ANKARA NVERSTES Latin Amerika almalar Aratrma ve Uygulama Merkezi Mdrl

L LKE RAPORU

H. Yiit Bozkurt

NDEKLER
Genel Bilgiler Corafi zellikler Doal Kaynaklar lke Tarihi Ekonomi Kltr, Sanat ve Mzik nemli Parametreler

ili ve Trkiye Arasnda mzalanan Antlamalar

Genel Bilgiler

lke smi: Resmi Dil: Bakent: Nfus:

ili Cumhuriyeti spanyolca Santiago 16.601.707 (2009) *Dnyadaki en kalabalk 60. lke Yzlm: 756.102 km (Trkiye kadar) GSMH: 243,7 milyar $ (2009) TR863,3 milyar $1 Kii Bana Den Milli Gelir: 14,700 $ (2009) TR11,200 $2 nsani Gelime Endeksi (2007- Birlemi 44./179 Milletler Kalknma Raporu) TR79./179

Corafi zellikler: Amerika ktasnn gneybat kysnda yer alan ili, batda ve gneyde Pasifik Okyanusu, douda Arjantin, kuzeydouda Bolivya ve kuzeyde Peru ile komudur ve 18 ve 56 gney enlemleriyle 67 ve 75 bat boylamlar arasnda yer alr. ili Cumhuriyeti, kuzeyden gneye dnyann en uzun lkesidir. Yaklak 4300 km uzunluu olan bu lkeye bir rnek verilmesi gerekirse, uzunluu kabaca Edinburghdan Badata yahut San Franciscodan New Yorka kadar uzanan bir mesafeyi kat etmek ile edeerdir. Ky eridi uzunluu ise 6435 kilometredir. Bununla beraber lkenin ortalama genilii 177 kilometredir. Uzunluuna bal olarak lkede ok farkl iklim eitleri grlr. Kuzeyde Atacama l, gneyde kanallar, orta blgelerinde Akdeniz iklimine benzer iklimi ve Patagonyadaki buzullar ile birok iklim tipine ev sahiplii yapan ili; iklim eitliliine bal olarak birok fark tip bitki rtsne de sahiptir.

1 2

Bkz. CIA The World Factbook - https://www.cia.gov/ idem

iliye ait nemli 5 ada bulunmaktadr. Bunlar; Sala y Gmez, San Flix, San Ambrosio ve bugn milli park statsnde olan ve ili kysna 670 kilometre uzaklktaki Juan Fernandez adalar ile 3700 kilometre uzaklkta olan nl Paskalya3 adasdr4

ilide ykseklii 6000 metreyi geen drt da vardr. Bunlardan en yksei ve ayn zaman da dnyann en yksek volkan olan Ojos del Salado (6.891 metre) Atacamadadr.5 Atacama l dnyann en kurak l olarak kabul edilmektedir ve yaklak 15 milyon yandadr.6 Dnyann en yksek konumdaki(4570 m.) gllerinden biri olan Chungar gl de ilide olup, Bolivya snrna 9 kilometre uzaklktadr. Doal Kaynaklar: ilinin balca doal kaynaklar; bakr, iyot, kereste, demir cevheri, nitrat, deerli metaller ve molibdendir. ilinin balca tarm ve hayvanclk rnleri; zm, elma, armut, soan, buday, msr, yulaf, eftali, sarmsak ve fasulye olmakla beraber; sr eti, kanatl etler, yn ve deniz rnleri ise balca hayvanclk rnleridir. lkenin imalat sanayisi bakr, madencilik, gda rnleri, balklk, demir-elik, ahap, tat aralar, imento ve tekstilden olumaktadr. 7 ilinin doal kaynaklarnn dalm yledir: Kuzey Blgesi: Bakr, demir cevheri, nitrat, altn, lityum, molibden, deniz rnleri. Orta Blgesi: Tarm, meyve, ormanlar, hidroelektrik enerjisi, kmr, deniz rnleri. Gney Blgesi: Orman, petrol, doal gaz, kmr, hayvanclk ve deniz rnleri. lkenin yaklak 162,358 km kadar olan alanlar ormanlarla evrilidir. Bu oran toplam ili yzlmnn yaklak yzde yirmi birine tekabl eder. 8 lke Tarihi: 16. Yzyldaki spanyol fetih hareketine kadar bugnk ilinin bulunduu topraklarda, birok yerli halk kk gruplar halinde yayordu. 15. Yzyln ortalarnda nka egemenliine giren Araucanian9 yerlileri, nka etkisinin kuzeyden, gnmzde Santiago adyla anlan yere kadar olan blmde hissedilmesine neden oldular. 1519 ylnda dnyann evresini dolamak iin yelken aan Ferdinand Macellan, bugn kendi adyla anlan Macellan boazndan geerek lkenin gney ksmn kefetmi oldu. Fakat Avrupallarn ilk tam manas ile yaptklar yerleim, Peru valisi Pizarronun izniyle fetihi Pedro de Valdiviann gneye inerek 1541de Santiagoyu

