Buraya kaydedilecek son menkabe, Otman Baba'nn vaktiyle Sar Saltk olarak yaam bulunmasyla alkaldr. Otman Baba Rumeli'de Madra denilen bir kasabaya gelir ve bir derviin evine misafir olur. Ancak bu dervi Otman Baba'nn veliliine inanmamaktadr. Bunu keramet gcyle bilen Baba, gece olunca era sndrp kapy kapatr; eline geirdii bir de-

12 Vilyetnme-OB, v. 20a. 13 A.g.e.,v. 58b. 14 A.g.e., v. 70a; kr. Menkib-Kud, 81a. Burada da k Paa'nn msralaryla Hz. Muhammed'in mazhar olduu sylenmektedir. Sevvumn yleyidi hulk nun Hakikat srriyidi Mustaf'nun 15 Vilyetnme-OB, v. 112b. 187

nekle derviin tepesine yklenir: "Bak bire irkin! Beni bilme-din ki Sar Saltk didikleri server-i cihan ve maksud- insan be-nem..." diye barr:16 Ayn ekilde Dobruca'da da Sar Saltk tekkesindeki dervilere, Sar Saltk'n orada ldrd rivayet edilen ejderhay hatrlatarak "Bu ejderhay... Sar Saltk olub ben ldrdm" der.17 Menkbnmelerde tenashle ilgili menkabeler phesiz bu zikredilenlerden ibaret deildir. Bunlar, bizce en tipik olanlarndan seilmitir. Dikkat edilirse ana grupta toplanmaktadrlar: a) Bir ksmnda ayn ruhun dem Peygamber'den Hz. Mu-hammed'e kadar, srayla btn peygamberlerin, daha dorusu byk peygamberlerin bedeninde ekillendii, kalp deiik olmakla beraber hepsinde tek ruhun yaayp geldii anlatlmaktadr. Sultan ucuddn ve Otman Baba'nn bir ksm menkabeleri bu kabildendir. Bu inan XV yzyln ilk yarsndan itibaren Kaygusuz Abdal'la balayarak Bekta-Kzlba iirinde de sk sk ilenmitir. Mesel Kaygusuz Abdal'n Geh olur lemulesrar olursun Geh Ahmed geh Haydar olursun Geh dem geh t geh Eyyub Geh Musa olursun geh uayyub18 eklindeki kt'as ile, XVII. yzyln nl Bekta iri Muhyiddn Abdal'n dem'in sulbnden t olub geldim. Nuh ile beraber tufana girdim Bir zaman bu milke ibrahim oldum Yapdm Beytullah' ta tadm ben19
16 17 18 19 A.g.e., v. 56b. A.g.e., s.60a. Bu ejderha menkabesine aada temas edilecektir. Gzel, s.229. Besim Atalay, Bektalik ve Edebiyat, stanbul, 1340, s.76. 188

diye devam eden manzumesi, tenash inancnn bu eklinin yzyllar boyu tekrarlanan rneklerinden sadece ikisidir. b) Hac Bekta'a ait menkabede ise, Hz. Ali'nin Hac Bekta olarak yeniden dnyaya geldii belirtilmektedir. Bu inanca gre Hz. Ali'nin ruhu srasyla Bektaler'ce takdis olunan btn byk vellerin bedeninde zuhur etmitir, ki bunlarn banda menkabede grld zere Hac Bekta'n bizzat kendisi gelmektedir. Bekta iri Kul Hasan'n u kt'as da bunun bir baka ifadesidir: Aslan olup yol stnde oturan Selman idi ana nergis getiren Kendi cenazesin kendi gtren Hnkr Hac Bekta, Ali kendidr20 Bu inanca gre Hz. Ali, Hac Bekta'tan sonra da baka byk evliyann bedeninde yaamaya devam etmi olup bu, kyamete kadar srp gidecektir. Nitekim Bektaler ve Kzlba-lar, Hz. Ali'nin birok kalplarda her devir ve zamanda yeryznde mutlaka mevcut olduuna inanmaktadrlar.21 Hatt yukarda Otman Baba'nn bir menkabesinde de grld zere, Hz. Ali bu zatn vcdunda yaamtr. Muhyiddn Abdal'n u manzumesi bu inanc yanstyor: Ala gzl Sultan Baba (Otman Baba) Ululardan ulusun sen Yedi iklim drt keye Ar'a Krs'e dolusun sen Yzn gren yoksul bay olur Kfirler imana gelir
20 ztelli, Bekta Glleri, s.107. 21 Atalay, s.51.

189

Seni sevmeyenler n'olur ah- Kerem Ali'sin sen22 Hz. Ali'nin deiik kalplarda yaadn gsteren bu inanc terennm eden daha pek ok nefes vardr. Pir Sultan Abdal'n Pir Sultan'm u dnyaya Dolu geldim dolu benim Bilmeyenler bilsin beni Ben Ali'yim, Ali benim23 kt'as ile Kul Hseyin'in

Balm Sultan gerek srr- Ali'sin M'minlerin kanadsn kolusun Pirim Hnkr Hac Bekta Vel'sin Cansz duvarlar yrten meded24 diye srp giden nefesi, bu konuda ok gzel bir rnektir. Bu kt'alarda da Hz. Ali'nin Pir Sultan Abdal veya Balm Sultan vcuduyla grnd aka ifade edilmektedir. Bu iki tip tenash inancnda aslnda gizli bir hulul inanc da mevcuttur. Eer dikkat edilirse yukarda nakledilen nefeslerde bu gizli hulul, yani Allah'n insan vcuduna girmesi telkkisi rahatlkla sezilebilir.25 Allah'n Hz. dem'in yahut Hz. Ali'nin bedenine hulul ettii dncesinden hareketle Hz. Ali'nin zuhur ettii her kalpta gerekte Allah'n bulunduu inanc telkin olunmak istenmektedir. Zaten Muhyiddn Abdal'n man-zmesindeki
22 23 24 25 Glpnarh, Nefesler, s.U6. Glpnarh-Boratav, Pir Sultan Abdal, s.98-99. Glpnarh, Nefesler, s.56. Aada hulul ile ilgili ksma baklmaldr. 190

Yedi iklim drt keye Ar'a Krs'e dolusun sen msralar bunun ak bir ifadesinden baka bir ey deildir. c) nc grubu tekil eden k Paa, Abdal Musa, Sultan ucuddn ve Otman Baba'ya ait menkabelerde ise, byk bir velnin ruhunun baka byk bir vel olarak yeni bir beden iinde yaamaya devam etmesi eklinde bir tenash anlay ortaya konulmaktadr. Bu rneklerde Muhlis Paa k Paa olarak; Hac Bekta Abdal Musa olarak; Seyyid Battal Gazi Sultan ucuddn olarak ve nihayet Sar Saltk Otman Baba olarak yeniden dnyaya gelmilerdir. Bu tip tenash inancnn bir benzeri olan "dedenin veya babann ruhunun torunda yahut evltta zuhur etmesi" telkkisine, k Paa rneinde olduu gibi, Menkb- eyh Bedreddride de rastlanmaktadr: iki ata srr iyi din eri Oul olmda zuhur itdi giri Seb'a-i seyyare gibi pes bular Bu cihana toban tolndlar26 Burada sylenen, eyh Bedreddn'in dedesinin ve babasnn ruhlarnn, tpk Dede Garkn ve Baba Ilyas'n ruhlarnn Muhlis Paa'da, onunkinin de olu k Paa'da zuhur etmesi gibi, eyh Bedreddn'in bedeninde zuhura gelmesidir. Yukardan beri incelenmeye allan rneklerde iki anahtar terim, tenash inancn ifade eden kelimeler olarak dikkati topluyor. Bunlardan biri don kelimesidir. Seyyid Battal donu, dem donu, Ali donu vs. terkiplerde yer alan bu kelime, ruhun girdii bedeni kastetmektedir. ran'da Ehl-i Haklar'da ruhun bu ekilde kalptan kalba girmesi don-beon dolamak tarznda ifade edilmektedir.27 Trkede de donuna girmek bii26 Bkz. eyh Bedreddin Menkb, s.8. 27 Mdikoff, "Le Probleme Kzlba", s.59. 191

minde kullanlmaktadr.28 ikinci kelime, sr terimidir. Ali srr, srr- Muhammed, Ata srr vs. terkiplerde geen bu kelime ise, beden deitiren ruhu belirtmekte olup BektaKzlba metinlerinde ok sk geer. Metinlerde tenash kavramnn aya benzetilmesi de hayli ilgi uyandrmaktadr. Hac Bekta'n "gen ay gibi domas", aslnda bu inancn veciz bir ifadesidir. Ayn hill eklinden balayarak zamanla dolunay halinde en olgun biimine girip giderek kaybolmas gibi, ruh da hill gibi bir bedende domakta, olgun yaa gelmekte ve zaman dolunca bedenin lmyle ondan kp yepyeni bir baka bedende ortaya kmaktadr. Zahirde hangi biimde grnrse grnsn ay ayn ay olduu gibi, hangi bedene girerse girsin, ruh da ayn ruhtur. Anadolu'nun fethinden sonra buraya yerleen muhtelif Trk zmreleriyle birlikte geldiine phe olmayan tenash inancnn, bu yeni lkede daha o zamanlar zellikle gebe evrelerde yaygn olduuna Menhbu'l-Kudsye ak bir delildir. nk tenash inancnn byle bir eserde hem de kuvvetli bir tarzda ilenmesi iin bunu kabul edecek yahut baka bir deyile buna inanan geni bir tabann bulunmas gerekir. Zamanla Bektalik ve daha baka tarikatlarn iinde iyice ilenen tenash inanc bilhassa Kzlba zmrelerinde de temel inanlardan birini oluturmu, dolaysyla Trk heterodoksisi-nin de ana unsurlarndan birini tekil etmitir. Bundan dolay XVI. yzylda

Safev propagandas, On iki mam mezhebinde mevcut olmamasna, hatt reddedilmesine ramen,29 tenash inancn kuvvetle ilemeye zen gstermi,30 belki de bu propagandann Anadolu'daki Trkmen evrelerinde salam bir ekilde tutunmasnda bunun nemli katks olmutur. iirlerinde, bilindii zere Haty mahlasn kullanan ah smail'in
28 Donuna girmek deyimiyle bazen de metamorphose (pepee deiik biimler alma) kasdedilir. Aada bu konuya da temas edilecektir. 29 Eb Cafer eyh Sadk, Risletul-itikadt'l-naniyye, tercme E. Ruhi Flah, Ankara, 1978, s.66, 70. 30 Melikoff, s.50. 192

divan incelendiinde, tenashn ok nemli bir yer tuttuu ve ustaca ilendii grlecektir. Aaya rnek alnan u kt'a bunu rahata meydana koyacak niteliktedir: Haty'm teslim et zn ustada Elinde Zlfikar hem ehli gaza Binbir dondan ba gsterdi Murtaz Bir mrid belinden geldik eyvallah31 Haty'yem al atlyam Sz ekerden datlyam Murtaz Al zatlyam Gaziler, deyin ah benem32 Ezelden ak ile divne geldim Yerim meyhanedir mestne geldim Hezrn dona girdim ben dolandm Bugn hasm ile ben meydne geldim33 Buraya kadar anlatlmaya allan tenash inanc, aslnda bu konuda Bekta ve Kzlbalar'da mevcut telkkinin tamam deildir. Ele alnan rneklerde bu inancn bir cephesi, yani ruhun insandan, insana geii aksettirilmektedir. Oysa bu inancn btnnde bir de insan ruhunun hayvana, bitkiye veya cansz bir maddeye intikali sz konusudur. Mesel bugn Tahtaclar'da ve Kzlba Krtler'de tenash inanc btn cepheleriyle yaamaktadr. Tahtaclar'da, iyi bir insann ruhunun, ldkten sonra baka bir insan bedeninde, kt bir insann ruhunun ise ktlnn derecesine gre bir hayvan bedeninde cezasn tamamlayncaya kadar hayatn devam ettirece31 Bkz. Haty Divan, nr. S. N. Ergun, stanbul, 1961, s.53. 32 Glpnarl, Nefesler, s.90. 33 Haty Divan, s.157.

193

ine inanlmaktadr.34 Kzlba Krtler'de de, Hak Muhammed Ali'ye35 iman edip de mride ikrar vermeyenler, dnyaya meyledip insanlara fenalk yapanlar, ldklerinde hayvan donuna girip azap grrler.36 Anadolu'daki muhtelif Kzlba zmrelerinde (epniler, Tahtaclar, Yrkler, Sralar) tenash inancnn deiik cephelerini sergileyen pek ok rnek bulmak mmkndr. Sz konusu inancn zellikle heterodoks kesimdeki Trkler'de bu derece kuvvetle yerlemesi, dedenin veya babann ruhunun torun veya evltta zuhuruna ait misallere dikkat edilirse, atalar klt ile yakndan ilgili grnyor. Bu itibarla daha slm ncesi devirde Budizm kanalyla Trkler'e giren tenash inancnn, atalar klt ile kolayca badaan bir nitelik tamas sebebiyle tutunduunu sylemek herhalde mmkndr. Baz aratrclar, zellikle hayvan kalbna girme telkkisini gz nne alarak Trkler'deki tenash inancn Totemizm'e balamakta ve bunun ok derin izler brakarak amanizm'in en kuvvetli unsurlarndan biri haline geldiini sylemektedirler.37 Fakat yukarda sergilenen rnekler ve bunlarn tahlili, sz konusu inancn temelinde Totemizm'i grmeye yarayacak hibir ipucu verecek durumda deildir. Bu itibarla byk bir ounluun da hakl olarak kabul ettii gibi, Trkler'deki tenash inancnn kayna Budizm'dir. Budizm'deki tenash inanc biraz yakndan incelenecek olursa, aradaki byk yaknl kolayca grmek kabildir. stelik dnya zerinde tenash inancn doktrininin temeli yapm ikinci bir din bulunmadn da hatrdan uzak tutmamaldr.
34 Roux, Traditions, s.350-351. Bu telkkinin hayvanlara kt muamele edilmesine engel olmak gibi bir fayda salad da gerektir. 35 Bektalik ve Kzlbalkta ulhiyet telkkisi bu l terimle ifade olunmaktadr. Bu yzden bu meselede Hristiyanlk etkisini arayanlar olmusa da, bu zahir bir benzerliktir. nk mahiyeti tamamyla farkldr. Bu konudaki birtakm mtlalar iin J. K. Birge'nin The Bektashi Order of Dervishes'ine (Londra, 1937) baklmaldr. 36 Msl. bkz. Frat, s.59. 37 Msl. bkz. Erz, s.396-397. 194

Daha XI. yzylda dnya dinleri stnde derin aratrmalar yapm el-Birn ve XII. yzyln nl limi ehristan, Budizm'in bu zelliine dikkati ekmilerdir.38 Buna ek olarak, VI. yzyldan itibaren Gktrkler ve daha sonra da Uygurlar arasnda uzun zaman Budizm'in mevcudiyeti de dnlrse, Trkler'deki tenash inancna baka bir kaynak aramak fuzuldir. Budizm zerinde yaplan almalar, gerekte bu inancn Buda'nn yaad devirden ok eski zamanlarda Hindistan'da mevcut olduunu ortaya karmtr. Kesin olarak tarihlendiri-lemeyecek bir devirden beri bu lkede, insanlarn ldkten sonra baka insanlarn, Tanrlarn, cinlerin, hatt hayvanlarn, bitki veya cansz varlklarn kalbnda yeniden doacaklarna inanlmaktayd. Buda'dan nce Brahmanlar bu inanc benimsemiler ve ilemilerdir. Budizm teekkl ederken, eski Hint inanlarndan bir ksmn kendi bnyesine ald biliniyordu, ki tenash de bunlardan biriydi.39 Ancak Budizm bunu daha da gelitirip sistemletirmitir. Budizm'in tenash telkkisine gre ruhun, lmden sonra baka bir cesede girmesi kanlmazdr. O halde iyi iler yapan kimseler asla lmden korkmamaldr. Ancak ktlk ileyenler iin durum farkldr; nk onlar kalp deitirirken insan bedenine deil, her seferinde biri tekinden kt hayvan kalbna girmek suretiyle cezalandrlacaktr.40
38 El-Birn, Kitabu't-Tahkih m i'l-Hind, Londra, 1887, s.24; ehristan, II, 225. islm melliflerinin, eski Yunan'da Pythagor'cular arasnda da tenashn mevcudiyetini bildikleri halde bu inancn beii olarak Hindistan' grmeleri dikkate deer. Bunun sebebi herhalde, bu inancn Hindistan'da ok daha eskiden yaylm olduunun tespiti olsa gerektir. 39 Bareau, s. 15. 40 Ruben, s.32, 34, Budizm'de tenash inancn ileyen pek ok Budist menkabe vardr. Bir rnek olmak zere, ad geen eserin 11 ve 23. sayfalaryla, E. Cha-vannes'in inceden Contes et Ligendes du Bouddhisme Chinois adyla tercme ettii menkabe koleksiyonunun 64, 100 ve 133-134. sayfalarna baklabilir. Bu menkabelerde ldkten sonra insan veya ilh, fil, kpek vs. hayvanlarn kalbnda yeniden dnyaya gelen rahiplerin, tccarlarn ve deiik mesleklerden daha birok kimselerin hikyesi anlatlr. Bu gibi menkabelerin Uygurlarda da ok yayldna ve bunlar ihtiva eden metinlerin elde mevcut bulunduuna giri ksmnda temas edilmiti. 195

Budizm'deki bu inancn, sade Trkler ve onlarn yaad yerlerde deil, ran'da ve bu arada Maniheizm'in teekklnde nemli lde pay bulunduu, yaplan aratrmalarla ortaya kmaktadr.41 Ancak bu gerek bilindikten sonradr ki, Mezopotamya ve ran'da, Maniheizm'in eskiden hkim olduu blgelerde slm devirde ortaya kan baz ar frkalarda mevcut tenash inancnn mahiyetini anlamak mmkn olabilir. Bu inancn Arap iliine yabanc oluu ve sadece belirtilen sahalarda eski ran kltr etkisiyle teekkl eden ar frkalarda bulunuu da bu gr dorular. Bu konuda mezhepler tarih kaynaklar yeterli ipular ihtiva etmektedirler. Ab-dulkahir el-Badad ve bn Hazm'n bildirdiine gre, Sebeiy-ye, Hbtiyye, Rvendiyye frkalarnn temel doktrinleri tenashe dayanyordu. Bunlara gre insanlar iledikleri iyilik veya ktlklere baklarak ldkten sonra deiik kalplarda hayatlarn srdreceklerdi.42 Bu frkadan baka, Himiyye, Ri-zmiyye ve Kmiliyye frkalar da ayn ekilde tenashe isti-nad etmekteydi.43 Ayrca Ismailler ve Nusayrler arasnda, hatt Yezidler'de de bu inancn mevcudiyeti birok rnekleriyle biliniyor.44 Bunlardan Kmiliyye'nin tenash telkkisi, nesh, mesh, jesh ve resh biimindeki drtl kademesiyle aynen Bektaler'deki telkkiye benzemektedir.45 Bu itibarla Bekta menkabelerin-deki, dolaysyla Bektalik'teki tenash telkkisinde, vaktiyle Orta Asya'daki Budist tesiri dikkate almak gerektii kadar, ad geen frkalardaki inanlar da gz nne alnrsa, Maniheist etkileri de hesaba katmak yerinde olacaktr sanyoruz.
41 Bu konuda mesel bkz. Peuch, Le Manicheisme, s.522. 42 el-Badad, s.272, 275-276; bn Hazm, Kitabu'l-Faslfi-l-Mihl ve'l-Ehv ve'n-Ni-hal, Kahire, 1321,1, 90-91, 92. 43 ehristan, I, 151-152. 44 De Vaux, "Tansuh", Eli. 45 ehristan, I, 175. Bektalerdeki tenash inanc da aynen byledir (bkz. 1. Mesut Erien - Kemal Samancgil, Bektalik ve Alevlik Tarihi, stanbul, 1966, s.134). 196

Bugn ran'da Ehl-i Haklar'da tenash inancnn, zikredilen eski ar frkalarn mras olarak kuvvetle yaadn gryoruz. Bunlara gre insan ruhunun tekml, srekli

don deitirmeye, yani don-be-don dolamaya baldr.46 Bu, biraz Bektalik'teki devir nazariyesine benzemekle beraber devir deildir. Zira devirde, insan ruhunun daha ilk yaratlta cansz varlklara, onlardan bitkilere, bitkilerden hayvanlara, hayvanlardan da insanlara intikal suretiyle en yksek yaratl biimine doru bir gelime sz konusudur.47 B. gel, devir nazariyesinin Uygurlar'da da mevcudiyetini tespit etmekle, Bektalik'teki bu inancn meneine, dolaysyla Budizm'le ilikisine iarette bulunmaktadr.48 Hulul (Enkarnasyon) nanc Trk heterodoksisinin temel inanlarndan biri de, hulul, yani, Allah'n insan bedenine girmesi inancdr.49 Bununla beraber, kaynaklarmzda bu inanc yanstan sadece iki menkabe vardr. Bunlardan biri, yine Menkbu'l-Kudsye'de, teki Vil-yetnme-i Otman Baba'dadr. Hulul inancnn sade bu ikisinde
46 Muhammed Mukri, Tldee de l'incarnation chez les Ahl-i Haqq", Akten des XXIV Internationalen Orientalistenkongress (Mnchen, 1957), Wiesbaden, 1959, s.178; Melikoff, "Le Probleme Kzlba", s.58-59; ayrca bkz. Mecid Mu-sazde, ia Mezhebi inde Hulul ve Tenash, baslmam doktora tezi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi, 1973, s.59-60. 47 Devir ve tenash fark meselesi iin bkz. Birge, s.120-122, 130; Glpnarl, Nefesler, s.69-72. 48 gel, Trk Mitolojisi, I, 488-489. Yazar, Uygurlar'daki devir telkkisine, Budizm'deki samsra kelimesinden bozma sansar veya sangsar denildiini ve bunun bir tekerlein dnne benzetildiini sylemektedir. Ayn inancn Anadolu'da heterodoks Trkler arasnda da devam ettiini en gzel bir biimde, Kaygusuz Abdal'n olduu sylenen u szler ifade etmektedir: "Biz de bu krhaneyi seyretmek istedik, padiah- lem dileimizi kabul edip bize insan donu giydirip dnyaya gnderdi... Nice bin kerre drl yakalardan ba gsterdim... nice bin suretlerden grndm" (bkz. Gzel, s.125). 49 slm dnyasnda hulul inancnn genel mahiyeti iin bkz. "Hulul", EI2 (Bu madde Eli 'deki L. Massignon'un yazd maddenin G. C. Anavati tarafndan tamamlanm eklidir). 197

yer alp tekilerde bulunmamasnn sebebi herhalde, uzun asrlardan beri Snn Mslmanlk anlaynn kuvvetle hkim olduu Anadolu'da, bu anlayn temeli olan tevhid akidesine taban tabana zt, kamufle edilmesi g bir inan oluu olsa gerektir. Nitekim sz konusu iki menkabede de kamufle bir tarzda ortaya konulmutur. Menkbu'l-Kudsye'de k Paa'dan bahseden ksmda onun stn vasflan anlatlrken u szler yer almaktadr: nki takdir var idi ezel Gr ki ne kld ltf-u Lem Yezel Diledi kudretin kla zahir Malum ola habs ger thir Diledi kendyi kla malum Adem suretin klur merkum50 Yani Cenab- Hak kendi kudretinin aa kmas ve insanlar tarafndan tannmas iin insan eklinde grnmeyi uygun bulmutur. lk bakta, Allah'n, tannmak iin insanlar yaratmaya karar verdii ve bu sebeple Hz. dem'i kendi suretinde yaratt eklindeki Islm telkkiyi im ediyor intiban uyandrabilir. Fakat, yukarya alnan bu szler, yer ald metinle birlikte mtla edilecek olursa, o zaman bahis konusu yaplann, adet k Paa olduu intiba uyanyor. Nitekim biraz aada k Paa iin Mazhar- Hak muzhr- kudret Nokta-i ilm merkez-i hikmet51 sfatlar kullanlarak k Paa'nn sanki Cenab- Hakk'm zuhur ettii beden olduu anlatlmak istenmitir.52

50 Mendfeb-Kud, v. 81a. 51 A.g.e.,v. 81b. 52 Bektalie hulul inancnn ancak XV yzylda Hurfler tarafndan sokulduunu ileri srenler vardr (msl. bkz. Clement Huart, "Hurfiya", Eli). Halbu198

Hulul inancyla ilgili asl arpc ifadeler Vilyetnme-i Otman Baba'da bulunmaktadr. Burada nakledildiine gre, Otman Baba, Turnac Baba adnda bir eyhin tekkesine uram ve misafir olmutur. "n ol Turnac Baba ol kn- pr-hame-ti grb mahede eyledi. Grd kim ol Elest Bezmi'nde ve leminde ruhlara hitab eden srr- hakikat ve zt- bmisal ol kn- licenabn yzi ve gnlnde tecell eylemi. Dah nazarnda secde-i izzet birle nz niyaz eyledi."53 Yani cisim olarak yaratlmadan nce ruhlar leminde insanlara "Ben sizin rabbiniz deil miyim?" eklinde hitap edip onlardan "Evet, rabbimizsin" cevabn alan Allah'n54 Otman Baba'da tecelli ettiini gren Turnac Baba, nnde secde yapmt. Zaten m-ridleri de hep Otman Baba'ya Srr- Yezdan diye hitap ediyorlard.55 Bir defasnda, Varna kads tarafndan tutuklanan m-ridlerine "Korkman, korkman kim boynuzlu koyundan boynuzsuz koyunun hakkn alverici dest-i kudret benim" diye teselli vermi ve gerekten de onlar kurtarmt.56 Bir baka seferin-

de Otman Baba, btn mridleriyle tutuklanp stanbul'a getirilerek Fatih'in emriyle Kl Manastr'na (muhtemelen bugnk Kalenderhne Camii) hapsedilmiti. Kadasker Otman Baba'ya: "Babacm, Tanr'y bilirmsnl" diye sormu, o da "imdi Tanr ile syler gelirim" cevabn vermiti. Kadasker "Gel imdi ol sylediin Tanr'y bana gster" demesi zerine Otman Baba kendini gsterip yle barmt: "Ya bu syleyen kimdir?"57 Bu szlerin aka ifade ettii zere Otman Baba Alki XIV yzyln ikinci yarsnda yazlan Menkbu'l-Kudsye'de hulul inancnn yer almas, bunun ok daha eski bir geleneinin bulunduunu gsterir. Elvan elebi hitap ettii zmrelerin yabanc olmad bir inanc dile getirmekten baka bir ey yapmyordu. O halde bu inancn Bektailie sonradan girdiini deil, daha teekkl srasnda mevcut olduunu dnmenin daha doru olacan sanyoruz. 53 Vilyetnme-OB, v. 65a. 54 Bkz. Kur'an- Kerim, el-Arf, 172. 55 Vlyetnme-OB, v. 108a-b. 56 A.g.e., w. 96b-97a. 57 A.g.e., v. 164b. 199

lah'n kendine hulul ettiini belirtmek istiyordu. Zaten gittii her yerde kendinin ve mridlerinin tutuklanmas da hep bu yzdendi. Tarihte zaman zaman Msr firavunlar gibi, bizzat Tanr olduklar fikrini tayanlar grlm, ama bunlar, kendi varlklarndan ayr bir Tanr'nn kendi bedenlerine girdii inancna kail olmamlardr. Dolaysyla hulul inancnn, Tanr'nn insan olarak dnlmesi demek olan antropomorfizmle bir alkas yoktur. Hulul inanc biraz incelendiinde Budizm ve Zerdtlik'le yakn ilgisinin bulunduu grlr. Budist menkabeler, Buda'nn insan olmadan, yahut insan klnda domadan nce, Veda panteonunu tekil eden otuz Tanr'dan biri olarak semda yaadn; sonra bir ara kendisini bildirmek iin yeryzne inmek istediini; bunun iin de uddho-dana ailesinin bir ocuu olarak domaya karar verdiini naklederler.58 Bir baka menkabe, Byk Tanr Vinu'nun daha nce semda yaadn, fakat dier Tanrlarn, yeryzndeki eytanlarn btn iyi kuvvetleri yendiklerini kendisine bildirmeleri zerine, onlar cezalandrmak iin yeryzne indiini bildirir. Vinu'nun bunu yapabilmesi iin, insan olarak domas gerekmektedir. Bu sebeple o, bir sava ailenin ocuuna hulul eder.59 Zerdtlik'te de buna benzer bir durum vardr. Esasen modern aratrmalar, geni apta Hind-Iran inanlarnn hkim bulunduu bir muhit olan bugnk Afganistan denilen blgede doktrinini gelitiren Zerdt'n, Budist unsurlardan bir ksmn kendi sistemine aldn gstermektedir.60 Zerdt hakkndaki en eski din metinler, onun douunu hikye eden tipik sahnelerle doludur. Birer ilh eklinde bu sahnelerin tasvirleri, Zerdt'n douunu bir Tanr'nn douu olarak terennm etmektedirler. Zerdt, adet, ortaya koyduu inanlarn merkezini tekil eden Ahura Mazda'nn yeryzne inmi
58 Ruben,s.51. 59 A.g.e., ayn yerde. 60 Msl. bkz. Widengren, s.97. 200

insan timsli kabul edilmektedir.61 Durum byle olunca, ran ve Mvernnehir'de Abbasler zamannda teekkl eden Beyniyye, Cenhiyye, Nmeyriyye, Hulmniyye ve Rizmiyye gibi, eski Zerdt evrelerden kaynaklanan ar frkalardaki hulul inancn anlamak mmkn olmaktadr. Bu frkalarn hepsi de hulul esasna dayanmakta olup Allah'n dem Peygamber'den srayla byk peygamberlere, sonra Hz. Ali'ye, ondan Beyn b. Sem'n'a (Beyniyye mezhebi); yahut Hz. Ali ve sonra evldna (Cenhiyye mezhebi); yahut Hz. Ali'den evldna, ondan Cafer-i Sadk'a, ondan Ebu'l-Hattab el-Esed'ye (Hattbiyye mezhebi) hulul gibi birbirinden az farkl telkkilere sahiptir.62 Mehur Mukan-na'n da, Allah'n kendisine hulul ettiine inandn biliyoruz. Mukanna'a gre Allah nce Hz. dem olarak yeryznde grnm, sonra Nuh Peygamber'e hulul etmi, ondan srasyla btn byk peygamberler vastasyla Hz. Muhammed'e kadar gelmitir. Hz. Muhammed'den Hz. Ali'ye hulul eden Allah, srayla evldna ve nihayet Eb Mslim

Horasan'ye geerek onun bedeninde yaam, en son olarak da kendi vcuduna hulul etmiti.63 Mukanna'nn bu telkkisi ile yukarda Otman Baba'nn szleri,64 Kaygusuz Abdal ve Muhyiddn Abdal'n nefesleri65 arasndaki yaknlk hatt aynlik sezilmeyecek gibi deildir. XV. yzyldan gnmze kadar manzum Bekta ve Kzlba ne-

61 Ag.e., s.120-122. 62 Msl. bkz. el-Badad, s.255-259. Sz konusu frkalarn bu inanlarna dair daha geni bilgi iin gsterilen sayfalara baklmaldr. Burada unu da belirtmek gerekir ki, el-Fark, el-Milel vs. kaynaklarda IX-X. yzyln nl mutasavvflarndan Hallc- Mansur'un da hulul itikadyla ittiham edildiini ve yukarda saylan frkalarla ayn tasnife tbi tutularak hulliyye bal altnda incelendiini gryoruz. Hallc- Mansur hakknda bu konuda zt grler bulunduu, bazlarnca kfir addedilirken, daha sonraki kuaklarca ehl-i tevhid ve gerek bir mutasavvf sayld malumdur. 63 El-Badad, s.225. 64 Bkz. yukarda s. 148. 65 Bkz. yukarda s. 138. 201

feslerinde bu fikirlerin defalarca terennm olunduunu gryoruz. Hulul nanc Kaygusuz Abdal'dan sonra en ak ve seik bir biimde ah smail Haty'nin nefeslerinde ifadesini bulmutur. Mesel o bir nefesinde L fet ill Ali annda olmutur nzul Hadd iinde sikke v dinarsn sen y Ali Evvel Ahir de sensin Zahir Btn da sen Akl- Evvel'den hveyd yarsn sen y Ali66 derken Hz. Ali'nin ulhiyetini, Yer yoiken gk yoiken ta ezelden var idim Gevherin yek dnesinden iler perkr idim Gevheri b eyledim tuttu cihan ser be-ser Ins cinni Ar u Krs'i yaradan Settar idim Girdim dem donuna srrm kimse bilmedi Men o beytullah iinde ta ezelden var idim67 msrlaryla da, ondan sonra Allah'n kendi bedeninde ceset-lendiini anlatyordu. Bekta ve Kzlba iirinde en ok Hz. Ali'nin, ondan sonra da Hac Bekta'n ulhiyyetinin terennm edildii grlr. Mesel Pir Sultan Abdal'n Gafil kaldr u gnlnden gmn Bu mlkn sahibi Ali deil mi Yaratmtr on sekiz bin lemi Rzklan veren Ali deil mi68 kt'as ile Virn'nin
66 Haty Divan, s.150. 67 A.g.e., s. 156. 68 ztelli, Pir Sultan Abdal, s.94. 202

Ezel Ebed Ali derim Ddm meded Ali derim Yokdur aded Ali derim Ali Ali Ali Ali Evvel O'dur hir O'dur Btn O'dur Zahir O'dur Tayyib Ol'dur Thir Ol Ali Ali Ali Ali69 eklinde devam eden manzumesi, bu iirlerin en ak olanlarndan saylabilir. Hac Bekta'm ulhiyyetinin de ayn aklkla ifade edildii grlr. iri mehul u nefes bu bakmdan hayli ilgiye deer: Pirim Hnkr Hac Bekta Vel'sin Cmlenin muradn verici sensin Gmanm yok ek getirmem Ali'sin M'minin namaz orucu sensin Kz olan etdin byle velsin smin lemlerde gezer dolusun Abdal Musa Sultan, Kzl Deli'sin Mnkiri kahredip kinci sensin Nuru vardr Muhammed'in nurunda kisi bir oldu Ali srrnda Srat'da Mizan'da Maher gnnde leme suali sorucu sensin70
69 Atalay, s.83. 70 A.g.e.,s.62.
I

. ti 203

Perian Baba adl irin u iki kt'as da aa yukar ayn mealdedir: Evvel gelip Ali olan Sonra gelip Vel (Hac Bekta) olan Ebed Ezel olan Hak Muhammed Ali Hak'dr Hac Bekta Vel Hak'dr Perian pes ol ebed km Nefes bulsun bunda temam Evvel hir vesselam Hak Muhammed Ali Hak'dr Hac Bekta Vel Hak'dr71

Ayin-i Cem'lerde okunan nefeslerde ulhiyyeti terennm olunan yalnzca Hz. Ali ve Hac Bekta deildir. Hac Bek-ta'tan sonra Bekta evliyas arasna giren belli bal byk ahsiyetlerin de ulhiyyetleri ifade edilmitir ki, tenash inanc bahsinde nakledilen Muhyiddn Abdal'n Otman Baba hakkndaki nefesi bunun en gzel rneklerinden biridir. Btn bu menkabe ve nefeslerden bir sonu karlmak istenirse grlecek olan udur: Ana inan, Allah'n nce dem Peygamber olarak yeryznde grnd, sonra srasyla teki byk peygamberlerin (it, Idris, Nuh, ibrahim vs.) bedenlerine hulul ederek en son Hz. Muhammed'de zuhura geldiidir. Hz. Muhammed'den Hz. Ali'ye, ondan evldna hulul eden Allah, daha sonra lik tarihinin byk isimlerini dolam ve Hac Bekta'a gelmitir. Hac Bekta'tan sonra ise, Bektaliin takdis ettii btn byk evliyay dolaarak onlarn vcudla-nna hulul etmitir.72 Bu hviyetiyle bu telkkiye tecessd, yani Allah'n bir insan vcudunda cesetlenmesi de denilebilir. Otman Baba'nn szleri tam bir tecessd ifadesidir.
71 Samancgil, s.149. 72 Bektalikteki hulul inancnn Hz. Ali ile ilgisi hakknda bkz. Bige, 131, 134-204

Hulul inancnn iran'da Ehl-i Haklar'da da Anadolu'dakine benzer niteliklere sahip bulunduu grlmektedir.73 Ehl-i Haklar'a gre, Cenab- Hak tannmamaktan sknt duyan bir Tanr'dr. Tannmay istedii iin eitli ehrelerde grnmek arzusundadr. Bu sebeple bazan, Hz. Isa gibi bakire bir anneden, bazan Fatma b. Esed gibi grnte Eb Talib'in kars olan bir kadndan Hz. Ali olarak doar. Douu daima fevkaldeliklerle doludur.74 Anlald zere, Allah'n ruhu her insann bedenine hulul etmez. Onun hulul edecei bedenin hem madd hem manev bakmdan her trl noksan, kusur ve ktlklerden arnm olmas lzmdr. Byle insanlar az olduu iin tam hulul ancak Hz. Ali'de olmutur.75 Allah bir bedene hulul edecei zaman, drt byk melek (Cebrail, Mikil, israfil, Azrail) bu ideal bedeni aramaya koyulurlar. Sonunda birtakm iaretlerden o bedenin bannd ev bulunur. Bylece Allah o evde doacak ocua hulul eder.76 Ehl-i Haklar bu suretle Allah'n girdii o vcda ah-mihman veya Hud-mihman, yani Allah' misafir eden beden adn vermektedirler.77 Bazan Allah Hz. Ali'de olduu gibi btn hviyetiyle bir bedene hulul etmeyebilir. Bu takdirde ya fiilleri ile, ya sfatlar ile veya zt ile tecell eder. Ama bunlann nn bir arada bulunduu bir beden Hz. Ali'den sonra gelmeyecek140. Gnmzde Bekta veya Kzlbalar arasnda tenash ve hulul inancnn eskiden olduu gibi tam hviyetiyle devam ettiini sylemek zordur. Bu inanlar eitli fikir evreleriyle pek temas olmayan halk arasnda muhafaza edilmekle beraber, aydn kesimde tevil edilerek gnmz telkkilerine uydurulmaya alld gzden kamaz. Eskiden baz mutasavvflarn, Allah'n nurunun gzel yzl insanlarda tecell eylediine inandklarn biliyoruz. Hatt bazlarnn bunu hulule kadar vardrdklar da malumdur. Byle bir hulul inancnn Hulmniyye mezhebi mensuplar arasnda da bulunduu anlalyor (bkz. el-Badad, s.259). 73 Bu konuda bkz. Bruinessen, Krtlk, Trklk, Alevlik, s.166-176.. 74 Mukri, s.497. Kr. yukarda Buda hakknda nakledilen menkabe (Ruben, s.51) ve Zerdt'n douuna dair ifadeler (bkz. Wdengren, s.120-122). 75 Musazde, s.57; kr. Ruben, s.51. 76 Musazde, s.60-61. 77 Mukri, s.498. 205

tir.78 Bu itibarla, Hz. Ali'den sonra Allah'n hulul ettii hibir beden tam hulule mazhar olmu deildir.

ekil (Don) Deitirme (Metamorfoz)

Eskia insannn kafasnda yeryznde mevcut her cisim, her madde, bir kuvvetin taycsdr. Ayr grnseler de, neviler arasnda esasta yine de birtakm benzerlikler vardr. Bu benzerlikler, aralarnda baz ekil deiikliklerine yol aarlar. O halde bir cisim birden fazla grnler altnda tezahr edebilir; bir insan, hayvan veya bitki, yahut bir eya biimine girebilir.79 Fakat bu grnte deiik ekiller geici olup o cismin asl mahiyetini deitirmezler.80 ite dnyann birok yerinde meydana gelen efsneler, masallar ve menkabelerde yer alan ekil deitirme motifini inceleyen aratrclar, bu motifin insan uurunun altndan

ve yaratc gcnden kan arzularn ifadesinden ibaret olduunu ileri sryorlar ve henz benliini btnyle hazmedememi, ferdleme yolunda bir ahsiyetin hviyet sembol olarak yorumluyorlar.81 Bu yzden pek ok efsne ve masalda, insan veya hayvan olan insanlara rastlanr. Bu bakmdan ekil deitirmenin en ok gze arpan motiflerden biri olduu rahata sylenebilir.82 ekil deitirme genellikle stn bir g (yerine gre Allah, sihirbaz, cad, evliya) tarafndan, ya yaplan bir iyilie karlk mkfat veya ktle ceza olarak gerekletirilmektedir.83 ou defa bu motifle, bir aacn, hayvann yahut cansz bir
78 Musazde, s.56. Ehl-i Haklar'daki bu hulul inanc zerinde daha geni bilgi zikredilen bu iki eserde vardr. 79 Roux, Faune, s.235-236. 80 Bkz. "Metamorphose", Dictionnaire des Symboles. 81 A.g.e., ayn yerde. 82 A.g.e., ayn yerde; Boratav, Trk Folkloru, s.76; Saim Sakaolu, Anadolu Trk Efsnelerinde Ta Kesilme Motifi, Ankara, 1980, s.28-29. 83 "Metamorphose", Dictionnaire des Symboles; Sakaolu, ayn yerde. 206

nesnenin imdiki haline nasl geldii aklanmaya allr.84 ekil deitirmeyi ifade iin Trk menkabe, masal ve efsnelerinde donuna girmek deyiminin kullanld grlr: Geyik donuna girmek (geyik olmak), gvercin donuna girmek (gvercin olmak) gibi. Eldeki menkbnmelerde de don deitirmenin pek ok misali bulunmaktadr. Bunlarn hemen tamam hayvan ekline girme biimini yanstmaktadr, ilerinde byk ounluu geyik ve ku ekline girme ile alkal olup pek az bir ksm da baka bir hayvann donuna girme tarzndadr.

