PLASTK EKL VERME ESASLARI Tanm : Genellikle metal malzemelere kat halde hacim sabit kalarak ve bileiminde deiim

olmadan kalc ekil verme ilemleridir. Snflandrma : a) Ktle Deformasyon Yntemleri Dvme Haddeleme Ekstrzyon ekme ( Tel, ubuk, boru ) b) Levha biimlendirme yntemleri Kesme Bkme Derin ekme zel yntemler lem scaklna gre snflandrma ; Souk, Ilk, Scak

Bamsz Deikenler : Mhendisler ekillendirilecek malzemenin kimyasn, iyap durumunu ve bylelikle de zelliklerini ve karakterlerini tanmlamada zgrdrler. Mhendisler bunlar ekillendirme ileminde kolaylk olacak ekilde veya bitmi mamul iin arzu edilen son zellikleri verecek ekilde seebilirler. 1) parasnn balang geometrisi : Bir nceki ilem veya mhendis tarafndan belirlenmi olabilir. 2) Takm veya kalp biimi : haddeleme hadde ap, sac ekillendirme bkme yarap, tel ekme veya ektrzyon kalp as ve dvmede kalp boluu gibi ayrntlar ierir. 3) Yalama : yalayclar soutucu olarak, sl engel olarak, korozyon engelleyici olarak kullanlr. 4) Balang scakl : ou malzeme zellikleri scaklkla byk oranda deiir. Scakln denetimi ilemin baarsn dorudan etkileyebilir. 5) lem hz : Deformasyon ilemi donanmlarn ou bir hz aralnda alabilir. Hz yalayc etkinliinde, deformasyon iin gereken kuvvete ve s geii iin verilen zamana dorudan tesir eder.

6) Deformasyon miktar : Baz ilemlerde kalp tasarlanrken kalp tasarmcs tarafndan, haddeleme gibi ilemlerde ise mhendis tarafndan gz nne alnr.

Baml Deikenler : Bamsz deikenler tespit edildikten sonra, uygulanan ilem baml deikenlerin karakterini ve deerini belirler. 1) Kuvvet veya g ihtiyac : Seilen malzemeyi son haline getirmek iin belli bir miktar kuvvet ve g gerekir. Mhendisler sadece bamsz deikenleri belirlerler ve buna bal olarak ortaya kan durum yaplan ilk seimlerin sonucu olur. Mhendisler ilem iin gerekli bilgileri ve g, kuvvet tahminlerini birletirerek ilemi maksimize edebilirler. 2) Mamuln malzeme zellikleri: malzemelerin balang zellikleri belli olmasna karn deformasyonun ve scakln etkisiyle ilem srasnda bu zellikler tamamen deiir. Mteri ise ortaya kan sonu ile ilgilenir. Bylelikle balang zelliklerini imalata uygunlua dayanarak semenin yannda, bu zellikleri ilemin nasl deitireceini bilmek veya tahmin edebilmek de gereklidir. Baml ve Bamsz Deikenler Aras likiler: 1) Tecrbe: lemin uzun zaman uygulanmasna baldr. Belli bir malzeme, donanm ve mamul iin snrldr. 2) Deneme: En az hata veren yaklam olmasna ramen dorudan deney yapmak hem zaman alc, hem de pahal olmaktadr. 3) Modelleme: Burada probleme yaklamlar yksek hzl bilgisayar ve ileme ait bir yada birok matematik modeller araclyla olmaktadr. Modellerde kullanlan ou teknikler, olay basitletiren kabuller ieren uygulamal plastisite teorilerine dayanmaktadr. ALIMA KOULLARI ALTINDA SRTNME VE YALAMA Mamuln yzey przll ve boyut hassasiyeti genelde srtnme ile orantldr. Yalamadaki deiiklik deformasyon esnasnda malzeme akn ve tamamlanm mamul zelliklerini deitirir.