Hollandal Amiral Jacob Roggeveen tarafndan 1722 ylnda, Paskalyaya denk gelen gnde kefedildii iin bu ad almtr. 4 Bkz. http://www.geographia.com/chile/easterisland.htm 5 Bkz. http://www.peakware.com/peaks.html?pk=198 6 Resimde grlen yer 7 Bkz. hracat Gelitirme Merkezi - ili Raporu (nci Selin Aydn) 8 Bkz. Dnya Bankas ili Raporu 9 Gnmzde Mapuche adyla da bilinirler

kurmasyla olmutur. Valdivia10, Bio Bio nehrinin kuzeyini Peru valiliine ve dolays ile spanyaya balamtr.

Bamszlk Sava ve Cumhuriyetin Oluumu: 1808 ylnda spanyadan gelen haberler, Napolyonun spanya Kraln tutsak ettiini bildiriyordu. 1810 yl Eyllnde baa geen Mateo de Toro y Zambrano, spanya Krallna bal olduuna dair yemin ederek bir otonomi ilan etti. 1811 ylnda Zambranonun lmnden ksa bir sre sonra baa geen Jos Miguel Carrera, spanya Krallndan ayrlma politikas gtmesinin neticesinde Peru Naibi Jos Fernando de Abascal y Sousan emrindeki birliklerle ilili Vatanseverler11 olarak adlandrlan birliklere saldrr. Rancagua Felaketi olarak geen bu karlamann sonunda Jos Fernando de Abascal y Sousann birliklerinin bandaki kumandan Mariano Osorio galip geldi ve iliyi tekrar spanyaya balad. Rancagua hezimetinden sonra bamszlk taraftar olan liderler Mendoza, Arjantine katlar. Mendozada bir birlik kuran Arjantinli kurtarc Jos de San Martn ve ilili milislerin lideri olan Bernardo OHiggins bamszlk iin tekrar Kraliyete bal ynetime ait ordu ile 12 ubat 1817 de Chacabuco savanda karlatlar. Bu savatan galibiyetle ayrlan OHiggins ve Jos de San Martn, sonrasnda Kraliyet birliklerini Maip muharebesinde de hezimete uratarak bamsz ilinin temellerini attlar. Jos de San Martnin feragat etmesi ile Bernardo OHiggins12 1818de ilinin ilk devlet yneticisi oldu. Sonrasnda kurduu otoriter rejim ve meydana gelen eitli olaylardan dolay halkn nefretini kazand ve 1823 ylnda koltuunu brakarak Peruya srgne gitmek zorunda kald. OHigginsden sonra lkede on sene srecek istikrarsz dnem balayacakt, eitli devlet adamlarnn baa geip, devrilmelerinden yahut zorunlu kalarak brakmalarndan sonra baa geen Manuel Blanco Escalada, ili Cumhuriyetinin ilk cumhurbakan olarak kabul ediliyor. Federalizm yanllar tarafndan bask altnda yapt bakanlk, 1826 ylnda Federal yasalarn ilan edilmesi ile lkede kargaann kmasna, halkn sokaa dklmesine neden olur ve emekli olmak zorunda kalr. Manuel Blanco Escaladadan sonra baa geen Agustn Eyzaguirre y Arechavala, Ramn Freire Serrano, Francisco Antonio Pinto Daz ksa dnem bakanlk yaptktan sonra grevi braktlar. zellikle Antonio Pinto Diazn seime hile kartrd gerekesi ile sulanmas ve Francisco Ramn Vicuann halk oylamas yerine meclis tarafndan bakan yardmclna atanmas, Jos Joaqun Prieto nderliindeki ordunun ayaklanmasna neden olur. Bahsi geen Antonio Pinto Diaz ve Francisco Ramn Vicua ba gsteren kaosa dur demek adna makamlarn brakmalarna ramen i sava kmasna engel olamazlar. Bylece 1829 Devrimi balam olur. Jos Joaqun Prietonun lkedeki i sava bastrmas ve dzeni salamas iki sene srer. Bundan sonra hazrlanan 1833 Anayasas ile rejim muhafazakr bir cumhuriyet ekline gre uyarlanr. Jos Joaqun Prieto, yardmcs Diego Portales Palazuelos ynetimi ile halkn saygsn kazanmay baarrlar. Portales, Jos Joaqun Prieto glgesinde lkeyi ynetirken, 1837de bir suikasta kurban gider. Bu olaya ek olarak ilinin Valparaiso liman ile Perunun Callao liman arasndaki
10