Geyik veya Geyik Cinsinden Bir Hayvann ekline Girme

Bu motifle ilgili tane menkabe vardr. Bunlardan ilkinde anlatldna gre, Hacm Sultan bir gn, Bece ve Habib Hac adndaki iki vel ile Seyyid Battal Gazi'nin mezarn ziyarete giderler. Bulduk ayn denilen yere vardklarnda Hacm Sultan cezbeye gelip coar. Yanndakiler niin yle yaptn sorduklarnda "Seyyid'in ruhu bizi karlamaya kt" cevabn verir ve eliyle kr gsterir. Bece ve Habib Hac gsterilen yere baktklarnda bir srn uzaklatn grrler; o anda sr aniden kaybolur.85 ikinci menkabe, Kaygusuz Abdal'n, eyhi Abdal Musa'ya nasl mrid olduunu anlatan ve Bektaler arasnda ok tannan bir hikyedir. Rivayete gre bir gn Aliye beinin olu Gayb Be adamlaryla ava kar. Bir ara gzel bir hu grerek peine der ve adamlarndan ayrlr. Bir mddet kovaladktan sonra n bacann yanndan onu okla yaralamay baarr. Fakat ahu komaya devam ederek Abdal Musa'nn tekkesinden

84 Boratav, 100 Soruda Trk Halk Edebiyat, istanbul, 1978, 3. bask, s.109; Sakaolu, 5.31. Bu motifi ileyen pek ok Trk efsne ve masal mevcut olup, daha nce adlar zikredilen koleksiyonlarda bulunmaktadr. Roux Trk inanlarn-daki ekil deitirme konusunu olduka geni bir biimde incelemitir (bkz. Faune, s.227-252). 85 Menkb-HBV, s.85. 207

ieri girer ve kaybolur. Gayb Be atyla peinden gelir ve dervilerden kovalad ahuyu ister. Derviler grmediklerini syleyip bir de eyhlerine bavurmasn bildirirler. Gayb Be, meydan denilen salona girer ve Abdal Musa'y postunda otururken bulur. Kendisine durumu anlatr Abdal Musa cbbesi-ni yukar kaldrr ve koltuunun altna saplanm oku gsterir. Bu manzaradan akna dnen Gayb Be, yaralad ahunun gerekte Abdal Musa olduunu anlar ve balanmasn diler; ayrca mridlie kabuln ister.86 te bylece, Gayb Be Abdal Musa'ya mrid olur. nc ve son menkabe Sultan ucuddn'e aittir. Bir gn Acem erenlerinden Baba Hk adyla mehur biri abdallaryla eyhe mrid olmak zere Rum'a doru yola koyulur. Yollar bir le der. Tam ln ortasnda ilerlerken ni bir frtna kar, ynlerini arrlar. Yorgunluktan ve mitsizlikten tkenmi bir haldeyken, birden yanlarnda yorgun tavrl bir geyik peyda olur. Derviler onu yakalayp etini yemek amacyla boazna bir kuak balarlar. Ama geyik silkinip az teye kaar. Tekrar yakalarlar, yine kurtulur. Bu ekilde urarken bir kyn yanna kadar geldiklerinin farkna varrlar. O srada kovaladklar geyik kayboluverir. Bunu gren mridler ve Baba Hk, erenlerden birinin kendilerini kurtarmak iin geyik donuna girerek byle yaptn anlarlar. Nice zaman sonra Rum'a gelip Sultan ucuddn'e misafir olurlar. Yemekten sonra Sultan,

Baba'ya balarna geleni o sylemeden bir bir anlatr ve geyii yakalamak iin kullandklar kua karp nlerine atar. O zaman Baba Hk ve abdallar, kendilerini lde frtnadan kurtaran ve kyn yolunu gsteren geyiin Sultan uc-uddn olduunu anlarlar ve toptan mridi olurlar.87 Dikkat edilirse zetle yukarya alnan u menkabede ortak bir nokta vardr ki, o da geyik ekline girmi vellerin yol gstericilikleridir. zellikle son ikisinde geyikler, kendilerini avlamak isteyenleri mistik yola gtren bir klavuz (initiateur) ro86 Menhb-KB, s. 1-4. 87 Vilyetnme-S, w. 6b-7b. 208

lndedirler. kinci menkabede Gayb Be, ncde Hk Baba ve abdallar, geyik klna girerek onlar kendilerine eken Abdal Musa yahut Sultan ucuddn'in mridi olmulardr. Tezkiretu'l-Evliy'da. da bu mahiyette bir menkabenin yer ald grlyor. Burada kahraman, ilk devir nl sftierden ibrahim b. Edhem'dir. Bir gn askerleriyle sarayndan ayrlp sahraya kar. Kafasndaki dncelerin etkisiyle onlardan ayrldnn farkna varmaz. Kendine geldiinde yalnz olduunu grr. Tam o esnada "uyan!" diye bir ses duyar, fakat aldr etmeyip yoluna devam eder. kinci defa ayn sesi iitir. nc defa da ayn eyi duyunca etrafna bakp sesin sahibini aratrrken karsnda bir ceyln durduunu grr. Ceyln dile gelerek "Beni sen avlayasm diye gnderdiler sanma! Sen beni av-layamazsm. Bunun iin mi yaratldn?" der ve kaybolur. O zaman ibrahim b. Edhem grdnn gerek bir ceyln olmadn ve kendini ikaza geldiini anlar ve padiahlktan vazgeerek tasavvufa suluk eder.88 Baz Hristiyan azizlerine de benzer menkabelerin izafe edildii grlr. Bunlardan biri, kzkardei czam hastalna tutulan ve bir trl tedavi edilemeyen mecs Prens Behnam'm Mar Mattai adnda tabib rahibi aramasna dairdir. Prens, yerini kimsenin bilmedii rahibi, arkadalaryla avland bir srada nne kan geyii kovalamak suretiyle bulmutur. Rahibin oturduu manastra gelince geyik kaybolur. Sonra prens kz-kardeini getirip iyiletirir; her ikisi de Hristiyan olurlar.89 Kaygusuz Abdal'nkine olduka benzeyen bu menkabeden baka, ibrahim b. Edhem'inkinin hemen hemen ayn olan baka bir menkabe daha vardr. Saint Hubert de Liege'e ait bu menkabeye gre, ad geen daha nce avclk yapmaktadr. Bir gn avlanrken karsna boynuzlar arasnda ha tayan
88 Attar, I, 87. Ayn menkabe Mevln'nn Fhi mfih'ine de alnm olup (bkz. tercme Meliha Ambarcolu, stanbul, 1974, 4 bask, s.248-249) u dikkate deer szle biter: "O ceylan avlamak istedi, ama yce Tanr onu bir ceylanla avlad." 89 Barhebraeus, Ahu'l-Farac Tarihi, tercme . R. Dorul, Ankara, 1945, nsz, s.55. Menkabenin tafsilat iin buraya baklmaldr. 209

bir geyik karak konumu, kendisinin Hz. sa olduunu sylemitir. Bunu gren ve avclktan vazgeen Hubert, hemen Hristiyan olmu ve zamanla avclarn azizi mertebesine ykselmitir.90 Aslnda bu menkabenin Saint Hubert'e deil, Hac Bek-ta'tan az nce Orta Anadolu'da yaam Saint Eustatius'a ait olduu, XV yzylda Saint Hubert'e mal edildii belirtiliyor.91 Hatt Hasluck, esasnda bu menkabenin Saint Eustatius'a bile aidiyetinin kabul edilemeyeceini, zira Hac Bekta'a ait oluunun daha kuvvetle muhtemel bulunduunu sylemektedir. Ona gre Hac Bekta'n buna ok benzer bir menkabesi vardr; stelik bu tip menkabeler Hristiyan azizlerinin karakterlerine zt bir nitelik arzetmektedir.92 Roux da bu fikri teyid ederek Hristiyan azizlerine mal edilen bu menkabelerin Trk-ler'in Anadolu'ya gelilerinden daha eski olmadklarn, hayvanlarla ilgili bu tip inanlarn Orta Asya'da temel inanlardan olduunu syler.93 Roux bu inanlarn amanizm'le alkal olduu kanaatindedir. Ona gre amanizm'in hkim olduu eski Orta Asya topraklarnda hayvanlarn iktisad hayattaki nemli rol amanizm'e de yansmtr. Samanlarn yapt hemen her yinde mutlaka hayvan yer almaktadr. Bir bakma aman, insan-hay-vandr. Dman ruhlara kar hayvan klna girerek savar; gkyzne yapt seyahati hayvanlar araclyla yapar. Bu itibarla geyik

klna giren Trk dervilerinin bu menkabeleri amanizm'le ilgilidir; Budizm'le alkasn dnmek ok uzaklara gitmek olur.94 Bu konuyu en iyi inceleyenlerden biri olan Saadet aatay ise aksi gr ileri srmekte, hatt meselenin Budizm'le il90 Hasluck, Bektalik Tedkikleri, s.63; Saadet aatay, "Karaay Halk Edebiyatnda Avc Bineger", Fuad Kprl Armaan, stanbul, 1953, s.97. 91 A.g.m., ayn yerde; Roux, Traditions, s.284. 92 Hasluck, ayn yerde. 93 Roux, s.285. 94 A.g.e., ayn yerde.

210

gisini rneklerle ortaya koymaktadr. aatay, Mslman ve Hristiyan menkabelerindeki geyik ekline girme motifinin temelinde Buda'nn menkabelerini grmektedir.95 Gerekten bir karlatrma yapldnda aradaki benzerlik derhal gze arpmaktadr. Mesel Uygurca bir ctaka (menkabe) mecmuasnda Buda'ya ait yle bir hikye anlatlmaktadr: Adamlar, Saketa Kral Kosala iin byk bir bahe yaptrmlar ve iine bir sr ceyln koymulardr. Bunlardan birisi de Bu-da'dr, ama kimse farknda deildir. Buda kendi arzusuyla gsterili bir ceyln olarak krala grnr. Maksad onun dikkatini ekerek kendini avlatmak ve bu srede bahesinden yedii otlarn minnet borcunu demektir. Ama kral bu gzel ceyln vurmaya kyamaz ve bir daha av yapmayacana tvbe eder.96 Bir baka menkabe de udur: Kral Dantipla bir gn ormanda gezerken kalabalk bir ceyln srsyle karlar ve pelerine der. Ceylnlardan biri Buda'dan bakas deildir. tekilerini kurtarmak iin kendini fedaya karar verir ve srden ayrlarak baka bir yne koar. Bu gsterili ceyln avlamak zere Kral Dantipla peine der. Biraz uzaklanca ceyln durur ve dile gelerek yapt iin doru olmadn, canllar ldrmemesi gerektiini krala syler. Buna kzan kral hemen klcyla ceyln'n (Buda) kafasn kesmeye yeltenirse de kolu krlarak yere der; yer yarlp kral yutar.97 Uygurlar'm Budizm'i kabul ettikleri srada Uygurca'ya evrilmi bu eski Budist menkabelerin, yukarya aldmz Mslman ve Hristiyan menkabelerinin prototiplerini tekil ettiini sylemek fazla hayalperestlik olmasa gerektir. Bunu destekleyecek bir baka husus da, S. aatay'n Karaay halk edebiyatnda tespit ettii "Avc Bineger ve geyik" hikyesidir. Bu hikyede Bineger adnda amansz bir avcnn geyikler ilhnn kz
95 aatay, a.g.m., s.97; ayn yazar, "Trk Halk Edebiyatnda Geyie Dair Baz Motifler", TDAY, 1956, s.157, 158, 164. 96 Ruben, s. 13. 97 A.g:e., s.13-14.

211

olan dii bir geyii yakalamak istemesi sonucu tpk Kral Dantipla gibi lm bahis konusudur.98 Geyiin, Kaygusuz Abdal ve Baba Hk menkabelerinde olduu gibi yol gsterici roln vurgulayan Budist mene'li baz Orta Asya Trk masallar B. gel tarafndan nakledilmitir. Bunlardan bir Gney Sibirya masalnda, nne kan geyii kovalayan bir bahadrdan sz edilir. Geyii sre sre bir dan nne gelen bahadr, alan dadan ieri giren geyiin peinden dalar. Az sonra geyik kaybolur ve bahadrn karsna Ye-diTanr (Kuday) kar." Yine gel'in naklettii benzer bir Al-tay masalnda da, ayn motif ilenmitir.100 Bu motifin, Dede Korkut Kitab'nda ve XIII. yzyldan itibaren Anadolu'da teekkl eden din ve destan! edebiyatta da bol bol kullanldna ahit oluyoruz.101 XIII-XIV yzylda yazlm anonim bir Trke tefsirde bile, Buda'ya ait Dantipla menkabesinin az farkla UH. Muhammed ve Hz. Hamza arasnda geen tarih bir hdiseye uyarland grlmektedir. Anlatldna gre, Hz. Hamza evde iken kfirler Hz. Muhammed'e ikence etmeye balarlar. O srada Hz. Hamza nne kan bir geyii kovalamaktadr. Bir ara geyik dile gelerek kendisini kovalamaktan vazgemesini, Mekke'ye dnmesini, orada kendisine ihtiya olduunu ihtar eder. Bunun zerine ehre dnen Hz. Hamza durumu grr ve ikencecileri cezalandrr.102 Eski harfli ta basmas Mevlid nshalarnda bulunan ve g-

98 Hikyenin orijinal metni ve tercmesi iin bkz. aatay, "Avc Bineger", s. 103-108. Ayn makalenin 93-95. sayfalarnda hikyenin Dantipla menkabe-si ile karlatrmas yer almaktadr. Dantipla menkabesinin (ctaka) asl, Ga-bain-Mller, Uigurica IV, s.32-40'ta bulunmaktadr. 99 gel, Trk Mitolojisi, I, 24. 100 A.g.e., I, 582-583. Masaln asl, Radloff'un mehur Proben koleksiyonunda bulunmaktadr (I, 312-315). 101 Mesel Bams Beyrek hikyesi iin bkz. Dede Korkut Kitab, s.29. 102 aatay, "Geyie Dair Baz Motifler", s. 153-154. Bahis konusu anonim tefsir iin bkz. A. nan, "Eski Trke Kur'n Tercmesi", Trk Dili, Mart 1952, say 6. 212

nmzde de halk arasnda sevilerek okunan Hikye-i Geyik balkl yz beyitlik mesnevinin de ayn mahiyette olduu grlr. Burada, dada iki yavrusu olan ve insafsz bir avc tarafndan tuzaa drlen bir geyiin Hz. Muhammed'den yardm istemesi ilenir. Peygamber, yavrularn doyurup geldikten sonra kfir avcya teslim olmak isteinde bulunan geyie kefil olur. Daa gidip yavrularn getirerek Hz. Muhammed'e emanet eden geyik, avcya teslim olur. Fakat durumu grerek insafa gelen avc hem geyii serbest brakr, hem de Mslmanl kabul eder.103 Bu hikyenin, karnnda yavrusu olan bir ceyln avcdan kurtarmak iin kendini feda eden Buda'nn anlatld Kral Brahmadotta ctakasyla ilgisi S. aatay tarafndan incelenmi, ayn geyik hikyesinin Kazaka manzum bir varyant ile de karlatrlmtr.104 Bunlardan baka Anadolu'da teekkl eden ldin destn roman, efsne ve masallarda da ayn motif kuvvetle yer etmitir. Mesel Battal Gazi'nin babas Hseyin Gazi'nin avda bir geyii rastlamas, bunu takip ede ede bir kaleye gelmesi ve burada bandan geenler hikye edilir.105 Buradakinden az farkl bir efsne yine Hseyin Gazi hakknda Malatya'da anlatlr.106 Bu konuda son bir misal olarak Ziya Gkalp'in nazma ektii mehur Ala Geyik masaln zikretmek mmkndr.107 Btn bu zikredilen ve benzerlerinin bulunmas her zaman iin kolay olan rnekler, bahis konusu motifin Trkler tarafndan islm ncesi ve sonras devirde ne lde benimsendiini ve ne kadar geni bir sahaya yayldn gstermeye yeterlidir sanyoruz. Eldeki rneklerde iki ana konunun hkim olduu mahede edilmektedir:
103 Hikye-i Mevlid'n-Neb, stanbul, 1311, s.28-32. 104 aatay, Avc Bineger, s.95-96; ayn yazar, "Geyie Dair Baz Motifler", s.157-158. Kazaka geyik hikyesinin asl, yine Proben, III, 665-670'te bulunmaktadr. 105 Menakb- Seyyid Battal Gazi, I, 8-9; VI, 24. 106 Metin iin bkz. nder, ehirden ehire, I, 134. 107 Masaln tam metni iin bkz. E Abdullah Tansel, Ziya Gkalp Klliyat: iirler ve Masallar, Ankara, 1952, s.52-54. 213

a) Manev yce bir ahsiyetin, doru yolda olmayanlar iyilie sevketmek iin geyik ekline girerek klavuzluk yapmas, b) Geyik ekline girmi bu yce ahsiyetin kazm kabul etmeyenlerin felkete uramas. u iki nokta, slm evliyasna ait geyikli menkabelerin Buda ctakalaryla bir mene'li olduunu rahata ortaya koymas itibariyle, bunlarn amanizm'le deil, Budizm'le ilgisini gstermektedir. Yine btn bunlar bir nemli hususu daha meydana karmaktadr ki, o da geyiin Islm devirde hem Orta Asya'da hem de Anadolu'da evliyalk mefhumu ile sk alkasdr. Bu alkann teekklnde ana faktrn, Budist ctakalarda-ki Buda-Geyik mnasebeti olduu anlalyor. Budist Trkler Mslmanla getikten sonra Buda yerine Mslman evliyay ikame etmilerdir. Bazan geyik-evliy arasndaki bu sk ba, rneklerde grld ekilde birbirinin klna girme tarznda olduu gibi, bazan da ikisi arasnda ok yakn bir dostluk biiminde tezahr etmitir. ifah ve yazl menkabelerde bu hususu aklayan pek ok misal vardr. Mesel, Ahmed-i Yese-v'nin halifelerinden Hakim Ata'mn mehul mezar Hoca Cel-luddn'in grd rya sonucu, geyikler sayesinde bulunmutur. Ad geen, aratrmalar srasnda bir aacn etrafnda gece sabaha kadar geyiklerin zikrettiklerini grm ve mezarn oras olduunu anlamtr.108 Rivayete gre Melmetliin nl temsilcilerinden Eb Hafs el-Haddad (.878) bir gn sahrada dostlaryla bulunduu esnada dadan bir ceyln gelmi ve eyhin vcuduna

ban yaslayp kalmtr.109 Kzernyye tarikatnn kurucusu eyh Eb shak Kzern (l. 1034) de yine dostlaryla otururken bir ceyln gelmi ve doruca Eb shak'n yanna geip diz kmtr.
110

108 Kprl, lk Mutasavvflar, s.77, not 8. 109 Attar, I, 324. Bu zat hakknda bkz. Glpnarh, Melmlik ve Melmiler, istanbul, 1931, s.5-6. 110 Attar, II, 296. Eb ishak Kzern hakknda bkz. Kprl, "Eb shak Kzern ve Anadolu'da shak-Kzern Dervileri", Belleten, XXXIII (1960), s.225-232.

Menkb- Tc'l-Arifn Seyyid Ebu'l-Vef'da anlatldna gre, eyhin nde gelen

halifelerinden Ramazan Mecnun da, dalardaki btn geyiklere sz geirebilmekte, onlara dediini yaptrabilmektedir.111 Bunlara benzer bir misal de Menkbu'l-Kudsye'de mevcuttur. Burada da, Baba llyas'la Anadolu'ya gelen Dede arkm halifelerinden Aynu'd-Devle'nin, yolda dalardan geerken etrafna geyiklerin toplandndan sz edilir.112 Son bir ilgi ekici misal, Geyikli Baba'ya dairdir. Osmanl Devleti'nin kuruluuna da ad karan bu tannm Trkmen eyhinin dalarda geyiklerle dolat, onlarn style beslenip icabnda kendilerini yk ve binek hayvan olarak kullandna-dair muhtelif kaynaklarda rivayetler yer almaktadr.113 "Geyiklere merkeb-i evliya (evliyann binei) derler" atasz114 halk arasnda geyik-evliy mnasebetinin telkki tarzn gsteren bir ifade biimidir. Hac Bekta'n, tarikat mensubu biri tarafndan yaplan ve asl halen Hacbekta'taki mzede bulunan mehur resminde, kucanda bir karacann durduu grlr. Anadolu'nun birok yerinde karaal Bekta veya Kzlba evliyas vardr, ki Karaca Ahmed Sultan bunlardan biridir.115 Byk Kzlba de-

111 Bkz. Menkb- Tc'l-Arifn Seyyid Ebu'l-Vef, stanbul niversitesi Ktphanesi, nr.3427, v. 56b. 112 Menhb-Kud,v. 12b. 113 Bu menkabe ve Geyikli Baba hakknda Oru Be, kpaazde ve Ner'nin tarihleri ile, Solakzde ve l'nin umm tarihlerinde bilgi vardr. Ayrca, Nefehtu'l-ns, Terceme-i akayk, Gldeste-i Riyaz- rfan ve benzeri tasav-vuf ve umm biyografik kaynaklarda nemli kaytlar bulunur. Kprl ve Glpnarh da zaman zaman baz eser ve makalelerinde kendisinden bahsetmilerdir. 114 Boratav, Trk Folkloru, s. 71. 115 ztelli, "Eski inanlarn Bugnk zleri", I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara, 1976, iy 245-246. Karaca Ahmet iin bkz. Menkb-HBV, s. 18-20; Saltknme, v. 261a; Terceme-i akayk, s.33; Kunhu'l-Ahbar, V 62. Bu konuda bir de amatr bir aratrma yaymlanmtr: Mehmet Yaman, Karaca Ahmed Sultan Hazretleri, stanbul, 1974. Karaca Ahmet'in ift srerken iki geyik kotuuna dair bir ifahi menkabe iin bkz. Tanyu, Adak Yerleri, s. 143.
t"

214 215

delerinden ve vellerinden saylan Hasan Dede'nin de geyiklerle hair neir olduu, yanna tuz alarak dalara ekilip geyiklere tuz yalatt rivayet edilir.116 Koyun Baba da ayn ekilde geyiklerle sk sk bir arada grlr ve onlara srtlarnda ta ta-trm.117 Mm kasabas yaknlarnda trbesi bulunduu sylenen, Toroslar'da Elbeyli airetinden kma Bozgeyikli Dede'nin bu lkab da, anlald gibi geyiklerle nsiyetinden ileri gelmektedir.118 Nihayet Pir Sultan Abdal'n u kt'as Kzlba dedelerinin geyiklerle mnasebeti hakkndaki inancn bir baka ifadesidir: Haberim duyarsn geyikler ile Yaram sararsn ehidler ile Krk yl dada gezdim geyikler ile Dost senin derdinden ben yana yana119 Bekta ve Kzlba evliyas kadar olmamakla beraber, baz Snn evliyann da geyiklerle ilgisine dair rivayetler vardr. Mesel Kayseri yaknlarndaki Hasanda'na adn veren Hasan Baba'nn Kayseri'de imamlk yapt, halk bir trl doru yola sokamad iin dalara kt, orada geyikler ve ceylnlarla konuurken grld anlatlr.120 Geyik ve evliya mefhumu arasndaki bu rabtadan baka, Yrkler'de geyiin bolluk ve bereketle de ilgisi bulunduu tespit olunmu, Yrkler'in mallar ve ocuklarnn saysnn, airetin yaad yerdeki geyiklerin saysnn artmas veya ek116 117 118 119 Benekay, s.29-30. nder, ehirden ehire, II, 40-41. Koyun Baba iin bkz. E Babinger, "Koyun Baba", EU. Ali Rza Yalgn, Cenupta Trkmen Oymaklar, Ankara, 1977, 2. bask, I, 33-35; Tanyu, s.297. Glpnarl-Boratav, s. 123.

120 nder, Anadolu Efsneleri, s.83-84. Tanyu da Anadolu'da gezdii birok trbede geyik boynuzu bulunduunu kaydediyor {Adak Yerleri, s.143, 155, 157-158), ki evliy-geyik balantsn sergilemesi asndan gerekten dikkate deer bir durumdur. 216

silmesi ile ilgili kabul edildii grlmtr.121 Roux bunu Orta Asya'daki eski telkkilere balyor.122 Geyiin uurlu bir hayvan olduuna, dolaysyla kt gzden, nazardan koruyucu bir vasf bulunduuna Tahtac ve Yrkler'de olduu gibi,123 Anadolu'nun hemen her tarafnda inanlmaktadr. Bu yzden geyik boynuzunun nazarlk olarak kullanld da bilinmektedir. Ayrca Kzlbaln temel yinlerinden biri olan musahiplik yininde, musahip adaylarnn st bir geyik postuyla rtlyordu.124 te btn bunlar ve benzeri uygulamalar, geyiin bilhassa Bekta ve Kzlba zmrelerinde mukaddes bir hayvan kabul edilmesiyle alkadardr. Temelinde hi phesiz Buda-geyik mnasebetinden gelitirilen evliy-geyik ilikisi bulunan bu telkki, Anadolu'da ortaya km olmayp islm ncesine dayanmaktadr. Bu inancn sonucu, geyiin avlanmas kesinlikle yasaklanm grnyor. Btn Tahtac ve Yrk airetlerinde, geyik vuran avclarn balarna mutlaka bir felket gelecei inancnn mevcudiyeti dikkati ekiyor ve bu konuda saysz olaylar naklediliyor.125
121 Roux, Traditions, s.283-284. Geyiin bu ekilde bolluk ve bereket timsali saylmasna Amerika Kzlderililerinde de rastlanmaktadr (bkz. "Cerf", Dicti-onnaire des Symboles). 122 Roux, ayn yerde. 123 Ag.e.,s.281. 124 Osman Bayatl, Bergama'da Alev Gelini ve nanlar, zmir, 1957, s.22. 125 Msl. bkz. Benekay, s.28; Roux, s.279-280; Boratav, Trk Folkloru, s.71; ztel-li, Eski nanlar..., s.245. Bu son ikisinde anlatldna gre, bir avc dii geyiklere ate etmi, fakat eli kurumutur (kr, yukarda Kral Dantipla Ctaka-s). Avclar geyik vurduklar zaman dalar deprem olur gibi sallanrm. Samsun Alaam havalisinde de, avclar avladklar geyiin etinden komulara datmazlarsa uursuzluk olur inanc vardr. zellikle bu inanc, geyiin vurulmas dolaysyla zuhur edecek bir felketin ykn eti alanlarla paylamak arzusunun bir tezahr olarak grmek mmkndr. Haty'nin aadaki nefesi de, aslnda bir evliya olan geyii avlayanlarn felkete urayaca inancnn gzel bir ifadesidir (bkz. Glpnarl, Nefesler, s.244): Sana derim sana geyik erenler Bize sevda sana dalga verenler Dilerim Mevl'dan onmaz vuranlar Kama benden kama avc deilim 217

Geyiin mukaddes tannmasn ve avlanma yasan dikkate alan baz aratrclar, bu durumu eski Trkler'deki Tote-mist inanlara balarlar.126 Fakat vaktiyle E Kprl'nn hakl olarak iaret ettii gibi, eski Trk inanlarnda hayvanlarla ilgili her motifi, mahiyetini hesaba katmadan Totemizm'e mal etmek doru deildir.127 Bir defa gerek eski Trkler gerekse Anadolu Trkleri arasnda -zellikle Kzlba zmrelerde- u veya bu vesileyle mukaddes tannan her hayvann avlama yasana konu olduunu sylemek zordur.128 Eer her mukaddes hayvann Totemizmle ilgisi bulunsayd, teki hayvanlar iin de ayn avlama yasann bahis konusu olmas gerekirdi. Ayrca Totemizm'in en bariz esasnn, hayvann, o toteme bal klan ferdlerinin atas idiine inanlmas olduu unutulmamaldr.129 Halbuki eski Trkler'de geyie dair hayli efsne ve masal bulunmasna ramen,130 bunlarn hibirinde Trk-ler'in geyikten trediine ait ufak bir ipucuna rastlanmamas dikkate ayandr.131 Mehur ongunlarn da Totemizm'deki manasyla ata kabul edilmedii ve totem kavramyla ilgisi bulunmad malumdur.132 Bu itibarla geyik avlama yasann ve bu yasakla ilgili inanlarn kknn, Totemizm'den ok Budizm'de olduunu grdmz evliy-geyik balants ile al126 Roux, s.286; Erz, s.397 vd. Bedri Noyan da Bektalik'te geyikle birlikte mukaddes tannan hayvanlar Totemizm'e balamaktadr (bkz. "Bektalik'te Dokunulmayan Hayvanlar", TFAD, say 279, Ekim 1972, s.6438). 127 Bkz. "Ortazaman Trk Devletlerinde Hukuk Sembollerdeki Motifler", TH/TM, II (1939), s.34, not 3. 128 Mesel kurt, turna ve dierleri iin geyiktekine benzer bir av yasa bahis konusu deildir. 129 Msl. bkz. Mensching, s.33-39. 130 gel, Trk Mitolojisi, I, 568-569, 570; Muzaffer Uyguner, "ocuklar Emziren Ana Geyik Efsnesi zerine", TFAD, say 267, Ekim 1971, s.6104. 131 gel, I, 570. Yalnz Cengiz Han'n atasnn yksek Tanr'nn takdiriyle yaratlm bir bozkurt, einin de beyaz bir dii geyik olduuna dair bir Mool efsnesinin varln biliyoruz (bkz. Moollar'm Gizli Tarihi, tercme A. Temir, Ankara, 1948, s.3). Bununla beraber beyaz dii geyiin Moollar'da totem sayldm gsteren hibir tarih kayda tesadf olunmamtr. 132 Bkz. giri ksm, s. 22. 218

kah bulunduunu kabul etmek daha inandrc olacaktr.

Gerek islm ncesi Orta Asya Trkleri'nde gerekse Anadolu Trkleri'nde geyikle ilgili inanlarn bir de eski Trkler'in iktisad hayatyla alkas bulunduunu belirtmek gerekecektir. Bilhassa Gktrkler'de geyiin bu adan nemli bir yeri olduunu Orhun Kitabelerinden anlayabiliyoruz. O devirde geyik avlamak hususunda bir yasan olmadn, dolaysyla bunun Totemist bir mahiyet arzetmediini de bu kitabeler bize gstermektedir.133 Herhalde bu iktisad nemin etkisiyle olsa gerektir, Gktrk mezar talarnda geyik ve sr figrlerinin bulunduu arkeolojik kazlarda ortaya kmtr.134 Yine bunun bir devam olarak Anadolu Seluklularnda geyik alemli sancaklarn olduu, hatt Moollar'da da bu tip sancaklann kullanld anlalmaktadr.135

Ku ekline Girme (Ornitofani)

Bu motif en ok Menkb- Hac Bekta- Velide gze arpmaktadr. Hac Bekta, Horasan'a hcum edip Mslmanlarn mallarn yamalayan ve Ahmed-i Yesev'nin nefes olu Kut-buddn Haydar' esir alan kfir Bedahan halkyla savamaya, ahin donunda gitmitir.136 Bedahan lkesini zaptedip kfir halk imana getirmi ve onlara Kur'an okuyup namaz klmasn retmitir, iinin sona erdiine kanaat getirdikten sonra, silkinip bir gvercin olmu ve halkn gz nnde Horasan'a uup gitmitir.137 Hac Bekta, Ahmed-i Yesev tarafndan icazetle Rum'a halife gnderildiinde ise, yine bir gvercin eklinde Sulucakarayk'e inmi ve bir tan stne konmu133 Orhun bideleri, Tonyukuk kitabesi, gney cephesi; satr: 1: "Geyik yiyerek, tavan yiyerek oturuyorduk. Milletin boaz tok idi." 134 Esin, Trk Kltr Tarihi, s.95. 135 Nejat Diyarbekirli, "Vestiges des Croyances Altaques Dans l'Art Seldjouki-de", Turcica, III (1971), s.62-63. 136 Menkb-HBV,s.lO. 137 A.g.e., s.13. 219

tur.138 Onun gvercin donunda Rum'a (Anadolu) gelmekte olduunu kerametle kef eden Rum Erenleri, kendisini buraya sokmamak iin Hac Dorul'u (Turul) alc bir doan kuu donunda kar gndermilerdi. Bunu gren Hac Bekta, tekrar insan klna dnerek Hac Dorul'u perian edip Rum Eren-leri'ne velayet gcn gstermitir.139 Yine ayn eserde nakledildiine gre, Horasan Erenleri verdikleri bir davete Ahmed-i Yesev'yi armak iin turna donuna girmiler, bunu kef yoluyla renen eyh ve mridleri ise yine turna klnda havalanarak onlar karlamaya kmlardr.140 Hac Bekta halifelerinden Sar smail, sar bir doan eklinde Tavas'a gitmi, kfirler kendisini yakalayp ldrmek isteyince yeniden adam olmutur. Kfirler ondan bu kerameti grnce toptan Mslman olmulardr.141 Bir baka halife Resul Baba,142 Bekar denilen yerde nce bir geyik, sonra bir gvercin donuyla kfirlere grnm, bu sayede onlar Mslman etmitir.143 Hac Bekta'n Rum'a gelii ile alkal bir baka menkabe de,
138 A.g.e., s. 18-19. Zikredilen bu menkabede Hac Bekta'm savaa giderken ahin, baka zamanlarda ise sulh ve sknet timsali gvercin donuna girmesi dikkate deer. O, yapt iin mahiyetine gre don deitirmektedir. 139 A.g.e., s.19. Menkabenin sonunda Rum Erenleri'nin Hac Bekta'la baa kamayacaklarn anlayarak onu kendilerine ba yapmay kabullendikleri sylenir. Bu menkabeler gnmzde de mehur olup, ok eskilerden beri defalarca Bekta ve Kzlba irleri tarafndan nefesler eklinde terennm olunmutur. Hac Dorul menkabesi az farkla Saltfenme'ye de girmitir (bkz. v.259b vd). 140 Menkb-HBV, s.14-15. Bu eserdeki ku ekline girme meselesi, urada daha geni olarak ilenmitir: enay Yola, "Zur Ornithophanie im Vilyet Nme des Hai Bekta", Islamkundliche Abhandlungen H. J. Kissling, 1974, s.178-179. 141 Menkb-HBV, s.82-83. 142 Gerekte Baba Resl'n halifesi olduunu bildiimiz Hac Bekta'm burada onun eyhi yapldn gryoruz. Eser bu suretle Baba Resl'n hatrasn deitirerek de olsa muhafaza etmitir. 143 A.g.e., s.88. 220

Vilyetnme-i Hacm Sultan'dadr. Burada Hacm Sultan'n da kendisiyle birlikte yine gvercin donunda Rum'a utuu nakledilir.144 Bu konuda son menkabe, Sultan ucuddn'e aittir. Rivayete gre bir gn, kendisine kurban olarak bir koyun vermeyen sr sahibine kzan Sultan, ordakilerin gz nnde ge havalanarak bir ahin donunda geri dnm ve koyun srsne saldrmtr.145

Bu motifin, Bekta menkbnmelerinden daha nce veya sonra yazlm baz metinlerde de nemli bir yeri olduu grlyor. Dede Korkut hikyelerinden birinde, Azrail'in, kendini ldrmek isteyen Deli Dumrul'un elinden gvercin ekline girerek uup kurtulduu yazldr.146 Eb Mslim destannda, Mervan'm Eb Mslim'i beyaz bir ahin donunda grd ve kendini yakalamak isteyen kargalar azndan kard atele yakp kavurduu anlatlr/47 Gerekten Eb Mslim'in taraftarlarnn onun lmn bir trl kabul etmediklerini, beyaz bir gvercin ekline giren Eb Mslim'in ge havalanp kaybolduuna inandklarn Nizmlmlk kaydediyor.148 Saltknme'de, Sar Saltk'n dman olan cadlarn gvercin donunda bir kalede yaadklar ifade edilir.149 Hatt XV yzyln tannm Sf melliflerinden Ahmed-i Bcan'n halk arasnda ok okunan Envru'l-kn adl eserinde bile bu motifin sk kullanld grlr. Mesel Davut Peygamber'den bahsedilirken, eytan'n onun gzne kymetli talarla ssl altn bir gvercin suretinde grnd;150 Hz. Muhammed'in ruhu144 Vilyetnme-HS, s. 17-18. 145 Vilyetnme-S, v. 27a. Yukarya alnan bu menkabelerden ayr olarak, Bekta Kzlba iirinde de Abdal Musa'nn, Pir Sultan Abdal'n gvercin donuna girdiklerini terennm eden nefesler vardr (bkz. Ergun, Bekta irleri ve Nefesleri, stanbul, 1955,1, 21; ztelli, Pir Sultan Abdal, s.200). 146 Dede Korkut Kitab, s.63. 147 Melikoff, Abu Mslim, s. 118. 148 Siysetnme, s.225. 149 Saltknme, w. 195b-196a. 150 Envru'l-Akn, stanbul, 1301 (ta basma), s. 132.

