TEKKE ETM

HAZIRLAYANLAR ELF TARIM SAFNAZ TUNCEL

Bir dervi topluluu krda sohbette

Anadolunun Trkleme ve slamlama sreci iinde slam dnyasnda daha nce var olup Trklerle birlikte Anadoluya girmi eitli tarikatlarn mensuplar abdallar, derviler ve babalar Anadoluda etkin bir manevi g oluturmulardr. (Akin,2000)

Tasavvufun veya eitimin amac, kmil insan salamaktr. Arif olan insan sabrldr. Arif olan mtevekkildir, cmerttir, merhametlidir. Evrende yalnzca gzellikleri grr. (Ergn,1997,s.202-208)

lk mutasavvflar, dnce ve tecrbelerini, evrelerinde toplanan insanlara aktarmakla birlikte, bugnk anlamda birer tarikat kurmamlard. Kendilerine eyh, eyh-i sohbet ve stad; evresine toplananlara da sahip denilmitir. Bir tasavvuf okulu, tasavvuf hareketi saylabilecek bu kmelenmeler, daha sonralar tarikat olarak adlandrlmtr.

Medreseler, dnemin rgn eitim kurumlar tekkeler, yaygn eitim kurumlardr. Tekkeler, insann i dnyasn eitmeye alr. Ahlk ynden olumlu olan davranlarn kazandrlmas amatr. Mrit (retmen), rnek davranlar gstererek, mritlerinin (rencilerinin) bu davranlar kazanmalarna yardmc olur.

12. yzyldan balayarak tarikatlar domutur. Bu tarikatlarla kurucular da yle sralanabilir: Yeseviye (Ahmed Yesev), Kadiriye (Abdlkadir-i Geylan), Rifaiye (Ahmed Rifa), Medyeniye (Ebu Medyen uayb bin Hseyin), Kbreviye (Necmeddin Kbra), Shreverdiye (Ebu Hafs mer Suhreverd), etiye (Muinuddin Hasan est), azeliye (Ebu'lHasan azel), Bektaiye (Hac Bekta Veli), Bedeviye (Ahmed bin Ali Bedevi), Desukiye (brahim Desuk), Mevleviye (Mevlana Celaleddin Rum), Sadiye (Saduddin bin Musa Cebbav) Nakibendiye (Bahauddin Nakibend), Halvetiye (mer bin Ekmeluddin Lahic) ve Bayramiye'dir (Hac Bayram Veli)

Kurallar, yntemleri farkl olsa da btn tarikatlarda ortak olan eler vardr. Zikir (Allah'n isimlerinin anlmas), ile ve seyr-u sluk (mutasavvfn Allah'a doru yapt manevi yolculuk) bunlarn banda gelir. Pir, pir-i sani, eyh, halife, dervi, mrid, inabe (tvbe ederek Allah'a ynelme), biat (eyhe balanma), silsile, rabta, kollara, ubelere ayrlma, istigase (eyhten yardm isteme), tevessl (eyhi arac klma) gibi insan; iilik etkisi, irakilik, batnilik, hurufilik, ricalu'l-gayb (evreni yneten veliler) inanc, eitli adab ve erkn, melamet gibi fikr-manev; vakf, tekke, dergah, zel giysiler, tarikat ve tarikatlara zg kimi eya ve ortak dil gibi maddi eler de tm tarikatlarda gzlenen ortak zelliklerdir.

Her tarikatta kurucu eyh pir olarak anlrd. Eer tarikatn adab ve erkn sonraki eyhlerden birisi tarafndan belirlenmise, bu kiiye pir-i sani (ikina pir) denirdi. Tarikat rgtlenmesinin merkezinde eyh bulunur. Bu eyh tarikatn kurucusu deilse, onun ya da onu izleyen eyhlerin halifesiydi. Her eyhin Hz. Muhammed'e uzanan bir silsilesi vardr.