Kendisi Araucanian yerlileri ile meydana gelen bir atmada hayatn kaybetmitir. Yerliler yaklak 350 sene boyunca takdire ayan bir direni gstermi, ancak 1880 yllarn balarnda spanyol himayesi altna alnmlardr. 11 Patriotas Chilenos 12 Resimde grlen ahs.

Pasifik Okyanusuna hkim olma arzusu iki devlet arasndaki tansiyonu ykseltir. Btn bunlarn sonucunda Peru-Bolivya Konfederasyonuna sava aan ili, General Manuel Bulnes ynetiminde Yungay kasabas yaknlarnda Konfederasyon ordusu ile karlar ve kar taraf kelimenin tam anlam ile tarumar eder.

1841de cumhurbakan seilen Manuel Bulmes on sene kadar bakanlk koltuunda oturacaktr ve bu sre zarf iinde ili, Macellan boazna koloni kurmasnn da etkisiyle ekonomik adan ykselie geer. ili niversitesinin kurulmas da bu dneme denk gelir. Sonrasnda Venezuelal Andres Bellonun yazd medeni kanun, Almanlarn Valdivia blgesine g etmesi ve Sacristan13 meselesinin de patlak vermesiyle muhafazakr rejim sallanmaya balar. 1861 ylnda Jos Joaqun Prezin cumhurbakan seimlerini kazanmasyla ilide liberal cumhuriyet dnemi balar. Bundan sonra ili nne geilemez derece bymeye balayacaktr. Zira Bolivya ynetimindeki Antofagasta blgesinde ortaya kan madenler14 gelimekte olan ekonomiyi ateler. 1874 ylnda Ceza Kanunu ve mahkemelerin grevlerini ve yetkilerini belirleyen yeni kanun yrrle konur. 1879 ylna gelindiinde ili ordusu ile Peru ve Bolivya mttefik gleri arasnda Pasifik sava patlak verir. Sava ili tarihinde meydana gelen en byk sava olma zelliini halen korumaktadr. Sava Atacama blgesini Bolivyann 1825te bamszln aklamasndan sonra nfus olarak ok az kiinin yaad l blgesini kendi topraklarnn bir paras olarak grmesinden ileri geliyordu. ili taraf ise blgenin nfusunun %95inin ilili olmasndan dolay blgeyi kendinin sayyordu. Daha nce bu blge iin herhangi bir gerginlik yaanmazken blgede yksek miktarda nitrat kefedilmesi bir anda sava kanlmaz klmtr. ili birlikleri 14 ubat 1879da nfusunun yalnzca %5i Bolivyal olan Antofagastay igal eder. Bolivyann buna askeri gle karlk vermesi ve Perunun ilinin istedii gibi tarafsz kalmayacan aklamasyla, her ey bir anda kzr. Zira ili, Peruya da sava aar ve her iki lkeyi hem denizde hem karada malup eder. Peru 1883te, Bolivya ise 1884te bar antlamas yapmak zorunda kalr. Bolivya ile ili arasnda imzalanan Valparaiso Antlamas neticesinde Antofagasta ehri ili devletinin hkimiyetine geer.15 Nitrat madenleri sayesinde Britanya menei firmalarn ilide ube amalar ve beyaz altn diye geen bu madeni karmalar sayesinde byme inanlmaz boyutlara ular.16 1883 ile 1884 aras, laiklie karlan kanunlar eliinde gei yaplr. 