221

It

nun tavuskuu biiminde yaratlarak eceretu'l-yakn denilen aacn stne konduu yazldr.151 Dikkat olunursa verilen misallerde en fazla gvercin ekline girildiinden bahsedilmektedir. Bunun sebebi herhalde, bu sakin tabiatl kuun sulh ve sknun, engin ve sakin bir karakterin timsali kabul edilmesi olsa gerektir, ite bundan dolay rastgele bir ku deil, bir velnin mistik tabiatn ifadeye ancak gvercin uygun grlm olmaldr.152 Nitekim kendilerinin velayetini kabullenmeyenlere kar icabnda acmasz olabilen Bekta vellerinin bu cepheleri de ahin yahut doan olarak temsil edilmektedir. Kfirlerle karlamaa giden Hac Bekta, Sar smail, Resul Baba, yahut hasmlary-la savaan Eb Mslim, bu sebeple ahin ve doan donuna sokulurlar. slm ncesi Trkler'in tarihine bakldnda, ku ekline girme inancnn Gktrkler devrine kadar inebildii grlyor. E. Esin VI. yzyla ait ince bir kaynakta bir Trk kaannn olu iin "beyaz kuu ekline girdi" mealinde bir kayt bulunduunu naklediyor ve inli heykeltralarn yapt Kl-tigin heykelinin bandaki uan ku tasvirinin de muhtemelen onun ruhunu temsil ettiini sylyor.153 Roux ise, ruhun ku biimine girdiine dair eski Trkler'deki bu inanc, VIII. yzylda kaleme alnm baz metinlerin de haber verdiini belirtiyor.154 Esin bu inanc hakl olarak Budist tesirlere hamletmektedir.155 Nitekim Eliade da eski Hindistan'da Budist azizlerin, yogilerin ve sihirbazlarn ku ekline girerek utuk151 A.g.e., s.200. XV yzyl airlerinden Kirdeci Ali'nin Hikye-i Gercin adl mesnevisinde de Cebrail ve Mikil'in gvercin ve doan ekline girerek Hz. Mu-hammed'i snamaya geldikleri anlatlr (bkz. Hikye-i Mevlidu'n-Neb, s.32-34). 152 Hac Bekta'n gvercin donunda Rum'a geldiine dair menkabe dolaysyla Bektaler gvercini mbarek bir hayvan bilirler ve avlamazlar. Evde ve kafeste beslemeyi de uygun bulmazlar (bkz. Noyan, s.6439). 153 Esin, Trk Kozmolojisi, s.21. 154 Bkz. "Les Fideles de Vdrite et les Croyances Religieuses Turques", RHR, 1 (1969), s.90. 155 Esin, ayn yerde. 222

larna dair pek ok efsne bulunduunu ortaya koymutur.156 Fakat ku ekline girme inancnn amanizm'de de mevcut olduu mahede edilmektedir. Bata Eliade olmak zere,157 nan, Harva, Roux ve gel bu inanc Trk amanizm'i erevesinde ele alyorlar.158 phesiz elde bunu dorulayacak birok bilgi vardr. Ancak btn bu aratrclarn tespit ettikleri bilgilerin XIX. yzyldan gnmze kadarki ok yeni bir devirde Altay amanizmi'ne ait olduu unutulmamaldr. Buna karlk Budizm'le ilgili bulunanlarn ise ok daha eski olduuna phe yoktur. Bu itibarla amanizm'deki bu inancn, yahut daha doru bir deyile, Trk amanizmi'ndeki bu telkkinin, Budist etkiler sonucu meydana geldiini ileri srmek mmkndr.

Herhangi Bir Hayvan ekline Girme

Bu motifi ihtiva eden menkabelerden ilkine yine Menhb- Hac Bekta- VelVdc rastlyoruz. Rivayete gre Ahmed-i Yese-v'nin an ve hretinin artmasn ekemeyen baz kimseler, onu hrszlkla ittiham etmek iin, boazladklar bir kz gizlice tekkenin mutfana brakrlar. Ertesi gn hrszlk ayiasn yayp her taraf aramaya balarlar. Bu arada tekkeye de girerler; mutfaktaki kz grrler. Duruma ok zlen Ahmed-i Yesev, dua ederek iftiraclar hemen orackta herkesin gzleri nnde kpek ekline sokar, iftiraclar nce ete saldrp yerler, sonra birbirlerini paralarlar.159
156 Eliade, Chamanisme,s317. 157 A.g.e.,s.l38-139,316. 158 Bkz. nan, s.83; Harva, s.196; Roux, Faune, s.239; gel, Trk Mitolojisi, I, 29, 37. Ehl-i Haklar'da ruhun ku ekline girdii inanc vardr. Bu mezhep mensuplarna gre, bir insan ld zaman ruhu bir ku ekline girerek umakta, daha sonra yeniden yaayaca bedene girmektedir (bkz. Roux, Les Fideles de Verite..., ayn yerde; Musazde, s.61). 159 Menkb-HBV, s. 14. Ayn menkabenin biraz deiik bir biimi, Kprl tarafndan nakledilmitir. Bu rivayette, iftiraclarn tekkeye gelmeleri ve arama izni istemeleri zerine durumu bilen eyhin "girin itler, girin kpekler" dedii 223

Vllyetnme-i Sultan ucuddn'de ise, yle bir menkabe yer almaktadr: Acem diyarndan Rum'a gelerek Sultan'a mrid olan Baba Mecnun, zaman zaman onun velayetinden phe duymakta, fakat bunu iinde gizlemektedir. Bir ara topluca otururken Baba Mecnun aniden bir kei olup melemeye balar ve cemaatin ortasnda gidip gelir. Bunun zerine Sultan m-ridlerine, keinin bana bir tas su dkmelerini emreder. Dedii yaplnca Baba Mecnun yeniden insan haline dner ve gidip yerine oturur. Artk Sultan ucuddn'in gerek vel olduunu anlamtr.160 Anlatlan bu iki menkabede insann dorudan doruya bir hayvan donuna girmesi, stelik bu iin bir lanet sonucu vuku bulmas sz konusudur. Aaya nakledilende ise, insan ruhunun, bedenin dnda bir hayvan eklinde dolamas inanc ilenmektedir. Hem Vilyetnme-i Abdal Musa hem de Menkb- Kaygusuz Baba'da az farkla yer alan bu menkabe olduka mehurdur. Nakledildiine gre, Abdal Musa mridleriyle bir gn yolda giderken, biraz uzakta zerlerine doru gelmekte olan bir kara canavar161 grrler. eyh yanndakilere, bunun, kendilerinin amansz hasm Teke Beinin ruhu olduunu, derhal ldrmeleri gerektiini syler. Mridlerden biri balta ile canavar ldrr. Tam o srada da Teke Beinin at srerek onu tepe st yere vurur ve lmne sebep olur.162 Adlar geen eserlerden en az iki asr nce yazlm olan Eb Mslim destannda bu menkabeye ok benzer bir olay
ve bu szn peinden kpek ekline girerek etlere saldrdklar anlatlr. Fakat baz ricaclarn araya girmesi zerine eyh kendilerini affetmi ve insan klna dndrmtr (bkz. lk Mutasavvflar, s.32). 160 Vilyetnme-S, v. 8a. 161 Her iki metinde de bu kara canavarn ne cins bir hayvan olduu belirtilmemitir. Ancak Anadolu'da genellikle kurtlar iin bu kelimenin kullanldna baklarak bunun da bir kurt olduu sylenebilir. Buyrukta da imam Cafer'in yollad bir boz kurdun mridlerden birinin kzyla evlenmesi anlatlr. Bu kurt gerekte yine mridlerden yiit ve delikanldr (bkz. s. 166-168). Buy-rufe'taki bu hikyede mehur Ergenekon Destan'nn tesirini grmemek mmkn deildir. 162 Vilyetnme-AM, s. 13-14; Menkb-KB, s.9-10. 224

nakledilmektedir. Anlatldna gre, Eb Mslim Emevler'le mcadeleye hazrlanrken, Horasan Valisi Nasr- Seyyar Kimi-hin Ormanlarnda bir srek av tertip etmitir. Zira ormandaki gln kysndaki allklarda yrtc bir kaplan gizlenmektedir. Mervan'n tlii bu kaplana baldr. O malup edilip ldr-lrse, Mervan da ayn akbete urayacaktr. Bunu renen Eb Mslim hemen oradakilerden bir balta alr ve kaplan aramaya

koyulur. Sonunda da onu bulup zorlu bir mcadeleden sonra ldrmeye muvaffak olur.163 Birbirinden evre ve zaman bakmndan epeyce farkl bu iki tip eserde her iki hdisedeki motif ortakl aka grlmektedir. A. nan'm Altay ve Yakut amanizminde tespit ettii durumlar bu menkabelere aynen uyuyor. Inan'a gre Altayl ve Yakut amanlar kendilerinin zel bir ruhlar olduuna inanmaktadrlar. Altayl amanlar buna ts (tz), Yakut amanlan ise ijekil demektedirler. Bu ijekillar, herhangi bir hayvann bedeninde tecessm etmilerdir. amann hayat bu ijekiln hayatna baldr. Yani ijekil denilen hayvan lrse, aman da lr, Bazan iki rakip amann ijekillar birbiriyle kavga eder, hatt birbirlerini ldrrler.164 A. inan Yakutlar'daki bu inanlarn ok eskilere uzandn, o zamanlar yalnz Samanlarn deil, herkesin bir ijekilnm bulunduuna inanldn tahmin etmekte, Kazak ve Krgzlar'da da arvak ad altnda bu inancn mevcut olduunu haber vermektedir.165

163 Melikoff, s.99. 164 inan, amanizm, s.81; ayn yazar, "Yakut amanizmindeki Ijakul", Makaleler ve ncelemeler, s.458. Mesel Abakanllar'n Topan adndaki Samanlarnn menkabesine gre, ad geen bir gn yin yaparken aniden nnde bir dada iki boann kavga ettiklerini grm. Gk renkli olan kara renklisini fena halde hrpalayp baylacak hale getirmi. Bunu gren Topan, ona acyarak gk renkli boay okla vurup yaralam. Yaralanan boa hemen kurt suretine girerek dnp kam. Aslnda yenik den kara boa Urenhalar'n aman imi ve Topan bylece onu kurtarm (bkz. nan, amanizm, s.87). 165 Ag.e., s.82; nan, a.g.m., s.459. Bugn halen Anadolu'da baz yerlerde "Benim Arabm senin Arabn yener", yahut "senin Arabn talihli imi" gibi deyimler (Arap-Arvak benzeyii dikkati ekiyor) hep bu inancn muhtevas unutulmu kalntlardr.

225

ite sz konusu menkabelerin bu tipik amanist inanc yanstt meydandadr. Ancak bunlardaki ana motifin ekil deitirme inancndan baka bir ey olmad grlmektedir. stelik Inan'n verdii izahatn, yine amanizm'in son devrine ait manzarasn yansttn, daha eski devirlerde byle bir inanc gsteren herhangi bir belge ve malumata tesadf edilmediini unutmamak gerekir. Hal byle olunca bu sonuncu tipi de yine Budizm'deki ekil deitirme (metamorphose) inanc erevesinde dnmenin yanl olmayaca kanaatindeyiz. O halde geyik, ku yahut baka herhangi bir hayvann ekline girmeye dair inanlar, bir ksm bize amanizm'le intikal etmi gibi grnmekle beraber gerekte tipik Budist inanlardr ve byk bir ihtimalle, daha Orta Asya'da Budizm'in Trkler tarafndan kabul esnasnda amanizm'e gemi bulunmaktadr.

Ejderha ile Mcadele

Dnyann birok yerinde ktln veya eytan eilimlerin bir sembol olarak efsne ve masallarda yer alan ejderha ile mcadele motifinin arlk merkezi yine de Orta ve Uzak Dou grnmektedir.166 Trk efsne, destan, hikye ve masallarnda bol miktarda rastlanan bu motifin, zellikle Bektalie mal olmu vellerin menkabelerinde de yer ald mahede olunmaktadr. Ejderha ile mcadelesi anlatlanlar, bata San Saltk olmak zere, Hacm Sultan, Otman Baba, Koyun Baba ve Demir Baba'dan ibarettir. Ancak Bekta velsi olmad halde ejderha ile mcadelesi nakledilen baka ahslarn da yer bulduu olmutur. Menkb- Hac Bekta- Vel Sar Saltk'n ejderle mcadelesini yle anlatr: Rumeli'ni irad iin grevlendirilen Sar Saltk, Karadeniz, Grcistan ve Krm zerinden Kaligra (Bulgaristan) Kalesi'ne kadar uzun ve maceral bir yolculuk yapar. Kale, iinde bir ejderha tredii iin kfir ahali tarafndan terkedilmitir. Sar Saltk hemen ejderhaya hcum eder; o da
166 Bkz. "Dragon", Dictionnaire des Symboles; Marcireau 226 , s.68-71.

kkreyerek kar taarruza geer. Beriki elindeki yayla ejderhann yedi bana birer ok atar. Ama ejderha kuyruunu Sar Saltk'n beline dolar ve skar. Tam o srada Hac Bekta'n yollad Hzr yetiir ve mzrayla ejderhann gvdesini deler. Kuyruun gevemesiyle Sar Saltk klcn ekerek canavarn yedi ban bir bir keser ve onu

ldrr. Olay evreye yaylnca kalenin halk beleriyle birlikte geri dnp eskisi gibi yerleirler ve toptan Mslman olurlar.167 Ayn eserdeki ikinci menkabe velilikle ilgisi olmayan birine "Selim Han olu Klarslan'a aittir.168 Selim Han Acem lkesini aldktan sonra padiah olan Klarslan, Aksaray yaknndaki Hasanda'nda bir ejderhay yenip ldrerek oralar oturulacak hale getirmitir.169 Hacm sultan ise, Hac Bekta'n halifesi sfatyla yakn adam Burhan Abdal'la birlikte Germiyan iline giderken Susuz denilen mevkide, Banaz suyunun kar yakasnda yol stne yatm bir ejderha grr. Hacm Sultan Burhan Abdal'la beraber ejderhaya yaklar. Ejderha taarruza geerken Hacm Sultan azndan korkun bir ate karr. Ejderha oturduu yerde yanp kl olur. Bylece Hacm'n n etrafa yaylr.170 Bu menkabenin daha geni bir ekli Hacm Sultan'm kendi menkbn-mesinde de mevcuttur.171 Otman Baba Vilyetnmesi'nde anlatldna gre, Belgrad kylerinden birinde yaayan zengin bir kyl ve ocuklar
167 Menkb-HBV, s.46-47. Sar Saltk'm bu menkabesi azck farkla Saltkn-me'de de anlatlr (bkz. w. 270b-271a; biraz daha farkl bir rivayet iin bkz w 183b-185b). Evliya elebi de, Kaligra'daki tekkeyi ziyareti srasnda dervilerden bu menkabenin hayli teferruatl bir rivayetini dinleyip eserine kaydetmitir (bkz. Seyahatname, II, 133-138). 168 Burada kastedilen ahs herhalde Anadolu Seluklu Devleti'nin kurucusu Ku-talm olu Sleyman ah'm olu I. Klarslan (1092-1107) olmaldr. Sleyman ah'n kendisi de grld gibi, Selim Han eklinde kaydolunmutur Menakbnmelerde baz tarih ahsiyetlerin isimlerinin bu tarzda deimesi olaan ilerdendir. 169 Menkb-HBV, s.73. 170 A.g.e., s.84-87. 171 Vilyetnme-HS, s. 73-76. 227
1

Belgrad pazarna giderken Balkhisar denilen yerde korkun bir ejderha ile karlarlar. Kyl Otman Baba'nn gerek vel olduuna inanmamakta ve kendisini horlamaktadr. Ejderha adam kuyruuyla belinden yakalayp atndan yere arpar ve ldrecek hale getirir. Adam aklna gelen btn velleri birer birer imdadna arrsa da kurtulamaz. O srada birden aklna Otman Baba'y armak gelir. arr armaz onu karsnda bulur. Bylece Otman Baba sayesinde cann kurtaran zengin kyl tvbe eder ve ona mrid olur.172 Koyun Baba Vilyetnmesi'nde de bu ejderha ile sava men-kabesinin deiik bir ekli anlatlr. Rivayete gre Koyun Baba Osmanck blgesine geldiinde, yrenin kylleri geyikten doan bir ejderhann kendilerine zarar ziyan verdiinden ikyet ve Baba'dan kendilerini bu beldan kurtarmasn isterler. Koyun Baba kylleri krmaz ve Kzlrmak'tan su imeye gitmi olan ejderhay bulur. Hemen elindeki assyla vurup "ta ol bre mel'un!" diye barr. Bunu derdemez ejderha orackta hemen ta olur. Bylece kurtulan kyller kendisine teekkr edip mridi olurlar.173 Demir Baba da ejderha ldren byk evliyadandr. Vilyet-nmesinde kendisinin ejderha ldrdne dair birka men-kabesi anlatlr.174 Fakat asl Moskov diyarmdaki bir ejderha ile sava ilgi ekici grnyor. nk bu menkabe, Sar Saltk'nkine ok benziyor. Vilyetnmesine gre Demir Baba Moskov diyarmdaki ahaliyi hayatndan bezdiren ejderhay orann kralnn ricas zerine ldrr ve kral bata olmak zere btn tebeasm Mslman ve kendine mrid edinir. Kral ayrca Demir Baba'ya bir sr altn ve koyun verir.175 Grld gibi ejderha ile mcadele Bekta menkbnmelerinin vazgeilmez temel motiflerindendir. Bu menkabeler iinde bilhassa Sar Saltk'nki, arzettii baz
172 173 174 175 228 Vilyetnme-OB, v. 92a-b. Bkz. Vilyetnme-KBS,v. 16a-18a. Vilyetnme-DB, s.88-92. Bkz. a.g.e.,s.94-97.

nitelikler sebebiyle stnde durulmaya deer grnmektedir. unu derhal belirtelim ki, bu menkabenin bizzat Sar Saltk'a has olmad daha bu yzyln banda yabanc aratrclarn dikkatini ekmiti. nk Bulgaristan, Arnavutluk vs. de mevcut Sar Saltk'a ait olduu sylenen trbeler civarnda yaplan aratrmalar, sz konusu

menkabenin Bulgaristan'da Saint Ni-colas veya Elie (llyas Peygamber); Arnavutluk'ta Saint Georges (Aya Yorgi) hakknda nakledildiini ortaya karmt. Bu yzden J. Deny ve E W. Hasluck, menkabenin ilk Bektaler'ce trbelerin bulunduklar yerlerde San Saltk'a mal edildiini, dolaysyla Menkb- Hac Bekta- Vel, Saltknme ve Seyahatnameye bu kanalla gemi olabileceini ileri srmlerdi.176 Gerekten Saint Georges'un baz Grek hagiographe'lar (aziz hayat yazanlar) tarafndan zapta geirilen menkabesi incelendiinde bu fikre katlmamak mmkn deildir. nk menkabe aynen Sar Saltk'mki gibi cereyan etmekte, Evliya elebi rivyetindeki ejderhadan kurtarlan kral kzlarndan bahsolun-makta,177 sonunda kraln ve tebaasnn, Sar Saltk'mkindeki gibi toptan Hristiyanla geilerinden sz edilmektedir.178 Ne var ki, Hristiyan azizlerinin menkabeleri zerindeki almalaryla nl H. Delehaye'in tespitine baklrsa, bu menkabe ejderha ile mcadelesiyle tannm, Saint Georges'un,179 hibir eski ve orijinal menkabe koleksiyonunda bulunmamaktadr.180 Yazar bunun, esasnda bugnk orum-Mecidz arasndaki Eivanelebi Ky'nn yannda eski Eukhaita'da yaayan Saint Theodore adl daha eski bir azize ait olduunu delilleriyle gs176 Deny, Sary Saltyq et le No m de la Ville de Babadaghi", Mdanges Emile Picot, Paris, 1913, II, 12-14; Hasluck, Bektalik Tedkikleri, s.74, 118. 177 Kr. Evliya elebi, II, 133-138. 178 Delehaye, Les Ugendes Grecques, s.74-75. 179 Dou ve bat Hristiyan ikonografisinde Saint Georges daima yaya veya at stnde bir ejderhay mzrayla yaralam olduu halde temsil edilmitir. 180 Delehaye, Les Legendes Hagiographiques, s. 180. Zaten S. Eyice de Saint Georges'un gerekte Hristiyanlk ncesi bir ilka Anadolu Tanrsnn Hristiyan-latrlm ekli olduunu belirtmektedir (bkz. Eyice, "orum'un Meciz-z'nde...", s.227). 229

termektedir.181 Btn bunlar, ejderha kltnn Hristiyanlk dnemi Anadolu'suna yabanc olmadn gsterir. Ejderha klt bilhassa Orta Anadolu'da Trkler geldikten sonra da devam etmitir. Bugnk Elvanelebi Ky'nde, XIV yzylda Elvan elebi zaviyesini kurarken, dedesi Baba lyas'n byle ejderhah bir menkabesinin teekkl ettii anlalyor.182 Naklettii olaylarn byk bir ksm Amasya ve dolaylarnda geen Dnimendnme'de Melik Dnimend'in Deryanos Manastr'nda bir ejderha ile arpt yazldr.183 Bugnk Yozgat yaknnda kendi adyla anlan kydeki zaviyesinde XI-II. yzylda yaam Trkmen eyhlerinden Emirci Sultan'n bir ejderi yenerek ldrdne dair hayli ilgi ekici menkabe-yi XVI. yzylda l bizzat yerinde tespit etmitir.184 Bundan baka gnmzde yine Amasya havalisinde byle ejderha ile ilgili bir efsne anlatlmaktadr.185 Grld gibi, Trk ncesi ve Trklk dneminde Orta Anadolu'nun zellikle orumAmasya-Yozgat geni iinde ortaya kan bu menkabe ve efsnelerin -baka yerlerdekinden ziyade- en ok bu blgede temerkz etmesinin phesiz bir sebebi bulunmaldr. Orta Anadolu'nun eski alarla alkal tarihi kartrldnda bu sebebi bulmak imkn dahiline girer gibidir. Boazky Arivi'nde ele geen tabletlerden anlaldna gre, frtna ve Gk Tanrs ile llluyanka adndaki ejderha arasnda mcadeleyi yanstan bir Eti efsnesi mevcuttur. Bu efsneye gre, Gk Tanrs nceleri llluyanka'ya yenilirse de, sonra kuvvetini toplayarak giritii yeni bir mcadelede 111u181 Delehaye, Les LCgendes Grecques, s.ll, 15. Saint Thedore'un menkabesi iin bkz. s.20, 38. 182 Eyice, s.227-228. Burada yazar XVI. yzylda zaviyeyi ziyaret eden Dernsch-wam ve Busbecq'in ehadetlerine dayanarak Saint Georges'la ilgili menkabe-nin Baba llyas'a uyarlandn tafsilatyla gstermektedir. 183 Melikoff, LaGeste, II, 75-77. 184 Menkabenin metni iin, bkz. l, V, s.59-60. 185 Akkaya, s.44. Efsnenin metni iin buraya baklmaldr. Buraya kaydedilenden daha baka rnekler bulmak da mmkndr. 230

yanka'y ldrmeyi baarr.186 Eliade Etiler'in bu efsnesine benzeyen, fakat daha ge devirlere ait, Zeus ile dev ylan Typhon arasndaki bir mcadeleyi de zikretmektedir.187 Hakikatte Etiler'in bu efsnesinin de onlara mahsus olmad, Mezopotamya'da M.. III. binlerde Smerler'de, II. bin iinde Babilliler'de bu Tanr ve ejderha mcadelesini anlatan orijinal efsneler bulunmutur. Smerler'de Tanr Enki, Tanra Erechkigal'in

ejderha Kur tarafndan karlmas zerine onunla mcadele ederek yener ve Tanray kurtarr..188 Ba-bil'de ise, M.. 1950'lerde byk Tanrlar arasna giren Mar-duk'un, Tiamatu adnda muazzam bir deniz ve kaos ejderini ldrdne ve onun paralarndan dnyay yarattna dair bir efsnenin mevcudiyeti biliniyor.189 E. O. James, ite Etiler'deki frtna ve Gk Tanrs ile ejderha llluyanka arasndaki mcadeleyi anlatan efsnenin bu Smer ve Babil efsnelerinden aktarldn ve onlar gibi kozmolojik mhiyette olduunu gstermektedir. Hatt ona baklrsa, Yahd mitolojisindeki yedi bal ejderha efsnesi de Mezopotamya kaynakldr.190 Buraya kadar anlatlanlar dikkate alnacak olursa, Anadolu'da, bilhassa Orta Anadolu'da, kk ilk alara inen Mezopotamya mene'li Tanr-ejderha mcadelesine ait bir efsne mevcut olmakta, Hristiyanlk dneminde de kk muhtemelen bu efsneye dayanan bir Saint Georges yahut Saint The-odore menkabesi bulunmaktadr. te Sar Saltk'n yukarya aldmz menkabesi belki bu suretle izah edilebilir. Fakat menkabelerdeki ejderha ile mcadele motifinin tek kayna186 E. O. James, Mythes et Res dans k Proche-Orient Atiden, Paris, 1960, s. 189-190; Eliade, Histoire des Croyances et des ldies Religieuses, Paris, 1976,1,158. 187 Eliade, ayn yerde. 188 James, s. 188. Bu efsnenin farkl rivayeti iin mteakip sayfalara baklmaldr. 189 Schimmel, s.35,42. 190 James, s. 189, 197. Gerekten Tevrat'ta Yehova'nm Rahab veya Levyatan diye farkl biimde adlandrlan bir ejderha ile sava yer almaktadr (bkz. Eyub, 8, 26; aya, 27, 51), ki sz konusu Babil efsnesine ok benzemektedir. Zaten Tevrat'n Babil esaretinden sonra kaleme alnd biliniyor. 231

V]

nn bu olduunu ileri srmek doru deildir. nk bilindii zere, Anadolu'ya gelmeden nce de Trkler'de ejderhal destanlar ve ejderha kltne ait baz inanlar bulunduunu gsteren bilgiler vardr. Hatrlanaca gibi, Ouz Kaan'n mehur destannda onun byle ejderha cinsinden bir yaratkla ormanda mcadelesini nakleden bir ksm mevcuttur.191 Trklerin Mslman olmalarndan sonra yeni dine uyarlanan bu destann ok eskilere ait olduu malumdur. Hayli eski bir Altay masalnda da, Kara Atl Pergen adndaki bir kahramann, yedi kat gn tesinde mavi deniz iinde bir canavarla yedi yl mcadeleden sonra onu ldrd anlatlmaktadr.192 Roux, Trkler'in ejderha hakkndaki telkkileri, yerleik hayat sren ran ve in gibi komularndan aldklar, ancak in'in bu konuda ne getii, zira eski Trkler'de ejderha mnasna kullanlan lu kelimesinin ince'de ayn mnaya gelen lung un bozulmu ekli olabilecei grndedir.193 Kprl ok daha nceleri, ejderhann in'in din hayatndaki mevkiinin nemine iaretle, ilgili telkkilerin Trkler'e buradan getiini kabul etmiti.194 Hakikaten eski in'de ejderhann kozmolojik mahiyetteki inanlarda nemli bir paya sahip bulunduu anlalmaktadr. Kuzey Wei sllesi zamanna (386-535) ait bir metinde grld zere, in inanlarnda ejderha suda yaayan pullu bir

191 Destann baz rivayetlerinde Ouz Kagan'm savat yaratn ejderha olduu zikredilmekle beraber (msl. bk. Orkun, Trk Efsneleri, stanbul, 1943, s.20-21), tam olarak ne idi belli deil gibidir. gel bunun gergedan cinsinden yahut bu cinse benzer bir hayvan olmasnn kuvvetle muhtemel bulunduunu yazyor (bkz. Trk Mitolojisi, 1,319-320). 192 A.g.e., s.320-321. gel bu gibi masal ve efsnelerin genellikle ba ksmlarnn orijinal olup sonraki blmlerinin zamanla eklendiini ve bunlarn ounun Budist menkabelerden alndn yazar. 193 Roux, Faune, s.29. Anadolu Trke'sinde Farsa, ejder ve ejderhann yannda Trke ylan yahut evren kelimelerinin kullanld malumdur. Lu kelimesi tamamen unutulmutur. Aynca ejder ve ejderha kelimelerinin kullanlmas, aada grlecei zere, meselenin bir de ran'la ilgili yn bulunduunu ortaya koymaktadr. 194 Kprl, Hukuk Semboller, s.M. 232

srngendir.195 Devir, en nemli bir ilh olup hayat iksirini yapmay renmitir. Sihirli klcyla ejderhalar ldrerek dnyay onlarn tecavzlerinden kurtarmtr.196 W Eberhard, in'den gelen ite bu inanlar dolaysyla olsa gerek, daha ok erken devirlerde Hunlar'da bir ejderha kltnn varln kabul etmekte ve onlarn din bir ehrinin "Yatan ejder ehri" (Gu-tzang) adn tadn bildirmektedir.197 Hatt Hunlar'n bu ehirde glgelerin ve sularn timsali ejderhalara tapt sylenmektedir.198 Trk ikonografisinde ejderha (evren) konusuyla muhtelif eserlerinde megul olan E. Esin, Gktrkler devrine ait kitabe ve mezar talarndaki ejder tasvirlerine dayanarak

bunlarda da Hunlar'daki gibi ejder ibdeti bulunduunu tahmin etmektedir. Gktrkler ejderhaya Kk-luu demekte olup vaktiyle in'de olduu gibi onu sularla ilgili gryorlard. Ejderha hem su kaynaklarnn hem yamur bulutlarnn semboldr, iyi mevsimlerde gklere kar, sonbaharda ise sulara veya yeraltna saklanrd.199 Ejder kltnn ksmen Uygurlar'da dahi mevcut olabilecei, Uygur sanatnda grlen iki ayr yne bakan ikili veya drtl ejderha tasvirlerine dayanlarak tahmin edilebilir.200 Eldeki bilgiler, ejderha ile mcadele motifinin bir de ran'n eski dinleri ile balantl bir cephesi bulunduunu gsteriyor. Iran dinleri zerinde yaplan aratrmalarn meydana kardna gre, iran'da Zerdt ncesi devirde, Ortaa islm dnyasndaki ftvvet tekiltna benzer bir "gen erkekler teki195 Chavannes, "Le Cycle Turc des Douze Animaux", T'oung-Pao, V1I1 (1960, s.223). 196 zerdim, in Dininin Menei, s.96. 197 Eberhard, in'in imal Komular, s.77. 198 Esin, "Seluklu Sanat Evren Tasvirinin Trk konografisinde Mene'leri", SAD, I (1969), s.161. 199 Ayn yazar, Trk Kozmolojisi, s.36 vd. Ejderhann eski in ve Trk inanlarnda su ile ilgisine dair daha geni bilgi iin mteakip sayfalara baklmaldr. 200 Esin, a.g.m.,s.l65. 233

lt"nm olduu grlmektedir. Yar din bu tekilt yelerinin, Fraetaona (ehnme'nin Feridun'u) veya Karasspa (Gerasp) adnda, "ejderha ldren bir kahraman" takdis ettikleri bilinmektedir. Ayrca ejderhann kendisi de (Azi Dahka) adyla mitolojik yinlerinde nemli bir rol oynamaktayd. Eski ran'daki ejderha ldren bu kahramann, efsnelere gre, ldrd ejderhann kard kadnlarla da evlendii nakledilmektedir.201 ehname, bu eski inancn canl rneklerini ihtiva etmektedir. Feridun'un bizzat kendisi, bir gn oullarn snamak iin ejderha klna girmi, coarak azndan ate pskrm-tr.202 Mehur Zl de Keef Nehri'nden kan ve btn civar halk korku ve dehet iinde brakan bir ejderha ile savam ve grzyle kafasn ezerek ldrmtr.203 Ayn, ekilde Zl'in yiit olu Rstem, at Rah'n yardmyla bir ejderhay yenmi ve klcyla ban kesmitir.204 Widengren, eski ran'daki bu ejderha inancnn yeni yl yinleriyle alkadar olup kozmolojik bir mahiyet tadn belirtmektedir. Ona gre, oklarla ejderhann vcudunun delinmesi, yamur bulutlarnn gne klaryla datlmasn temsil eden din bir semboldr.205 Widengren Zerdt ncesi ran'n yeni yl yinlerini ve ejderha ile mcadele efsnesini eski Hind'deki yeni yl yin ve efsneleriyle karlatrarak pek ok benzer nokta tespit etmi ve bunlarn eski Hind'den ran'a nfuz ettiini ortaya karmtr.206 O, eski Hind'deki ejderha efsnelerini de tespit etmitir. Mesel u efsne ok yaygnd:
201 Widengren, s.39-40, 62. 202 Firdevs, ehname, tercme Necati Lugal, stanbul, 1967, 3. bask, s.116-117. Bu hikye Ah Evren'e ait bir menkabeyi hatrlatmaktadr. Rivayete gre, Hac Bekta'n velayetine inanmayan mollalar Ah Evren ejderha ekline girerek korkutmu ve bylece inkrlarndan vazgeilmitir (bkz. Menkb-HBV, s.58-59). 203 Firdevs, I, 296-298. 204 Ag.e., II, s.91-96. 205 Widengren, s.40,62. 206 Ag.e.,s.59. 234

Memlekette ortaya kan bir ejderha btnsularn ban tutarak oradaki bir kalede ikamete balamt. Sular serbest kalmad iin zamanla bir ktlk balad. Tam o srada ilh bir kahraman zuhur ederek ejderha ile mcadeleye karar verir. Sonunda onu ldrr. Ejderhann lmyle sular serbest kalr; esir ald kadnlar kahraman kurtararak kendi haremine alr. te ejderhay ldren bu ilh kahramann ad ndra'dr ve lkab Vrtrahan'dr (ejder ldren). Bu ise Zerdt ncesi ran'nn ana ilhlarndan Vrtra'dan bakas deildir.207 Widengren'in verdii bu malumat, eski Hind'deki im inancn ran'a olduu gibi, Budizm'e de yansdn gstermektedir. Ruben, Buda'nn byk bir kulbede yaayan ejderha ile savan anlatan bir menkabeyi nakletmekle bunu desteklemektedir.208

Eski Hind ve ran'daki ejderha ile sava mcadeleleriyle yukarda menkbnmelerden naklettiklerimiz arasnda dikkate deer benzerlikler olduu grlmektedir. Bununla beraber bu menkabeleri tek menee balamann mmkn olmad aikrdr. Bekta vellerine atfedilen bu menkabelerde Eti efsnelerinin olduu kadar Hristiyan aziz menkabeleri-nin veya in'deki ejderha kltnn izlerini sezebilmek de imkn dahilindedir.209 Mesel Sar Saltk'a yardm eden ve mzrakla ejderhay delen Hzr'la Saint Georges; San Saltk'n kfir halk Mslman etmesiyle bu berikinin Hristiyanlatrmas; azndan kard atele ejderhay yakp kl eden Hacm Sultan'la ayn ii yapan Buda ve nihayet Balkhisar'nda-ki ejderi ortadan kaldran Otman Baba ile yine bir kalede slenen ejderhay ldren ndra arasnda benzerlik grmemek biraz zordur.
207 A.g.e., ayn yerde. Zikredilen bu menkabe ile, San Saltk ve Saint Georges menkabeleri arasndaki benzerlik, gerekten dikkate ayandr. 208 Ruben, s.64. 209 Sade bu menkabelere deil. Krk Sual ve benzeri din halk kitaplarnda, deiik efsnelerde (msl. bkz. Anadolu Efsneleri, s.52; ehirden ehire, I, 165) ve ynla halk hikye ve masalnda bu muhtelif etkileri yanstan sahnelere rastlamamak mmkn deildir. 235

slm ncesi ve sonras devirde Trk inanlar iinde bylesine yer eden ejderha kltnn, ikonografiye de aksettii mahede olunmaktadr. Ejderha motifi, Gktrkler ve Uygurlar'da olduu gibi Seluklu mimari eserlerinde de sk grlen bir motif olmutur. Byk Seluklu ve Anadolu Seluklu Devleti'nde, llhanllar'da ejderha tasvirli bayraklar kullanlmtr.210 Havada Uma (Levitasyon) Bu konuda tek iki menkabe mevcut olup onlar da Vilyetn-me-i Sultan ucuddridedir. Bunlardan birincisine gre, bir gn Sultan mridleriyle otururken aniden vecde gelip herkesin gz nnde bulunduu yerden havalanarak ge doru ykselmi ve bulutlarn stne karak bir mddet utuktan sonra yine yere inmitir.211 kinci menkabe ise yukarda ku ekline girme konusunda nakledilen menkabedir. Burada, Sultan ucuddn kendine bir koyun vermeyi reddeden sr sahibine kzarak havalanp umu ve bulutlara doru ykselmitir.212 Yukarda bahsi geen Tc'l-Arifin Seyyid Ebu'l-Vef'mn menkbnmesinde de, eyhin dorudan doruya deil, fakat havaya serdii cbbesi veya seccadesi stnde durduu veya namaz kldna dair menkabeler vardr.213 Eflk'nin kaydna gre Mevln da zaman zaman gklerde uuyor, yedi kat semy dolaarak oralarda olup bitenleri grp geri geliyordu.214 Pir Sultan'a ait bir nefeste Hz. Ali'nin de havada utuu terennm edilmektedir.215 Catherine de Sienne,
210 Kprl, Hukuk Semboller, s.45,46-48. 211 Vlyetname-S, v. 24b. 212 Ag.e.,v. 27a. 213 Msl. bkz. Menkb- Tc'l-Arifin Seyyid Ebu'l-Vej, v. 20a, 22b.. 214 Eflk, II, 642. 215 ztelli, Pir Sultan Abdal, s. 110: Haydar Zlfikar' knna taknca Bir saatte bin menzile yetince Kendi kendin mancnktan atnca Yine pervaz edip uan Ali'dir.