ou durumlarda, istenilen srtnmenin etkisini ekonomik adan en aza indirmektir. Oysa, haddelemede olduu gibi, baz ilemler yeterli srtnme salandnda ancak gerekletirilebilir. Anma davran da srtnmeye benzer bir olgudur. paras takmlarla tek bir kez temasta bulunduu iin, onun maruz kald herhangi bir tr anma genellikle gzlemlenemeyecek kadar azdr. Gerekte, anma sonucu oluan parlak yeni yzey genellikle arzu edilen bir durum olmasna ramen, takmdaki anma i parasnn boyutlarnn deiecei anlamna gelmektedir. Sonuta tolerans kontrol kaybedilir ve bir noktada takmn yenilenmesi gerekir. Yalama metal ekillendirme ilemlerinde anahtar noktadr. Yalayclar esas olarak srtnmeyi azaltma ve takm anmasn yavalatma zelliklerine gre seiliyor olmalarna karn, ikincil beklentiler; s geiine engel olup i paras scakln koruma ve takm yksek scaklktan uzak tutma yetenei, yeni i paras yerletirilene kadar geen srede soutucu olarak etki yaparak, takm soutma yetenei ve mamulde sval kalan yan paray korozyondan koruma yetenei olarak sralanabilir. Ayrca yan kolay uygulanp temizlenebilmesi, zehirli olmamas, kokusu ve tutuabilirlii, temas ettii yzeylerle reaksiyona girmemesi, alma-basn-scaklk aralna uygun olmas, yzey slatma karakteri, fiyat, piyasada bulunabilirlii ve akcl nem tamaktadr. SICAKLIK LKLER paras malzemesi zelliklerinin deiiminde scakln rol bilinmektedir. Scaklktaki ykseli; - ekillendirmeyi kolaylatran dayanmda d - sneklikte art - pekleme hznda d yaratr. ekil verme ilemleri hem scakla, hem de ekillendirilen malzemeye bal olarak; SICAK, SOUK ve ILIK ilem olarak snflandrlabilir. Scak ekillendirme: Metalin yeniden kristalleme scaklnn zerindeki kalc ekil deiimi olarak tanmlanr. Yeniden kristalleme scakl malzemeden malzemeye deiir. Ayrca kristalleme peklemenin etkisini ortadan kaldrr. Yksek Scaklklar;

1. Atom yaynmn hzlandrarak kimyasal homojensizlii giderir. 2. boluklar deformasyon esnasnda kapanr. 3. zelliklerde iyileme yapan yeniden kristalleme ile i yap deiir. Scak ekillendirmenin Olumsuz Yanlar; 1. Metal ile evresinde istenmeyen reaksiyonlarn olumas 2. Isl bzlmeler ve yerel farkl souma hzlar nedeniyle toleranslarn daha zayf olmas Ayrca, dzgn olmaya souma, scak ekil verilmi mamulde nemli miktarda artk gerilmelerin oluumuna neden olabilir. Souk ekillendirme: Metallerin yeniden kristalleme scaklnn altndaki plastik deformasyonu souk ekillendirme olarak adlandrlr.

stnlkleri; 1. Istma gerektirmemesi 2. Daha iyi yzey kalitesi elde edilmesi 3. Boyut toleranslarnn iyi olup, kendinden sonra talal imalat gerektirmemesi 4. Mamullerin benzerlikleri ve birbirleri yerine kullanlabilirliklerinin iyi olmas 5. Pekleme araclyla, dayanm, yorulma, anma gibi zelliklerin arttrlmas 6. Yne baml zelliklerin grlebilmesi 7. Katklarn oluturduu sorunlarn en aza indirilebilmesi Snrlamalar; 1. Deformasyonu balatmak ve srdrmek iin yksek kuvvetler gerekir. 2. Daha byk ve gl tezgahlar gerektirir. 3. Sneklik daha azdr. 4. Metal yzeyleri temizlenmi olmaldr. 5. Pekleme ile azalan sneklii arttrmak iin ara tav gerekebilir. 6. Yne bal zellik oluumu sorun karabilir.