1891 ylnda Jos Manuel Balmaceda bakanl srasnda bte grmeleri srasnda patlak veren kriz, ili Deniz Kuvvetlerinin Balmacedaya kar ayaklanmas ve ordunun Balmacedaya bal olduklarn aklamas ile iinden klmaz bir hal alr. lke i savaa srklenir. Bu durumu Eduardo Galeano Latin Amerikann Kesik Damarlar adl kitabnda yle anlatr: 18861890 yllar arasnda, Bakan Jose Manuel Balmaceda dneminde ili, yazar Ramirez Necocheann deyimiyle tarihinin en yksek hedefli kalknma planlarn uygulad. Balmaceda, endstrinin eitlendirilmesini destekledi, nemli bayndrlk ileri gerekletirdi, eitim sistemini yeniledi, Tarapac demiryollarndaki ngiliz tekelini kaldracak nlemler ald, yzyl boyunca ilk kez ngiltere dnda bir devletle, Almanyayla bir kredi antlamas imzalad. 1888de, gherile blgelerini ulusallatrmak gerektiini aklayarak ulusal irketler kurdu ve devlete ait topraklar ngiltereye satmay reddetti. yl sonra i sava koptu. Bu srada Londra gazeteleri Balmacedadan kasap, diktatrlerin en koyusu diye sz ediyordu. ili genelinde 10.000e yakn kii hayatn kaybederken Balmaceda taraftarlar ar bir yenilgi alr ve J.M. Balmaceda snd Santiagodaki Arjantin Bykeliliinde 19 Eyll gn hayatna son verir. Balmacedann intihar etmesinden sonra ngiliz
Cuestin del Sacristn: ilideki Katolik kilise (Partido Conservador taraftarlar) ile devlet kademesinde ilerlemeyi savunanlar(progresistas) arasnda meydana gelen mesele. Bu meselenin sonucunda Liberal-Muhafazakr Fzyonu(kaynamas) ad verilen akm domu ve bir sonraki bakanlk seimlerinde Jos Joaqun Prez ili cumhurbakan seilmitir. 14 Bakr ve gherile(barutun ham maddesi) 15 Bkz. Andean Tragedy: Fighting the War of the Pacific, 18791884 - William F. Sater 16 Daha sonra blgede ok zengin bakr yataklar bulundu nitekim dnyann en byk bakr madeni olan Chuquicamata bu blgededir.
13

Bykelisi olay syle bildiriyordu lkesine: Balmacedann devrilmesinden duyduumuz memnuniyeti gizlemeye gerek duymuyoruz. Bu ahsn baars, lkemizin ticari karlarn ciddi biimde tehdit