236

Sainte Therese ve Joseph Cupertino gibi baz Hristiyan azizlerinin dahi bu ekilde havada utuklarna dair birok menkabe vardr.216 Eliade'n belirttiine gre tipik bir Budist inan olan havada umann, eski Budist evliya, yogi ve sihirbazlarnn menkabe-lerinde birok rnei vardr. Eliade bunun, eski Hind'in halk inanlarmdaki mistik metotlar arasnda birinci sray igal ettiini syler.217 Buda'nn, dururken bulunduu yerden havalanarak gklerde utuuna dair pek ok menkabe bulunmaktadr. Yogiler de yoga metoduyla havada uma kabiliyetini elde edebilmektedirler.218 Drt Unsur (Ansr- Erbaa) nanc Drt unsur, yahut klsik deyimiyle ansr- erbaa, yani ate, su, hava ve toprak inancndan sadece Menkbu'l-Kudsye ve Vilyet-nme-i Otman Baba'da bahsedildiini

gryoruz. Baba llyas'n oullarndan mer Paa'nn halifelerinden Yusuf'un kerametleri anlatlrken, Menkibu'l-Kudsye'de u msralar yer almaktadr: Ger diyem bede onda bir iini Undasm Yusuf gibi dini T be-hadd-i ansr n kl Nfiz'1-hkm idi zih tahsil Od u suyil dopraa syler Od u su yil dopra anlar Din dnya bei mer Bee'mn Kemtern bir kuluyd Yusuf nun219
kr. Menkb-Kud'de Muhlis Paa'nn mancnktan atlma hikyesi (v. 51a-b). 216 Louis Bordet, Religion et Mysticisme, Paris, 1974, 2. bask, muhtelif sayfalarda. 217 Eliade, Chamanisme, s.320. 218 Ag.e.,s.321. 219 Menhb-Kud, v. 41a. 237

Vilyetnme-i Otman Baba'da ise u msralarla Otman Ba-ba'nn medhedildii grlr: Ey zih zt- mutahhar vey hakikat cism-i pk Sensin ansr hkimi hem b u te, bd u hk220 Bektaliin nemli inanlarndan birini tekil eden bu ansr (unsurlar) telkkisinin, bazlarnca bizzat Hac Bekta'n yazd kabul edilen Makalt'ta da kuvvetle ilendii grlmektedir. Allah insanlar bu drt unsurdan yaratmtr. Dolaysyla bu unsurlarn zelliklerini tarlar. bidler denilen eriat ehli, yelden yaratlmtr. Zhidler, tarikat ehli olup oddan yaratlmtr. Marifet ehli olan arifler, sudan, sonuncular tekil eden mahabbet ehli muhibler ise topraktan yaratlmlardr.221 Bektaliin teekklnde hi phesiz fikirleriyle ve iirleriyle byk bir rol oynayan XV yzyl Rum Abdallarndan Kaygusuz Abdal'a ait olduu sylenen baz risalelerde de drt unsurun insan yarathndaki pay yine kuvvetle vurgulanmaktadr. Mesel Glistan isimli risalede Allah'n dem'i yzne perde eyledii ve bu perdenin su, toprak, ate ve yelden yaratld ifade olunmakta,222 Saraynme'de ise Makalt'taki fikirler aynen tekrarlanmaktadr.223 Bekta-Kzlba iirinde dahi bu konunun sk sk ele alnd gzden kamaz. Haty, k isen gel ber cn u canan mendedr Zhid sen kandesn ol nr-i man mendedr Mendedr hem yer gn hikmeti v kudreti b u te, hk bd cmle yeksan mendedr224
220 Vilyetnme-OB, v. 58b. 221 Makalt- Hac Bekta-i Vel, Sleymaniye (Lleli) Ktphanesi, nr.1500, w. 22a-b, 3a-b, 5a, 8a. Ayrca bkz. Birge, 117118. 222 Gzel, s. 108. Burada, Budalnme'de de ayn konunun ilendii belirtilmektedir. 223 A.g.e., s.109. 224 Haty Divan, s. 166. 238

kt'asyla yine insan yarathndaki drt unsura iaret ederken, mehur Bekta irlerinden Hamdullah da Ansrdan bir libasa hrndm Nr u bd u hk aklan grndm Hayru'l-beer ile cihana dndm dem ile bile bir ba idim ben225 msrlaryla ayn telkkiyi dile getirmektedir. Tarih kaynaklar drt unsur inancnn islmiyet'e girmeden ok evvel eski Trkler'de tanndn gsteriyor. Bizans imparatoru Maurice namna Bat Gktrkleri'ne giden elilik heyetinde bulunan Theophilacte Simocatta'nn u ok tannm kaytlar Bat Gktrkleri'nde drt unsur inancnn kesin bir belgesi kabul edilebilir: "Trkler atee, fevkalde bir kudsiyet izafe ediyorlar. Ayn ekilde hava ve suyu takdis edip topraa byk bir nem veriyorlar."226 Bat Gktrkleri'nin dndaki Trkler'de de bazan toprak, su, ate, aa eklinde drtl; bazan da toprak, su, ate, aa ve demir veya toprak, su, ate, aa ve rzgr eklinde deien bir beli unsurlar telkkisinin mevcut olduu grlmektedir.227 XIII. yzylda Moollar'da da gne, ay, ate, su ve topraktan ibaret yine beli bir unsurlar telkkisinin varln Plan-Carpin'in eserinden reniyoruz.228

Grld zere btn bu drtl ve beli unsurlar telkkisinden su, ate ve toprak sabit olduu halde, drdnc ve beinciler yerine ve zamanna gre hava/aa/demir/gne ve ay olarak deimektedir. te bu drdnc ve beinci unsurlardaki uyumazlk sebebiyle aratrclar arasnda eski Trkler'de bu unsurlar inancnn menei hususunda deiik tahminlerde
225 Atalay, s. 76. 226 Chavannes, Documents, s.248. 227 Ayn yazar, Le Cycle, s.46; Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, s.39; Turan, Oniki Hayvanl Trk Takvimi, stanbul, 1941, s.66; Esin, Trk Kozmolojisi, s.4-5. 228 Bkz. Relation des Mongoles, s.621.

239

bulunulmutur. Bugne kadar, in229 ve ran230 olmak zere iki deiik mene'den bahsedildii grlr. Hatt hibirini kabul etmeyip bu inancn Trkler'e mahsus olduunu dnenler231 ve in, ran mene'lerinin ikisini birden kabullenenler de mevcuttur.232 Tarih kaynaklar mldn ilk yllar zarfnda in'deki unsurlar telkkisi hakknda bilgi edinmeye yarayacak durumdadrlar. Chavannes tarafndan kaydedilen Wang Toh'ong'a ait bir metinde, be elemandan sz edilmektedir: Aa: areti yin, temsilci hayvan kaplan; toprak: areti siu, temsilci hayvan kpek; su: areti hai, temsilci hayvan domuz; ate: areti sseu, temsilci hayvan ylan.233 Eski ran'daki unsurlar telkkisi de aa yukar ayn aklkla bilinmektedir. Yine Chavannes'm bu defa baka bir eserinde kaydettiine gre, VI. yzylda iranllar gk, toprak, gne, ay, su ve nihayet ateten oluan be unsuru takdis ediyorlard. IX. yzylda Ibnu'n-Nedim de Maniheist Iranllar'daki be unsur telkkisinden uzun uzun bahsetmekte ve hava, rzgr, k, su ve ateten ibaret bir liste vermektedir.234 Chavannes'm zikrettii metindeki gne ve ay herhalde bnu'n-Ne-dim'in listesindeki k'n (nur) karl olsa gerektir. Fakat Maniheizm'den ok nce eski iran'da unsurlar inancna tesadf edilmektedir.235 in ve iran'daki unsurlar telkkisi karlatrldmda, grlyor ki, her ikisinde de say ayndr, fakat ortak olanlar sadece ate ve sudur. O halde ne ran ne de in'deki unsurlar telkkisi menkabelerdekine intibak etmemektedir. Menkabeler-deki ansr telkkisine tam anlamyla uyan bir baka telkkiyi biz, ilk devir Budizm'inde buluyoruz. Buna gre yeryzndeki her madde u drt unsurdan, yani toprak (prthiv), su (ap), ate (tejas) ve rzgr'dan (yayu) yaratlmtr.236 Aka grlyor ki, hem yukardaki menkabelerde, hem de Makalt ve teki Bektalik tarikat iinde meydana getirilen eserlerdeki drtl unsur (od-su-yel-toprak, ate-bbd-hk) inanc ve buna ilve olarak yaratlan eylerin bunlardan teekkl etmesi fikri aynen bu Budist telkkiyi hatrlatyor. Bu itibarla, drt unsur inancnn meneinde bir lde Iran ve in etkisini hesaba katmak gerektii gibi, kanaatimizce asl Budizm'i gz nnde bulundurmak icap edecektir. Ancak, insann drt unsurdan yaratldna dair Bektalik'teki inancn, ilk insann be unsurdan mrekkep olduuna dair Maniheizm'deki telkkiyi hatrlattn237 da hesaba katmak mantkl olacaktr.
229 Msl. bkz. Esin, ayn yerde. 230 Msl. bkz. gel, Trk Mitolojisi, I, 487-488. Yazar Karahanllar'da drt unsurun burlar gibi erden on iki ksma ayrldn Kutadgu Bilig'ten naklettii i ot i suv i bold yil i bold toprak ajun bold il msralanna dayanarak ifade etmektedir. Ona gre Uygurlar'da da unsurlarn says drtt. 231 Bu eski fikrin sahibi Chavannes'dir. O, unsur inancnn Trkler'e has bir dnce olduunu, inliler'in bunu Trkler'den aldn ileri srmektedir (bkz. Le Cycle, s.46). 232 Roux, Traditions, s.178; ayn yazar, Fonctions, s.70-71. 233 Chavannes, a.g.m., s.31. Yazar metinde be elemandan bahsettii halde beinci zikredilmemitir. Fakat baka kaynaklar araclyla da beincinin maden olduunu biliyoruz (bkz. Esin, Trk Kozmolojisi, s.4-5). 234 Bkz. el-Fihrist, s.472-473. 240

Ate Klt
Tarih ncesi devirlere ait bugnk bilgilerimiz ate kltnn douu ve gelimesi konusunda yeterli deilse de, ilk alardan beri bu kltn dnyann birok yerinde mevcut olduunu gsteren ipular olduka fazladr. Amerika, Asya, Avrupa ve Akdeniz

Havzas'ndaki en eski din sistemler iinde atein yerine ve zamanna gre az veya ok nemli bir klt konusu olduu bilinmektedir.238 Ama ate asl eski Hind ve ran inanla235 236 237 238 241 Runciman, Le Maniche'isme Mtdieval, s. 17. Bareau, s.46. bnu'n-Nedim, s.473; Runciman, s. 18-19. "Feu", Dictionnaire des Symboles; Marcireau, s.262.

rnda temel bir yer kazanmtr. zellikle Zerdtliin ve Mazdeizm'in ana esaslar ate ibadetine dayanmaktadr. Bu iki dinden baka Kuzey Asya ve Orta Asya bozkrlar gibi sert iklim artlarnn hkim olduu yerlerde teekkl eden inan sistemlerinde de atein tabi bir mevkii olaca phesizdir. nk, ate buralarda ve benzer artlara sahip dnyann teki yerlerinde, her eyden evvel snmak iin gerekli sca salamaktadr. Bu sebeple zikredilen yerlerde ate kltnn teekk-lndeki en nemli faktr, iklim olmaktadr. Bu klt, aaya zetlenerek nakledilecei zere, Bekta menkbnmelerinde dikkat ekici bir hviyette grnmektedir. Menkb- Hac Behta- Vel'de kaydedildiine gre, bir gn Ahmed-i Yesev'nin halifeleri kendi aralarnda toplanarak eyhlerinden icazet istemeye karar verirler. eyh durumu anlar. Gnlerden bir gn sabah namazndan sonra, tekkenin ok geni olan avlusunda toplanrlar. Mevsim k olmad halde ortaya bir "ulu ate" yaklr ve hepsi seccadesini bunun etrafna serip oturur. eyh uzun uzun duadan sonra, maksada geer. Denemeler yaplr, sonunda icazet, tarikat almetleriyle birlikte Hac Bekta'a verilir ve Rum diyarna gnderilir.239 Ayn eserde ksmen benzer baka bir menkabe daha nakledilir. Bu defa olay Sulucakarayk'te gemektedir. Hac Bekta bir gn, abdallaryla birlikte Hrkada'na kar. Emri zerine al rp toplanp byk bir ate yaklr. Hac Bekta ayaa kalkp sema balar; mridler kendisini takip ederler. Tam krk kere, sem yani dua ve ilhiyle raks ederek atein etrafnda dnerler. Sonra Hac Bekta srtndan hrkasn karp atee atar. Yanan hrkann kllerini tepeye savurur. Kllerini dt yerlerde meeler kar. Bu yzden bu tepeye Hrkada denilmitir.240 Vilyetnme-i Otman Baba'nn birok yerinde ise, Otman Baba ve abdallarnn gittikleri her yerde bulduklar kuru aalar ortaya yarak "Tanr'ya tem gstermek zere" ok byk cesamette ateler yaktklar ve etrafnda sem ettikleri yazldr.241 Bir defasnda Fatih hastalandnda Otman Baba yine byk bir ate yaktrmt. Drt servi aacndan yaklan bu atein banda "Karanlk gtrlsn ve Mehemmed sa olsun" diye biten dualar okuyarak hastal tedaviye almtr. Nitekim Fatih'in hastal iyi olmutur.242 Bu menkabelerde anlatlan, snmak veya kullanmak maksad ile olmad apak grlen normalden byk atelerin yaklmas, etrafnda sem edilmesi, "Tanr'ya tem gsterilmesi" ve hastalk tedavisine allmas gibi daha ilk bakta dikkati eken noktalar, ate klt ile kar karya bulunduumuzu gsteren ipulardr. Mslman olmadan evvel Trkler'de ate kltnn mevcudiyetini aklayan olduka fazla tarih habere sahibiz. Aslnda ate kltnn, drt unsur inancndan da bahsederken de grld zere, bu unsurlardan biri olarak mtla edilmesi gerektii dnlebilir. u var ki, teki unsurun ate kadar, eski Trk topluluklarnda byk bir nemi olduklarn sylemek zordur. Oysa atein, drt unsurdan biri oluunun gerektirdiinden fazla bir yeri bulunduu ve bu yerin, Orta Asya bozkrlarnn sert iklimiyle olduu kadar Hind-lran dinleriyle de sk ilikisi bulunduu eldeki tarih haberlerden anlalmaktadr. Tarih kaynaklar, ate kltnn mevcut olduu en eski Trk toplumu olarak imdilik Bat Gktrkleri'ni gsteriyor. Daha eski Trkler'de muhtemelen atein bir yeri olduu dnlebilir; ama bunu tespite yarayan herhangi bir kayda rastlanmamtr. Bat Gktrkleri'nde atein takdis edildiini gsteren belge, T. Simocatta'nn yukarda zikredilen metnidir.243 Burada Bat Gktrkleri'nde atee ok byk bir sayg duyulduu

ifade edilmektedir. Giraud, grg ahitliine dayanan bu belgeden hareketle, Dou Gktrkleri'nde de ayn eyin bu239 240 242 241 242 243 243 Menkb-HBV, s. 15. A.g.e.,s.36.

Vilyetnme-OB, v. 132a, 191b ve birok yerde. A.g.e., v. 179b. Bkz. yukarda s. 183; ayrca bkz. Ligeti, I, 114.

lunduunu ileri srmenin doru olmayacan, Bat Gktrk-leri'nde ran etkisiyle kendini gsteren bu inanc, bu dinlerin pek nfuz edemedii dou sahasnda aramann mantk d bulunduunu bildirmektedir.244 Gerekten Orhun Kitabelerinde ate kltn ma eden en ufak bir iz olmamas bu fikrin doruluunun kabul edilebileceini gsterir. Bat Gktrkleri'nde ate kltnn mevcudiyetini meydana koyan ikinci bir grg ehadeti de, 568'de mparator Jstin-yen'in gnderdii Kilikyal Zemarkos bakanlndaki elilik heyetinin Bat Gktrk bakentinde grd bir muamele ile ilgilidir. Bizans elileri kaann huzuruna kmadan nce, iki tarafl yaklm ate kmeleri arasndan geirilmitir. Bununla, elilerin ktlklerden temizlendiklerine inanlyordu.245 Bizans kaynaklar gibi baz Arap ve Fars kaynaklar da, eitli eski Trk zmreleri arasnda ate kltne dair nemli kaytlar ihtiva etmektedir. Mesel dris Uygurlar'n nemli bir ksmnn Zerdt idiini, bunlarn atee taptn haber verir.246 Mellifin, bir XII. yzyl kayna olan eserinde belirtildii gibi Uygurlar'n gerekten atee tapp tapmadklarnn tyini gtr, ama yine de bu kaytlarn Uygurlar'da bir ate kltnn mevcudiyetini akladn kabul etmek gerekir. Zira ancak atele ilgili birtakm uygulamalar mellife byle bir ifade kullandrabilir. Uygurlar'dan baka Krgzlar'da ate kltne dair yine Arap ve Fars kaynaklarnda -ou birbirinden alnma- haberler bulunmaktadr. Bunlarda, genellikle, Krgzlar'n atein temizleyiciliine inandklarndan llerini yaktklar ve atein mbarek sayld belirtilir.247 Mes'd'nin Acibu'd-Dny'sma. zaman ve ad tyin edil244 Giraud, s.101. 245 Chavannes, Documents, s.235. Bu kaytlar bizde de biroklar tarafndan kullanlmtr (msl. bkz. inan, amanizm, s.68; Turan, Cihan Hkimiyeti, I, s.57). 246 dris, I, 491. 247 Msl. bkz. Mervez, s. 18; Huddui-lem, v. 17b; el-Mukaddes, el-Bed' ve't-Ta-rih, nr. CI. Huart, Paris, 1907, IV, 22; dris, I, 501. 244

meden Trkler'de atele kehnette bulunulduunu anlatan bir pasaj bulunmaktadr. Buna baklrsa, Trkler'in hkmdarlarnn belli bir gn olup bugn de byk bir ate yaklmaktadr. Bu atee kurbanlar sunulur ve dualar edilir. Daha sonra, atein iinden bir ehre ykselir. Eer bu ehre yeil ise yamura ve bollua, beyaz ise kurakla, krmz ise kan dklmesine, sar ise salgn hastala, siyah ise hkmdarn lmne veya uzak bir yolculua iaret saylmaktayd.248 Ate kltnn Trkler'deki tezahrlerine benzer durumlarn Moollar'da da bulunduuna dair ada ehadetler mevcuttur. Rubruquis ve Plan-Carpin, Moollar'da llere ait btn eyalarn ateten geirilerek temizlendiini, nk atein temizleyiciliine inanldn; ate mukaddes sayld iin bak veya demirden bir leti atee sokmann yasak olduunu, grdklerine dayanarak anlatyorlar. Ayn mahitler, Bat Gktrkleri'ndeki gibi, Moollar'n da yabanclar iki ate arasndan yrttklerini yazyorlar.249 Moollar'da atee birtakm merasimler yapld ve bu merasimlerde beyaz koyun kurban edildii, dualar okunduu bilinmektedir.250 Heissig, Moollar'n atei bir ilh telkki ettikleri kanaatindedir. Ona gre, ate, bereket, zenginlik ve hayvan srlerinin ilhdr. Bu inan Moollar'da Cengiz Han'n zamanndan da ok eskilere gitmektedir. Onlar bu inanlar byk bir ihtimalle Trkler'den almlardr.251

Trkler ve Moollar'daki ate klt hakkndaki bu bilgilere baklrsa, her iki toplumda da atein nemli bir yeri olduu anlalr. Yaplan iler, uygulanan merasimler, atein takdis

248 Bursa Hfeyin elebi Ktphanesi nr.746, w. 63b-64b'den naklen een, Hilfet Ordusunun Menkbeleri, giri, s.3233. Buradaki Arapa metin Inostrant-sev tarafndan da zikredilmitir (bkz. "Eski Trkler'in nanlar Hakknda Birka Sz", Makaleler ve ncelemeler, s.489). 249 Bkz. Vbyages Trts Curieux, s.122; Relation des Mongoles, s.624, 627. 250 Tucci-Heissig, s.402. 251 A.g.e., s.430, 431. Moollar'daki ate kltne dair daha geni bilgi iin bkz. N. Poppe, "Zum Feuerkultus bei dem Mongolen", Asia Majr, II (1953), s. 130-145. 245

rii
edildiini ve yce bir g telkki olunduunu gsteren almetlerdir. Fakat btn bunlar atein bir ilh tanndn ispata kfi midir? Bu konuda grler deiiktir. Mesel Heissig bu soruya mspet cevap vermekte, Roux ise tersini ileri srmektedir.252 Ancak, bir tabiat varlna adak adayp kurbanlar sunmann, dualar etmenin onun Tanr kabul edildiine yeterli saylamaz. Eer yle olsayd, eski Trkler'de takdis olunan da, tepe, kaya vs.nin de birer Tanr kabul edilmesi lzm gelirdi, ki bu vki deildir. Nitekim T. Simocatta da, Trkler'in atei takdis ettiklerini ama gkteki bir Tanr'ya taptklarn tasrih suretiyle bunun ak bir delilini vermektedir. imdi, eski Trkler'deki ate kltnn mahiyetine dair bu ksa tahlilden sonra bu kltn meneini aratrmaya geebiliriz. Aratrclarn pek az bir ksm bu menei in'de grmelerine karlk,253 ounluu eski ran dinleriyle ilgili bulmaktadrlar. Inostrantsev, Giraud, Roux ve gel bunlardandr.254 Gerekte, Bizans, Arap ve Fars kaynaklarnn ate kltnn mevcudiyetini haber verdikleri Trk zmrelerinin, Bat Gk-trkleri, Uygurlar ve Krgzlar gibi ran kltr ve inanlarnn etkisinde kald belirlenmi zmreler olmas ve bunlardaki kltn Iran'dakine ok benzerlii, ran tezini benimseyenlerin hakl olduklarn dndrmektedir. Iran dinleri stnde alan limlerin elde ettikleri sonulara baklrsa, ate kltnn Zerdt'ten bile ok nce var olduu mahede edilmektedir. Widengren ve DuchesneGuille-min ve benzeri nde gelen aratrclar, Zerdt tarafndan sis-temletirilen ate kltnn ortak bir eski Iran-Hind meneine bal olduunu bildirmektedir.255 Onlara gre, Zerdt ncesi
252 Roux, Fonctions, s.87, 96. 253 Msl. bkz. Esin, Trk Kozmolojisi, s.24. Yazar burada Trkler'deki ate yininin zaman itibariyle inliler'dekiyle ayn gnde oluu zerinde durmaktadr. 254 Inostrantsev, a.g.m., s.488; Giraud, s. 101; Roux, a.g.m., s.69; gel, Trk han lishileri, s.360-362. Bu yazarlarn Roux hari , Mazdekizm menei zerinde dururlar. Roux belli bir ad vermeden ran etkisini bahis konusu eder. 255 Widengren, s.48; Duchesne-Guillemin, "Oran Antique et Zoroastre", s.635 vd. 246

ve Zerdt Iran'ndaki ate klt uygulamalarnn eski Hind'dekilerle karlatrlmas, bu mene' ortakln az ok ispat etmektedir. Hind'deki Agni ne ise, iran'daki Atar, yani ate Tanrs odur. Ayrca iran'daki rahiplerin atei (Farnbag), muhariplerin atei (Gunasp) ve iftilerin ateinden (Burzen Mihr) ibaret l telkkinin aynen Hind'deki tasnife uyduu da grlmektedir.256 ite Zerdt bu mevcut klt alarak gelitirmi ve kendi sisteminin esas haline getirmitir. Zerdtlik'te atein temizleyiciliine ve hayat yenileyicilii-ne inanlmaktadr, insanlara musallat olan kt ruhlar ve uursuzluklar atele defedilebilir. nsan yaratlmdaki en stn vasfl unsur atetir; yani insan ruhu ateten yaratlmtr; ld zaman da ruhu gkteki ilh atele birleecektir. Bu ilh ate Ahura Mazda'nn oludur.257 Atein Mazdeizm'de de temel bir neme hiz olduu bilinmektedir.258 Eski Trkler'deki ate kltnn Hind-Iran mterek mene-iyle ilgisini gsteren bir baka husus da Bat Gktrkleri'nde, Moollar'da rastlanan atele temizlenme ve ate arasndan geirme uygulamasdr. Bunun hem iran'da hem Hind'de mevcut olduunu

gryoruz. Eski iran'da sulularn, gnahkrlarn ate zerinde yryerek temizlenmeleri ve masumluklarn ispat etmeleri icabediyordu.259 bn Rusta da Hindistan'da buna

256 Widengren, s.48, 51; Duchesne-Guillemin, s.636-637. 257 Widengren, s.48, 50-51; kr. Firdevs, I, 32; "Cihan padiah bunun zerine Tanrc vmeye balad. O Tann'y ki, kendisine ate gibi deerli bir armaanda bulundu. Bundan sonra da Heng atei kble yapt; kendi kendine: "Bu Tanr'nn nurudur. Akln varsa buna taparsn" dedi. Akam olduu vakit padiah da gibi bir ate yakt, btn adamlarn onun etrafnda toplad". Bu pasaj okuduktan sonra Menkb-HBV ve Vilyetnme-OB''den nakledilen menkabeleri hatrlamamak kabil deildir. 258 Duchesne-Guillemin, "LEglise sassanide et le Mazdeisme", Histoire des Religi-ons, 2, s. 259 Widengren, s.49; kr. Firdevs, II, 405-410. Burada eski ran'daki atele masumiyet ispat etme olaynn tipik bir rnei hikye edilir. Padiah Kvus, len karsndan olma olu Siyavu'u yeni karsyla zina ile ittiham etmi, o da yaklan atein iinden atyla geip salam kmak suretiyle susuz olduunu gstermitir. 247

benzer bir uygulamay anlatmaktadr. Yalnz burada ate stnde yrmek yerine kzl kor olmu mdeni levhalar avu iinde tutarak yz adm atmak gerekiyordu. Eer kzgn demirler o kiinin avucunu yakmazsa masum olduuna hkmedilirdi.260 Ate kltnn ran veya Hind etkisiyle amanizm'e de getiini tahmin zor deildir. Esasnda bu ksmn banda belirtildii gibi, Trkler'deki ate kltnn btn cephelerini, yukardaki izahata ramen, yalnz Hind-lran etkisiyle aklamaya almak herhalde eksik olacaktr. Atein bozkr gebe hayatndaki yeri gze alnrsa, ta bidayetinde eski Trkler'in ate hakknda birtakm inanlar olmas gerekir, ite amanizm'de btn bu etkiler birlemi olmaldr.261 Birok aratrclar amzda Asya'nn muhtelif Trk ve gayri Trk topluluklarnda yaygn bir ate klt olduunu meydana karan aratrmalar yapmlardr. Radloff'a gre Ka-zaklar'da ate klt nemlidir ve atee baz takdimeler sunulur. Kazaklar'da atein takdisi kadnlarca icra edilmektedir.262 Altayllar, Teleutler ve Yakutlar'da da atein nemi byktr ve atee belli zamanlarda eitli yiyecekler ve iecekler sunulur. Bunun dnda herhangi bir vesileyle atee kurbanlar kesilir.263 Bu gibi uygulamalardan baka, Ortaa'da Moollar'da olduu gibi atee tkrmek, kirli ve pis nesneler atmak, su ile sndrmek, bak sokmak ve benzeri yaplmas iddetle yasak olan iler de vardr.264 amanizm'deki atele yaplan yinlerden bazlarnda atee
260 bn Rusta, s. 138-139. Tevrat'ta ne maksatla olduu aklanmadan bir ateten geirme muamelesinden bahsolunmakta, ancak bunun fena bir ey olduu belirtilmektedir (Krallar I, XVI, XVII, XXI). Susuzluu anlamak iin ateten geirme inancnn, XV yzylda yazlan mehur Envrui-kin adl din halk kitabnda bile yer ald grlr. Burada Nuh Peygamber'in daval ve davacy ateten geirerek hangisinin doru sylediini anlad hikye edilir (bkz. s.187). 261 Mesel atele ilgili eski Hind-lran telkkileriyle ada baz inanlar karlatrldnda bu gr dorulayabilecek ipulan elde edilmektedir. 262 Radloff, 12, 484. 263 nan, amanizm, s.69-71; Harva, s. 167. 264 Harva, s.163. 248

dualarn okunduunu A. inan kaydetmekte ve bunlardan rnekler vermektedir.265 Bunlar incelendiinde, atein insanlarn iyilik ve ktlkleriyle, kaderleriyle ilgili grld, onlara saadet getirebilecei gibi bir ksm inanlar yanstt sezilir. Bununla birlikte bu dualarn hibirinde atein nemli bir ilh olarak mtala olunduuna dair bir ipucuna rastlanmaz. Ona srf insanlara faydas dokunan stn bir g sfatyla dua edilip kurban kesildii anlalyor. Sibirya halklarnda, Altayllar'da, Yakutlar ve Buryatlar'da atein temizleyici olduuna inanlmakta, temizlenmesi lzumlu eyalar ate arasndan geirilmektedir. Doum yapm kadnlar da yine ate ve ttsyle temizlenmektedir. Hastalklarla mcadelede bile atein pay byktr.266 Bakurtlar ve Kazaklar atele tututurulmu bir yal paavray hastann etrafnda dolatrarak onu iyi etmeye alrlar. Buna alaslama denmektedir, ki halen Anadolu'da da alazlama eklinde telffuz edilir.267 Gnmzde Hocend, Semerkand, Buhara civarnda, zbekler ve Tacikler'de hl atein takdis edildii, hastalk tedavisinde, hele salgn hastalklarda ateten geni lde yararlanld grlmektedir.268

Hi phesiz islm ncesi devre ait ate kltnn bunlara benzer baz tezahrleri Anadolu'da gnmzde de devam etmektedir. Deiik yrelerde, zerlik denilen bir bitkinin atee atlan tohumlaryla hastay ttsleme;269 koyun srlerini iki

265 Bu dualardan dikkate deer birini naklediyoruz: "Ey melikem, ey annem ate! Sen Hangay ve Gurhatu Han dalarnn tepesinde biten akkavak aacndan yaratlmsn. Sem yerden ayrld vakit domusun. Sen anamz t-ken kademinden zuhur etmisin. Tanrlar padiah tarafndan halkolmusun. Annem ate! Senin pederin sert elik, validen akmak ta ve cedd-i ln akkavak aacdr. Senin nurun semya eriir, arzm altna gider... Ey daima semlara bakan ate! Biz sana bir fincan rak, kova kova ya takdim ediyoruz... btn halkmza syi ver. Sana secde ediyoruz" (nan, s.394). 266 Harva, s. 164-165. 267 nan, s.68. 268 Castagne, s.246-247. 269 Tanyu, "Trklerde Atele lgili nanlar", I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, IV, 294. 249

i1

i1'
ate arasndan geirerek muhtemel hastalklardan ve nazardan koruma, pislikten temizleme270 gibi uygulamalar, hemen ilk anda akla gelen rneklerdendir. Ayrca yine Anadolu'nun pek ok yerinde dn, bayram vs. zamanlarnda, yaklan atelerin stnden atlamak, evresinde raksetmek, dnmek eklinde grlen sinsin oyunu271 da, eski ate yinlerinin, mahiyetini kaybetmi ve folklora yerlemi bir eklinden baka bir ey olmamaldr. Anadolu'da Snn halk arasnda ate kltn yanstan bu gibi uygulamalar, Kzlba Trkler ve Krtler'de daha belirgin ve aslna daha yakndr. Tahtaclar'da her sabah evde yaklan ate byk bir hrmet grr. Kadnlar bu ateten aldklar yanan bir kor parasn evin btn odalarnda dolatrarak ierisini kt ruhlardan temizlediklerine inanmaktadrlar.272 Hasta ocuklar yahut yetikinler, iki tarafl yaklan ate bekleri arasndan geirilmek suretiyle tedaviye allmaktadr. Bu muamelenin uyguland hastalklar daha ok, sara, baylma vs. gibi ruh bir mahiyeti, dolaysyla cinler ve fena ruhlarla ilgisi olduuna inanlan hastalklar iindir.273 Eski Trkler ve Mo-ollar'da, gnmzde Sibirya'da ve Altaylar'da atee kar yaplmas yasak iler, aynen Kzlba Trkler ve Krtler'de de geerlidir. Atee bak tutmak, su dkmek, pis bir ey atmak yasaktr. Bunlarn, atein lmne sebep olaca iin, uursuzluk getirdiine inanlr.274 Atein bu kadar byk bir takdise mazhar olmas, Bekta ve Kzlba zmrelerinde ocan da takdisine yol amtr. Bek-talerde ocaa "niyaz" (secde) edilir. Erz'n yapt mahall aratrmalara gre, secde yerine artk sa eli srp dudaklara dedirmek gemitir.275 Ayn ocak takdisi Altaylar'da ve Yakut270 271 272 273 274 275 Ayn yazar, Dinler Tarihi Aratrmalar, s.66; a.g.m., s.296. Msl. bkz. Rvanolu, s.169; Tanyu, a.g.m., s.295. Roux, Fonctions, s.83. Ayn yazar, Traditions, s. 179. A.g.e., s.179-180; Rvanolu, s.168. Erz, s.329.