Her silsile, geriye doru, birbirinden icazet alan kiiler halinde ehl-i beyt imamlarna, onlardan genellikle Hz. Ali'ye, bazen de Hz. Ebu Bekir'e ular ve bylece Hz. Peygamber'e balanrd. Silsilesinde Hz. Peygamber'den sonra Hz. Ali'nin yer ald tarikatlara Alev; Hz. Ebu Bekir'in yer ald tarikatlara da Bekr tarikat denirdi. Kimi zaman silsilede birbirini hi grmeyen, aralarnda zaman fark bulunan kiiler pe pee gelir. Bu durumda, nceki kiinin sonrakini ruhaniyetiyle eittii kabul edilirdi. Bu durum veysilik olarak tanmlanrd.
10

Tasavvufi Dergahn Salam Zincir Belgesi : Bir Kadiriyye Silsilenamesi

11

Tarikat etkinlikleri tekke, zaviye, dergh, hankah, asitane gibi adlarla anlan yerlerde yrtlrd.. Her tarikatn asitane adyla anlan merkez tekkesi, tarikat pirinin bulunduu ya da gml olduu tekkeydir. Tarikata girmek isteyen talibler, bir trenle eyh tarafndan tarikata kabul edilirdi. Talib, bu kabulden sonra mrid olarak tarikatn kural ve yntemlerine gre eitilerek manevi yolculuunu (seyr-u sluk) tamamlard. Tarikat eitimini tamamlayan mrid, eyhin halifesi olma ve onun adna tarikat etkinliini srdrme hakk kazanrd. Tarikatlarda eitimin balca yntemi zikir ve iledir.
12

Tarikatlar dnce sistemleri, zikir biimleri ve yntemlerine gre eitli snflara ayrlrd. Dnce sistemleri bakmndan tarikatlar baer' ve b-er' olarak ikiye ayrlrd. Ba-er' (makbul, hak, ortodoks) tarikatlar denildiinde Kadiriye, Nakibendiye, Mevleviye gibi snn tarikatlar akla gelir. Hurufiye, Kalenderiye, Haydariye ve sonraki Bektailik gibi kimi tarikatlar da b-er' (merdud, batl, heterodoks) tarikatlar olutururdu.

13

Zikir biimleri asndan tarikatlar drde ayrlrd. Bunlar: Kyam tarikatlar (turuk- kyamiye), kuud tarikatlar (turuk- kuudiye), haf tarikatlar (turuk- hafiye) ve cehr tarikatlar (turuk- cehriye). Kadirler, Mevlevler, Halvetler gibi zikirlerini daha ok ayakta yapan tarikatlara kyami tarikatlar; Nakibendler ve Melamler gibi oturarak yapanlara da kuud tarikatlar denirdi. Nakibendler gibi zikirlerini ses karmadan, gizlice yapan tarikatlar haf tarikatlar; Kadirler gibi sesli olarak, aktan yapanlar da cehri tarikatlar adn alrd. Ama bu ayrm ok kesin deildir. nk zaman zaman ayn tarikatn hem oturarak, hem ayakta (Halvetlik gibi), hem gizli, hem de ak zikir yapt (Bayramllik gibi) grlebilmektedir
14

Ahmed Yesev, tekke, dergh, ocak ve dier kurumlarn eitim ve meslek tekltna dnp ayn zamanda toplum iin birer sosyal kontrol mekanizmas olmasnda rol oynamtr. Hoca, Mrid-i Kmil, Pr-i Trkistan Ahmed Yesev iin ska kullanlan nvanlardr. Bu nvanlar, ayn zamanda arzu edilen insan modelini de niteler. Yesev oca, birok ulu nar yetitirmitir. Hac Bekta- Vel, k Paa, Taptuk Emre, Sar Saltuk, Geyikli Baba, Yunus Emre, eyh Edebl vb. kiiler bu derghn insanlardr
15

Yesevi Dergahnn Mhr

16

Hoca Ahmed Yesevi Dergah'nn Sancak Alemi

17

Bektailik Tarikat
Bektailik Tarikatn Hac Bekta kurmutur. Hac Bekta, Horasan Okulundan ald Drt Kap anlayna, her kapya onar makam ekleyerek Drt Kap Krk Makamdan oluan tarikatn altyapsn kurar. Buna, Bektai Seyri Sl de denir. Kaygusuz Abdal, Bektai erkannamesi zerinde dzenlemeler yapar. Bektailiin ilk erkennamesini yazan ve Bektai Tarikatnn ilk tzk yapcs Kaygusuz Abdal olur. Balm Sultansa bu erkannameyi sonradan gelitirmitir ve kurumlatrmtr. Hac Bektadan sonra tarikatn bana Abdal Musa gemitir. Bektailik; XVI. yldan sonra Batnilik, Hurufilik, Ahilik, Kalenderilik, Haydarilik, Nakibendilik, Melamilik, iilik, Oniki ve Sekiz mamclk gibi inan eilim ve topluluklarn iine alp eriterek bir bireime(senteze) ulamtr.