edebilirdi.17 Bu olay sonunda Sava sona ererken Cumhuriyeti Parlamenterlik sistemi kabul edilir.18 Fakat bu sistem, komutanlarn, maden ve banka sahibi burjuvazinin ve ilili aristokratlarn dilediklerini yapmalarna yarar bir oligariyi andryordu. Bu sistemin getirilerinden en nemlisi iilerin iinde bulunduu olumsuz alma standartlar yznden genel greve gitmesiydi. Genel grevde olan iiler, 27 Aralk 1907de quiquede toplanrlar ve kendi artlarn ortaya koyarlar. General Roberto Silva Renard kumandanlndaki ordu protestocular bastrr. Daha sonralar quiquedeki Santa Maria Okul Katliam olarak geecek olaylarda, ordu tarafndan 2.200 ile 3600 kii ldrlmtr. Sonrasnda 1912de Sosyalist i Partisi kurulur ve ii hareketinin lkede gelimesine byk katk salar. Salvador Allende ve Unidad Popular: 1969 ylnda lkede sol menei partiler tarafndan Unidad Popular19 birlii oluturuldu. 1970 ylnda Salvador Allende ile seimlere giren birlik oylarn %37sini alarak byk bir baar salar. Bu baarda seim zaman byk arazi sahiplerinin arazilerinin istimlk edilmesi ve endstrinin devletlemesi gibi vaatlerin byk pay oldu. Allendenin aznlk hkmeti tarm, bakr madenleri ve bankaclkta pe pee devletletirmeye gidince, muhalefet ile sk tartmalar yaanmaya balanr. Bu arada ii maalarna yaplan iyiletirmeler ve rn fiyatlarnn sabit tutulmas ile lkede kii bana den GSMH ykselir. Bylece Unidad Popular belediye seimlerinde %49,7 gibi ezici bir stnlk salar. Fakat sonraki sene Allende kartlarnn basklar altnda Fidel Castronun iliye gelmesi, bu arada d bor miktarndaki korkun art ve lke kalknmasnn yavalamas halkn tepkisini eker. Fidel Castronun iliye gelmesi, mevcut hkmetin devletletirme almalar ve Marksist etkilere sahip halk cephesi Amerika Birleik Devletlerinde muazzam bir rahatszla neden olmutu. Bakan Eisenhowern nl domino talar teorisi dorulanm olacakt. Bu teori Kbadan sonra dier btn Gney Amerika lkelerinin de komnizme geeceini ngryordu. Yine kendisine ait Eisenhower doktrini(1957) ile Orta Dou, Trkiye ve Yunanistan iine alan corafyada komnizmin yaylmasn nlemek iin bahsi geen corafyada bulunan lkelere ekonomik yardmlar yaplmtr. Bylece CIA destekli bir proje20 ile Salvador Allende, 11 Eyll 1973 tarihinde General Augusto Pinochet birliklerinin Moneda saray kuatmasnda -her ne kadar intihar ettii iddia edilse de grg tanklarnn ifadeleri
17 18

Bkz. Latin Amerikann Kesik Damarlar Eduardo Galeano. s. 188 Bkz. Historia de Chile desde la Prehistoria hasta 1891 Francisco Antonio Encina

Halk birlii anlamna gelen bu oluum ili Sosyalist partisi, ili Komnist Partisi, Radikal Parti, Sosyal Demokratik Parti ve Halk Eylem Birlii Hareketi(MAPU Movimiento de Accin Popular Unitario) tarafndan meydana geliyordu. 20 O dneme ait tm CIA operasyonlarnda olduu gibi askeri darbe aracl ile devlet bakan ya da hkmet devrilir ve askeri cunta rejimine geilir. Bkz. Cullather, Nick (1999). Secret History: The CIA's classified account of its operations in Guatemala, 1952-1954. Standford University Press

19

dorultusunda

saraya

giren

askeri

birlikler

tarafndan

hunharca

katledilmitir.

Bu olay takip eden zaman diliminde Allende taraftarlar bir bir yok olmaya balam ve dikta rejiminin insan haklarn hie sayan tutumu lke apnda kendini gstermitir21 Resimde grld zere Santiagoda bulunan Moneda Saray ili Hava Kuvvetlerine ait uaklarca bombalanm, kuatmaya tanklar da destek vermi ve Salvador Allendenin ldrlmesi ile sonulanmtr. Salvador Allendenin lmnden sonra Birleik Devletler, Latin Amerikada komnizmin engellenmesi iin -daha nce belirttiim gibi- para yardmlarndan ziyade 1975 ylndan itibaren Operation Condor ad altnda ok gizli yrtlen bir dizi operasyonla Uruguay, Arjantin, Brezilya, ili ve Paraguayda Amerikan menfaatleri ile akan birok politikac suikast dzenlenerek yok edilmitir.22

21

Bkz. http://www.nationsencyclopedia.com/Americas/Chile-HISTORY.html

22

Bkz. CIA resmi sitesinde Bakan Bill Clinton zamannda aklanan belgeler. https://www.cia.gov/library/reports/general-reports-1/chile/index.html#10

Ekonomi ve Genel Bilgiler

Temel Ekonomik Gstergeler Yl Nominal GSYH (Milyon Dolar) Kii Ba GSYH (ABD Dolar) Reel GSYH Art (%) Sanayi retimi Art Hz sizlik Oran (ort, %) Cari Denge (milyar dolar) D Bor (ylsonu, milyar dolar)