250

lar'da da mevcuttur ve yeminler ate yanan ocak yannda ate zerine yaplr.276 Ocan takdisi, ate kltnn atalar klt ile irtibatn hatra getirmektedir. Altayllar ve Yakutlar'da, ocan ilk ata tarafndan yaklm olmas dolaysyla ailenin sembol kabul edildii anlalyor.277 Ayn telkki bugn Anadolu'da hem Snn hem Kzlba topluluklarda mevcuttur. Atalarn canlar, yaklan ocan iinde tecell eder.278 Bu itibarla bir evde ocan devaml yanmas, o ailenin saadet ve srekliliine iaret saylmtr. "Ocan yansn", "Ocan snsn" gibi dua ve beddualar, asl mnas bugn kaybolmakla beraber, hep bu eski inancn ifadesidir.
276 nan, amanizm, s.71. 277 A.g.e., s.68. 278 Erz, s.327. 251 DRDNC BLM

KTAB-I MUKADDES

KAYNAKLI NAN MOTFLER

Umm Dnceler Bu blmde bahis konusu edilecek olan inan motiflerinin hemen tamamnn Kitab- Mukaddeste geen olaylarla byk bir benzerlik gstermesi dikkate deer bir noktadr. Hatt menka-belerden bazlarnn adet bu olaylarn isim ve yer deitirilerek yaplan birer uyarlamas olduunu sylemek fazla mbalaal saylmaz. Aada yeri gelince bunlardan baz rnekler verilecektir. Bu tip menkabelerin sade Bekta menkbnmelerinde deil tekilerinde bile sk sk yer ald mahede edilmektedir. Sz konusu inan motiflerinin byle bol miktarda ve rahata kullanlm olmasnda hi phesiz bazlarnn Kur'an- Kerim ve hadislerde peygamber mucizelerinde gemekte olmasnn byk pay vardr. Bu sebeple, slm ilahiyat terminolojisinde srliyyat denilen bir ksm mitolojik hikyelerin kolayca baz din eserlere girdikleri ve zamanla Islm kabul edildikleri bilinmektedir. Bilgilerimiz bunlarn Mslmanlar, bu arada Trkler arasna iki yolla girmi olabileceini gstermektedir. a) Trkler'in bulunduu yerlerdeki Hristiyan ve Yahd toplumlaryla karlkl vuku bulan sosyal ve kltrel mnasebetler yoluyla. Mslman Trkler, zaten Kur'an- Kerim ve ha253

diler vastasyla haberdar olduklar muhtelif peygamber mucizelerinin benzerlerini tabiatyla Hristiyan ve Yahdler'den de dinlemiler, hatt bu iki kaynakta bulunmayan teferruata ait pek ok hususlar onlardan aktarmakta bir mahzur grmemilerdir.1 b) ihtidalar yoluyla. Trk ve gayri Trk gayri Mslimlerin ihtida ederek Mslman Trklerle bir arada yaamaya balamalar sonucu, yine sz konusu noktalarda Kitab- Mukaddes mene'li birok bilginin, ou Hristiyanlk ncesi putperest efsnelerden kaynaklanan aziz menkabelerinin bu yolla girdii bir vakadr.2 te her iki suretle nfuz edip yaylan Kitab- Mukaddes mene'li bir ksm inan motiflerinin bu arada Bekta men-kbnmelerine de girdiini grmekteyiz. Burada bunlardan bazlar gzden geirilecektir. lmeden nce Ge ekilmek Bu tipik motife Menkbu'l-Kudsye'de ve Vilyetnme-i Otman Baba'da rastlyoruz. Birinci eserde rivayet olunduuna gre, Baba Ilyas II. Gysuddn Keyhusrev'in adamlar tarafndan Harana (Amasya) Kalesi'nde hapsedilmitir. Zindanda bir de kei bulunmaktadr. Baba Ilyas kermetleriyle onu Mslman eder. Kei kendisine cann verecek kadar balanmtr. eyh bu zta artk vdesinin yettiini, kendisini terkedeceini sy-

1 Bilindii rere, srf Mslmanlar'a ibret dersi vermek amacyla olduu iin, Kur'an- Kerim'de nakledilen peygamber kssalar genellikle ksadr. Bu yzden ayn kssalara ait gerek Kitab- Mukaddes metninde, gerekse yzyllar boyu birikmi yazl ve szl gelenekteki tafsilatn, daha Peygamber zamannda ve Hu-lefy- Ridn devrinde Mslman halkn alkasn ektii biliniyor. O zamanlar Sahabe ve Tabin denilen, Peygamber'in yaknnda bulunanlar ve ondan sonraki nesil mensuplarnn bu gibi konularda, gerektiinde Hristiyanlar'a ve Yahdler'e bavurduklar ve baz bilgiler aldklar tarihen sabittir (bkz. Abdullah Aydemir, Tesirde sriliyyat, Ankara, 1979, s.44). 2 Bunun da ayn ekilde daha Peygamber devrinden beri rnekleri biliniyor. Bu tip bilgilerin hatt efsnelerin tefsir kitaplarnda bile yer bulabildii dnlrse (bkz. a.g.e., s.44-45), menkbnmelere girmesini daha tabi karlamak icap eder. 254

ler. Sonra kendi simasn ve vcud eklini keie verir. Bylece kei grnte Baba Ilyas olur. Tam o srada Baba Ilyas'n Boz isimli kr at zindan duvarn yarp ieri girer. eyh stne atlar atlamaz ge ekilerek kaybolur.3 Muhafzlar biraz sonra gelerek Baba Ilyas zannyla keii gtrp idam ederler. Yine ayn eserde, Baba Ilyas'n oullarndan Mahmut Paa'nn da benzer bir ekilde, ldrlmeden nce ge ekilip kaybolduu anlatlr. Rivayete gre Mahmut Paa, muhtemelen babas gibi takibata urad ve yakalanacan anlad iin olsa gerek, Allah'a dua etmi ve "Mesih (Hz. sa) gibi" ge ekilmitir.4 Otman Baba ise, lmnden nce abdallarn bir yere toplayarak ne zaman leceini onlara haber vermi, "atna binerek ge gideceini" bildirmitir. Gerekten de

abdallar, gkten ba ak, yaln ayak baz kimselerin yeil kanatl bir kr at getirerek Otman Baba'y bindirdiklerini "lem-i hbda" (ryada) grmlerdir.5 Baba Ilyas'n, Mahmut Paa'nn ve Otman Baba'nn lmlerinin bu tarzda ifade ediliinin bir sebebi vardr: Bunlardan ilk ikisi, dmanlarna kar bir ayaklanma hareketi yneten ve bu hareketlere katlan kalabalk kitlelere hitap eden kiilerdir. Taraftarlar kendilerini adet yar ilh din lider olarak benimsemilerdir. Dmanlar tarafndan ldrlmelerine ramen, Mridleri, onlarn ldklerine inanmamakta ve kendilerine lm yaktrlamamaktadr. Bu taraftarlar kitlesi, gnn birinde onlarn yeniden aralarna dneceine mit balamtr. Nitekim tarih kaynaklar da mesel Baba Ilyas'n lmediine inanldn kaydetmek suretiyle naklettiimiz menkabeyi belgelendiriyorlar.6 Otman Baba'nn ise herhangi bir olaya kart-

3 Menkb-Kud, w. 38b-39a. Aslnda tarih kaynaklar Baba Resul diye bilinen bu ztn Amasya'da 1240 ylnda Seluklu kuvvetleriyle savarken ldrldn yazarlar (msl. bkz. lbn Bb, s.501-502; de Saint-Quentin, s.63-64; Barhebra-eus, II, 540). 4 Menkb-Kud, v. 43a. 5 Vilyetnme-OB, w. 213b-214a. 6 Msl. bkz. bn. Bib, s.502.

255

bilinmemekle beraber, onun da evresinde ok geni bir gayri memnunlar zmresinin topland menkbnmeden anlalyor. Bu rneklerde aslnda kitle psikolojisinin aksini grmek mmkndr. Kitleler uradklar hakszlktan kendilerini kurtaracana iman ettikleri ahslara insanst vasflar yaktrmakta, onlarn lmsz olduklarna inanmak istemektedirler. nk buna ihtiyalar vardr. Bu sebeple zaman zaman bu ruh halinin bir din inan biimine dnt grlr. Daha ilk alardan beri dnyann muhtelif yerlerinde lm denilen olayn bir eit dnyadan yksee kma olarak kabul edildiine dair inanlar grlmtr.7 Mesel piramitlerdeki metinlerden renildiine gre eski Msr dininde firavunlarn lm esnasnda ge ktklarna inanlmaktadr. Bu k ba-zan bir ku, ekirge yahut uan bir bcek ekline girerek, ba-zan da dorudan ykselmekle olmakta ve firavun Gne Tanrs Ra tarafndan kabul edilmektedir.8 Musevlikte llyas Pey-gamber'in, ateten atlarn ektii bir arabaya binip ge ykselerek dmanlarnn saldrlarndan ve lmden kurtulduuna inanlmaktadr.9 Hristiyanlk'ta da Hz. isa'nn armha gerildikten (crucifbdon) sonra yeniden dirildii (resurrection) ve ge ekildii (ascension) inanc herkese malumdur.10 Ayn inan bir farkla islmiyet'te de mevcuttur. slmiyet'te haa gerilenin Hz. Isa olmayp Allah tarafndan ona benzetilen mnafk bir havari olduu ve lmeden nce Hz. isa'nn sa olarak Allah katna kt kabul edilir.11

7 Eliade, TraiU, s.94, 95. eitli blge ve dinlerden misaller iin sonraki sayfalara baklmaldr. 8 Eliade, Histoire des Croyances, I, 107-108. 9 Kitab- Mukaddes, II. Krallar, II, 11-12. Bu hikye Taber'de nakledilmitir (bkz. 12, 696-701). Bu hikyede Baba llyas ile llyas Peygamber arasndaki isim ayniliine dikkat edilmelidir. Bu durum hdisenin Baba lyas'a uyarlanmasna sebep tekil etmi olabilir. 10 Matta, XXVII; Markos, XVI; Luka, XXIV; Yuhanna, XX. 11 Kur'an- Kerim, en-Nis, 157-158; kr. yukarda Baba llyas menkabesi.

256

Gkteki bir hayatn varl ve buna uularak ulalabilecei inancnn Gktrkler'de de mevcut bulunduu Orhun Kitabelerinden anlalyor. "(Siz) gkte hayattaki gibi (olacaksnz),"12 "Babam kaan ylece ili, treyi kazanp umu" ve "Amcam kaan uup gitti"13 gibi cmleler bunu ifade etmektedir.14 Burada unu unutmamak lzm geliyor: Btn bu inan rneklerinde herhangi bir insan deil, bir kral, bir peygamber, bir hkmdar ve bir velnin lmeyip ge ykselmesi bahis konusudur. Her insan iin byle bir sonutan sz edilmemektedir. Ayn inancn Maniheizm'de de mevcut olduu mahede olunmaktadr. phesiz bu Hristiyanln bir etkisidir. Ancak bu inancn Maniheizm'de takdim edili tarz dikkate deer: Bugn elde bulunan hemen hemen btn Maniheist metinlerin ittifakla kaydettiklerine gre, Mani tevkif edilip hapse atlm, orada ldrlm, ama derhal madd cesedini atarak bir imek hzyla ge ykselip kaybolmutur. Mani buradan

yeryzndeki taraftarlanna nezaret etmektedir. Hz. sa'nn ge ekilmesinde vuku bulduu gibi, bunda da tabiat st olaylar meydana gelmi, gk kararm, yer sarslm ve korkun bir ses duyulmutur.15 Bu bilgilerin altnda Baba llyas'n menkabesi tahlil edilecek olursa, grlr ki, hem Yahd, hem Hristiyan, hem Maniheist ve hatt Islm unsurlar biraradadr. Bunlarn hangisinin dorudan, hangisinin vastal olduunu tyin etmek zordur. Bir

12 Orhun bideleri, Kltiin bidesi, gney-dou cephesi. 13 Kltiin bidesi, dou cephesi, 16. ve 24. satrlar. 14 Kitabelerde herhangi bir karine olmamakla beraber, "uma" iini Roux, amanizm'de ruhun ku ekline girmesi ile yorumluyor (bkz. La Religion, s.217-218). Fakat yukarda nc blmde ilgili ksmda aklanmaya alld zere bu telkkinin amanizm'e has olmad ok muhtemeldir. Kald ki kitabelerde ruhun ku ekline girdiini belirten bir ifade metni yoktur. Byle bir yorum herhalde umak kelimesi ve ge devir amanizm'ine ait bilgilerin birletirilmesiyle yaplm olmaldr ki bizce isabetsizdir. 15 Peuch, Le Manicheisme, s.141. 257

li
defa motifin esas olan "lmeden ge ekilme" inancnn Ki-tab- Mukaddesle alkas ortada grnyor. Fakat ge kma olaynn Mani'de olduu gibi zindanda cereyan etmesi de ayn kuvvetle Maniheizm'e dayandrlabilir. Bunlardan baka, Baba Ilyas'n yanndaki keii kendine benzeterek ge ekilmesi ve yerine keiin aslmas, Islm telkkinin etkisidir. Btn bunlara ek olarak Baba Ilyas'n beyaz bir at stnde ge kmas ise, hem Yahd geleneinde llyas Peygamber'in ge ekiliini,16 hem de amanizm'deki amann beyaz at stnde ge karak Gk Tanr'nn huzuruna gidiini hatrlatyor. Btn bunlara ramen, yukarda saylan eitli etkilerin hissesini unutmamak kaydyla biz bu konuda temel olarak, Ma-niheist bir yoruma tbi tutulmu Kitab- Mukaddes etkisini dnmenin daha doru olaca kanaatindeyiz. Zira, daha nce de kendilerinden bahsolunan VI1I-IX. yzyllarda Mver-nnehir ve Horasan'da Eb Mslim'in lmnden sonra kan isyanlarda kullanld aka bilinen Zerdt ve Maniheist ideoloji, bu dnceyi teyid eder mahiyettedir. Hatrlanaca zere, bu isyanlara katlan Trkler, Zerdt ve Maniheist evrelerden gelmekte olup liderlerinin lmediine, ge ekildiklerine inanyorlard. Sindbad'n taraftarlarna gre Eb Mslim lmemi, gkyzne gitmiti.17 Trk shak'm taraftarlar da ayn ekilde dnyorlard.18 Nihayet Mukanna'n adamlar kendisinin lmeyip ge ekildiini sanyorlard.19 Bu kadar

16 Kitab- Mukaddes'teki bu hikye bizdeki eski halk kitaplarna da gemitir. Krk Sual'de llyas Peygamber'in bir merkep, Hz. dem'in ak miskten beyaz bir at zerinde ge kt (bkz. s.70, 76); Envru'l-kridz yine llyas Peygamber'in kanatl bir atla ge havaland yazldr (bkz. s. 129). 17 Nizmlmlk, s.225; Melikoff, Abu Mslim, s.55. Herhalde byle bir evre iinde teekkl etmi olmasndan ileri gelse gerek. Eb Mslim destannda ayn motife rastlyoruz. Rivayete gre Eb Mslim'in babas Esed Haccac- Zlim tarafndan idam edilmi, fakat ceset ipten kaybolmutur; nk melekler tekrar dirilen Esed'i ge karmlardr (bkz. Melikoff, s.95). Ayn ekilde mam brahim de halife Mervan tarafndan astrldnda cesedi dirilmi ve bir ift yeil kanatla ge umutur (bkz. a.g.e., s.119). 18 Ibnu'n-Nedim, s.497. 19 El-Badad, s.258. 258

geni bir kitlenin sz konusu inanc paylamas Maniheist kltr ve inanlarn kuvvet derecesini gsterir. te Baba llyas, Mahmut Paa ve Otman Baba menkabelerini bu dorultuda deerlendirmek icap eder. Bunlarn de, llyas ve sa Peygamberler, yahut Mani, Eb Mslim ve Mukan-na' gibi fniler arasndan ge ekilmiler ve ebed hayata kavumulardr. Gnn birinde insanl kurtarmak iin yeryzne ineceklerdir.20 Suyu Kana evirmek Bu konuda iki menkabe olup ikisi de Menkb- Hac Bekta- Vel'dedir. Hac Bekta'tan holanmayan vz kendisinin velayetine hi inanmayan Nureddn Hoca,21 onu Sulucakarayk'ten kovmak iin kye gelir. eyhin abdest alp namaz klmadn grmtr. Sinirli bir ekilde kalkp abdest almasn ihtar eder. Bir hizmetkra su getirtilir. Hac Bekta abdest almak zere kollarn svar ve elini suya uzatr. Fakat Nureddn Hoca da dahil

orada bulunan herkes eyhin ellerine dklen suyun kpkzl kan olduunu grrler. Hac Bekta kanla abdest alnmayacan syler. Grdne inanmayan Nureddn Hoca marapay bizzat alr; iini kendi elleriyle temizler; tekrar su doldurup eyhin eline dker. Ama marapadan dklen su yine kan olmutur. Bunun zerine Nureddn Hoca kzar ve grd eyin bir by olduunu syleyerek Hac Bekta' tehdit eder.22

20 Baba Ilyas'n olu Mahmut Paa'nn menkabesinin bir benzeri, Fatih'in veziriazam Mahmut Paa iin de anlatlr. Kendisini ekemeyenlerin kkrtmalar zerine haksz yere idama mahkm olan paa, tam cellat klc kafasna indirecei zaman ortadan kayboluvernitir. Menkabenin sonunda Mahmut Paa'nn sonradan Edirne'de Hzr Aleyhisselm ile konuurken grld belirtilmi (bkz. Menhb- Mahnud Paa, Sleymaniye (Ayasofya) Ktphanesi, nr. 1940 (mecmua iinde), v. 73b-75a). Bu suretle onun da lmeden ge ekildii ve ebed hayata kavutuu anlatlmak istenmitir. 21 lhanllar'n Krehir Valisi Caca Be kasdedilmektedir. 22 Menhb-HBV, s.29-30. Bu menkabenin asl Menkbu'l-rifiride bulunmaktadr; byk bir ihtimalle buradan Hac Bekta'nkine uyarlanmtr. Zikredilen 259

Ayn eserde buna benzer bir baka menkabe, yine Hac Bekta'la bu defa mritlerinden Molla Sduddn arasnda geer.23 Bu ekilde suyu kana evirme olayna biz Kitab- Mukad-des'te rastlyoruz. Buradaki olay yle cereyan eder: Hz. Musa'ya inanmayan Firavun ondan bir mucize gstermesini ister. Peygamber bunu nasl yapacan dnrken Allah elini nehre doru uzatmasn emreder ve ne kadar su varsa nehirdeki-lerle birlikte kana dneceini bildirir. Hz. Musa emri yerine getirir. Firavun'un ve btn hazr bulunanlarn gz nnde sularn tamam kpkzl kan olur; Msrllar hibir yerden su alamazlar.24 Kanaatimizce Menkb- Hac Bekta- Vel'deki iki menkabede de ilenen szkonusu motifin, esas olarak buradan kaynakland dnlebilir.

Halka Felket Musallat Etmek

Kitab- Mukaddes'te en sk rastlanan motiflerdendir. Peygamberler Allah'n emirlerine kar gelen kitlelere eitli felketler musallat etmilerdir. Mesel livta (homoseksellik) gibi irkin bir gnaha mptel olduklar iin Lt Peygamber Allah'n emriyle Sodom ve Gomorra'nn altn stne getirmitir.25 Allah'a inanmay ve kendisine tbi olmay reddettikleri iin Hz. Nuh'un halk, kan bir tufanda mahvolup gitmi, ancak gemiye binenler kurtulmutur.26 Ayn ekilde Allah'a inanmay kaeserde olay bizzat Nuruddn Caca tarafndan Mevln'ya nakledilmitir. Bunu iiten Mevln zlr ve temiz eyleri pis hale getirmenin gerek keramet olmadn, asl kerametin pis eyleri temiz hale getirmek olduunu ifade ile Hac Bekta' knadn gsterir (bkz. Eflk, I, 498). 23 Menkb-HBV, s.60. 24 k, VII, 17-21. 25 Tekvin, XIX, 24-25. 26 Tekvin, VI-VII. Ayn olay iin bkz. Kur'an- Kerim, Hd, 25-45. Muhtemelen bu tufan olayndan mlhem olarak yle bir de Anadolu efsnesi vardr: bir gn Kafkas dalarndan gelen aksakall bir ihtiyar Pontus adnda misafir sevmeyen bir lkede konaklamak zorunda kalr. Fakat kimse kendisini kabul etmez. Buna zlen ihtiyar, yksek bir dan stne karak lkenin sulara gark 260

bul etmeyen Firavun'u cezalandrmak iin Hz. Musa Msr'a gkten ateli dolu yadrm,27 bir baka seferinde ekirge srlerini musallat etmitir.28 Bunlara benzer pek ok olay, bilindii gibi Kur'an- Kerim'de de zikredilmitir.29 te bu gibi olaylar Bekta menkabelerine muhtelif ekillerde yansmtr. Rivayete gre Konya ulems ems-i Tebriz ile Mevln'nn dostluunu ekemedikleri iin ehri terketmeye kalkarlar. ehirde cuma namaz kldracak kimse kalmadndan, Sadreddn-i Konev Ah Evren'e haber yollayarak onlar durdurmasn ister. Ah Evren ulemnn yolunu keserek Konya'ya dnmelerini ihtar eder. Fakat dinlemezler. Bunun zerine, bindikleri hayvanlar dizlerine kadar topraa gmlr. Hayvanlardan inip yaya yrmek isterlerse de bu defa kendileri nce dizlerine, sonra gslerine kadar yere batarlar. Bu keramet karsnda nihayet gitmekten vazgeip Konya'ya dnerler.30 Vilyetnme-i Seyyid Ali Sudan'da Hz. Musa'nn Msr'a ate yadrmasna benzeyen bir menkabe vardr. Anlatldna gre, Dimetoka Kalesi'ni kuatan Seyyid Ali Sultan ve askerleri, bir trl ehri fethedemezler. Bunun zerine eyhin kerme-tiyle kale stne yamur gibi ateler yaar. Bu felketten ne yapacan arr hale gelen kale sakinleri

sonunda teslime raz olurlar.31 Yine Seyyid Ali Sultan kuatt bir baka kaleyi alamaynca beddua ederek kalenin altn stne getirir.32

olmas iin beddua etmi, derhal korkun bir tufan kmtr. Ksa zamanda Pontus lkesi sular altnda kalm, yerinde bir deniz meydana gelmitir, ki ite Karadeniz budur (nder, ehirden ehire, I, 150). 27 k, IX, 22-25. 28 k, X, 13-15. 29 Msl. bkz. Hd, 66-69. Bu yetlerde Salih Peygamber'e inanmayan Semd kavminin helak edilii anlatlr. 30 Menkb-HBV, s.51. 31 Vilyetnme-SAS, s.25. 32 Ag.e.,s.33. 261

Bereket Getirmek Buna dair Hac Bekta'la ilgili iki menkabe vardr. lki yledir: Trkistan'dan Rum diyarna gitmekte olan Hac Bekta yolda bir kye urar. Bir kadndan yiyecek ister. Kadn biraz beklemesini syleyerek evine gelir, bir para ekmein iine biraz ya koyup Hac Bekta'a gtrr. Tekrar eve dndnde, nceden iinde azck ya olan kpn, azna kadar dolduunu hayretle grr ve yiyecek isteyen kiinin nasl biri olduunu anlar.33 Kitab- Mukaddes'te ise yle bir hikye vardr: Bir gn Peygamber Elia'ya, kocas bor brakarak lm bir kadn gelir. Alacakllarnn sktrdn, evde birazck yadan baka bir ey bulunmadn bildirir. Elia kadna bulabildii kadar kap toplamasn syler. Kadn kaplar toplayp getirir. Evin kapsn kaparlar ve ya btn kaplara paylatrrlar. Kaplarn hepsi derhal azlarna kadar yala dolar. Kadn bunlar satp borlarn der.34 Grld zere her iki hikyede de bir kadna ait az miktardaki yan oalmas konusu ana motiftir. Hac Bekta'n ikinci menkabesi ise aadaki gibi cereyan etmitir: Bir gn kalabalk bir topluluk kendisini ziyarete gelir. Misafirlere yedirecek ekmek bulunmamaktadr. Kadnck Ana evde hi un bulunmadn haber verince Hac Bekta un uvallarn silktirir ve bir avu kadar un birikir. Yourup bir tekneye koyarlar ve stn rterler. Hac Bekta bir dua eder ve teknenin ii hamurla dolup taar. Kyn btn gelinleri, kzlar gnlerce hamuru ekmek yapp piirirler ama teknedeki hamurun arkas kesilmez. Sonunda ancak stndeki rty amak suretiyle hamuru tketebilirler.35 Kitab- Mukaddes'te de u hikye anlatlmaktadr: Peygamber Elya Tsarefat ehrine gider. Orada rastlad bir kadndan yiyecek ister. Kadn ekmei olmadn, ancak bir avu unla biraz ya bulunduunu syler. lya o undan bir pide yapmasn bildirir. Kadn syleneni yapar ve o bir avu undan gnlerce pide piirilir; fakat ne hamur tkenir ne de ya biter.36 Daha ilk bakta anlalaca zere, Hac Bekta'n iki men-kabesiyle Kitab- Mukaddes'tekiler arasndaki kuvvetli benzerlikler ortadadr. Yalnz olaylarn ba taraflar her iki menkabe-de yer deitirmitir. Bununla beraber hepsinde de, yolcu olan mbarek bir ahsn urad kyde bir kadndan yiyecek istemesi, kadnn vermesi zerine evdeki yiyeceklerin artmas sz konusudur. Dolaysyla Hac Bekta'n iki menkabesinin dorudan doruya Kitab- Mukaddes'ten uyarland rahata sylenebilir. Az Yiyecekle ok Kiiyi Doyurmak Bu da ilk defa Kitab- Mukaddes'te rastlanan bir motiftir. Hikyeye gre Hz. sa kirtleriyle otururken karnlar ackr. Fakat yanlarnda az bir ekmek ve balktan baka bir ey yoktur. Hz. sa onlar nne kor ve akirtlerine ayrlara oturmalarn syler. Sonra ellerini ge kaldrp dua eder ve ekmekleri blp dattrr. Btn oradakiler yiyip karnlarn doyururlar, yine de tketemezler.37 Hadis kitaplarnda Hz. Muhammed'in de bu eit bir mucizesi rivayet olunmaktadr. Eb Talha adndaki sahb Hz. Muhammed'in acktn anlayarak hanm mm Sleym'den onun iin yiyecek bir ey ister. Kadncaz evde son kalan azck arpa unundan hamur yaparak bir ekmek piirip mescidde oturmakta olan Peygamber'e gtrr. Bunun zerine Peygam-

33 Menhb-HBV, s.24. 34 II. Krallar, IV, 1-7. 35 Menhb-HBV, s.35. 262 36 I. Krallar, XVII, 10-16. 37 Matta, XIV, 17-21. Yine buna benzer bir baka hikye de XV, 34-38'de bulunmaktadr. Kur'an- Kerim'de ayn mucizeye telmih vardr (el-Mide, 112-114). Burada Havrler'in Hz. sa'dan gkten bir sofra indirmesini istediklerinden bahsedilir. Havariler ancak bu sofrann inmesinden sonra inanlarnn kuvvetleneceini sylerler. Bu talep zerine Hz. sa dua etmi ve inen sofradan Havariler doyuncaya kadar yemilerdir. Ancak bu mucizeyi grdkten sonradr ki, Havrler'in Hz. isa'ya olan ballklar daha da fazlalamtr. 263

ber yanndakileri de beraberine alarak doruca Eb Talha'nn evine gider. Kadn kocasn durumdan haberdar edince adamcaz baka yiyecek bir ey olmad iin sklr. Ama Peygamber o bir ekmekle btn cemaati doyurur.38 Eldeki menkbnmelerde sz konusu motifle ilgili iki menkabe bulunmaktadr. Bunlardan birine gre Hacm Sultan'n Horasan'dan gelirken Ahmed-i Yesev tarafndan verilen bir sofras vardr. Hacm Sultan bunu bir aaca astrm ve gelip geenin yemesi iin serbest brakmtr. Oradan kimler geerse gesin, ne kadar kalabalk olurlarsa olsunlar sofray atklar zaman diledikleri kadar yiyip ierler sonra da yerine asarlard. Sofra krk yl bu ekilde hizmet etmiti.39 Abdal Musa'ya ait bir menkabede ise unlar anlatlr: Abdal Musa bir gn mridlerine tekkeye bir gemi dolusu asker geleceini haber verir; bunlar iin yemek hazrlanmasn emreder. Gerekten bir saat sonra askerler sahile ayak basarlar. Mrid-ler onlar alp tekkeye getirirler. Askerler ocaktaki kazandan baka ortalkta bir ey grmeyince a kalacaklarn zannederler. O srada eyh dervilere yemei askerlere paylatrmalarn bildirir. Yemek kepe ile krk bin askere paylatrlr. nlerinden artncaya kadar yedikleri halde kazan yine dopdolu durur.40 Bu tip menkabelere Eflk'de de rastlyoruz. Bir seferinde Mevln'nn bir tepsi helva ile yzlerce kiiyi arlad,41 bir baka defasnda mridleriyle otururken bo bir kazandan

38 Sahhu'l-Buhari, IV, 234-235; Sahthu Mslim, IV, 1784. Biraz Matta ncili'ndeki Hz. sa hikyesine benzeyen bu hadisten baka, benzer olaylar anlatan daha pek ok rivayetler ayn eserlerin mteakip sayfalarnda mevcuttur. Daha geni bilgi iin oralara baklabilir. Hz. Muhammed'in bu ekil mucizeleri zikredilen hadis kaynaklarnda bulunduu gibi, Terceme-i evhidu'n-Nbvve (istanbul, 1293) ve Terceme-i Mevhibu'-tlhiyye (stanbul, 1261) ve benzeri baz klsik eserlerde de uzun uzun anlatlr. 39 Vilyetnme-HS, s.94-95. Bu menkabede Kur'an- Kerim'deki Uz. isa'nn sofra-syla bir benzerlik olduu grlyor. 40 Vlyetnme-AM, s.25-27. 41 Eflk, 1,169. 264

lezzetli bir yemek kararak herkesin karnn doyurduu kaydedilir.42 Krleri Grdrmek Bu konudaki tek menkabe Kaygusuz Abdal'a aittir. Rivayete gre, mridleriyle Msr'a giden Kaygusuz Abdal gznn biri kr olan sultan tarafndan huzura arlr ve gerek bir vel olup olmadm anlamak iin birok denemelerden geirilir, iin sonunda Kaygusuz Abdal bir dua ederek sultann kr gzn aar. Bu sayede gerek bir vel olduu ortaya kar ve kendisine ikramlarda bulunulur.43 Bu motif hem Hristiyan hem de Islm inanlarda Hz. isa'nn bir mucizesi olarak bilinmektedir. Kitab- Mukaddes'e baklrsa, Hz. Isa bir gn iki kr adamn yanndan geer. Krler onu tanyp peine derler ve evine kadar takip ederler. Eve geldiklerinde Hz. isa'ya yalvararak gzlerini amasn isterler. O da dediklerini yapar ve iki kr eskisi gibi grmeye balarlar.44 Kur'an- Kerim'de de birka yerde Hz. isa'nn bu mucizesinden ksaca bahsedilir.45 Yine burada, olu Yusuf'a olan hasretinden dolay kr olan Yakup Peygamber'in gzlerinin, olu Hz. Yusuf tarafndan gnderilen gmleiyle aldanlatlr.46 Hz. Muhammed'in de bu gibi birka mucizesi olduunu biliyoruz.47 Fakat bunlarn cereyan edi tarzlar biraz daha bakadr. l nsan veya Hayvan Diriltmek Bu motifin menkbnmelerde olduka yer tuttuu grlmektedir. Bunlardan birkan yle sralayabiliriz. Menkbu'l42 Ag.e.,1,343. 43 Menkb-KB, s.23. 44 Matta, IX, 27-30. Benzer bir baka olay iin bkz. Matta, XII, 10-13.

45 Msl. bkz. l mran, 49; el-Mide, 110. 46 Ysuf, 93. 47 Terceme-i Mevhibu'l-llhiyye, s.333. 265

Kudsye'ye gre, Baba llyas'n torunu k Paa'nn halifelerinden Ebubekir l arlar avucuna koyarak nefesiyle diriltmeye muktedirdi ve halk arasnda Hz. sa gibi lleri diriltmesiyle hret bulmutu.48 Hac Bekta bir gn Malya Ovas'nda bir hyk zerinde otururken aadaki Tatar evlerinin arasnda bir zengin ocuunun fakir kk bir olan ceviz byklnde bir tala kazaen ldrdn grmt. len ocuun yaknlar ta atann peine dm kovalyorlard. Korkan ocuk Hac Bekta'a snr. Kovalayanlar onu isterlerse de eyh reddeder ve len ocuun cesedini yanna getirmelerini ister. Cesedi getirirler. Hac Bekta onu hrkasyla rtp elini yzne srer srmez ocuk dirilip ayaa kalkar.49 Hac Bekta'm Konya'daki halifesi Pirabi Sultan'n da yle bir menkabesi anlatlr: Bir aralk Konya'da veba salgn olmu, Pirabi Sultan'n iki ocuu lmtr. Geride bir kk olu kalmtr. Birka gn sonra o da lr. Annesi cesedin banda alamaktan fenalamca karsna acyan eyh, cesede yaklar ve onu elinden tutarak ayaa kaldrr. ocuk dirilmistir. Hacm Sultan Hac Bekta'n kendine icazet verdii zaman beline kuatt tahta klcn kesip kesmediini anlamak iin bir katr ikiye bimi, dervilerin ikyeti zerine Hacm Sultan dua ile katr yeniden diriltmitir.51 Kitab- Mukaddes'e baktmzda 11ya ve Elia Peygamber-ler'e nispet edilen iki ocuk diriltme mucizesi gryoruz. Bunlardan birincisine gre, 11ya ihtiyar bir kadnn evinde misafir kalmaktadr. Bu kadnn olu hastalanr ve lr. Kadnn talebi zerine Uya dua eder. Dua biter bitmez ocuk dirilip ayaa
48 Menahb-Kud, v. 110a. 49 Menhb-HBV, s.67. 50 A.g.e., s.89. 51 Vyetnme-HS, s.24-25. Ahmed-i Yesev halifelerinden Hakim Ata'nn olu Hubb Hoca'nn kesilen kzleri tpk Hacm Sultan gibi dirilttiine dair bir menkabeyi E Kprl nakletmektedir (bkz. lk Mutasavvflar, s.91). 266

kalkar.52 Elia'nm hikyesi de buna ok benzemektedir. O da bir kar kocann evinde misafirdir. Bir gn evin erkek ocuu hastalanr ve lr. Annesi yalvararak Elia'dan ocuu diriltmesini rica eder. Elia da onu tekrar hayata kavuturur.53 Kitab- Mukaddes'teki nc l diriltme hikyesi Hz. sa'nndr. Bir gn birisi Hz. sa'ya gelerek lm kzn diriltmesini rica eder. akirtlerle birlikte topluca adamn evine gidilir. Hz. sa ierideki kalabal dar karr. Onlar kendisine glerler. Peygamber aldr etmeden kzn cesedinin bulunduu odaya girer; onu elinden tutup kaldrr. Kz hibir ey olmam gibi ayaa kalkar.54 Buna benzer bir mucize de Hz. Muhammed'e atfedilmitir. Rivayete gre adamn biri Peygamber'e gelerek lm kzn diriltirse Mslman olacan syler. Peygamber adamla birlikte kabristana gider ve kz adyla arr. Kz kelime-i eha-det getirerek ayaa kalkar; adam da Mslman olur.55 Bu gibi kerametler Mslman evliyadan bazlar iin de anlatlr. Mesel Ebu'l-Hasan Nuri, lm eeinden baka bir e52 I. Krallar, XVII, 17-22. 53 U. Krallar, IV, 17-37. Bu hikye Envru'l-Akriz de olduu gibi anlatlmaktadr. Burada Elia Ilyas, dirilen ocuk da Yusuf Peygamber diye gemektedir (bkz. s.127). Ilyas Peygamber'in bu ocuk diriltme mucizesinin izleri Battal-nme'de bile vardr. Rivayete gre Battal Gazi bir keresinde Hristiyan askerlerini kovalamaktadr. Hzr Aleyhisselm nlerini keser ve Mslman olmalan-nrihtar eder. Hristiyan askerler eer Battal Gazi Hz. sa gibi lleri diril tebi-lirse teklifi kabul edeceklerini bildirirler. Battal Gazi bu iin altndan nasl kalkacan dnrken Hzr'n tavsiyesiyle yalnz bir adada oturmakta olan Ilyas Peygamber'e bavurur. Ondan bir dua renir (kr. I. Krallar, XVII, 17-22). Askerlerin yanna dnen Battal Gazi, gsterilen bir erkek bir kadn mezarnda duay okur; mezardakiler hemen dirilip ayaa kalkarlar; askerler de Mslmanl kabul ederler (bkz. Menkb- Gazavt- Seyyid Battal Gazi, II, 86 vd). Buradaki hikyenin San Saltk'a mal edilmek suretiyle Saltiknme'yt de getiim gryoruz. Yalnz burada Hristiyan askerlerin yerini rahipler, Ilyas Peygamber'in yerini Hzr Aleyhisselm ve Ilyas Peygamber duasnn yerine de Hz. sa'nn l diriltirken okuduu dua almtr (bkz. Saltknme, w. 296b-270a). Dirilenler ise bir erkek bir kadn deil, iki erkek iki kadndr. 54 Matta, IX, 18-25. Hz. sa'nn l diriltme mucizeleri Ahmediye'de sk anlatlan hikyelerdendir (bkz. s.17-18,165-166). 55 Terceme-i Mevhibu'l-Lednniyye, s.332.