7. stenmeyen artk gerilmeler oluabilir. Ayrca souk ekillendirme i yapy deitireceinden mamuln ekme dayanm balang malzemesinden farkl olacaktr. Ilk ekillendirme: Scak ve soul ekillendirmelerin arasndaki scaklklarda yaplan deformasyonlar lk ekillendirme olarak bilinir. Souk ekillendirme ile Karlatrldnda; Takm ve kalplara gelen kuvvetler azalr. Malzeme sneklii artar. Pekleme miktar azaldndan ara tavlama says der. Scaklk ykseldike belli bir donanmla veya ilem sreciyle ekillendirilebilecek malzeme tr ve geometrisi artabilir. Scak ekillendirme ile Karlatrldnda; Daha dk olan scaklk, daha az tufal ve karbonsuzlatrma oluturur. Daha iyi boyut ve yzey kalitesi elde edilir. En son uygulanmas gereken talal ilem azalr ve hurda kan malzeme miktar azalr. Daha kk taneli i yap ve biraz peklemenin var olmas sayesinde ekil deitirme sonras son sl ilem ile zellikleri iyiletirmeye gerek kalmaz. Enerji tasarrufu salanr. Takm mr uzundur. Escaklkta (zotermal) ekillendirme: Scakla duyarl malzemeleri uygun ekilde deforme edebilmek amacyla deformasyonu escaklk koullar altnda yapmak zorunda kalnabilir. Mamul kalitesi iin kalp mrnden fedakarlk yapp, kalp ve donanmlar i paras scaklna stmak gerekebilir. malat koullar yznden escaklk koullar altnda imal edilmi paralar genellikle dar toleranslar, dk artk gerilmeler ve olduka dzgn metal ak gsterirler. DVME parasnn basma kuvvetlerinin etkisi altnda plastik ekil deitirdii bir ekil verme yntemleri ailesi oluturur. Krank milleri, el takmlar,

cvata kafalar, dililer, tekerlekler, biyeller, kancalar dvme rneklerindendir. Dvme scak, yar scak ve souk olarak uygulanabilir. Ak kalpla dvme: En basit ak kalpla dvme ilemi, rnein silindirik bir paraya, iki dzlemsel kalp arasnda, ekseni dorultusunda uygulanan basma kuvveti etkisiyle ekil verilmesidir. Kapal kalpla dvme: Kapal kalpla dvmede, ak kalpla dvmeye karlk i paras tamamen kalp tarafndan evrelenmi bulunmaktadr. Gerek kapal kalpla dvme ilemlerinde ise i paras tamamen kalplar tarafndan evrelendii gibi ayrca apak da olumaz. Bu yntemde hammadde hacmi ok dikkatli bir ekilde kontrol edilmelidir. Kafa iirme: Bu yntem genellikle dairesel kesitli metal bir ubuun ekseni dorultusunda uygulanan basma kuvveti etkisiyle, bir ucunun ylarak ekillendirilmesidir. zel yatay makinelerde scak, yar scak veya souk olarak bu ilem cvata retiminde kullanlmaktadr. Delme: Delme, kaln cidarl ii bo paralar elde etmek iin uygulanan bir yntemdir. Dar kalplar arasnda dvme, uzatma, toplama: Takm geometrisi deitirilerek bir ubuk adm adm ilerletilip dvld takdirde malzeme ubuun ekseni dorultusunda uzar. Dvme haddeleriyle ekillendirme: nceleri kapal kalpla dvme iin taslak hazrlama amacyla uygulanan bu ilem daha sonra byk bir gelime gstererek bitmi para retiminde de kullanlmaya balanlmtr. Bu yntemin kapal kalpla dvmeye taslak hazrlama uygulamalarna en uygun rneklerden biri krank retimidir. Radyal dvme: Genellikle souk, gerektii taktirde ise scak olarak uygulanabilen bu yntemde dvme ilemi iki veya drt ekicin radyal hareketi ile salanr. ubuklarn veya tp eklinde paralar dvld bu yntemle ilgili uygulama rnekleri olarak kademeli millerin tabanca ve tfek namlularnn dvlmesi ubuk aplarnn kltlmesi, tplerin i yzeylerine profil verilerek dvlmesi gsterilebilir. zotermal dvme: Bu yntemde, uygun bir tehizat vastasyla, kalplar i paras scaklna kadar stlr. Dvme srasnda da kalplarla i paras yaklak ayn scaklk mertebesinde tutularak i parasnn