2008 170,9 14.579 3,7 -1,1 7,8 -2,5 68,1

2009 163,3 14.398 -1,5 -8,8 9,6 4,2 75

2010 190,7 15.175 5 4,5 9,2 -0,1 88,6

Siyasi istikrar, ticaret serbestsi, kii ba gelir, basn zgrl, effaflk ve rekabetilik asndan Latin Amerikann nde gelen ekonomilerinden olan ilinin finans sistemi de olduka gelimitir. ili, Latin Amerikada kredi notunu 25 yldr Ada tutmay baarabilen tek lkedir. Mart 2010da greve gelen yeni Devlet Bakan Sebastian Piera dneminde depremin hasarlarnn giderilmesi; liberal ekonomi politikalarna, sk maliye ve para politikalarna, eitim ve salk gibi kamu hizmetlerine arlk verilmesi beklenmektedir. Ekonomik Yap ili ithal ikameci ekonomi politikalarn 1970lerin ortasnda, dier Latin Amerika lkelerinden yaklak on yl nce terk etmi ve liberal ekonominin uygulanmas dorultusunda nemli admlar atmtr. Bu durum, retim artn ve rekabeti beraberinde getirmi, madencilik ve balklk bata olmak zere geleneksel ihracat endstrilerinde byme kaydedilmitir. Ayn zamanda, selloz, meyve, somon, aa rnleri, araplk ve metanol gibi yeni sektrlerde, hava ve gemi tamacl ve turizm gibi hizmet sektrlerinde gelime salanmtr. hracat gelirlerinin % 40n madencilikten, milli gelirin ise te birini bakrdan elde eden ilinin en byk madencilik irketi olan Codelco, tek bana dnya bakr retiminin % 10unu gerekletirmektedir. malat sanayinde 2009 ylnda meydana gelen gerilemede sektrn kk ve orta lekli irketlerden olumas etkili olmu, hkmet tarafndan bu reticilere vergi kolaylklar tannmtr. Kriz nedeniyle lkenin en nemli sektrlerinden olan ilenmi meyve sebze ve arap ihracat gerilemitir. Hayvanclk ve balklk sektrlerinin de gelimi olduu ilide igcnn % 15i tarm sektrnde istihdam edilmektedir.

lkede petrol retimi 20 yldr azalmakta olup, doal gaz retimi de tketimi karlayacak dzeyde deildir. Ekonomik faaliyetler zellikle lkenin orta ksmnda younlamtr. lke nfusunun % 40n barndran Santiago, GSYHnin % 47sini retmektedir. Valparaiso blgesindeki nfus toplam nfusun % 10unu oluturmaktadr. Kuzeyde madencilik sektrnn geliimi; gneyde somon yetitiricilii, turizm ve metanol retimi, ekonomik faaliyetlerin lke geneline yaylmasn salamtr.23 ilini belli bal ihracat kalemleri aadaki tabloda milyon dolar cinsinden belirtilmitir: rn Ad Artlm Bakr, lenmemi Bakr rnleri Bakr Cevheri ve Konsantreleri Sodal ve Slfatl Odun Hamuru Rafine Edilmemi Bakr Taze zm arab (Kuvvetlendirilmi araplar Dahil) zm ras Balk Filetolar ve Dier Balk Etleri zmler Altn (Ham, Yar lenmi ve Pudra Halinde) 2007 20.417 13.476 2.347 2.901 1.257 1.530 861 569 2008 20.967 12.866 2.626 2.472 1.378 1.535 1.114 734 2009 15.496 7.629 1.975 1.569 1.382 1.151 1.015 884