267

yi bulunmayan bir adamn alamasna dayanamayarak eei diriltmi ve adam sevindirmitir.56 Ayn ekilde Mevln da, ok sevdii neyzeni Hamza'y cenazesi ykanrken diriltip ayaa kaldrmtr.57 Bu nakledilenler arasnda Pirabi Sultan menkabesiyle 11ya ve Elia'mn hikyeleri arasnda yaknlk phesiz gzden kamamaktadr. Bunlarda, hastalanp len bir erkek ocuk, annesi ve bu ocuun diriltilmesi ana motiftir. Pirabi Sultan menkabesi-nin, lya ve Elia hikyelerinin bir uyarlamas olduu dnlebilir. Ayn hikyelerin ksmen Hac Bekta menkabesinde bile bir rnek vazifesi grd ileri srlebilir. nk ana fikir yine dirilen bir erkek ocuktur. Hz. sa'nn hikyesi ise, yukarda gsterildii zere Battalnme, Envru'l-kn ve Ahmediye'deki menkabelerin rnek tipi olmu grnmektedir. Hz. sa'nn bu mucizesi Hristiyan azizlerinin menkabelerine de yansmtr. Kfir bir kral bir gn Sa-int Georges'dan mezarda yatan lleri diriltmesini ister. Aziz hemen duaya koyulur. Dua bitince mezarlardan be erkek, dokuz kadn ve ocuk dirilerek ayaa kalkarlar. Kendi ifadelerine gre bunlar drt yz altm yl nce lmlerdir.58 l diriltme motifi baz Altay ve Anadolu masallarna da girmi bulunmaktadr.59 Nefes Evld Edinmek Bektalikte nefes evld veya nefes olu kavramnn yeri byktr. Bunun esas grne gre nefes kelimesinden de an56 Attar, II, 53. 57 Eflk, I, 231. 58 Delehaye, Les Legendes Grecques, s.53. Saint Georges'un bu kerameti el-Taber tarafndan da nakledilmektedir (bkz. 13, 955-956). Ancak burada lenlerin drt yz yllk olduu ifade edilir. Pir Sultan Abdal'n bir manzumesinde de, Hz. Ali'nin bin yllk bir ly dirilttii terennm olunmutur (bkz. ztelli, Pir Sultan Abdal, s.109). 59 gel, Trk Mitolojisi, I, 317; Umay Gnay, Elz Masallar, Erzurum, 1975, s.410-416. 268

lalaca zere, Islm inantaki Hz. sa'nn dnyaya gelii olayna dayanr gibidir. Bilindii gibi, slm telkkiye gre Allah'n emriyle Cebrail Aleyhisselm Hz. Meryem'in inzivaya ekildii yere gelerek bir erkek ocuk dnyaya getireceini mjdelemi ve nefesinden flemesi suretiyle, hibir erkekle temas olmadan Hz. Meryem'in hmile kalmasna sebep olmutur.60 te grnte bu telkkiden hareketle Bektalik ve Kzlbalk'ta, bir velnin nazaryla veya onun kulland sudan imekle bir kadnn gebe kalp ocuk douracana inanlmtr, ki doan bu ocuk o velnin nefes evld yahut nefes olu kabul edilmektedir.61 Fakat bu inanc yanstan menkabeler incelendiinde, bunun lslm telkkiden ok, Kitab- Mukad-des'teki Elia'ya ait bir hikyeye dayand grlr. imdi bu hikyeyi nakletmeden nce, sz konusu menkabelerden Hac Bekta'a ait iki tanesini gzden geirelim. Menkb- Hac Bekta- Vel'de rivayet edildiine gre, mam Musa Kzm soyundan brahim-i Sni'nin olu Musa Sni, Horasan halknn ulularndan birinin kz Zeynep'le evlenir. Aradan geen uzun yllara ramen ocuklar olmaz. Gnn birinde sarayn karsndaki emeye mam Ali Rza gelir. Zeynep Hatun kocasna haber verir ve imam saraya davet edip arlarlar, erbet ikram ederler. Fakat imam Kerbel'y hatrlayp yudumlad erbeti geri kseye brakr. Musa Sni erbeti alarak ieriye hanm Zeynep'in yanna gtrr ve ona iirir. O gece biraraya gelirler ve kadn hmile kalr. Doan ocuk Hac Bekta'n babas olacak olan Seyyid Muhammed'dir.62 Bylece Hac Bekta'n babas, mam Ali Rza'nn nefes evld olmutur. kinci menkabede ise, Hac Bekta'n bizzat kendisi, yukar-dakine benzer bir olayla baka bir kadn ocuk sahibi yapm60 Meryem, 16-22. 61 Bu terim Envru'l-kride "ve Hazret-i sa Cebrail Aleyhisselm'n nefes oludur" eklinde gemekte ve Hz. sa'nn btn mucizelerinin Cebrail'e has olduu ifade edilmektedir (bkz. s.187). 62 Menhb-HBV, s.2-3.

269

tr. Rivayete gre, Hac Bekta birok yere urayarak uzun bir yolculuktan sonra nihayet Sulucakarayk'e gelir ve eme banda amar ykayan kadnlardan yiyecek ister.

Kadnck diye anlan Kutlu Melek gidip -yukardaki ksmda nakledilen menkabede anlatld zere- kendisine yiyecek ikram eder. Hac Bekta'n bir ermi olduu anlalnca, kocas dris'e haber vererek birlikte onu evlerine davet ederler, kendileriyle beraber kalmasn isterler. Hac Bekta teklifi kabullenir ve birlikte oturmaya balarlar.63 Kadmck'n bir deti vardr: eyhin abdest ald veya ellerini ykad suyu dkmeye kyamayp ier. Bir keresinde abdest alrken Hac Bekta'n burnu kanamtr. Kadnck bu suyu da imitir. Durum anlalnca Hac Bekta, ''senden iki olumuz gelecek" demi ve gerekten Kadnck hmile kalmtr. Bir mddet sonra olan ocuu domu, biri lm, ikisi yaamtr.64 Elia'nn hikyesine gelince aynen yle cereyan etmitir: Sanem denilen ehre geldiinde bir kadn Elia'ya yiyecek verir. Bu kadn kocasna Elia'nn bir Allah adam olduunu ve kendileriyle birlikte oturmasn teklif etmesini syler. Kocas kabul eder ve Elia'y davet eder. O gnden sonra Elia bu kar koca ile birlikte ikamet etmee balar. Aradan uzun zaman geer. Kar kocann ocuklar olmamaktadr. Onlarn buna zldklerini gren Elia, bir gn kadn ararak bir yl sonra bir olu olacan mjdeler. Gerekten bir yl sonra kadn bir olan ocuu dourur.65 Elia'nn bu hikyesinin, abdest suyunu veya erbeti ime sahnesi dnda, kaba hatlaryla Musa Sni menkabesine, teferruatyla da Hac Bekta menkabesine ok benzedii aka grlmektedir. Ortak motif, ermi birinin, ocuu olmayan bir kar koca tarafndan misafir edilmesi ve ondan sonra evin ka63 A.g.c, s.27-28. 64 A.g.e., s.64-65. Baz Bektaler'in inancna gre Kadnck Ana'dan doan ve biri Habip dieri Hzr Lle adndaki bu ocuklarn ikincisinden Hac Bekta'n soyu devam etmitir. 65 II. Ki rallar, IV, 8-17. 270

dininin hmile kalarak bir erkek ocuk dourmasdr. Hatt daha yukardaki ksmlarda Hac Bekta'a ait menkabeler bira-rada mtla olunduklar zaman, menkbnmede Hac Bekta'n adet ksmen 11ya ksmen de Elia hviyetiyle ortaya ktn sylemek mmkndr. Ksaca denebilir ki, Bektalik'te-ki nefes evld kavram meneini Islm telkkide deil, aka grld gibi, Kitab- Mukaddes'ten almaktadr. Menkbnmelerde yine ayn esasa dayanan iki menkabe daha vardr. Bunlardan biri Hacm Sultan,66 dieri Otman Baba hakkndadr.67 Kuru Odunu Aa Haline Getirmek Bekta menkbnmelerinin tipik motiflerinden biri de, kuru bir odunun veya bir denein yere dikildii zaman yeerip aa haline gelmesidir. Hac Bekta Ahmed-i Yesev tarafndan Rum'a gnderildii zaman dervilerden biri ocakta yanan odunlardan birini (eksi) alp Rum diyarna doru frlatr. Dut aacndan kesilmi olan bu odun Rum'da Ahmet Fakih eliyle tutulur ve Hac Bekta'n sonradan tekkesini yapaca yerin nne dikilir. Odun derhal yeererek ulu bir dut aac olur.68 Hac Bekta bir gn Ah Evren'i ziyarete gider. Krehir yaknnda bir tepede buluurlar. Ah Evren eyhten glge verecek bir aa hasl etmesini isteyince o da onun kavak aacndan

66 Menhb-HBV, s.85-86. Buradaki menkabenin ok daha geni bir ekli Vilyet-ndme-HS'da anlatlmaktadr (bkz. s.8588). Tarihi l de Emir-i in Osman menkabesinde buna benzer bir olay kaydetmektedir. Rivayete nazaran Yemen padiahnn kz tedavi kabul etmez bir hastalktan kendisini kurtaran Veysel Karan'nin nefesiyle hmile kalm ve bir mddet sonra bir olan ocuu dnyaya getirmitir. Veysel Karan'nin tavsiyesiyle ocua, tpk Hacm Sultan menkabesindeki gibi Osman ad konmutur, ki Emir-i in Osman ite budur (bkz. l, V 58-59). 67 Vilyetnme-OB, w. 73a-b, 80b-81a. 68 Menhb-HBV, s. 16-17. Eserde bu dut aacnn hl durduu ve yukar ksmnn yank olduu kaydedilmitir. Rivayete gre bu aacn orada dikilmesinden maksat, Hac Bekta'n yerleecei yere iaret etmesidir. 271

asasn alarak yere diker. As derhal yeerir, dal budak salp yapraklanr ve koskoca bir aa olur.69 Bir baka seferinde, slah nefs eden bir haramiye bir denek vererek bunu yere dikmesini, denek yeerene kadar iyilik yapmaya devam etmesini syler. nk denein yeermesi gnahlarnn affna iaret olacaktr. Gerekten gnn birinde denein yeerip dal budak salarak kocaman bir aa olduu grlr.70 Bylece haram affedildiini anlam olur.

Hacm Sultan da gittii muhtelif yerlerde, eitli aalardan yaplma asalarn yere dikmekte, bunlardan bazlar diker dikmez, bazlar ise krk gn iinde yapraklanp, dallanp ulu aalar olmaktadr.71 Seyyid Ali Sultan att bir oku dt yere dikmi, ok hemen bir aa olarak meyve vermitir.72 Seyyid Rstem Gazi de nar aacndan yaplma bir ii yere dikerek dua etmi, i gittike byyp gelierek bir ulu nar halini almtr.73 Bu motifin de bir bakma Hristiyan geleneklerinden kaynaklandn bize et-Taber gsteriyor/Tarihi bu konuda Cur-cis'e ait iki menkabe zikretmektedir. Rivayete gre Curcis imana davet ettii hkmdarn yaknlarndan Meclitis tarafndan aa eyay tekrar dall budakl yeil aa haline getirme teklifiyle karlamtr. Curcis dua etmi ve o anda hazr olanlarn gz nnde bir anda aa eya eskiden hangi aatan yaplmlarsa o aa haline gelivermilerdir.74 Bir baka defa Curcis imana davet ettii bir kadnn, evin ortasndaki tahta direi
69 A.g.e., s.52. 70 A.g.e., s.55-56. 71 Vilyetnme-HS, s.31, 69, 83. 72 Vilyetnme-SAS, s.30. 73 A.g.e., s.42-43. 74 et-Taber 13, 954. Ayn menkabe iin bkz. Krk Sual, s.84-85. Bu eserde Hz. Musa ve Hz. sa'nn da kuru aalar, denekleri dall yaprakl ulu aalar haline getirdikleri zikredilmektedir. Bu da kanaatimizce ayn Hristiyan geleneinin bir devam olsa gerektir. Herhalde Curcis'in bu menkabeleri bizce malum olmayan bir dnemde islm lemine de yaylm ve halk arasnda ok tutulmua benzemektedir. 272

meyveli bir aa haline getirmesi teklifi zerine, dediini yapm ve kadnn bu yolla iman etmesini salamtr.75 Yerden veya Tatan Su Fkrtmak Bu motif bata Menkb- Hac Bekta- Vel olmak zere eserde daha kullanlmtr. Fakat en bol rastland yer, ad geen menkbnmedir. lk menkabe, Hac Bekta'n Lok-man- Perende yanndaki mridlik dnemine aittir. Bir gn Lokman abdest almak iin bir ibrik su ister. Hac Bekta suyu getirir ama eyhinden yerden bir pnar kartmasn rica eder. eyhi buna kadir olamayacan bildirince kendisi dua edip tekkenin ortasndan bir su fkrtr.76 Ayrca yine Hac Bekta, Sulucakarayk'e yerletikten sonra, bir defa Arafat Da-'nda,77 bir defa kyn iinde,78 bir defa da bir tepe zerinde79 Ah Evren'le bulumas srasnda yerden dupduru, tertemiz bir su karmtr.80 Abdal Musa bir yolculuk srasnda bir ky evine misafir olmutur. Ev sahibinden iecek su ister, ama su kalmad iin verilemez. Bunun zerine Abdal Musa yumruunu yere vurarak orda ok gzel suyu olan bir pnar fkrtr.81 Emir Sultan da benzer bir keramet gstermitir. Anlatldna gre bir gn sava srasnda gaziler abdest alacak su bulamazlar. Onlarla birlikte bulunan Emir Sultan82 mzran yere vurarak gayet gzel bir su karr.83 Seyyid Rstem Gazi,
75 et-Taber, 13, 957. 76 Menhb-HBV, s.6. 77 A.g.e., s.28. 78 A.g.e., s Al. 79 A.g.e, s.52. 80 A.g.e., s.87. 81 Vlyetnme-AM, s.22. 82 Bursa'da trbesi bulunan ve Yldrm Bayezid'in damad olan nl eyh Emir Sultan kasdedilmektedir. 83 Vilyetnme-SAS, s. 18. 273

fethettii arazide kurduu tekkesinin yanna bir deirmen ina etmi fakat su bulamamtr. Halkn kendisiyle alay etmesi zerine, deirmenin yanndaki bir meyil stne kar ve asasn yedi kere yere vurur. Sonuncu vuruun ardndan kuvvetle alayan bir su karak deirmenin arkn dndrr."84 Bunlardan baka ta veya kayadan su karmaya dair de menkabeler bulunmaktadr. Mesel, Karahisar kasabasnn sur kaps yannda riyzata giren Hacm Sultan' grmeye gelen emir Turul Be, ondan kendisi ve adamlar iin iecek su ister. Hacm Sultan

oradaki bir kayann yanna gelip "ya Allah!" diyerek elini kayaya indirir. Kaya hamur gibi ker ve elini eker ekmez berrak ve souk bir su fkrr. Be ve adamlar arrlar, ama eyhin velayet gcn de tasdik ederler.85 Seyyid Ali Sultan'n att bir ok, dt yerde bir kayaya arpar, su fkrtr; adn Karapnar koyarlar.86 Her iki tip menkabenin hem Kitab- Mukaddes, hem de Kur'an- Kerim'de rneini bulabiliyoruz. lkinde, Filistinlilerle cenge tutuup susayan Samson'un,87 tam susuzluktan lecei srada Rabb'in emriyle yerden su karp itii hikye olunur.88 Kur'an- Kerim'de ise Eyyup Peygamber'in hastal srasnda bir ara iyice susad, Allah'n emriyle ayan yere vurarak kan sudan itii ve yaralarn ykad anlatlr.89 Ayrca her iki mukaddes kitapta Msr'dan kan ve Sina -l'nde ilerleyen Isriloullar'nn susuzluk yznden Hz. Mu-

84 A.g.e., s.42. 85 Vlyetnme-HS, s.36-37. 86 Vyetnme-SAS, s.30. Benzer bir menkabe de Saltknme'de kaydolunmutur. Sar Saltk zaptettii bir kiliseyi tekke yapar ve frlatp att asasnn dedii tatan su fkrr (bkz. v. 244a-b). Bundan baka yine ayn mahiyette iki men-kabesi daha bulunmaktadr (bkz. w. 261b, 286-b). 87 Bizde halk arasnda em'un Gazi diye bilinen zat budur ve anlatlan hikyeleri byk ounluuyla Kitab- Mukaddes'ten alnmadr. 88 Hkimler, XV, 17-19. 89 Sd, 41-42. 274

sa'ya bavurup su istedikleri, onun da asasn taa vurarak su kard anlatlmaktadr.90 Hz. Muhammed'in de bu ekilde mucizeleri rivayet olunur. Bir keresinde sava esnasnda elindeki oku yere saplayarak su fkrtm ve yanndakilerin susuzluunu gidermitir.91 Ayn motifin Saint Georges'un bir menkabesinde de mevcut olduu grlmektedir. l diriltme menkabesinde bu zatn, dirilttii on kiiyi yerden fkrtt sularla vaftiz ettii rivayet edilir.92 Anadolu d eski Trk efsne ve masallarnda yerden veya kayadan su karma motifinin bulunmamas bunun eski Trk inanlaryla alkas olmadn gstermeye yeter. Geriye Kitab- Mukaddes ve Islm gelenek kalyor ki, menkabelerin cereyan tarzlar ve eldeki rnekler, ikinciden de bir eyler bulunmasna ramen asl birincinin bu konuda rnek tip vazifesini grd intiban vermektedir. Anadolu'daki teekkl etmi Trk efsne ve masallar da daha ok bu fikri destekler mahiyettedir.93 Bunlar gzden geirildii vakit ilk rneklerinin Kitab- Mukaddes'tekiler olduu rahata sezilmektedir. Bunun sebebi herhalde bunlann daha teferruatl oluu olmaldr. Irma veya Denizi Yarp Gemek Bu motifin temeli hi phesiz hem Kitab- Mukaddes'te, hem de Kur'an- Kerim'de yer alan mehur Hz. Musa'nn Kzlde-niz'i yarp kar sahile geme mcizesidir. Bilindii zere, Isr-iloullar'n Firavun'un elinden kurtarp Filistin'e gtren Hz. Musa, tam Kzldeniz kenarna geldii zaman Firavun'un ordusu tarafndan kstrlr. Fakat askerler yetimeden nce Hz.
90 k, XVII, 3-6; XX, 2-11; el-rf, 160. Bu sonuncu yerde tatan on iki Isr-ilolu kabilesi saysnca su fkrd da belirtilir. 91 Terceme-i Mevhibu'l-tlhiyye, s.325. 92 Delehaye, Les Ugendes grecques, s.53. 93 Msl. bkz. nder, Anadolu Efsneleri, s.49-50, 115-116; Boratav, Trk Folkloru, s.61. Efsnelerin metinleri ve karlatrma iin gsterilen sayfalara baklabilir. 275

Musa Allah'n emriyle denizi yarar ve alan yoldan kavmini kar sahile ulatrr. Firavun'un askerleri peinden gelirlerse de orta yerde deniz tekrar kavuur ve onlar boar.94 Kitab- Mukaddes'te baka bir hikye daha vardr, ki onda da lya ve Elia'nn Erden Nehri'nin sularn yararak karya getikleri nakledilir.95 Menkbnmelerde ise bu konuda iki menkabeye rastlamaktayz. Menkb- Hac Bekta- Veli de rivayet olunduuna gre, Hac Bekta'n ileri gelen halifelerinden Seyyid Cemal'in olu Asildoan bir aralk Rumeli tarafna gemek zere Gelibolu karsnda boazn kenarna gelmitir. Bir kayk kiralayp karya gemek dilerse de, kayklar tarafndan reddedilir. Bunun zerine Asildoan denize doru yrmeye balar. O

yrdke deniz iki yana alr ve kara ortaya kar. Bunu gren kayklar aman dileyip piman olurlar ve istedii kay verirler.96 Bu menkabenin yine ayn yerde geen bir benzeri Seyyid Ali Sultan iin de anlatlr. Yalnz bu defa ad geenin, kayklarn muhalefeti zerine, eteini kumla doldurup avu avu denize serptii, kum serpilen yerlerin kara yolu haline geldii kaydedilmektedir.97 Bir menkabesine gre de, Hacm Sultan'n yamur sebebiyle kabaran rma yarp karya getii anlatlr: Ktahya evliyasndan Habip Hac ve Bece Sultan dervileriyle Seyyitgazi Tekkesi'ne gitmektedirler. Yolda nlerine bir rmak kar. Fakat iddetli yamur rma kabartp coturmutur. Bu yzden
94 k, XIV, 21-23; e-uar, 60-65. Olay Kitab- Mukaddes ve Kur'an- Ke-rim'de ana hatlar itibariyle ayndr. lkine gre, Hz. Musa elini denize uzatm ve iddetli bir rzgr denizi ortadan ikiye yararak tek bir yol amtr. Deniz geri kapandnda boulanlar sadece askerler olup Firavun kurtulmutur. Kur'n- Kerim'in rivayetinde ise Hz. Musa asas ile denize vurup on iki ayr yol alm, kabilelerden her biri bir yoldan gemitir. Deniz kapandnda ise hem askerler hem Firavun boulmutur. Firavun boulacan anlaynca iman etmise de kabul olunmamtr. 95 II. Krallar, II, 7-8. 96 Menkb-HBV, s.82. 97 Vilyetnme-SAS, s. 10. 276

karya gei imknszdr. O arada Hacm Sultan da yanlarna gelir; durumlarn grr. Hacm Sultan rmaa yaklar, rmak hemen ikiye ayrlr. Alan yoldan hep birlikte karya geerler.98 Grld gibi btn bu menkabelerde Hz. Musa hikyesinin temel rnei oluturduu aka grlmektedir. Irmak veya Deniz stnde Yrmek Bu motif, sade Bekta menkbnmelerinde deil, onlardan nce ve sonra kaleme alnm dier menkbnmelerde de gze arpmaktadr. Menkbu'l-Kudsye'de anlatldna gre, Malya Ovas'nda malup ve esir edilen Baba llyas mridlerin-den bazlar katledilir, bazlar vezir Celluddn Karatay'n isteiyle denize salverilirler. Bylece sulu olanlar boulacak, olmayanlar kurtulacaktr. Fakat sonu artcdr; nk denize braklan mridlerin kimi deniz stnde yatmakta, kimi oturmakta, kimi de yrmektedir. Bu suretle susuz olduklar grld iin serbest braklrlar.99 Hac Bekta, Sar Saltk' Rumeli'ne gnderdii zaman, bu dervi iki yaknyla Karadeniz kysna gelmi, seccadesini suya serip stne oturarak kar yakaya gemilerdir.100 Otman Baba ise bir defa rmak,101 bir defa gl,102 bir defa da deniz stnde yryp kar kyya gemitir. Mridleri de kendisine uymak istemilerse de her seferinde boulma tehlikesiyle karlamlardr.103 Su stnde yrme motifine biz Kitab- Mukaddes'te rastlyoruz. Hz. Isa ve akirtleri takibe uradklar bir srada, deniz kenarnda sktrlrlar. Hz. sa akirtlerini kaya bindirip karya yollar. Kendisi de onlar kurtulana kadar halk oyalar.
98 Menkb-HBV, s.84-85; Vilyetnme-HS, s.70-71. 99 Menkb-Kud, v. 37a-b. 100 Menkb-HBV, s.45-46; kr. Saltknme, v. 271a. 101 Vilyetnme-OB, s. 137a. 102 A.g.e.,v. 98a. 103 A.g.e.,v. 24a-b. 277

Daha sonra hayret dolu baklar arasnda denizin stnde yryerek karya geip akirtlerine yetiir. Havr Petrus da izin isteyerek onu taklit eder; o da Hz. sa'nn meizesiyle denizde
....

yurur. Mevln'nn ve Ah Evren'in de buna benzer kerametler gsterdikleri nakledilmektedir.105 Btn bu menkabelerin rnei herhalde, baka bir yerde benzeri kaydedilmediine gre Hz. isa'nn mucizesi olmaldr.
104 Matta, XIV 22-29. 105 Eflk, I, 473; Glehrt, Kermt- Ah Evren, nr. E Taeschner, Wiesbaden, 1955, tpkbasm ksm, v. 6b.

1 (M

SONU
Her eyden nce unu belirtmek gerekir ki, buraya kadar gsterilmeye alld zere, Trkler'in slmiyet'i kabulden nceki devirlerde girdikleri dinlerden ve bunlar erevesinde yaadklar din hayatn izlerinden bir ksmn Bekta menkbnmeleri-nin sergiledikleri mahhas olarak ortaya kmaktadr. Bu izlerin bilhassa Menkb- Hac Bekta- Vel, Vilyetnme-i Hacm Sultan, Vilyetnme-i Otman Baba, Vilyetnme-i Sultan ucud-dn ve Vilyetnme-i Abdal Musa'da younlat grlmektedir. Buna ek olarak, bir Bekta menkbnmesi olmayan ve ad geenlerden, dolaysyla Bektaliin teekklnden evvel yazlan Menkbu'l-Kudsye'nm ise islm ncesi inan izlerini tama konusunda en az Menkb- Hac Bekta Vel kadar zengin olduu, ayrca birok inan motiflerinde bu eserle ok yakn bir paralellik arzettii de belirmektedir. Bu da bir kere daha, Babaler'le Bektaler arasndaki sk mnasebeti gsterme asndan bilhassa kayda lyk olup tarih bir nemi hizdir. Kitab- Mukaddes motiflerinin de ayn ekilde, Vilyetnme-i Sultan ucuddn hari, dier menkbnmelerde youn miktarda yer ald tespit edilmektedir. Bu eserde sz konusu motiflerin bulunmayn ise, Sultan ucuddn'in XV yzylda Ibat Anadolu gibi artk gayri Mslimlerle temas olmayan dar bir blgede yaam olmas ile aklamak mmkndr. Dierleri gerek Anadolu gerekse Rumeli'nde gayri Mslim evrelerin henz mevcut olduu muhtelif dnemlerde yaamlardr. Bu sebeple, teki eserlerdeki Kitab- Mukaddes motiflerinin bolluunu kanaatimizce Bektaliin propagandac bir hviyete, dolaysyla sekretik bir yapya mlik olmasna balayabiliriz. Herhalde bu suretle, gayri Mslimlerin yabanc olmad konular ileyen menkabeler araclyla onlarn ihtidalarn kolaylatrma maksad gdlm olmaldr. zellikle Men-kb- Hac Bekta- Vel, ondan sonra da Vilyetnme-i Hacm Sultan gibi en yaygn iki menkbnmenin Kitab- Mukaddes mene'li motifler hususunda hayli zengin oluu, kanaatimizce bunu aklyor. Tabiat kltlerinin, Menkb- Hac Bekta- Vel hari, bazlarnda pek az bulunduu, bazlarnda hi yer almad grlyor. amanizm'le ilgili motiflerin en fazla MenkbulKudsye, daha sonra Menkb- Hac Bekta- Vel ve nihayet Vilyetn-me-i Otman Baba'da topland mahede olunuyor. Uzak Dou ve ran dinlerindan kaynaklanan inan motiflerinin ise, Menkb- Kaygusuz Baba ve Vilyetnme-i Sultan ucuddn dndaki teki menkbnmelerde fazlaca yer ald gzden kamyor. Bylece farkl kaynaklardan gelen inan motiflerinin, bir ksmnda mevcut olup bir ksmnda olmayn da, yle sanyoruz ki, hitap edilen evrelerde bu motiflerin yaygnlk derecesiyle balantl grmek gerekir. Menkbnmelerde mevcut inan motiflerinin toplam miktarna gre bir sralama yaplacak olursa, yle bir tablo ile karlalmaktadr. Tabiat kltleri ile alkal sadece 14 motife karlk, 27 amanist, 48 Uzak Dou ve ran dinleriyle ilgili motif mevcuttur. Kitab- Mukaddes kaynakl motifler ise 46 tanedir. Toplam miktar 145 olduuna baklrsa bunun % 10'u Tabiat kltleri % 25'i amanizm % 33' Uzak Dou ve ran dinleri % 32'si Kitab- Mukaddes mene'li motifler olmak zere bir dalm gsterdii ortaya kmaktadr. Fakat burada unutulmamas gereken bir nokta vardr: Bu dalmda, Uzak Dou ve Iran dinleri umm

bir gruplandrmann ifadesidir. Oysa bu % 33'lk payn iinde Budizm, Maniheizm, Zerdtlik, Mazdeizm ve Mazdekizm gibi muhtelif dinler bulunmaktadr. Byle bir genel gruplandrma, teki tek mene'lerle daha kolay kyaslama yapabilmek iin tercih edilmitir. Aksi halde nispet byklne gre yaplacak bir sralamada % 32'lik bir hisse ile Kitab- Mukaddes mene'li motiflerin birinci, % 25'lik bir nispetle amanist motiflerin ikinci sray alacaklar anlalr. Kitab- Mukaddes motiflerinin propaganda iin bu kadar rahat kullanlmasnda kanaatimizce bir ksmnn Islm inanlarda da mevcut olmasnn payn bilhassa zikretmelidir. Nitekim 46 motifin en az yars Islm gelenekte de mevcuttur. Umm sralama gz nne alndnda Trk heterodoksisinin unsurlarn tekil eden slm ncesi inanlarn Bekta me-nkbnmelerindeki arlk noktasnn amanizm deil, Budizm ile Maniheizm ve daha sonra teki Iran dinlerinin meydana getirdii grup olduu aa kmaktadr. Burada zellikle Budizm ve Maniheizm'in nemli yerine iaret etmelidir. Bunlara karlk bu almada yer almayan ilie ait motiflerin biraz zayf kal dikkati ekiyor. Menkb- Hac Bekta- Vel, Vilyetnme-i Hacm Sultan ve ksmen

Vilyetnme-i Otman Baba'da, Demir Baba Vilyetnmesi ve Vel Baba Menakb-

namesi'nde Hz. Ali ve Oniki mam kltnden baka herhangi bir motife rastlanmamas, dierlerinde bu konuda tek satr dahi bulunmamas alt izilecek bir husustur. Bu herhalde, me-nkbnmelerin ounun yazld XV yzyln ikinci yarsnda propagandasnn Anadolu'da henz Bektalie, dolaysyla heterodoks evrelere yeterince nfuz edecek bir kudrete ulaamad tarznda yorumlansa gerektir. Hatt zikredilen menkbnmeye sz edilen unsurlarn daha sonralar eklendii bile dnlebilir. Bylece, Bekta ve Kzlba zmrelerinin tam olarak ancak Safev propagandasyla inan motiflerini tand ve benimsemeye balad gerei bir defa daha kendini gstermi olmakta, bu vesileyle Anadolu Trk heterodoksisine vcut veren ana faktrn ilik deil, slm ncesi dinlerden kalan inanlar olduu da ak bir surette belirlenmi bulunmaktadr. Son olarak denebilir ki, Bekta menkbnmeleri zerinde yaplan bu almann bir benzerini Bekta-Kzlba iirinde de gerekletirmek, bizi Anadolu Trk heterodoksisinin mene' ve unsurlarn tahlil konusunda daha da ileri gtrecek, propagandann hangi unsurlar Trk heterodoksisine kattn meydana karmaya nemli lde yardm edecektir.
Vilyetnme-i Hacm Sultan Vilyetnme-i Seyyid Ali Sultan Menkb- Hac Bekta-. Vel Vilyetnme-i Sultan ucuddn 3 Vilyetnme-i Otman Baba 1 4 Vilyetnme-i Abdal Musa Menkb- Kaygusuz Baba Menkbu'l - Kudsiye 282 EK:1 TABLO I slm ncesi inan motiflerinin menkbnmelere dal

Da ve tepe klt Ta ve kaya klt Aa klt Sihir ve by yapmak Hastalar iyiletirmek 2 1

1 5 1

Gaipten ve gelecekten 3 haber vermek

Tanr'nn insan eklinde grnmesi Tabiat kuvvetlerine hkim olmak Atee hkmetmek Kemiklerden diriltmek

1 1 2 4 1 1

2
1 1 4

Kadn-erkek mterek 1 yinler Tahta klla savamak Tenash inanc Hulul inanc ekil deitirme Ejderha ile mcadele Havada uma Drt unsur inanc Ate klt 1 2 1

1 1

1 1 2 5 1

8 3

2 1

3 1 2 1

Not: Her rakam motif saysn gsterir. EK: 2 TABLO II Kitab- Mukaddes kaynakl motiflerin menkbnmelere dal

Vilyetnme-i Sultan ucuddn 0

Vilyetnme-i Abdal Musa

Vilyetnme-i Seyyid Ali Sultan

Vilyetnme-i Hacm Sultan

lmeden nce ge ekilmek Suyu kana evirmek Halka felket musallat etmek Bereket getirmek Az yiyecekle ok kiiyi doyurmak Krleri grdrmek l insan veya hayvan diriltmek Nefes evld edinmek Kuru odunu aa haline getirmek Yerden veya tatan su karmak Irma veya denizi yarp gemek Irmak veya deniz stnde yrmek TOPLAM

1 2 1 2 1 1 .1 1 3 3 3 5 2 1 3 1 22 8 2 1 7 1 1 3 1 1 1 2 3 2

Menkb- Hac Bekta-. Vel

Menkbu'l - Kudsiye

2 3

Not: Her rakam motif saysn gsterir.

Vilyetnme-i Otman Baba

Menkb- Kaygusuz Baba

KAYNAKA

YAZMA KAYNAKLAR

Cezb, Vilyetnme-i Seyyid Ali Sultan, Ankara Cebeci 11 Halk Ktphanesi, no.1189. Ebu'1-Hayr- Rumi, Saltknme, Topkap Saray Mzesi (Hazine) Ktphanesi, no. 1612. Elvan elebi, Menkbu'l-Kudsye fi Mensbi'l-nsye, Konya Mevln Mzesi Ktphanesi, no.4937. Esiri, Vilyetnme-i Sultan ucuddn, Orhan Kprl zel Ktphanesi'ndeki nsha. Gft Ali, Teriftu'-uar, stanbul niversitesi Ktphanesi, Trke yazmalar no. 1533. Hac Bekta- Vel, Makalt, Sleymaniye (Lleli) Ktphanesi, no. 1500. Kk Abdal, Vilyetnme-i Otman Baba, Ankara Cebeci 11 Halk Ktphanesi, no.495. Menkb- Kaygusuz Baba, Abdurrahman Gzel zel ktphanesindeki Elmal Tekkesi nshas. Menkb- Mahmud Paa, Sleymaniye (Ayasofya) Ktphanesi, no. 1940 (mecmua iinde). Menkb- Tc'l-Arifin Seyyid Ebul-Vef, istanbul niversitesi Ktphanesi, nr. 3427. Rmiz, db- Zuref, stanbul n. Ktphanesi, ty., no.91. ihabuddn Vst, Tezkiretul-Muttekn ve Tabsratu'l-Muktedn, Bibliotheque Nationale, De Slane, ara. no.2036. Vilyetnme-i Abdal Musa, Bedri Noyan zel Ktphanesi'ndeki nsha.
BASILI KAYNAKLAR

Abdal Musa Vdyetnmesi, Hzr. Abdurrahman Gzel, TTK Yaynlan, Ankara 1999. Abdulkahir el-Badad, el-Fark beyne'l-Frak, nr. M. Muhyiddn Abdulhamid, Kahire (tarihsiz). Mezhepler Arasndaki Farklar, tercme E. Ruhi Flal, stanbul, 1979, Seluk Yaynlar. Ahmed Bican, Envru'l-kin, stanbul, 1301 (ta basmas). Ahmed Eflk, Menkib al-Arifn; nr. Tahsin Yazc, Ankara, 1958-1959, 2 cilt. Ariflerin Menkbeleri, tercme Tahsin Yazc, stanbul, 1959-1961, MEB Yaynlan, 2 cilt. Ahmed: Ahmediye, stanbul, 1303 (ta basmas). l, Gelibolulu Mustafa: Kunhu'l-Ahbar, V cilt, stanbul, 1277. k elebi: Meiru'-uar, faks. nr. Meredith-Ovvens, Londra, 1971. kpaazde: Akpaazde Tarihi, nr. l Be, stanbul, 1332. Barhebraeus (Gregory Ebu'l-Ferec): Abu'l-Farac Tarihi, tercme . R. Dorul, Ankara, 1945, TTK Yaynlar, 2 cilt. el-Brn, el-sru'l-Bkye, nr. Edouard Sachau, Berlin, 1878. Kitabu't-Tahkk m li'l-Hind, Londra, 1887. el-Buhar, Muhammed b. smail: Sahhu'l-Buhar, IV cilt, Kahire (tarihsiz). Buyruk, nr. Sefer Aytekin, Ankara, 1967, Emek Basmevi. el-Chiz, Hilfet Ordusunun Menkbeleri ve Trhlefin Faziletleri, tercme Ramazan een, Ankara, 1967, TKAE Yaynlan. el-Cesss, Ahkmu'l-Kur'an, II. cilt, Kahire (tarihsiz). Cveyn, Atmelik, The History of the World-Conqueror, ng. tercme J. Andrew Byle, Cambridge, 1958, 2 cilt. Czcn, Tabakat- Nsri, Kalkta, 1864. Dede Korkut Kitab, nr. Muharrem Ergin, Ankara 1964, TKAE Yaynlan. Demir Baba Vlyetnamesi, Hzr. Bedri Noyan, istanbul 1976, Can Yaynlan. Dervi Burhan, Vlyetnme-i Hacm Sultan (Das Viljet-nme des Hadschim Sultan), nr. Rudolf Tschudi, Berlin, 1914. Eb Cafer eyh Sadk, Risletu'l-ttikadti'l-lmmiyye, tercme E. Ruhi Fglah, Ankara, 1978, AIF Yaynlan. Edirneli Mecd, Terceme-i akayk, stanbul, 1269. Elvan elebi, Menkbu'l-Kudsiyye fi Mensbi'l-nsiyye: Baba llyas- Horasan ve Slalesinin Menhabev Tarihi, nr. smail E. Ernsal-A. Yaar Ocak, TTK Yaynlan, Ankara 1995, 2. bs. Evliya elebi, Seyahatname, II. ve VII. ciltler, istanbul, 1314-1928. Ferduddn Attar, Tezkiretu'l-Evliy, nr. R. A. Nicholson, Leiden, 1905, E. J. Brill, 2 cilt. Firdevs, ehname, tercme Necati Lugal, stanbul, 1967-1968, MEB Yaynlan, 2. bask, 4 cilt. Glehr, Kermt- Ahi Evren, nr. E Taeschner, Wiesbaden 1955. Halil b. ismail, $eyh Bedreddin Mankb, nr. A. Glpnarh - t. Sungurbey, stanbul, 1967, Eti Yaynlar. Hikye-i Mevlidu'n-Neb, stanbul, 1311 (ta basmas). Huddu'l-len, faks. nr. V V Barthold, Leningrad, 1930. bn Bb, el-Evmiru'l-Aliyyef'l-Umri'l-Aliyye, faks. nr. A. Sadk Erzi, Ankara, 1956, TTK Yaynlar. bn Fazlan, bn Fazlan Seyahatnamesi, tercme R. een, stanbul 1975, Bedir Yaynlar. ibn Hazm, Kitabu'l-Fasl fi'l-Milel ve'l-Evh ve'n-Nihal, I. cilt, Kahire, 1321. bn Hiam, Sretu'bn Hiam, I. cilt, Kahire, 1955. ibn Hurdadbih, el-Meslik ve'l-Memlik, nr. De Goeje, Leiden 1889 (Kudme b. Cafer'in Kitabu'l-Harac' ile birlikte). bn Rusta, el-Alku'n-Nefse, nr. De Goeje, Leiden, 1891. bnu'l-Fakih Hemedni, Kitabu'l-Buldan, nr. De Goeje, Leiden, 1885. bnu'n-Nedim, el-Fihrist, Kahire (tarihsiz). el-Idris, Geographie d'Edrisi, Frans. tercme P Amedee Jaubert, I. cilt, Paris, 1836. el-tstahr, Kitabu Mesliki'l-Memlik, nr. De Goeje, Leiden, 1927. Kaygusuz Abdal (Aleddin Gayb) Menkbnmesi, Hzr. Abdurrahman Gzel, Ankara 1999, TTK Yaynlan. Knalzde Hasan elebi, Tezkiretu'-Suar, nr. ibrahim Kutluk, I. cilt, Ankara, 1978, TTK Yaynlar. Krk Sual, stanbul (tarihsiz), ta basmas. Kitab- Mukaddes (Eski ve Yeni Ahit), stanbul, 1949.