18

kinci piri (piri sani), kurucusu ve kurumlatrcs Balm Sultan, Hac Bektatan sonraki mihenk tadr. Bektailiin toplumsal ve insancl ynlerini, barseverliini ve yardmseverliini n plana karan bir gnl eridir. Yzyllardan beri gelen AleviBektailie ait kurallar derlemi ve dergahta bir dzen ierisinde yaama geirilmesini salamtr. Szel olan Bektai geleneinde dzenlemeler yaparak, yazl metin haline getirmitir. Yapsal olarak Bektailii kurallara balamtr. Balm Sultanla Bektailik erkannamesi son biimini almtr.

19

Balm Sultana kadar Bektailik, genellikle krsal kesimlerde ve kylk yrelerde tutunmu, Alevi- Trkmen ierisinde benimsenme olana bulmutur. zellikle Alevilii yeniden biimleyen, onlar eiterek disipline eden bir eilim olarak kendini ortaya koyarken, Balm Sultanla kentsel kesimlere ve Osmanl aydnlar arasna da girmitir. Bylece Bektailik tarihinde yeni bir dnem balar ve Bektailer; Ky Bektaisi, Kent Bektaisi olarak farkllarlar. Kent Bektailiine Nazenin Tarikat veya Babagan Kolu (Babalar Kolu) da denir.
20

Balm Sultan, Oniki mam anlayn yola kazandrr. Bu, Onun yapt yeniliklerin bandadr. Oniki mam trenleri, oniki era, oniki post, palhenk, evlenmemi (mcerred) babalk kural, erbet yerine arap, ibahiyecilik, leme (teslis) , Hurufilik etkisi Onunla tarikata girer. Bektai tekkelerinde hizmet grevlerinin her biri bir post ile simgeletirilir ve temsil edilir. Bu anlay Balm Sultan oniki post biiminde biimleyerek tarikatn treleri arasna kazandrmtr.

21

Oniki mam srr olan Oniki Post unlardr:

Baba Postu: Horasan postu(Hac Bekta Veli) A Postu: Seyyid Ali Sultan postu Ekmeki Postu: Balm Sultan postu Nakib Postu: Kaygusuz Sultan Abdal postu Atac Postu: Kanber Ali postu Meydanc Postu: Sar smail postu Trbedar postu: Kara Donlu Can Baba postu Kilerci Postu: Hacm Sultan postu Kahveci Postu: ah azeli postu Kurbanc Postu: Hz. brahim postu Ayak Postu: Abdal Musa postu Mihmanevi Postu: Hzr Peygamber postu

22

Mevlevilik
Mevlana Celaleddin Rumi'nin dnceleri evresinde kurulan tarikat. Babasnn dncelerini sistemletirdii ve tarikat biiminde rgtlendirdii iin Mevlana'nn olu Sultan Veled, Mevlevilik'in asl kurucusu ve ikinci piri saylr.

23

24

Mevlevilie gre tasavvufi eitimin amac insann kendine gelmesini, kendini bulmasn salamaktr. Zikir ve ile geree ulamann temel yntemi deildir. Geree ulamann asl yolu ak ve cezbedir. Bunun iin de isimlerden ve kelimelerden geip Allah' bulmak Allah dndaki varlklardan (masiva) arnmak gerekir. Btn varl kuatan Allah'n varl tek gerektir. Varm gibi grlen varlklar gerekte yoktur; varolan, bu varlklar aracl ile kendini gsteren Allah'tr. Evren her an yeniden yaratlmaktadr. Zdlar alemi olan bu dnyada herey izafidir. Allah' gerek anlamda tanmayan insanlar dnyann, altn ve gmn kulu, klesi olurlar. Bu klelikten kurtulmann tek yolu da Allah akdr.

Sevgi, kardelik, hogr, insan olma konularn ilemi, bunlar tm insanlara retmeyi amalamtr.

25

Mevlana Eitimine Etki Eden Faktrler

Kaltm (inanlarn yaratlndaki farkllklar) Yetenek ve yatknlk Gelime ve olgunlamadr.(Ergn,1993)

26

Mevlevilikte balca tarikat ayini, yin-i erif de denilen semadr. Belli kurallar iinde ve mzik eliinde yaplan semadan baka zikir telkini, tac ve hrka giyme, halvet, tarikata giri, halifelik verme de belli kurallara balanmtr. Halvet, dier tarikatlarda olduu gibi krk gn sren bir ibadet, riyazet biiminde deil, tekkede hizmet biiminde uygulanr. Binbir gn sren bu halveti (ile) tamamlayan kiiye dervi ad verilir. Halvetten km, eitimini tamamlam ve gerekli olgunlua ulam dervilere verilen tr halifelik vardr. Bunlar suret-i hilafet, mana-y hilafet ve hakikat- hilafet olarak anlr.