ilide Kltr, Sanat ve Mzik Kltr, Latincede topra ilemek anlamnda kullanlan bir kelimeydi. Dnya dillerine Latinceden gemi olan bu szck gerek anlamndan deierek yerleik toplumlarn dillerinde yksek umumi bilgi anlamn kazanmtr. Edward B. Taylora24 gre kltr: bilgiyi, iman, sanat, ahlak, hukuku, rf-deti ve insann toplumun bir yesi olmas dolays ile kazand dier btn maharet ve alkanlklar ieren toplam bir btne denir. Yukardaki aklamaya gre her toplumun kendine has yaay ve davran tarz olduunu anlyoruz. Dolays ile buna gre belirli bir toplulua ait sosyal davran ve teknik kurulular kltr meydana getirmektedir. Medeniyet ise farkl bir mana tar. Medeniyet milletleraras ortak deeler seviyesinde ykselen anlay, davran ve yaama vastalar btndr.25 Bu aklamalar nda ili kltrn inceleyelim. ili Halk: ili toplumu eitli rklarn srekli kaynamas sonucu olumutur. spanyollar iliye geldii vakit, 600.000 ile 1.000.000 arasnda yerlinin olduu, bunlarn yardan fazlasnn, Bio-Bio blgesinden balayarak lkenin gneyinde toplanm olduu tahmin edilmektedir. Bu sebepten dolay, nfusunun ounluunun temelinin spanyol ve yerli karmndan meydana geldiini syleyebiliriz. ber Yarmadasndan yava yava, kadnlarn hatta ailelerin gelmesiyle birlikte dorudan spanyol soyundan olanlarn domas, yeni var olmakta olan bu milletin, ounlukla yksek snfn kkenini oluturacaktr. Daha sonralar onlar, Criollo26 olarak tannacaklardr.

23 24

Bkz. GEM ili raporu. ngiliz Antropoloji Profesr ve Primitive culture and Anthropology isimli nl eserin yazar. 25 Trk Milli Kltr Prof. Dr. brahim Kafesolu 26 Latin Amerikada domu Avrupa kkenli kimse.

10

18. yydaki ticari gelime ve grlen istikrarn yeni aristokrasinin olumasnda pay sahibi olmas, ticari alanda zel bir baar elde edecek Bask, Navarro, Kastilyallar gibi yeni gmenlerin gelmesine sebep olur. Ayn ekilde bu yzylda, etkileri ve katklaryla nemli olacak olan Fransz, talyan ve rlandallar da gelmeye balar. 19. yyda Araucania blgesine ve daha gneye gmen ekmek amacyla ilk iskn kanunlar karlr. ok sayda Alman gmeni ve hatta svireliler ve Franszlar gelir. Bunu mteakip olarak, Yugoslav kkenli gmenlerin ve ad geen milletlerden yeni gruplarn gelii izler. Genel olarak, ili, gen bir nfusa sahiptir ve neredeyse toplumun yarsnn ya ortalamas 25 civardr. Erkek ve kadnlarn says hemen hemen eitlenmi durumdadr. Tm lkede spanyolca konuulmakla birlikte ayn zamanda gneyde, Mapuchelerin konutuu Pascuence gibi diller de bulunmaktadr. Blgesel, dinsel ya da etnik sebeplerden dolay blnmlk arz etmeyen bir toplumdur. ounluun dini Katolik olmakla birlikte inan zgrl hkimdir. Gelenekleri ve Kltr: eitli kltrlerin bir araya gelmesi gelenek ve grenekleri bakmndan zengin bir ulusun ortaya kmasna neden olmutur. Bu gelenekler corafi blgelere bal olarak deiiklik gstermesine ramen bazlar lkenin tmnde grlmektedir. Bayramlar arasnda en nemlisi; her yl 18 Eyllde kutlanan, 18 bayramdr. Bu bayram, 18 Eyll 1810 ylnda, ilk kez bir Hkmet Meclisinin kurulmasn anmak amacn gtmektedir. Bu bayramda, dallardan ve aa ktklerinden oluturulan ve ramada olarak adlandrlan yerlerde dans edilir, ikiler iilir ve ilinin tipik yemeklerinden yenir. Bu kutlama ilinin tm kasaba ve ehirlerinde gereklemektedir. Kuzeyde, Temmuz ay boyunca Tirana Azizesinin onuruna kutlanan bayramda, Katolik inanc eski danslar, semboller ve And mzii ile birleerek icra edilir. Bu bayram, daha dk bir seviyede, baka bir kuzey kasabasnda gerekletirilen bir baka ayin ile Andacollo Azizesinin ansna kutlanmaktadr. Gneye doru mitler ve efsanelerle Chilo adasnda kk salm ama ayn zamanda olduka ilgin bir gelenek yaatlmaktadr: La minga. Bu szck ortaklaa ev nakliyat demektir, yani baka bir yere tanmak isteyen biri, evini o yrede yaayan tm insanlarn yardmyla tar. Bu ilem u ekilde gereklemektedir; ahaptan yaplm evler kaln ktkler zerine yerletirilir ve gidecei yere kzler tarafndan yavaa ekilerek gtrlr. Bazen evin tanmas deniz yoluyla da gerekleebilir. Tanma ilemi bittikten sonra, ev sahibi komularn ve ona yardm edenleri tanm olduu yeni evinde byk bir ziyafet vererek arlar.