soumas nlenir. Bylece, yksek scaklkta akma snr nispeten dk olan malzemenin kalp boluunu tamamen dolmas salanr. Orbital dvme: Orbital dvme, malzemenin yrngesel hareket yapan bir st ve herhangi bir rotasyon hareketi olmayan bir alt kalp arasnda dvlerek ekillendirilmesidir. Alt kalp eksenal olarak st kalba doru ykselirken st kalbn ekseni dairesel, spiral, dorusal, veya episikloidal hareketler yapar. Yksek enerjili dvme: Bu yntem esasta scak veya souk olarak uygulanan bir kapal kalpla dvme yntemidir. Yksek enerjili dvme, alagelmi dvme yntemlerine kyasla, genel olarak u stnlklere sahiptir: karmak ekillerin bir vuruta elde edilebilmesi, ince kemerli ve ykseklik/en oran byk kaburgal paralarn dvlebilmesi, yzeylerin daha dzgn ve boyutlarn daha kusursuz olmas, kenar eiklii ile tala kaldrma paynn kkl veya hi olmamas, ince taneli bir yap elde edilmesi. Bu stnlklere karlk yksek enerjili dvme ilemini snrlayan unsurlar: sivri kelerle kk yuvarlatmalarnn dvlmesinin anmay arttrmas, dvlebilecek para byklnn snrl olmas, kalp tasarm ile retiminin daha ok zen istemesi. DVME KUSURLARI 1) Hammadde olarak kullanlan haddelenmi malzemede katmer gibi kusurlarn dvme paraya geebilir. 2) Kalnt, segregasyon ve gzenek gibi oluumlar, hammaddede bulunmas sonucu dvmeye geen kusurlardandr. 3) Hammaddenin dvme iin stlmas srasnda nlem alnmamas halinde tufal oluur. 4) Ayrca yanl tasarm, kk meme yarap,ve kt malzeme ak da dvme kusurlarna yol aabilmektedir. HADDELEME Mekanik malzemelerin, merdane ad verilen ve eksenleri etrafnda dnen ve silindirler arasndan geirilerek, plastik olarak ekillendirilmesidir. Sv metalin dkme demir kokillere doldurulup katlamaya braklmasyla ingotlar, ingotlarn scak haddelenmesiyle de ilk rn olarak blum, slab veya ktkler elde edilir.

Daha sonra blum, slab ve ktkler tekrar haddelenerek profil, ray, ubuk, sac, boru gibi ok eitli hadde rnleri retilir.

Halka haddeleme : Bu yntemle kk apl kaln bir halka souk veya scak olarak kesit yzeyi daha kk fakat ap daha byk bir halkaya dntrlr. Jet motorlar iin byk halkalar, rulmanl yatak bilezikleri tipik uygulama rnekleridir. ounlukla karbonlu ve alaml elikler, alminyum, titanyum ve nikel alamlar ilenmektedir. Ovalama : Cvata ve saplamalarn dileri ovalama yntemi ile souk plastik ekil vererek alabilir. Yntemin, yksek retim hz, malzeme kaybolmamas, mekanik zelliklerin yksek olmas, yzey dzgnl ve yorulma mrnn artmas gibi stnlkleri vardr. HADDE KUSURLARI Haddeleme ileminin kusursuz olabilmesi iin; 1) 2) 3) 4) 5) 6) Scaklk kontrol Ara tavlama Kusursuz hammadde (ingot) Tufal oluumu Yalama Merdanelerin yzey durumu