Kur'an- Kerim. Ltifi,rezlire-i Ltifi, istanbul, 1314. Mahmud Kgar, Divan'u Lgti't-Trk, III. cilt, stanbul, 1335. Manzum Hac Bekta Veli Vlyetnamesi, nr. Bedri Noyan, Aydn 1986. Menkb- Gazavt- Seyyid Battal Gazi, stanbul (tarihsiz), ta basmas, 6 cz. Menkb- Koyun Baba Sultan, Mill Ktphane (Ankara) mikrofilm arivi, nr. 3038. Mervez, erefu'z-Zaman, Ebvab f's-Sin ve't-Trk, metin ve ng. tercme V. Mi-norsky, Londra, 1942. Mes'd, Murcu'z-Zeheb, nr. M. M. Abdulhamid, Kahire, 1964, 4 cilt. Mirzzde Salim, Tezkire-i Salim, stanbul, 1315. Moollarn Gizli Tarihi, tercme Ahmet Temir, Ankara, 1948, TTK Yaynlan. el-Mukaddes, el-Bea" ve't-Tarih, nr. Cl. Huart, IV cilt, Paris, 1907. Mslim b. Haccac el-Kueyr, SaJh'u Mslim, nr. M. Fuad Abdulbaki, IV cilt, Kahire, 1955. Ner, Kitab- Cihannm, nr. E Taeschner, I. cilt, Leipzig, 1951. Nizmlmk, Siysetnme, nr. M. Altay Kymen, Ankara, 1976, ADTCF Yaynlan. Orlnn bideleri: nr. Muharrem Ergin, istanbul, 1970. Oru Be, Tevarih-i l-i Osman, F Babinger, Hannover, 1925. Relation des Mongoles ou Tartares, nr. M. d'Avezac, Paris, 1839. de Saint-Quentin, Simon, Histoire des Tartares (Historia Tartaronm), nr. Jean Ric-hard, Paris, 1965. Seyyid Ali Sultan (Kzl Deli) Vilyetnmesi, Nr. Bedri Noyan, Ankara (tarihsiz). ah smail (Haty), Haty Divan, nr. S. Nzhet Ergun, stanbul, 1961. ehristn, Abdulkerim, el-Milel ve'n-Nihal, nr. M. Seyyid Kiln, Kahire, 1961,2 cilt. etTaber, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, tercme Z. K. Ugan, A. Temir, 1.3 cilt, stanbul, 1965, MEB Yaynlan. Tevarih-i l-i Osman (Die Altosmanischm Anonymen Chroniken), nr. E Giese, Breslau, 1922. Uzun Firdevs, Menkb- Hac Bekta- Vel, nr. A. Glpnarl, stanbul, 1958. Veli Baba Menakbnamesi, Hzr. Bedri Noyan, istanbul 1993, Can Yaynlan. Voyages Trts Curieux Vers Les Tartares, Paris (tarihsiz). Yakut el-Hamev, Mu'cemui-Buldan, nr. E Wstenfeld, I. cilt, Leipzig, 1866. Zekeriyya Kazvin, srui-Bilad, nr. E Wstenfeld, Leipzig, 1848.
ANSKLOPEDLER - BYOGRAFK LGATLER

Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, I. cilt, stanbul, 1333. Dictionnaire des Symboles, Paris, 1973-1974, 5. ve 6. bask, 4. cilt. Encyclopidie de llslam, 1. bask, Leiden, 1913-1938; 2. bask, 1954. slm Ansiklopedisi, istanbul, 1950. slm-Trk Ansiklopedisi, stanbul, 1940. Trk Ansiklopedisi, istanbul, 1942. Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi, istanbul, 1935,1. fasikl.
KOLLEKTF ESERLER -KONGRE ZABITLARI- ARMAANLAR

Akten des XXIV Internationalen Orientalistenkongress (Mnchen, 1957), Wiesba-den,1959. Fuad Kprl Armaan, istanbul, 1953. Histoire des Religions, I. ve II. ciltler, Paris, 1910-1972. ran ehinahl'nn 2500. Yldnmne Armaan, istanbul, 1971. Melanges Emile Picot, II. cilt, Paris, 1913. Mimoires Couronnts, Academie Royale de Belgique, Bruxelles 1888. Mevln ve Yaama Sevinci, (III. Uluslararas Mevln Semineri Bildirileri), Ankara, 1978. Le Monde du Sorcier (Sources Orientales: 7), Paris, 1966. Proceedings of the XXVII th International Congress of Orientalists (Ann Arbor 1967), Wiesbaden, 1971. Quand le Crible Etait Dans la Faille... (Hommage E Naili Boratav), Paris, 1978. Reit Rahmet Arat in, Ankara, 1966, TKAE Yaynlan. Trk Dnyas El Kitab, Ankara, 1976, TKAE Yaynlan. II. Trk Tarih Kongresi (Zabtlar), stanbul, 1943. VIII. Trk Tarih Kongresi (Bildiriler), II. cilt, Ankara, 1981. I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, I. ve IV ciltler, Ankara, 1976 Kltr Bakanl Yaynlan.

TEZLER Coan, Esat, Hac Bekta- Veli, Makalt, baslmam doentlik tezi, Ankara, 1971. Izgi, zkan.Tfe Itinerary of Wang-YenTe to Kao-Ch'ang, baslmam doktora tezi, Harvard, 1972. Karamustafa, Ahmet T, A study in preislamic survivals on a turkish musulman text: Vilyetname (Montreal, 1981, baslmam master tezi, nr. 54822.) Kprl, Orhan, Tarih Kayna Olarak XIV - XV Asrlara Ait Baz Trke Menkbnmeler, baslmam doktora tezi, istanbul, 1953. Mecid Musazde, ia Mezhebi inde Hull.ve Tenash, baslmam doktora tezi, Ankara, 1973. zdemir, M. Turhan, Eski Trklefde Samanlk, baslmam doktora tezi, Ankara, 1977. KTAPLAR Akda, Mustafa, Trkiye'nin ktisad ve tima Tarihi, I. cilt, stanbul, 1974, 2. bask. Akkaya, kr, Orta Anadolu'da Bir Dolama, Ankara, 1934. Atalay, Besim, Bektalik ve Edebiyat, stanbul, 1340. Aydemir, Abdullah, Tefsirde sriliyyt, Ankara, 1979. Babinger; Franz, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, ev. C. ok, Ankara, 1923. Bareau, Andre, Les Religions de l'lnde (Bouddhisme), Paris, 1966. Barthold, V V, Mool stilsna Kadar Trkistan, haz. H. D. Yldz, stanbul, 1981. Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, haz. K. Yaar Kopraman - A. smail Aka, Ankara, 1975. slm Medeniyeti Tarihi, ilveler ve dzeltmeler: E Kprl, Ankara, 1963, 2. bask. Bayatl, Osman, Bergama'da Alevi Gelini ve nanlar, zmir, 1957. Benekay, Yahya, Yaayan Alevilik, stanbul, 1967. Birdoan, Nejat, Anadolu Alevliinde Yol Ayrm (erik ve Kken), stanbul 1995, Mozaik Yaynlan. Birge.J. Kingsley, The Bektashi Order of Dervishes, Londra, 1937. Bombac, Alessio, Histoire de la Litterature Turque, Frans. tercme I. Melikoff, Paris, 1968. Boratav, R Naili, Krolu Destan, istanbul, 1931. 100 Soruda Trk Folkloru, istanbul, 1973. 100 Soruda Trk Halk Edebiyat, stanbul, 1978. Bordet, Louis, Religion et Mysticisme, Paris, 1974, 2. bask. Brehier, Louis, Vie et Mort de Byzance, Paris, 1969, 2. bask. Browne, E. G., A Literary History ofPersia, I. cilt, Cambridge, 1928, 2. bask. Bruinessen, Martin van, Krtlk, Trklk, Alevilik: Etnik ve Dinsel Kimlik Mcadeleleri, tercme Hakan Yurdakul, stanbul 2000, letiim Yaynlan. Cahen, Cl., La Turquie Pri-ottomane, Paris 1988. Chavannes, Edouard, Documents Sur Les Tou-Kiue Occidentaux, Paris, 1900. Contes et Legendes du Bouddhisme Chinois, Paris, 1921. Un Trait Manicheen Retrouve en Chine (Paul Pelliot ile birlikte), Paris, 1912. Delehaye, Hippolyte, Les Ltgendes Hagiographiques, Bruxelles, 1955, 4. bask. Les Ltgendes Grecaues des Saint Militaires, Paris, 1909. Eberhard, Wolfram: in'in imal Komular, ter. N.Ulutu, Ankara, 1942. Eliade, Mircea, Le Chamanisme et Les Techniaues Archaaues de l'Extase, Paris, 1974, 4. bask. Traitt dllistoire des Religions, Paris, 1975. Histoire des Croyances et des Idies Religieuses, I. cilt, Paris, 1976. Ergun, S. Nzhet, Bekta irleri, stanbul, 1930. Trk irleri, I. cilt, stanbul, 1936. Erz, Mehmet, Trkiye'de Alevilik Bektalik, stanbul, 1977. Esin, Emel, Trk Kozmolojisi, stanbul, 1979. Frat, M. erif, Dou tileri ve Varto Tarihi, Ankara, 1970, 3. bask. Giraud, Rene, VEmpire des Turcs Celestes, Paris, 1960. Gkalp, Ziya, Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul, 1341. Glpmarh, Abdlbaki, Pir Sultan Abdal (E N. Boratav ile), Ankara, 1943. Mevln'dan sonra Mevlevilik, stanbul, 1953. Alevi-Bekta Nefesleri, stanbul, 1963. MevlnaMzesi Yazmalar Katalogu, III. cilt, Ankara, 1972. Gvsa, 1. Aleddin, Sabatay Sevi, stanbul, 1939. Grenard, Fernand, Le Turkestan et le Tibet (La haute Asie: 2), Paris, 1898. Grousset, Rene, Sur les Traces du Bouddha, Paris, 1950,2. bask. EEmpire des Steppes, Paris, 1952. Bozkr imparatorluu, tercme M. Reat zmen, stanbul, 1980. Gnay, Umay, Elz Masallar, Erzurum, 1975. Gzel, Abdurrahman, Kaygusuz Abdal, Ankara, 1981. Halikarnas Balks, Anadolu Efsneleri, stanbul, 1954. Hamilton, J. Russel, Les Ouighours l'Epoaue des Cina Dynasties d'apres les Documents Chinois, Paris, 1955. Harva, Uno, Les Representations Religieuses Chez les Peuples Altaaues, Paris, 1959. Hasluck, E W, Bektailik Tedkikleri, tercme Ragp Hulusi, stanbul, 1928. Christianity and islam Under the Sultans, Oxford, 1929, 2 cilt. Hitti, Philip K., Siyas ve Kltrel slm Tarihi, tercme Salih Tu, II. cilt, stanbul, 1980. nan, Abdlkadir, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara, 1972, 2. bask. James, E. O., Mythes et Rites Dans le Proche-Orient Ancien, Paris, 1960. Jarry, Jacques, HerCsie et Factions dans l'Empire Byzantin du VI e au VIII e Siecles, Le Caire, 1968. Kafesolu, brahim, Trk Milli Kltr, Ankara, 1977. Karamustafa, Ahmet T., God's Unruly Friends: Dervishes Groups in the Islamic Later Period 1200-1250, Salt Lake City, 1994.

Kprl, Fuat, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1976, 3. bask. Osmanl mparatorluu'nun Kuruluu, Ankara, 1972, 2. bask. Trk Tarih-i Dinisi, stanbul, 1341 (ta basmas). Kprlzde M. Fuad, Trkiye Tarihi, I. cilt, stanbul, 1923. Trk Edebiyat Tarihi, istanbul, 1926. Influence du Chamanisme Turco-Mongol Sur Les Ordres Mysaues Musulmans, stanbul, 1929. Ligeti, Louis, Bilinmeyen Asya, tercme S. Karatay, stanbul, 1970. Melikoff, irene, La Geste de Melik Danimend, Paris, 1960. Abu Mslim, le Porte-Hache du Khorassan, Paris, 1962. Sur les Traces du Soufisme Turc: Recherches sur l'Islam Populaire en Anatolie, stanbul 1992, Isis Yaynlar. Uyur dik Uyardlar: Alevlik-Bektalik Aratrmalar, tercme Turan Alptekin, stanbul 1993, Cem Yaynlar. Hadji Bektash: Un Mythe et ses Avatars, Genese et Evolution du Soufisme Populaire en Turauie, Leiden 1998, E.J. Brill Hac Bekta: Efsaneden Geree, tercme Turan Alptekin, stanbul 1998, Cumhuriyet Kitabevi, 1. bs. Mensching, Gustav: Sociologie Religieuse, Paris, 1951. Muhammed Hamidullah: slm Peygamberi, tercme Kemal Kuu, I. cilt, stanbul, 1966. Noyan, Bedri, Btn Ynleriyle Bektalik ve Alevilik, Hzr. akir Keeli, Ankara 1998-1999, Ard Yaynlan, 3 cilt. Ocak, Ahmet Yaar: Babaler syan: Alevliin Tarihsel Altyaps Yahut Anadolu'da slm-Trk Heterodoksisinin Teekkl, Dergh Yaynlan, stanbul, 2000, 3. bs. Kltr Tarihi Kayna Olarak Menkbnmeler: Metodolojik Bir Yaklam, TTK Yaynlan, Ankara 1997, 2. bs. Osmanl lmparatorluu'nda Marjinal Sufilik: Kalenderiler, TTK Yaynlar, Ankara 1999, 2. bs. Ohlmarks, A., Studien zum Problem des Schamanismus, Lund-Kopenhagen, 1939. Okutan, H. Tahsin, ebinkarahisar ve Civar, basm yeri ve tarihi yok. Orkun, H. Namk, Trk Efsneleri, stanbul, 1943. Ostrogorsky, Georges, Histoire de l'Etat Byzantin, Paris, 1969. gel, Bahaeddin, slmiyet'ten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1971. Trk Mitolojisi, I. cilt, Ankara, 1971. Byk Hun mparatorluu Tarihi, I. cilt, Ankara, 1981. nder, Mehmet, Anadolu Efsneleri, Ankara, 1966. ehirden ehire, stanbul, 1972, 2 cilt. ztelli, Cahit, Pir Sultan Abdal, stanbul, 1971. Bekta Glleri, stanbul, 1973. Peuch, Henri-Charles, Le Manicheisme, Paris, 1949. Radloff, Wilhelm, Sibarya'dan, tercme A. Temir, Ankara, 1954-1957, 2 cilt. Rasonyi, L., Tarihte Trklk, Ankara, 1971. Rvanolu, Mahmut, Dou Airetleri ve Emperyalizm, stanbul, 1978. Roux, Jean-Paul, La Mort chez Les Peuples Altaiaues Anciens et Medievaux, Paris, 1963. Eski ve Oratalarda Altay Trklerinde lm, tercme Aykut Kazancgil, istanbul 1999, Kabala Yaynlan. Faune et Flre Sacries Dans les Societfs Altaiaues, Paris, 1966. Les Traditions des Nomades de la Turauie Meridionale, Paris, 1970. La Religion des Turcs et des Mongols, Paris 1984, Payot. Trklerin ve Moollarn Eski Dini, tercme Aykut Kazancgil, stanbul 1994, iaret Yaynlar. Ruben, Walter, Buddhizm Tarihi, tercme Abidin til, Ankara, 1947. Runciman, Steven, Le Manichiisme Midieval, Paris, 1949. La Civilisation Byzantine, Paris, 1952. Sakaolu, Saim, 101 Anadolu Efsnesi, stanbul, 1976. Anadolu Trk Efsnelerinde Ta Kesilme Motifi, Ankara, 1980. Samancgil, Kemal, Alevi iirleri Antolojisi, stanbul, 1946. Schimmel, Annemarie, Din/er Tarihine Giri, Ankara, 1955. Stefanov, Yordan, "Demir Baba Tekkesi", Bulgaristan Alevileri ve Demir Baba Tekkesi, ed. Ivanika Georgieva, ev. Trker Acarolu, stanbul 1998, Kaynak Yaynlan. apolyo, Enver Behnan, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, stanbul, 1946. Tanyu, Hikmet, Ankara ve evresinde Adak ve Adak Yerleri, Ankara, 1967. " Trklerde Tala tlgili nanlar, Ankara, 1968. Dinler Tarihi Aratrmalar, Ankara, 1973. Trkler'in Din Tarihesi, Ankara, 1976. slmlktan nce Trklerde Tek Tanr nanc, Ankara, 1980. Tekin, inasi, Uygurca Metinler l: Maytrsimit, Ankara, 1976. Togan, Z. Velidi, Umm TrkTarihine Giri, stanbul, 1970, 2. bask. Reideddin Ouznmesi, stanbul, 1972. Tucci, G., Les Religions du Tibet et de la Mongolie (W Heissig ile), Paris, 1973. Turan, Osman, Oniki Hayvanl Trk Takvimi, stanbul, 1941. Seluklular Tarihi ve Trk-lslm Medeniyeti, Ankara, 1965. Trk Cihan Hkimiyeti Mefkuresi Tarihi, I. cilt, stanbul, 1969. Seluklular ve slmiyet, stanbul, 1971. Uzunarl, I. Hakk, Anadolu Beylikleri, Ankara, 1969, 2. bask. lktar, M. akir, Trk ve slm Geleneinde Aa, stanbul, 1963. Velikanoff, . ., Sobreniye Soineniy (btn eserleri), V cilt, Alma Ata, 1972. Vryonis, Speros, The Dedine ofMedieval Hellenism in Asia Minr, Berkeley, 1971. Yalgn, A. Rza, Cenupta Trkmen Oymaklar, I. cilt, Ankara, 1977, 2. bask. Yldz, H. Dursun, slmiyet ve Trkler, stanbul, 1976. Yinan, M. Halil, Anadolu'nun Fethi, stanbul, 1944. Widengren, Geo, Les Religions de Viran, Paris, 1968. Wittek, Paul, Osmanl mparatorluumun Kuruluu, tercme Gzin Yalter (Bat Dillerinde Osmanl Tarihleri), stanbul, 1971, 2. bask MAKALELER Aalto, R, "Iranian Contact of the Turks in Preislamic Times", ST (1971). Anohin, A. Y, "Altay Samanlna Ait Maddeler", tercme A. nan, Makaleler ve

ncelemeler, Ankara, 1968. Arat, R. Rahmeti, "Uygurlar'da Istlahlara Dair", TM, VII-VIH2 (1942). Babinger, Franz, "Koyun Baba", E/2. Barkan, . Lutfi, "Kolonizatr Trk Dervileri", VD, II (1942). Barthold, V. V, "Orta Asya'da Mool Ftuhatna Kadar Hristiyanlk", TM, I (1925). "Khwrizm", Eli. Bazin, Louis, "Etat des Discussions sur la Penetration du Bouddhisme et du Ma-nicheisme en Milieu Turc", Itintraire d'Orient (Hommage Claude Cahen), Res Orientalis, VI (1994), Bazin, Marcel, "Le Culte des Arbres et des Montagnes Dans le Tales", Quand le Crible Etait Dans La Faille..., Paris, 1978. Beldiceanu, irene, "La Vita de Seyyid Ali Sultan et la Conqute de la Tharce par les Turcs", Proceedings of the XXVIII th International Congress of Orientalists" (Ann Arbor, 1967), "VViesbaden, 1971. "Seyyid Ali Sultan d'apres les Registres ottomans: Llnstallation de l'Islam Heterodoxe en Thrace", The Via Egnatia under Ottoman Rule 1380-1699, ed. E. A. Zachariadou, Crete 1996. Blochet, Edgar, "Mazdeizm'in Trk Kavimlerinin itikatlar zerindeki Tesiri", MTM, 2 (1331). Byle, J. Andrew, "Ortaada Trk ve Mool amanizmi", TFAD, tercme O. . Gkyay, say 297, Nisan 1974. Bulu, Sadettin, "amanizm'in Menei ve inkiaf Hakknda", TDED, II (1948). "Elvan elebi'nin Menkbnmesi", TM, XIX (1977-1979). Cahen, Claude, "Le Probleme Ethnique en Anatolie", CHM, 112 (1954). "Baba Ishaq, Baba Ilyas, Hadjdji Bektash et Quelques Autres", Turcica,l (1969). Canpolat, Mustafa, "Divan- Lgat- itTrk'te amanizm zleri", TFAY, 1974. Castagne, Joseph, "Survivances d'Anciens Cultes et Rites en Asie Centrale", Rc\me d'Ethnologie, XV (1923). Chavannes, Edouard, "Le Cycle Turc des Douze Animaux", T'oung-Pao, VIII (1906). aatay, Saadet, "Karaay Halk Edebiyatnda Avc Bineger", Fuad Kprl Armaan, istanbul, 1953. "Trk Halk Edebiyatnda Geyie Dair Baz Motifler", TDAY, 1956. "islmiyet'ten nce Trk Edebiyat Tarihi", TDEK, Ankara, 1976. "Kktrk Tarihinin ok nemli Bir Belgesi: Souka Bugut Yazt", TDAY, 19751976 (Semih Tezcan ile). Demieville, Paul, "Le Bouddhisme Chinois", Histoire Des Religions 1, Paris, 1970. Deny, Jean, "Sary Saltyq et le nom de la ville de Babadaghi", Melanges Emile Picot, II. cilt, Paris, 1913. Diyarbekirli, Nejat, "Vestiges des croyances altaques dans l'art seldjoukide", Tur-cica, III (1971). Dorul, . Rza, "Aa", slm-Trk Ansiklopedisi, stanbul, 1940. Duchesne-Guillemin, J., "Liran Antique et Zaroastre", Histoire des Religions 1. Eberhard, Wolfram, "in Kaynaklarna Gre Garb ve Orta Asya Halklarnn Medeniyeti", TM, VIIVIII1 (1940-1942). "Eski in Kltr ve Trkler", DTCFD, 14 (1943). "Toba Devrinde Budist Kilisesi", DTCFD, IV (1946). Esin, Emel, "Seluklu Sana Evren Tasvirinin Trk konografisinde Mene'leri", SAD, I (1969). "Mld VIII. Yzylda Trkistan'da slmiyet'in Burkan Dini ile Karlamas", TKA, 1-2 (1977-1978). "slmiyet'ten nceki Trk Kltr Tarihi ve slm'a Giri", TKEK, II, lb, stanbul, 1978. Eyice, Semavi, "orum'un Mecidz'nde Ak Paa Olu Elvan elebi Zaviyesi", TM, XV (1969). Fahd, Toufic, "Naissance de l'Islam", Histoire des Religions 2, Paris, 1972. Gkalp, Ziya, "Trk li, Eski Trkler'de Din", EFM, V (1332). Glpnarl, Abdlbaki, "Hacm Sultan", TA. "Kaygusuz Abdal", TA. Guidi, Michelangelo, "Mzdek", Eli. de Harlez, Charles, "Les croyances des premiers chinois", Memoires Couronntes, Academie Royale de Belgique, Bruxelles, 1888. Hasan Fehmi, "Otman Baba Vilyetnmesi", T, V (1927). Hilmi Ziya, "Trk Tarihinde Din Ruhiyat Mahedeleri", Mihrab, say 13-14 (1340). Huart, Ctement, "Hurfya", E/J. inalck, Halil, "Dervishe and sultan: An analysis of the Otman Baba Vilyetnmesf, The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire: Essays on Economy andSociety, Bloomington 1993, nan, Abdlkadir, "Trk Boylarnda Da, Aa ve Pnar Klt", Reit Rahmeti Arat in, Ankara, 1966. "Dede Korkut Kitab'nda Eski nanlar ve Gelenekler", TKA, III-IV (1966-1969). "Mslman Trkler'de amanizm'in Kalntlar", Makaleler ve ncelemeler. "Trkler'de ve Mooallar'da Defin Merasimi", ayn eser. "Yakut amanizminde Ija Kul", ayn eser. Inostrantsev, K., "Eski Trkler'in nanlar Hakknda Birka Sz", ayn eser. Izgi, zkan, "Kao-Ch'ang Uygurlar Hakknda", TD, 32 (1979). Kafesolu, brahim, "Eski Trk Dini", TED, III (1972). "Asya Trk Devletleri", TDEK. Kiel, Machiel, "Sar Saltk ve Erken Devir Bektalik zerine Notlar", TDA, 9 (1980). Koppers, Wilhelm, "lk Trklk ve ilk ndo Cermenlik", Belleten, V (1941). Kprl, Fuat, "Ortazaman Trk Devletlerinde Hukuk Sembollerdeki Motifler", THTM, II (1939). "Msr'da Bektalik", TM, VI (1939). "Abdal", THEA. "Abdal Musa", TK, say 124 (1973). "Ahmed Yesev", M.

 "Trk Edebiyatnn Menei", Edebiyat Aratrmalar, Ankara, 1966. Kprlzde M. Fuad, "Anadolu'da slmiyet", EEM, 4-6 (1338-1340). "Bektaliin Mene'leri", TY, III (1341). Kramers, J. H., "Ostad-Ss", EH. Massignon, L. - Anavati, G. G, "Hulul", EI2. Melikoff, irene, "Le Probleme Kzlba", Turcica, XII (1975). "Recherches sur l'Islam Populaire au Siecle de Mevln", Mevlna ve Yaama Sevinci, Ankara, 1978. Muhammed Mukri, "L'idee de l'Incarnation Chez les Ahl-i Haqq", Akten des XXIV InternationalenOrientalistenkongress (Mnchen, 1957), Wiesbaden, 1959. Nau, E, "Textes Nestoriens, Magiques, Mazdeens, Bardesanites, Marcionites, Ma-nicheens, Moniens", JA, II (1913). Noyan, Bedri, "Bektalikte Dokunulmayan Hayvanlar", TFAD, say 279, (Ekim 1972). Ocak, Ahmet Yaar, "XIII. ve XIV Yzyllar Anadolu Trk Tarihi Bakmndan nemli Bir Kaynak: Menkb'ul-Kudsiye f Mensb'il-Unsye", TD, 32 (1979). "Baz Menkbnmelere Gre XIII. - XV Yzyllardaki htidalarda Heterodoks eyh ve Dervilerin Rol", OA, II (1981). "Kalenderler ve Bektalik", Doumunun 100. Yldnmnde Atatrk'e Armaan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, stanbul, 1981. "Les milieux soufis dans les territoires du beylicat ottoman et le probleme des 'Abdalan- Rum' (1300-1389)", The Ottoman Emirate (1300-1389), ed. Eliza-beth A. Zachariadou, Rethymnon 1993, "Hacm Sultan", TDVM. gel, Bahaeddin, "Uygurlar'm Mene' Efsnesi", DTCFD, VII-2 (1948). "Dou Gktrkleri Hakknda Vesikalar ve Notlar", Belleten, XXI (1957). "Eski Trk-lran Kltr likileri Hakknda Notlar", ran ehinahl'nn 2500. Yldnmne Armaan, stanbul, 1971. nder, Mehmet, "Eine Neuendeckte Quelle zur Geschichte des Seltschuken in Anatolien", WZKM, LV (1959). zerdim, M. Nabi, "in Dininin Menei Meselesi ve Din nanlar", Belleten, XXVI (1962). ztelli, Cahit, "Eski nanlarn Bugnk zleri", I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, IV cilt, Ankara, 1976. Peuch, Henri-Charles, "Le Manicheisme", Histoire des Religions 2, Paris, 1972. Potapov, L. R, "Gebelerin ptida Cemaat Hayatlarn Anlatan ok Eski Bir det", TD, 15 (1960). Roux, Jean-Paul, "La Religion des Turcs de l'Orkhon du Vlle et VlIIe Siecles", RHR, 1,2(1962). "Tngri, Essai sur le Ciel-Dieu des Peuples Altaques", RHR, CXLIX, CL.. "Le Cahaman", Le Monde du Sorcier (Sources Orientales: 7), Paris, 1966. "Les Fideles de Verite et les Croyances Religieuses Turques", RHR, 1 (1969). "Une Survivance des Traditions Turco-Mongles Chez les Sefevides", RHR, 1 (1973). "Dieu Dans le Kitab- Dede Qorqut\ RE/, XLIH1 (1975). "Fonctions Chamaniques et Valeur du Feu Ghez les Peuples Altaques", RHR, 1 (1976). "Recherches des Survivances Preslamiques Dans les Textes Turcs Musulmans: Le Kitab- Dede Qorqut", JA, CCLX1V (1976). Schimidt, Walter, "Eski Trkler'de Din", TDED, XIII (1964). Spuler, Bertold, "Gktrkler'de Dini ve Kltrleri Hakknda Mlhazalar", V7IJ. Trk Tarih Kongresi, II. cilt, Ankara, 1981. een, Ramazan, "Klsik slm Kaynaklarna Gre Eski Trkler'in Dini ve aman Kelimesinin Menei", TED, 10-11 (1979-1980). Tanyu, Hikmet, "Trkler'de Atele ilgili nanlar", /. Uluslararas Trk Folklor Kongresi, IV cilt. Tekin, inasi, "Mani Dininin Uygurlar Tarafndan Devlet Dini Olarak Kabul", TDAy, 1962. "Uygur Edebiyatnn Meseleleri", TKA, 1-2 (1968). Togan, Nazmiye, "Peygamber Zamannda ark ve Garb Trkistan' Ziyaret Eden inli Budist Rahibi Hen ang'n Bu lkelerin Din ve Siyas Vaziyetine Ait Kaytlan", tTED, IV (1964). Togan, Z. Velid, "Ouzlar'n Hristiyanl Meselesine Ait", TM, II (1927). "lbn al-Fakih'in Trkler'e Dair Haberleri", Belleten, XII (1948). Turan, Osman, "Seluklu Trkiyesi Din Tarihine Ait Bir Kaynak: Fustat'ul-Adla f Kavid'is-Saltana", Fuad Kprl Armaan. "Babek", A. lken, H. Ziya, "Anadolu rf ve detlerinde Eski Kltrlerin zleri", FD, XVII (1969). lktar, M. akir, "Trkler'de Aa Klt", Halk Bilgisi Haberleri, say 83 (Eyll 1938). rekli, Bayram -Ba, Ali, "Veli Baba ve Senirkent Ulubey'deki manzumesi", SFFED, 9-10 (1994-1995). Vaux, Carra de, "Tansuh", EH. Wensinek, A. J.: "Ka'ba", EH. Yaltkaya, erefeddin: "Eski Trk An'anelerinin Baz Din Messeselere Tesiri", II. Trk Tarih Kongresi, stanbul, 1943.