11

zellikle orta ve gney kesimde grlen baka bir gelenek daha vardr: Rodeo denilen, yarmay eklinde dairesel ahap bir yap ierisinde gerekletirilen, iki atlnn, gen bir boay, daha nceden belirlenmi noktalarda atlarla yolunu kesene kadar sren takibinden ibarettir. Yln belirli bir ksm boyunca yarma eklinde gelien bu olay erevesinde, Huasolarn (lkenin orta kesiminde krsal alanda erkeklere verilen ad) giydikleri kyafetlerle katldklar bu kutlama gerek bir bayram havasnda yaanr ve ramadalar kurulur. ifti kesiminin tipik bir bayramdr. ilinin belli bal gelenekleri byk oranda tarm sektr ile balantldr. rnein; ili milli dans, Cueca, krsal kesimin dansdr. Aslnda bu dansn k noktas bir horozun tavuu kur yaprak kovalamasn simgelemesidir; gitar, akordiyon, arp, zilli tef gibi enstrmanlar eliinde, hem erkek hem de kadn ellerindeki beyaz mendilleri sallayarak Cueca yaparlar. Salonlarda icra edilen Salon Cuecasnn giysileri Endls blgesine zg baz zel kyafetler ile byk benzerlikler gsterir. Bu dansn kkeni Smrge(Colonia) dnemine kadar uzanr ve hi phesiz lkenin kkeninden gelenleri spanyol unsurlar ile harmanlayan bir gsteridir. spanyol unsurlarndan biri olan gitar, ili mziine en iyi uyumu salayan popler mzik aleti olmutur. Hemen hemen her zaman Kuzey And kltryle badatrlan ili mzik kltrn oluturan flemeli ve vurmal alglar, Mapucheler arasnda da yaygndr. Kamtan yaplm trompet tipi enstrman olan La Trutruca da bunlara bir rnek tekil eder. Kompozitr, aranjr, air, zanaatkar da olan, Violeta Para, belki de zgn ili mziinin en nemlisi temsilcisidir. Kuzey, Gney kesim krsal hayatnn tm ifadelerini mziinde bir araya getirmi ve ayn zamanda Gracias a la Vida(Hayata krler Olsun) adl arksyla da konu bakmndan evrensel nanslar yakalamay baarmtr.27 nemli Parametreler: 2008 yl verileri Nfus art hz Okuryazar. oran Bebek lm oran Ortalama yaam sresi Demiryollar uzunluu nternet kullanc says Toplam Gc ili 1% 98.6 % 7,2 79 5898 km 5,456,243 7,680,180 Trkiye 1,20% 88.7% 20 72 8699 km 25,405,350 25,762,639

27

Gelenekleri ve Kltr blmnn tamam ili Bykeliliinin hazrlad ili, Bir lke adl kitaptan alnmtr.

12

ili ve Trkiye Arasnda mzalanan Antlamalar I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. 30 Ocak 1926da Dostluk Antlamas imzalanmtr. 30 Kasm 1990da turistler iin Vizeden Muafiyet Antlamas imzalanmtr ve halen yrrlktedir. Diplomatik, resmi hizmet ve hususi pasaport hamillerinin 90 gn amamak kaydyla vizeden muaf tutulmalar hususundaki antlama 2000 ylndan beri yrrlktedir. Ticaret ve Ekonomik, Teknik ve Bilimsel birlii Antlamas 1994 ylnda yrrle girmitir. Kltrel, Bilimsel ve Eitim birlii Antlamas, 1996 ylndan beri yrlktedir. Yatrmlarn Karlkl Teviki ve Korunmasna likin Antlama, 1998de imzalanmtr. 12 Ekim 2004te, 20042006 yllar iin Kltr, Eitim, Bilim, Genlik ve Spor alanlarnda deiim program imzalanmtr. 14 Temmuz 2009da Trkiye ile ili arasnda Serbest Ticaret Antlamas imzalanmtr.

13