gibi faktrler zenle dengelenmelidir. EKSTRZYON YNTEM Ekstrzyon, basn altnda eritilmi plastik malzemenin bir balktan aka zorlanarak ekillendirilmesi ilemidir. Ekstrzyon, uzunluklar belli olmayan fakat kesitleri sabit olan levha, film, boru, ubuk gibi yar mamullerin ileme yntemidir. Esasen srekli bir proses olan ekstrzyonda toz veya granl halindeki reine bir besleme hunisinden srekli olarak bir stma silindirine dmekte, burada bulunan bir sonsuz vidann yardm ile ileri itilmekte, silindirde ilerledike stmakta ve yumuatmaktadr. Silindirin ucuna ulatnda burada bulunan mamuln kesit eklini tayin eden bir kalptan gemeye zorlanmakta, kalptan ktktan sonra dzenli bir ekilde soutulmakta ve bir konveyr veya

sreklilik esasna gre alan bir baka sistemle uzaklatrlmaktadr. Elde edilen mamul istenilen uzunlukta kesilebilir.

as k Malzeme Ekstrzyonu

Pl ti

Genellikle termoplastikler iin geerli olan bu yntem en ok PE, PVC, ABS, SAN, sellozikler ve PS iin uygulanr. ekil2 de bir ekstrzyon makinesinin emas gsterilmitir. Besleme hunisinden den malzeme, sonsuz vida tarafndan ilerlemeye zorlanmakta; ilerleme srasnda gerek silindir cidarndan ald s ile, gerekse kaymann meydana getirdii i srtnmeden dolay snmakta ve yumuamaktadr. Silindir sonunda, basnlar eletiren krma plakas bulunmaktadr. Bu plakadan getikten sonra, malzeme kalba girmekte ve kalp aznn kesit alannn eklini almaktadr. Istma genellikle silindirin evresinde bulunan elektrikli stclarla yaplr. Reinenin yumuamas, sadece s ve i srtnmelere dayanan sisteme kuru ekstrzyon denilmektedir. Bunun yan sra, yksek scaklklarda alevlenme ve yanma tehlikesi gsteren selloz nitrat gibi reinelerde yumuatma bir zeltinin yardm ile yaplr. Islak ekstrzyon denilen bu yntemde reine daha dk scaklklarda stlr veya hi stlmaz.

Ekstrzyon plastik, kat vb. malzemelerin kaplama ilemlerinde de kullanlr. Prensip olarak bu ilem u ekilde gerekleir; Kaplanacak malzemenin zerine bir kalptan ergimi reine aktlr ve meydana gelen iki tabakal mamul, iki silindir arasndan geirilerek hem soumas hem de tabakalarn yapmas salanr. Rulodan alnan kat eridi rulolarn yardm ile stlarak, ekstrzyon durana gelir, burada zerine reine aktlr, oluan tabakalar birbirine bastrlr ve soutulur ve sonra sarg durana gnderilir. Kaplanacak malzeme ile kaplayan malzemenin iki ekstrzyon makinesinden kt ve koekstrzyon adn tayan yntemde vardr. Ekstrzyonun en yaygn kullanld ilemlerden birisi de kablo ve tel kaplamasdr. EKME Metal bir malzemenin matris veya hadde olarak adlandrlan ve zerinde bir veya daha fazla delik bulunan bir takmdan ekilerek uzatlmasna ekme denir. ekme ilemi genellikle oda scaklnda yaplr. Dairesel kesitli ubuklar rnein cvata, saplama gibi balama elemanlar, teller ise kablo, yay gibi rnlerin retilmesinde kullanlrlar. EKME KUSURLARI Scak haddelenmi ubuklarda ve filmainlerde ingottan ileri gelen lunker veya haddeleme srasnda olumu katmer gibi kusurlar bulunmas