27

Suret-i hilafet, bir dervie bir tekkenin ynetimini yrtmesi amacyla verilen halifeliktir. Mana-y hilafet, seyr- sluk denilen tasavvufi yolculuun makam ve mertebelerini iyi bilen, Allah' tam anlamyla tanyan dervie halk irad etmesi amacyla verilen halifeliktir. Hakikat- hilafet de dorudan irad ve eyhlik yetkisiyle verilen halifeliktir. Sultan Veled'ten sonra btn Mevlevilii temsil eden Konya'daki merkez tekke eyhliinin babadan oula ya da ailenin byne gemesi gelenekleti. Bu gelenee bal olarak eyhlik makamna oturan kiiye elebi ad verildi ve zamanla merkez tekke eyhlii elebilik makam olarak anlmaya balad.

28

BAYRAMYE, BAYRAMLK
Hac Bayram Vel tarafndan XIV. asrn sonlar ile XV. asrn balarnda kurulan ve nemli bir yere sahip tarkatlardan biri. htiyr ve ztrar lmle zevk edilen vahdet-i vcd olgusuna inanmak, bu tarikatn fikr alandaki nemli zelliidir. Vahdete inanmak dier tarikatlarda; sonunda varlan bir netice iken; Bayramler'de, henz iin banda iken bulunmas gereken bir husustur
29

Dnya hayatnda kimseye yk olmamay, aln teriyle kazanc esas alr. Bizzt Hac Bayram, Ankara'da geimini ziraatle salamtr. Bayramlik'te ayn zamanda, bakasnn da geim zorluklar karsnda yardmna komak prensibi vardr. Bu davran ayn zamanda nefsi knamaya da iaret saylabilir. Bayramlik geleneklerine gelince Tekke veya bir mecliste toplanmak, oniki rektlk bir teheccd namaz klmak, sonra zikir halkas oluturmak, kudm alarak ary dolamak. Zikirlerinde "L ilhe illllah" derlerdi.

30

Rufailik
Ahmed el Kebir Rufai peygamber soyundan gelen bir kiidir. Hac dneminde yaknlaryla birlikte Medine'deyken Hz. Muhammed'in mezarna dua etmek iin yaklatnda gkten gelen ve evrede bulunan herkesin iitecei bir ses duyulur: 'Merhaba ya veledi!..' Ve mezarn zerini rten kapan kalkt, bir elin uzand, Ahmed el Rufai'nin bu eli pt grlr... Meydanda olanlar nce aknlktan donup kalrlar, sonra acaba grdklerimiz rya m, diye ellerine geirdikleri sivri eyleri vcutlarna batrmaya balarlar... Bu olay o gnden itibaren Rufai gelenei olan 'burhan' dourur. Cemaat zikir trenleri srasnda vcutlarna sivri iler saplamaya balar. eyhin diliyle 'mesh' ederek saplad iin ac vermeyeceine, salk asndan sorun dourmayacana ve kanamaya yol amayacana inanlr. iin girip kt yerde kalan iz 'burhan gl' diye anlr.
31

Rufailer Hz. brahim'in olunu kurban etmek isterken ban kesmemesini 'kl burhan'yla; onun Nemrut'un att atete yanmamasn 'ate burhan'yla tekrar yaarlar. Kimi Rufai derghlarnn ahap stunlarnda bala vurularak akldklar bilinen iviler hl durur.

32

Nakibendilik
Nakibendi terbiye okulu, 1389 taihinde vefat eden Hace Muhammed Bahauddin Nakibend Hz.'lerinin temel usullerini belirledii bir manevi terbiye sistemidir. Onun adna nispet edilerek "Nakibendilik" diye anlmaktadr

33

Bu terbiye yolu ve usl, ah- Nakibend ile balam deildir. Kendisi bu yolun usul, adap ve feyzini nceki byklerden almtr. Bu terbiye yolunun usul ve adab, silsile yolu ile Hz. Ebu Bekir Sddk'a ve ondan Hz. Reslullah Efendimize ulamaktadr. Terbiyenin banda ve merkezinde alemlere rahmet olan Hz. Reslullah Efendimiz bulunmaktadr. Bu terbiye yolunun temel zellii gizli zikir ve ilahi muhabbetir. Bu zikir ve terbiye yolu, tarih iinde gelen mridlerin ismiyle farkl adlarla anlmtr.