DZN A

Abakan 118 Abbasi Devleti 89, 90 Abbasi Hanedan 88 Abbasiler 86, 201 Abdal Musa 27, 36,37, 38, 39,44,48, 143,150, 167,181,186,191, 207, 208, 209, 224, 264, 273 Abdallar 167, 255 Abdest almak 270, 273 Ahdidharmalar 82 Abdulkahir el-Badadi 196 Abdlhamit II (Padiah) 135 AbdlkadirGlnl73 Abidler 238 Acibu'd-Dny 244 Adana 136 dem donu 191 Adyaman 135 Afganistan 77, 200 Afrika 170 Afyon 125 Agni 247 Aa Baba 139 Aa Klt 128,130, 131, 132,135, 140 Aadenizi 45 Anboz Adas 43 Ahi Evren 261, 271, 273, 278 Ahlikl77 hiret 172 Ahhed-i Bican 221 Ahmed-i Yesev 33,82, 175, 177, 180, 181,182, 214, 219, 220, 223, 242, 264, 271 Ahmediye 268 Ahmet Fakih 271 Ahura Mazda 200, 247 Aka Dr (Ulu Aa) 134 Akdeniz Havzas 241 Akka Ky 126 . Aksaray 227 Akyazl Sultan 45, 49 Ala Geyik 213 Alada 105 Alaiye 38 Alev 27 Alevlik 27,56, 69 Ali Donu 191 Ali Kayas 126 Ali Naki 35 Ali Srr 192 Alp Kutluk Bilge Kaan 99 Altay Dalan 118, 119 Altay Kavimleri 59 Altay amanizmi 223, 225 Altay amanlan 149, 153 Altay Tatarlan 133 Altay Trk Masallar 164 Altay 268 Altaylar 71, 117, 132, 146, 154, 159, Atalar Klt 62, 73, 110,131, 251 160,169, 176 Atar 247 Altayl amanistler 146 Atayh amanistler 174 Altayhlar 118, 119, 248, 250, 251 Ate badeti 242 Amasya 30, 126,157, 230, 254 Ate Klt 183, 241, 242, 243, 245, Amerika 170, 241 247,248,251 Anadolu Anleri 177 Ate 166, 167, 168,169, 170, 237, Anadolu Seluklu Devleti 27, 105 239, 240, 241, 242, 243, 244, 246, Anadolu Seluklular 219 248, 249, 250, 256 Anadolu Tahtaclar 134 Atl oban Kltr (ayr. bkz. Bozkr Anadolu 25, 26, 28, 29, 30, 31, 33, 34, Kltr) 61 35, 37, 40,43, 44, 45, 47, 48, 54, Attila (Hun Kral) 101, 153 55, 57, 74, 82, 91, 97, 98, 102, 103, Avclarn Azizi 210 104, 105, 106, 107,108, 109, 110, Avrupa 60, 100,101, 241 111,120, 121, 125, 126, 127, 128, Aya Yorgi (ayr.bkz. Saint Georges) 168 134, 138, 139, 140,147, 149, 160, Ayin-i Cem 175, 204 171,174,192,194,198,205,210, Ay-mangus Masal 160 212, 213, 214, 215, 217, 218, 220, Ayn- Cem 179 230, 232, 249, 250, 251, 268, 279, Aynu'd-Devle 215 280, 281, 282 Azerbaycan 34, 90 Ansr- Erbaa (Drt unsur inanc) 237 Azrail Aleyhisselam 205, 221 Anavutluk 229 Ankara 34, 43,136 B Anohin 118 Baba Hki 208, 209, 212 Antalya 37 Baba llyas- Horasan 26, 27, 29, 30, Antropofani 159 143,144,146,153,157,158,159, Antropomorfizm 200 166, 175, 185,191, 215, 237, 254, Apangu 163 255, 257, 258, 259, 266 Arabistan 58 Baba shak 30, 146 Arabkir 185 Baba Mecnun 171, 224 Arafat Da 114, 115, 119, 273 Baba Resul Ayaklanmas 157 Arap iilii 196 Baba Hareketi 26, 27, 38, 178 Araplar 99,130 Babek Hurremi isyan 89, 90 Ark oban 47 Babek 178 Arif oban 46 Babilliler 231 Arkaik nanlar 74 Babinger, E 46 Arvak 225 Bac (Kadn Veli) 175 As (Hz. Musa'nn) 136 Badad 156,169 Asildoan 276 Baktriyan 75, 85, 86, 87 Asya Kavimleri 173 Balkhisar 228, 235 Asya 170, 241, 248 Balkesir 136

k oban 46 Balm Sultan 182,190 k Garip 122 Balkan Bektalii 50 k Kerem 122 Balkanlar 34, 51,100, 105 k Paa 29, 30,157,159, 160, 185, 191, 198, 266 Bardesan 104 kpaazade 36 Barkan, . L. 40 At Meydan 162 Barthold 80,86 Ata Sim 192 Basilov, N. Vladimir 70 Bakurtlar 119, 132, 249 Byle, J. Andrew 142 Battal Gazi 164, 186, 213 Boz (At) 255 Battahme 164 Bozkr Hayat 142 Baylgenl54 Bozkr Kltr 6,1 Bayezid II 32, 33, 48 Bozok 34 Byezid-i Bistami 161, 165 B Kaan 92, 93\96, 99 Bayn Ula Da 115 Blk am 128 Bazin, M., 134, 138 Brahmadotta (Kral) 21 Bedahan 180, 219 Brahmanizm 74 Bece Sultan 276 Brahmanlar 195 Bece 207 Bruinessen, M. Van 171 Behnam (Prens) 209 Buda 79, 127, 195, 200, 211, 212, 2147 Bekta edebiyat 39 217,235 Bekta Menkbnmeleri 28, 122, Buda-Geyik likisi 214, 217 142, 162, 165,166, 168,171, 180, Budalnme 28 221, 253, 254, 271, 279, 281, 282 Budist Azizler 222 Bekta Menkabeleri 115, 261 Budist in Kltr 110 Bekta Topluluklar 183 Budist Evliya 237 Bekta 6, 45,47,48, 55, 111,114, Budist Klliyeleri 75 120, 142, 179,192,193, 201, 202, Budist Trkler 127, 214 215, 217, 222, 226, 235, 250, 281, Budistler 82, 98 282 Budizm 55, 57, 62, 73, 74, 75, 76, 77, Bektaler (lk) 229 80, 81, 85, 86, 94, 95,127, Bektaler 40, 48,122, 171, 181, 189, 145, 155,169, 183, 184, 194,195, 196 196,210,211,214,218,223,226, Bektalik (Tarikat) 27, 37, 38, 39, 40, 241, 281 44,46, 50, 56, 123,178, 184, 192, Budun nli 116 196, 197, 241, 269, 279, 280, 281 Bugut Kitabesi 76 Beldiceanu, irene 40 Buhara 77, 124,126, 249 Belgradl51,227,228 Buhari 142 Belh 77 Bulgaristan 44, 226, 229 Bereket getirmek 262 Bumin Kaan 76 Bebahk 79, 80 Burhan Abdal (Mrid) 167, 227 Bekan 220 Burkan Haldun Da 117 Beyn b. Sem'n 201 Burkanclk 79 Beyniyye Mezhebi 201 Bursa 36, 43 Bilge Kaan Kitabesi 62 Buryatlar 132, 169, 249 Bilge Kaan 78, 83 Burzen Mihr 247 Bineger 211 Buzta Ata Da 115,117 Bingl Dalar 120 By 143, 146, 147, 259 Bizans (imparatorluu) 84,98,100, Byclk 144 101, 102, 103,106, 107, 239, 244 Byk Hun mparatorluu 84 Bizansllar 100, 102 Byk Seluklular 100,101 Blatter aus Sibirien 56 Bodhisattva 79 C Bogdall8 Cad 206 Bogomilizm 105 Cd 146 Boazky Arivi 230 Cahen, Claude 32, 54 Bolayr 41 Cam Baba 166, 167 Catherine de Sienne 236 Cebrail Aleyhisselam 186, 205, 269 Cenhiyye Mezhebi 201 Cengiz Han 71, 117, 158, 169,173, Cezb 41 Chavannes, Edouard 93, 240 Cindar149 Cinler 148, 150, 195, 250 Coan, Esat 31, 32 Cuma Namaz 261 Curcis 168, 172, 272 Ccenler 163 Cveyn 96, 131, 145,152, 158 Czam Hastal 209 aatay, Saadet 210, 211, 213 aldran Zaferi 174 Camc Ky (Edremit) 138 amlk Baba 120 armha gerilmek 256 at Ky 166, 175 elebi Mehmet (Padiah) 42 epniler 194 eremisler 132 nar Dede 139

Barak Baba 156

78, 79,

Ciiller 65, 100, 116,117 in 66, 74, 83, 84, 85, 92, 93, 94,103, 163, 232, 233, 240, 241, 246 ince 55, 81, 222 inliler 62, 67, 92, 94, 116, 124 itlenbik Dede 139 oban Dede 126 orum 29, 136, 229, 230 ungarya Havzas 116

Da /Tepe Klt 115, 117, 118, 120, 122 Dnimendnme 41, 45,121, 230 Dantipla (Kral) 211, 212 Davut (Peygamber) 221 Dede Garkn 30,185, 191, 215 Dede Korkut Hikayeleri 140 Dede Korkut Kitab 70,121, 140, 159, 212 Delehaye, H. 229 Deli Dumrul Hikyesi 70 Deli Dumrul 221 Delikli Ta 162 Demir Baba Vilayetnamesi (bkz. Vilyetname-i...) Demir Baba 49, 167, 226, 228 Denek Da 119 DenyJ.229 Dersim Kzlbalar 125 Dervi Burhan 35 Deryanos Manastr 230 Devcik Aa 128 Devir nazariyesi 197 Devletl Kaba Aa 140 Dimetoka Kalesi 261 Dimetoka 40, 41,49 Divan'u Lgati't-Trk 80 Dobruca 188 Dou Anadolu 135 Dou Trkistan 74, 75, 92, 149 Dokuzouzlar 90 Domuz 240 Don deitirme 206 Don 191 Don 197 Drt unsur inanc 183, 237, 240 Duchesne-Guillemin 246 DulkadirIiBeleril73 Durada 126 Durkheim 56 Eberhard, W 57, 233 EbDlef62, 65, 66 Ebu Hafs el-Haddad 214 EbHanifel73 Eb lshak Kzerun 214 Ebu Kubeys Da (Mekke) 119 Ebu Mslim Destan 221, 224 Eb Mslim Horasani 88, 89, 90, 164, 201,221, 222, 225, 258, 259 Eb Talha 263, 264 Eb Talib 205 Ebu'l Vefa Badadi 26,177 Ebu'l-Hasan Nuri 267 Ebu'l-Hattab el-Esedi 201 Edirne 41, 187 Edirneli Hibri 44 Edremit 126, 138 Eflak 236, 264 Ege Havzas 130 Ehl-i Hak (Ali lh) 134,184, 191 Ehl-i Hak Krtler 171 Ehl-i Haklar 197, 205 Ejder badeti 233 Ejderha 180, 226, 227, 228, 230, 231, 234, 235 Elaz 135 Elbeyli Aireti 216 El-Birn 127, 195 Elbistan 126 Elest Bezmi 199 Eliade 66, 69, 72, 123, 129, 142, 155, 168,170, 172, 222, 223, 231, 237 Elie (llyas Peygamber) 229 Elie (Metropolit) 98 Elia (Peygamber) 34, 262, 266, 267, 268,269,270,271,276 El-rt 145, 152 Elmal 37, 39 Elvan elebi 29, 30, 230 Elvanelebi Ky 229, 230 El-Veled'-efik 54 Emevi Devleti 88 Emeviler 225 Emir Sultan 273 Emirci Sultan 230 Enkarnasyon (Hulul) 197 Enki 231 Envru'l-kn 221, 268 Erden Nehri 276 Erechkigal 231 Ermeniler 106 Erz, Mehmet 250 Esin, Emel 59, 130, 233 Esiri 42, 43 Eskiehir 186 Eti Efsanesi 230, 235 Etiler 231 Et-Taberi 272 Eukhaita 229 Evliya elebi 46, 48, 134, 229 Evliya Tezkireleri 25 Evliya-Geyik likisi 214,215, 217, 218 Eyyup (Peygamber) 274

Farnbag 247 Fatma b. Esed 205 Fatih Sultan Mehmet 43, 46, 47, 48, 150,151,162,199,243 Fatma Bac (Mrid) 175 Felaket musallat etmek 260 Fergana, Joseph Castagne 78,124, 126 Fesh 196 Fetih Hareketleri (Rumeli) 40 Filibe 46 Filistin 275 Filistinliler 274 Finourlar 170 Firavun 260, 261, 275, 276 Firavunlar 256 Fraetaona 234 Frazer\70 FrobeniuV470 Fusttu'l-Adle"

Gagauz 170 Gan-tsuan-an Da 116 Gayb Be 207, 208, 209 Gayp 150, 152 Gayrimslimler 33, 36,106,107, 108, 254, 280 Gazi Sultan 191 Gazne 173 Gazneli Mahmud 173 Gelibolu 41, 276 Gelincik Ana 115 Gelincik 115 Gencelil86 Gerdiz88,116 Germiyan44, 114, 181 Geyik 207, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 220, 226 Geyikli Baba 215 Gysuddin Keyhusrev II (Sultan) 144, 157, 254 Giraud, Rene 66, 67, 87, 243, 246 Gnostisizm 91 Goldlar 169 Gordlevski 134 Gebelik 103 Gk Tanr Klt 66, 67, 69, 73, 110 Gk Tanr unsuru 142 Gk Tanr 116,117,137, 158, 159 Gktrkler 62, 63, 76, 77, 78, 81, 85, 87,116, 131,163,195,219,222, 233, 236, 239, 243, 244,245, 247 Glpnarh, Abdlbaki 32, 33, 35, 45 Grousset 80, 87 Gunasp 247 Glistan 238 Gne 239 Grcistan 226 Gvercin donu 220, 222

Hbtiyye Frkas 196 Habib Hac 207, 276 Hacer'ul-Esved 113 Hac Bekta gelenei 48, 50 Hac Bekta Tekkesi 182 Hac Bekta- Vel 27, 31, 33, 34, 35, 36, 45,47, 50, 115, 121, 122, 123, 125, 126, 128,143, 151, 166, 171, 175, 181, 182, 185, 186, 189,192, 202, 203, 204, 210, 215, 219, 220, 222, 227, 242, 259, 260, 262, 263, 266, 269, 270, 271, 273, 277 Hac Dorul 220 Hac Mihman 147 Hacbekta (le) 215 Hacm Sultan 27, 36, 48, 114, 121, 143, 162, 165, 166, 167,181, 182, 207, 221, 226, 227, 235, 264, 266, 274,277 Ha 209 Hai 240 Hakim Ata 214 Hala Trkleri 90 Halalar 90 Halep 38 Halilrrahman Gl 168 Hama 39 Hamdullah 239 Hamurkaya 125 Hamza (Neyzen) 268 Han Tanr Da 115 Hangay Sradalar 78 Hanifler 58 Han-Yoan Da 116, 117 Harana Kalesi 254 Hrezm 54, 86 Hrezmah Muhammed 173 Harlez, C. de 67 Harun Reid 102, 173 Harva, U. 57, 168, 169, 223 Hasan Da 216 Hasan Dede 182, 216 Hasanda 227 Hasandede Ky 119, 125, 182 Hasluck, E W 139, 210, 229 Hasta iyiletirmek 147, 148, 149 Hastalk tedavisi 243, 249 Himiyye Frkas 196 Haty (ah smail) 192, 193, 202, Hava 237, 239 Havada uma 236, 237 Havra 102 Haydari 48 Hayderi Tarikat 27 Hayvan ekline girme 223 Hazar Denizi 84 Hazar Devleti 102 Hazar Trkleri 99 Hazarlar 101, 102 Heissig 245 Heterodoks Trk Zmreleri 183 Hra Da 113 Hristiyan Trkler 101 Hristiyanlatrma 235 Hristiyanlk gelenei 168 Hristiyanlk 97, 98, 99, 100, 101, 103, 104, 105, 109,111, 127, 168, 172, 184,229,230,231,254,256 Hrka 242, 266 Hrkada 242 Hrszlk 223 Hzr 235 Hzr b. Ilyas (ayr. bkz. Uzun Firdevs) 32 Hzr 227 Hicaz 34, 39 Hikye-i Geyik 213 Hinyna 75, 77, 79 Hindistan 74, 76, 84, 130, 171, 184, 222, 247 Hiou-en-Tsang 77, 85, 86 Hoca Celluddin 214 Hocalar Tav 119 Hocend 249 Homoseksellik 260 Horasan Erenleri 33, 185 302

Horasan 33, 40, 46, 54, 86, 89, 90, 92, Is-Ah 176 180,219,225,258,269 sparta 50 Hotan 75 Hud-Mihman 205 I Huddu'l-lem 88 bn Fazlan 72 Hui-Lin 77 Ibn Hazm 196 Hulmniyye 201 bn Rusta 88, 247 Hulul nanc 159,183, 190, 197,199, bn Sina 145,152 200, 201, 202, 205, 206 lbn'ul Fakih 95 Hun mparatorluu 101 bnu'n-Nedim 240 Hunlar 58, 62, 65, 116,131, 152, 162, brahim b. Edhem 165, 209 163, 233 ibrahim Cezbi Bamakzade 41 Hurremiler 178 brahim-i Sni 269 Hurf 44 dris (Peygamber) 204 Hlg 169 Idris 88, 127, 244 Hsam ah (ayr. bkz. Otman Baba)^44 lduk ba 116 Hsmuddin Mahmud 38 Hseyin Gazi 213 IhtyalarJ07 Hz. Adem (lk Peygamber) 127,170, ljekil 225 186, 187,188, 190, 191,198, 201, konografi 236

238 llm-i lednn 159, 160 Hz. Ali 69, 126, 127,185, 186, 187, 11ya (Peygamber) 34, 262, 263, 266, 189, 190, 191,192, 201, 202, 204, 268, 271, 276 205, 206, 236, 281 Ilyas (Peygamber) 229, 256, 258 Hz. Hamza 212 imam Ali Rza 269 Hz. Hasan 187 mam Cafer Buyruu 160, 161 Hz. Havva 186 mam Haim 46 Hz. Hseyin 50, 187 imam Musa Kazm 269 Hz. brahim (Peygamber) 167,168, 204 imam Rza 46 Hz. Isa (Peygamber) 104, 127, 205, mam- zam 173 210, 255, 256, 257, 263, 265, 266, nan, A. 54, 57, 72, 73, 75, 94, 117, 267,268,269,277 119,132,174,223,225,226,249 Hz. Meryem 269 lnceiz Kalesi 140 Hz. Muhammed (Son Peygamber) ndra 235 136, 142,157,159, 160, 164, 187, negl 47 188,201,204,212,213,221,263, nirah- Sadr 159 265, 267, 275 lntermezzo 170 Hz. Musa (Peygamber) 136, 187, 260, ipek Yolu 75 261,274,275,276,277 Iran dinleri 183, 281 Hz. Nuh (Peygamber) 260 ran 28,33, 34, 74, 84, 85, 86, 91, 95, Hz. Sleyman (Peygamber) 164 96, 98, 99, 101,103, 105, 110, 171, Hz. Yusuf (Peygamber) 265 178,191, 196, 197, 200, 201, 205, 232,233,234,235,240,241,244, I 247,248, 280, 281 Inostrantsev 87, 246 ranllar 84 Irak 34, 39 slm Dnyas 25, 142, 233 Irmak / Deniz stnde yrmek 277, slm heterodoksisi 28 278 islm ilahiyat 253 Irmak / Deniz yarlmas 275, 276, 277 islm medeniyeti 108 slm ncesi 55, 56, 65, 100,145, 151, 194, 217, 219, 222, 236, 249, 279, 281 slm 25, 28, 51, 56, 95, 96, 98, 100, 105,114,116,121,214 Islm gelenek 143,164 Islm telakki 258, 269, 271 Islm Trk Edebiyat 140 lslmileme 144 Islmiletirme 149 slmiyet 53, 54, 55, 69, 71, 73, 82, 91, 99, 103,108,109, 110, 113, 127,145, 162, 172, 184, 256, 279 slmlama 53 smail b. Ahmed 163 lsmaililer 196 srafil 205 sriliyyat 253 Israiloullan 274, 275 stanbul 97, 150,162 stemi Kaan 77 stirak 155,156 syanlar 258 kence 212 til 102 James, E. O. 231 Jean du Plan-Carpin (ayr. bkz. PlanCarpin) 67 Jinagupta 77 Joseph Cupertino 237 Jstinyen (mparator) 244

Kabe'nin eii 136 Kadirlik 25 Kafdall4 Kafesolu, brahim 58, 59, 62, 66, 67 Kafkasya 99, 101 Kahin 152 Kahramanmara 126 Kalecik Ky 125 Kalenderhne Camii 199 Kalenderi 27,35,36, 38, 42,44,47,48 Kalenderiler 38, 43, 49 Kalenderilik 47,' 50 Kaligra Kalesi (Bulgaristan) 126, 180, 226 Kalpas (aman) 169 Kam 71 Kamiliyye 196 Kamlar 145, 152 Kanghlar 131 Kan-Su 77, 79, 80, 94 Kao-Ch'ang Uygur Devleti 78 Kao-Ch'ang 79 Kapia 77 Kara Atl Pergen 232 Kara brahim 162 . Karaca Ahmed Sultan 215 Karaay Halk Edebiyat 211 Karadeniz 100, 226, 277 Karahisar 36, 274 Karahitay 54

Karakoyunlu Trkmenleri 134 Karakurum 131 Karasaspa 234 Karaar 92 Karluklar 90, 91,99 Kagar 75, 92 Kagarl Mahmud 80,130 Kakar Tepesi 120 Katanovll8 Kvus Han 166 Kaygusuz Abdal 27, 28, 38, 39,42, 44, 48,188, 201, 202, 207, 209, 212, 238, 265 Kayrkanll8 Kayseri 34, 106, 126, 151, 216 Kazak 153, 225 Kazaklar 132, 248 Kazan Be 140 Kazan Trkleri 119 Kazanhlar 119 Kzernniye Tarikat 214 Kazvini, Zekeriyya 99 Kemaller 49 Kemik 170, 171, 172, 173,174 Kerbela 39 Keef Nehri 234 Kl Manastn 199 Klarslan 227 Kpak 100, 101 Krgzlar 88, 98, 124, 132, 153, 160, 225, 244, 246 Krkkale 119, 125, 182 Krm 34, 99, 26 Krklar am 128 Krmz 176 Krehir 34, 151,271 Kyamet gn 172 Kzl Deli Sultan (Seyyid Ali Sultan) 39,40,49,181,182 Kzlba Krtler 120, 135, 136, 193, 194 Kzlba topluluklar 183 Kzlba Trkler 250 Kzlba zmreleri 135,136, 137, 179, 192 Kzlba 27,120, 125,192, 201, 202, 215,216,217,250,281,282 Kzlbalar41,119, 122, 125, 126, 135, 160,161,182, 189, 193 Kzlbalk 184, 217, 269 Kzlburun 114 Kzldeniz 275 Kzlrmak 47, 228 Kzl-Su 78 Ki Abdal 180 Kiel, Michael 44 Kimekler 62, 88,127 Kimya Hatun 160 Kitab- Dede Korkut 45 Kitab- Eb Mslim Horasan 33,164,177 Kitab- Mukaddes 34, 142, 253, 254, 258, 260, 262, 263, 265, 266, 267, 274, 275, 277, 280, 281 Kojo-Kudai 160 Konya 106, 165, 170, 261, 266 Koppers,W. 61,72 Kore 66 Koyun Baba 46, 47, 48, 49, 129, 216, 226, 228 Kk-Luu 233 Kk 71, 158 Kpek 240 Kprl, Fuat 54, 57, 73, 82, 97, 103, 108,144, 146,176, 218, 232 Kprl, Orhan 42, 43 Kre Kad 166 Krleri grdrmek 265 Krolu 122 Ksala (Kral) 211 Kubilay Han 133 Kua 80, 92 Kudme b. Cafer 95 Kuday212 Kul Hasan 189 Kul Hseyin 190 Kumanlar 100, 101, 152 Kun 100, 101 Kur 231 Kufan- Kerim 142, 151, 164, 167, 172, 219, 253, 261, 265, 274, 275 Kurmanlar 126, 136 Ku ekline girme 219, 222, 223, 226, 236 Kut Da Efsanesi 123 Kut Da 123 Kutbuddin Haydar 180, 219 Kutlu Melek 270 Kutula 169 Kuzey Asya 172 Kuzey ran 134, 1: Kuzey Wei Slalesi 23,2 Kk Abdal 45 Kltler 123 Krtler 250 Ladini Destan 213 Laponlar 170 Leipzig 56 Levitation 236 Ligeti, L. 87 Livta 260 Lokman- Perende 185, 273 Lo-Yang 92 Lung-Ch'eng (Ejder ehri) 131 Lt (Peygamber) 260

Mabedler 75, 78, 80, 85 Macarlar 88 Madra 187 Mahayana 75, 82 Mahmut Paa 151, 255, 259 Makalt 28, 31,238, 241 Malatya 213 Malazgirt Sava (1071) 101 Malya Ovas 266 Manular 116, 117 Mani 80, 257, 258, 259 Maniheist 95, 104, 111, 196, 240, 257, 258

Maniheistler 92, 93, 98,178 Maniheizm 55, 58, 62, 73, 80, 85, 86, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 100, 105, 110,178,183,241,257,281 Manisa 43 Mar Mattai 209 Marcion 104 Maurice (mparator) 239 Mavernnehir 34, 54, 72, 82, 86, 88, 89, 90, 92, 98,124, 201 Mazdeist 87, 95 Mazdeizm 55, 73, 84, 85,86, 87, 88, 110,183,183,242,247,281 Mazdekizm 84, 85, 88, 90, 91, 110, 183, 281 Mecidz 29 Mecusi 209 Mehdi 82 Mehmet II (ayr. bkz. Fatih Sultan Mehmet) 44 Mekke 33, 212 Melmetilik 214 Melm 44 Melik Dnimend 230 Melikoff, irene 54, 69 Memduh Paa 135 Menkb- Ahi Evren 34 Menkb- Hce Ahmed Yesevi 33 Menkb- Hac Bekta- Veli 30, 31, 32, 35, 114, 119,122, 125,127, 128, 139, 175,180,185, 219, 223, 226, 229, 242, 259, 260, 269, 273, 276, 279, 280, 281 Menkb- Kaygusuz Baba 38, 39, 224, 280 Menhb- Koyun Baba 128 Menkb- Lokman- Perende 33 Menhb- Mevln Celluddin-i Rumi 34 Menkb- Seyyid Battal Gazi 34 Menkb- Seyyid Mahmud Hayran 34 Menkb- Sipehsalar 34 Menkb- adruddin-i Konev 34 Menkb- eyh Bedreddn 191 Menkb- Tac'l-Arifin Seyyid Ebu'lVefa 215 Menkb- Veli Baba 50, 51 Menkbu'l-rifn 34, 161, 165 Menkbu'l Kudsye 29, 30, 143,146, 147, 153, 156, 159, 161, 166, 175, 184,185, 192, 197,198, 215, 237, 254, 266, 279, 280 Meng Han 152 Menkur Da 127 Mentee 182 MervAhleril77 Merv ehri 98, 164,173 Mervan 221>225 Mervezi 88, 145 Merzifon 136 Mes'd 102, 244 Mesh 196 Mesih 255 Metamorphose (don deitirme) 206 Metampsikoz 183 Mevln 156,161, 165, 170, 236, 261, 264,268,278 Mevlevilik 25 Mevlid 212 Mezopotamya 91,103,130, 231 Mn 216 Msr dini 256 Msr Firavunlar 200 Msr 38, 39,130, 261, 265, 274 Msrllar 260 Mikil 205 Mina 119 Mirc 157, 159, 160 Misyonerlik 104 Mool istilas 54 Mool samanlar 152, 153, 169 Mool toplumlar 134 Moolistan 76, 117 Moollar 61, 62, 67, 95, 117, 118, 152,164, 169,170, 173, 219, 239, 245, 247, 248, 250 Molla Sduddin 260 Monoteist Dinler 184 Moskov Diyar 228 Mudurnu 126 Mula 136 Mu-Han Kaan 76 Muharrem ay 135 Muhlis Paa 29, 30, 157, 166,184, 185,191 Muhyiddin Abdal 188, 189, 190, 201, 204 Mukarina isyan 89, 90 Mukahna201,258, 259 Murail I (Padiah) 140 Mrit II (Padiah) 42, 43 usa b. Ali (ayr. bkz. Sfl Dervi) 32 Musa Be 147 Musa Sni 269, 270 Musahiplik ayini 217 Museviler 68 Musevilik 91, 101, 102, 184, 256 Musul 168 M'min Dervi 187 Mridler 150 Mslman Araplar 163 Mslman amanlar 149 Mslman Trkler 134, 254 Mslmanlar 106, 253 Mslmanlatrma 107

Nasr- Seyyar 225 Natrizm 57 Necef39 Nefes Evlad 268, 269, 271 Nefes Olu 268, 269 Nefes 40, 42, 45, 268, 269 Nefesler 201 Nemrut 167 Nesh 196 Nestriler 99 Nestrilik 97, 98, 99 Nioradze, G. 70 Nirvana 82 Nirvana-Sutra 77 Nizamlmlk 221 Nohutlu Baba 120 Noyan, Bedri 50 Nuh (Peygamber) 201, 204 Nureddin Hoca 259 Nuruddin Caca 151 Nusayriler 196 Nusayrlik 184 Nmeyriyye 201

Oban (Mrid) 166 Ocan takdisi 251 Odunu aa haline getirmek 271, 272 Ouz 176 Ouz Kaan Destan 65, 232 Ouzlar 54, 72, 90, 91, 103, 127 Ohlmarks.A. 70, 144, 155

Okutan, Hasan Tahsin 174 OlimposDa 114 Oniki imam Klt 35, 51, 192, 281 Orhan Gazi (Sultan) 37, 50 Orhun Kitabeleri (Abideleri) 59, 61, 62, 63, 67, 68, 69, 70, 71, 78, 87, 137, 219, 244, 257 Orman klt 134 Omitofani 219 Orta Asya 54, 55, 56, 60, 61, 62, 66, 69, 71, 73, 84, 85, 86, 91, 96, 98, 100, 103, 115, 119, 121, 124, 126, 127, 128, 130, 132, 134, 138, 145, 172, 196, 210, 217, 219, 226, 242, 243 Orta Dou 105 Ortodoks Kilisesi 108 Ortodoksluk 97, 103 Oru Be 140 Osmanck 47, 48, 147 Osmanl Devleti / mparatorluu 36, 37,56,179,215 Osmanl Fetihleri 181 Osmanl Kronikleri 36, 41 Osmanllar 170 Otman Baba (eyh) 35, 44, 45, 48, 49, 147, 150, 151,153, 154, 156, 162, 165, 187, 188, 189, 199, 201, 204, 226, 228, 235, 238, 242, 243, 255, 259 Otman Baba Gelenei 49, 50 OyratBeil69

geday Han 133 gel, Bahaeddin 59, 66, 197, 212, 223, 246 lmeden nce ge ekilmek 254, 255, 256, 257, 258 l diriltme 265, 266, 267, 268, 275 mer Paa 237 ndr 118 tken Da 114, 116 tken Devleti 94 tken Uygur Devleti 78 tken 78, 79, 92, 130, 131 yk Ky 36 zbekler 249

P'u-Sa 79 Pamir 75 Paperroissole 157 Paulisyanizm Mezhebi 105 Peenekler 100 Peiliot, Paul 93 Peri aran (ayr. bkz. Perihan) 149 Perihan 149 Peuch, H.-C. 178 Peygamberler 34, 260 Pir Dr (Evliya Aa) 134 Pir Sultan Abdal 46,190, 202, 216, 236 Pirabi Sultan 266, 268 Piramitler 256 Plan-Carpin 239, 245 Potapov, L. E 176 Pravadi187 Putperest Trkler 116 Putperestler 104

Ra256 Radloff, W 56, 70, 71, 132, 138, 139, 154, 175, 176, 248 Rfi b. Leys isyan 89, 90 Rah234 Rahuk Da 127 Ramazan Mecnun 215 Rvendiyye Frkas 196 Recep Sultan 35 Reenkarnasyon 183 Resh 196 Resonyi, L. 57 Resul Baba 220, 222 Reidi, G.G. 119 Reiduddin 145 Rdvan Aac 136 Rf Dervileri 170 Rfler 170 Rflik Tarikat 25, 169 Rizmiyye 196, 201 Romallar 63 Roux,Jean-Paul 59, 66, 72, 117, 130, 132,173, 210, 217, 222, 223, 232, 246 Ruben,W 155 Rubruquis 62, 245 Rum Abdallar 26, 37, 42 Rum Erenleri 33, 175, 220 Rumeli Fetihleri 41, 44 Rumeli 40, 44,48, 139, 180, 181, 187, 276, 277, 280 Rumlar 106 Rusuk 41, 49 Rstem 234 Sadreddin-i Konevi 261 Safevi Propagandas 192, 281 Saint Eustatius 210 Saint Georges 168, 229, 231, 235, 268, 275

Saint Hubert de Liege 209, 210 Saint Nicolas 229 Saint Theodore 229 Saint Therese 237 Saltknme 34, 41, 45, 221, 229 Smnoullan 163 Samgha 76 Samosath Paul 105 Samoyedler 61 Samson 274 Sandkl 36 Saraynme 238 San oban Dede 125 San smail 222 San Saltk Tekkesi 188 San Saltk 126, 156, 167, 180, 187, 188, 221, 226, 227, 228, 229, 231, 235, 277 San Uygurlar 80 Saruhan 44 Sasani mparatorluu 84, 85, 98 Sasaniler 85, 98 Schimidt, E NVilhelm 58 Sebeiyye Frkas 196 Selanik 46 Seluklu Hanedan 106 Seluklular 170 Selenka Nehri 131 Selim Han 227 Sem 242, 243 Semendire 46 Semerkand 86, 249 Senirkent 50 Seyahatname 229 Seyitgazi Tekkesi 162, 166, 276 Seyitgazi 36, 42, 43 eylan Adas 127 Seyyid Aluddin Gaybi 38 Seyyid Ali Sultan (ayr. bkz. Kzl Deli) 39,40,41,181, 261, 272,274, 276 Seyyid Battal Gazi 207 Seyyid Cemal 276 Seyyid Ebul Vefa 236 Seyyid Gazi 186 Seyyid Mahmud Hayran 122 Seyyid Muhammed 269 Seyyid Nesimi 42 Seyyid Rstem Gazi 40, 41,114, 121, 272 Seyyid Veliyddin Gazi 50, 51 Shang-Ti 67 Sralar 194 Srr~ Muhammed 192 Srr- Yezdan 199 Sibirya 132,138, 145, 212, 249, 250 Sihir 143,146, 147 Sihirbaz 144, 145, 206 Sihirbazlar 237 Sihirbazlk 141, 148 Siirt 135 Silistre41, 115 Silivrikap 151 Simocatta, Theophilacte 68,87,239, 243, 246 Simon de Saint-Quentin 157 Sina l 274 Sindbad (syan) 89, 90, 258 Sretu Celleddin Menkbirti 54 Siriderya 86 SittiTeklbazl77 Siu 240 Sivas 106 Sodom ve Gomorra 260 Sod 85,86,87, 96 Sramana (ayr. bkz. Samana) 148 Sseu 240 Su fkrtmak 273, 274 Su 237, 239, 240, 241, 259, 273, 274, 275 Sultan Sencer 173 Sultan ucuddin 42, 43, 44, 171, 186, 188,191, 208, 209, 221, 224, 236, 279 Sultan Varh (ayr. bkz. Sultan Suca) 42 Sulucakarahyk 36,128,151,181, 219,242, 259, 270 Suriye 39, 91 Susuz Mevkii 35, 36 Subralar 82 Suyab 99 Suyu kana evirmek 259, 260 Sfl Dervi 32 Smerler 231 Snn Blgeler 138 Snn Mslmanlk 27 Snn 125,146, 176,198, 216, 250, 251 Snnler 137 Snnlik 28

ah ismail 173, 174,192,202 ahin donu 221 ah-Mihman 205 akirtler 263, 267, 277, 278 am 38 aman 71, 133, 142, 146, 149,150, 153,154,155, 156,158, 159, 168, 169,175,176,210,225,258 amana (Sramana) 148 amanist gelenek 151,165,178,179 amanist Trkler 176 amanist 57, 72,82, 111,143,148, 151,158,159,160,161,166,168, 226,280, 281 amanistler 150 amanizm 54, 55, 56, 57, 58, 63, 69, 70, 71, 72, 73, 102, 110,133,141, 143,144,148,150,154,155,170, 194, 210, 214, 223, 226, 248, 258, 280, 281 amanlar 133,142, 144, 145,146, 148,152,155, 156, 157,158,159, 163,168,169,170,179,210 a 86 ebinkarahisar 174 eceretu'l-Yakn 222 ehname 84, 234 ehristani 195 ekil deitirme 183 ems-i Tebriz 161,261 eriat 238 eyh Bedreddin 191 eyhl 36 ii Blgeler 138 ii Propaganda 282 ii 44,196,201,281 iilik 282 it (Peygamber) 204 uara Tezkireleri 32 uddhodana 200 umnu 41 To-po Kaan 76, 77 Tabakat 115 Tabiat Kuvvetleri 162,163,164 Tabiat Klt 63, 65, 73, 280 Tacikler 249 Tahta Kl 179,180,181,182, 266 Tahtaclar 135,193,194, 250 Tala 134 Tamagiduk 116 Tang-nu-ola 78 Tanr Bay Ulgen 118 Tanyu, H. 58 Tarkan 99 Tasavvuf 106,115 Ta/Kaya Klt 122 Takent 124 Tatarlar 118,124,166 Teb-Tengri (Kke) 158,159,169 Tecelli 205 Tecessd 204 Teke Yresi 37 Tekin, . 94 Tekkeky 37 Teletler 118, 248 Temim b. Bahr 86 Tenash (Reenkarnasyon) 183,184, 186,189,190,192,195,196,197 Tengri 130 Teslis Sistemi 104 Tevarih-i l-i Osman 182 Tevhid 198 Tezkire 115 Tezkiretul Evliya 209 Tula Nehri 131 Thondrakilik 105 Trhak 41 Tmova 46,150

Tiamatu 231 Timotheus I (Patrik) 99 Timuin (Cengiz Han) 158 Timur 44 Timurtaolu Ali Be 42 To-balar 75, 76,131 Tonyukuk 78, 83 Toprak 237, 239, 240 Toroslar 216 Totemizm 57, 58, 59, 194, 218 Toyunizm 57 Tles 118 Ts (Tz) 225 Transmigrasyon 153,155 Ts'i Hanedan 77 Tsarefat (ehir) 262 Tb Aac 136 Turul Be 274 Tuluyl73 Tunceli 135 Tunguzlarll7,169 Turan, O. 54, 57 Turfan 80, 94 Turkopol 108 Turnac Baba 199 Tusl73 Trk Heterodoksisi 192, 197, 281, 282 Trk lshak syan 89, 90 Trk amanizmi 223 Trk Samanlar 144, 145, 148,163 Trk Tanrs 68 Trk Toplumu 134, 140 Trkistan 84, 95, 262 Trkiye 56,184 Trkler 54, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 66, 67, 68, 72, 73, 74, 82, 83, 84, 86, 90, 99,103, 105, 106, 108,110,114,115, 118, 121,127, 130,141,142, 151, 152, 162,163, 169,170,173,174, 175,177,194, 196,213, 218, 219, 222, 230, 232, 239,240, 243, 245, 246, 248, 253, 258, 279 Trkleme 108 Trkmen Babalan 143,144,146,147 Trkmen Tarikatlar 178 Trkmenler 35, 134, 177 Typhn 231

Uursuzluk 250 Jlema 261 Ulu Abdal 180 Ulubey 50 Umur Be (Gazi) 181 Urfa 105, 167 Uruz (Kazan Bey'in Olu) 140 ryan uciler 42 Uak 35, 36 Uygur Devleti 93 Uygurca 211 Uygurlar 72, 78, 79, 80, 81, 86, 92, 93, 94, 95, 96, 99,117, 123, 124,131, 145, 152, 195,197, 211, 233, 236, 244 Uzak Dou Dinleri 183 Uzlar 100 Uzun Firdevs 31, 32 Uzun Hasan 47

Sepet 82 nc Efes Konsili 97 lken, Hilmi Ziya 58 mm Sleym 263 std- Sis syan 89, 90, 91 zeyr (Peygamber) 172 Van Gl 105 Vardar 46 Varna 199 Varto 120 Veba Salgn 266 Veda Panteonu 200 Vefalik25, 26, 177,178 Veli BabaMenakbnmesi 115, 148, 281 Veli Baba 50, 51, 115 Vidin 46 Vilyetnme-i Abdal Musa 36, 37, 167,

181, 186,224,279 Vilyetnme-i Demir Baba 49, 50, 281 Vilyetnme-i Hacm Sultan 33, 35, 36, 114,221,279,281

Vilyetnme-i Koyun Baba Sultan 46, 48,147, 228 Vilyetnme-i Otman Baba 44, 45,47, 147, 186, 197, 199, 227, 238, 242, 254, 279, 280, 281 Vilyetnme-i SeyyidAli Sultan 39, 41, 115,261 Vilyetnme-i Sultan ucuddin 42, 43, 128, 139, 186, 224, 236, 279, 280 Vilyetnme-i h 45 Vinayalar 82 Vinu 200 Volga 100, 101 Vrtrahan 235 Vcdnme 28

W
Y

Wang Toh'ong 240 Wang-Yen-Te 80 "VVidengren, Geo 234, 235, 246 Yada Ta 163 Yahudi Gelenei 258 Yahudi Mitolojisi 231 Yahudi 253, 254, 257, 258 Yahudiler 102 Yahya Paa 153, 154, 156 Yakup (Peygamber) 265 Yakut Mitolojisi 133 Yakut amanizmi 225 Yakut Samanlar 153, 225 Yakut Samanl 58 Yakut Trkleri 71 Yakutlar 124, 132, 133, 149, 159, 176, 225,248, 249, 250, 251 Yanbolu 46 Yarkend 75 Yavuz Sultan Selim 39 Yedi Bal Ejderha Efsanesi 231 Yehova 68 Ye-Li Tigin 78 Yersu 63, 69 Yesevi Tarikat 27 Yeseylik82,176, 178 Yezidlik 184 Ylan 240 Yldrm Bayezid (Padiah) 40 Yldznme 149 Yin 240 Yoga 155, 237 Yogiler 155, 237 Yozgat 230 Yrkler 135, 194, 216,217 Yunanllar 63, 114

Zara 46 Zahidler 238 Zl 234 Zelenine D. 70 Zemarkos (Kilikyal) 244 Zemzem Suyu 113 Zenon (imparator) 98 Zerdt ran 247 Zerdt 80, 200, 233,246 Zerdti 89, 90, 91, 244, 258 Zerdtiler 104 Zerdtilik 73, 84, 85, 86, 87,^0, 91, 100,105,183, 200, 242, 281 Zeus 231 Zeynep Hatun 269 Ziya Gkalp 56, 57, 213 Zlfikar 187, 193