halinde bunlarn souk ekilmi rne de yansyaca aktr. Souk ekilmi ubuk ve tellerde lunker i atlak, katmer ise eksenal dorultuda uzun yzey atlaklar grnmn alr. Katmerden ileri gelen bu yzey kusurlar souk ekilmi malzeme ile daha sonra yaplan yma, kafa iirme, ovalama veya bkme gibi ekil verme ilemleri arasnda alr. ekme rnlerinde grlen bir baka kusur da, ekstrzyona benzer ekilde, rnn merkezinde oluan ok ucu eklindeki i atlaklardr. SAC LEME YNTEMLER Salarn ekillendirilmesi ile elde edilen saysz rne tipik rnekler olarak eitli trde tatlarn gvdeleri, tencereler, jant kapaklar, iecek kutular gsterilebilir. Bkme: Dairesel kesitli borular, otomobillerin egzoz sistemleri, soutma ve stma donanmlar, shhi tesisatlar, yakt hatlar gibi ok nemli ve eitli alanlarda kullanlrlar. Bkme yntemleri, gnmzde nmerik kontroll makinelerde uygulanr. Gererek ekillendirme: ncelikle uak ve otomobil endstrilerinde uygulanan bir yntemdir. Otomobillerin tavan saclaryla amurluklar, uak kanatlar bu yntemle retilen paralardr. Tplerin iirilmesi: Bu ilemle, tp eklindeki bir parann ap, lastik veya poliretan gibi bir takoz veya hidrolik basn vastasyla bir veya birka yerden iirilir. Bu ilemin uyguland tipik rnler olarak marapalar ve variller gsterilebilir. Derin ekme: Sac levhalardan kap eklinde paralar elde etmede kullanlan yntemlerin banda gelir. Lastikle ekillendirme: Daha nce aklanm olan sac ileme yntemlerinde metal takmlar kullanlmaktadr. Bu takmlarda rnein matris metal yerine lastik veya poliretan olduu takdirde ucuzluk salanaca gibi ekillendirilen sacn metal matris yerine yumuak bir malzemeyle temas etmesi nedeniyle de yzeyinde herhangi bir izilme olmaz. Svama: Saclarn rijit bir takm vastasyla dnen bir kalp (mandrel) zerine bastrlarak eksenal simetrik kap eklinde paralar retilmesi yntemine svama denir. Balca tip svama yntemi vardr: elle svama, kesme kuvveti ile svama ve boru svama.

Sperplastik ekillendirme: Sperplastik alamlarn, ekillendirildikleri scaklklarda, dayanmlarnn nispeten dk olmas, dk dayanml takmlarn kullanlabilmesini ve dolaysyla kalp maliyetinin azalmasn salar. Ayrca, ekillendirme ileminden sonra i paralarnda kalnt gerilmeler ya kktr yada hi yoktur. Yksek enerjili ekillendirme: Bu yntemlerde uygulanan ok yksek kuvvet ykleme hzlarnda birok metalin daha kolaylkla deitirdii grlmektedir. Sonu olarak bu yntemlerle byk paralar ve ekillendirilmesi zor metaller daha ucuz takm ve donatmla ekillendirilebilmektedir. Yksek enerjili ekillendirmenin bir dier stnl de geri yaylanma bakmndan sorun yaanmamasdr. Kabartma: Sac zerinde harf ve eitli ekillerin elde edildii kabartma ilemi esas olarak derinlii sac kalnlnn en ok kat olan ok s bir sac ekmeden ibarettir. Bu yntemlerin haricinde kenarlama ve katlama yntemleri de endstride yaygn olarak kullanlmaktadr.