34

Son Asrn Nakbendiyye meayihinden Kk Hseyin

Efendi'nin Nisbetini Gsteren Silsile-i erif

35

Hz. Ebu Bekir Sddk'tan sonra bu yola "Sddkiyye" ismi verildi. Hz. Beyazid-i Bistam'ye kadar bu isimle anld. Ondan sonra "Tayfriyye" ismi verildi. Tayfir, Beyazid-i Bistami'nin bir dier addr. Hace Abdulhalik Gcdevaniye kadar bu isimle anld. Ondan sonra, "Hcegniyye" ismi verildi. Bu yol bu isimle slam alemine yayld, mehur oldu. Dier kollardaki isimler zamanla unutuldu. Bu yol, Mevlana Halid Baddi'den sonra "Nakibend Hlidiyye" ismiyle de anlp yayld. Bu gn Anadolumuzda yaygn olan kol "Halidiyye" koludur.

36

Nakibend, "nak" ile "bend" kelimelerinden olumu bir terkiptir. Bir isim deil sfattr; ancak isim gibi mehur olmutur. Nak, bir eyi bir yere naketmek, nak gibi ilemek, hi kmayacak hale getirmek, mhr gibi kazmaktr. Bend, Farsa bir isim olup, dilimizde hem isim, hem sfat olarak kullanlmaktadr. isim olarak, ba, kelepe, baraj, bent, kemer gibi manalara gelmektedir. Sfat olarak, skca bal, iyice balayan, kuvvetlice balanm manalarna gelir.

37

Bu terbiye sistemi yeni bir din deildir; dinin ahlak derslerini talim ve tatbik eden bir okuldur. Hedefi, insan gzel ahlaka ve Allah rzasna ulatrmaktr. Metodu, muhabbetle kalpleri Yce Allah'a balamaktr Temel usul gizli, zikir, toplu zikir, muhabbet, sohbet, rabta, tevecch, tasarruf, hizmet ve edeple nefsin irkin sfatlarn slah etmektir

38

GNMZDE TASAVVUF KLTR

Tekkelerin kapatlmasyla, zaman iinde gnlk hayatta ve davran biimlerindeki tekke ve tasavvuf kaynakl diyebileceimiz tavrlar ve hareketlerin devamnda bir kopukluk olduu muhakkaktr. Teorik ve fikri plan asndan meseleye bakacak olursak grlen udur: Kapatlan sadece tekkelerin binalar olmutur denebilir. Dnce ve inann engellenemeyecei aktr. Baz aksamalar olsa da, kltrde devamllk esastr. Dolaysyla tasavvufi dnce ve tasavvuf kltr belli lde varln srdrmtr. Bu sanatla, yani mzikle, iirle, romanla ve nihayet akademik almalarla olmutur.
39

Gnmzde mistisizm ykselen deerlerden saylmaktadr. Bundan dolay olsa gerek, tarikat ad altndaki eitli merkezlere kar youn bir ilgi gzlenmektedir. Ama ne yazk ki, bu yneli ve ilginin ounlukla bilgiden yoksun olduu grlyor. Oysa bugn gerek tercmelerden, gerekse akademik evrelerce yaplm aratrmalardan oluan hatr saylr bir tasavvuf kitaplar serisine sahip bulunuyoruz. Tasavvuf klasiklerinin ou dilimize kazandrlmtr. Eskiye gre gnmzde bu alanda salkl mehazelere daha kolay ulama imkanna kavumu durumdayz. (DEMRC, Mehmet)

40

Kaynaka
1. Akyz, Yahya:Trk Eitim Tarihi,PegemA Yaynclk,Ankara,Eyll 2004 Ergn, Mustafa: nsan ve Eitimi,Ocak Yaynlar,Ankara,ubat1993 Ergn, Mustafa:Yunus Emrede Tasavvuf ve Eitim, Ocak Yaynlar,Ankara,1997 Akin,Sina:Trkiye Tarihi 1, Cem Yaynevi,ubat2000 www.alevibektasi.org/tbaki.htm http://tr.wikipedia.org/wiki/Mevlevilik www.sevde.de/islam_Ans/T/46.htm www.sevde.de/islam_Ans/B/bayramiye.htm www.radikal.com.tr/2001/03/03/turkiye
www.akmb.gov.tr/turkce/books/ turkkong4-4/tk4-4-17-demirci.htm 29k

2.
3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
10.

41