Atatürk'ün Yazi Devri̇mi̇ni̇n Öyküsü

YAZI DEVRMNN YKS Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..
Austos 1998
YAZI DEVRMNN YKS SAM N. ZERDM Nurer Uurlu bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr
CUMHURYET GAZETESNN OKURLARINA ARMAANIDIR. NDEKLER nszler 7 Giri: Gemie Ksa Bir Bak 9 1. Atatrk'n Yeni Trk Harflerini Mutulad Gn 15 2. Yeni Trk Alfabesine Hazrlk Aylar 23 3. Yeni Trk Alfabesini Deneme Aylar 33 4. Yeni Trk Alfabesi Kanunu'nun kndan Millet Mekteplerine 39 Sonu 47 Ekler 49 Kii Adlar 113 Seilmi Kaynaka 119
Bu kitap, Trk harflerini bana 1928 yaznda, okullar almadan nce retmi olan babam A. Nabi zerdim'in ansna adyorum. NSZ Bu kk kitab meydana getiren drt yaz, 1958 yl iinde Ulus gazetesinde yaymland (9 Austos, 3 Kasm, 12 Aralk, 15 Aralk). Bu yazlardan ama, 9 Austos 1928 akam Gazi Mustafa Kemal'in (Atatrk) Sarayburnu Park'nda yeni Trk alfabesini mutulad saatten, Trk alfabesini yerletiren yasann yrrle girdii 1 Ocak 1929 gnne dein, Trkiye'nin drt bucanda yeni harflerin hzla yayldn anlatan gazete haberlerinin bir zetini vermekti. Bilginlerin, uygulanmas iin yllara gereksinme duyduklar yeni alfabemiz, Atatrk'n gr ile drt aya sdrlm, 1929 ylnn ilk gn, Trkiye bir kltr savan kazanmt. Trk dilinin zlemesi iin Arap yazsnn atlmas gerekliydi. Dil zlemesini hzlandran ve gerekletiren, yeni Trk alfabesidir. Trk Dil Kurumu'nun otuzuncu yln kutlarken, yeni Trk
www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.
alfabesinin otuzuncu ylnda yaymlanm olan bu yazlar gzden geirerek bir araya getirmeyi, halka ve rencilere sunmay istedim. Bu kk kitab okuyanlarn, yurtta yeni harflerin yerletirilmesi abasnn sadece ksa bir yksnn anlatlm olduunu unutmamalarn dilerim. Yoksa, bu byk devrim hareketinin tarihi -elbette- ayrca geni olarak yazlacaktr. 2. BASIM N: Trk harflerinin kabulnn ellinci, Trk Dil Kurumu'nun kuruluunun krk altnc ylnda, bu kk kitab, gzden geirerek, eklemeler, dzeltmeler yaparak yeniden sunuyorum. Bu basma, cumhuriyet dneminden ncesini zetleyen bir ''Giri'' ile, Atatrk'n konuma ve yazlarn, yasa metinlerini vb. ieren ''Ekler'' blmn ekledim. Yine, renci ve halk iin hazrlanm bu basmda, ''Seilmi Kaynaka'' ile, okuyucularn konuda bilgilerini geniletecek kitaplar, yazlar gsterdim. Ankara, Eyll 1978 S.N. zerdim
GR GEME KISA BR BAKI Trkler, Mslmanla girmeden nceki dnemlerinde, kendi alfabeleri olan Kktrk, Uygur alfabelerini, zaman zaman baka alfabeler de kullanmlardr. Mslmanl kabul ettikten sonra, aa yukar bin yllk bir sre iinde, Arap harfleriyle okuyup yazmlard. Arap harfleri Trk diline uygun deildi. Trkenin, slam kltr evresine girildikten sonra, Arap ve Fars dillerinin etkisi altnda bozulduu, Arapa, Frasa szcklerle dolduu, Osmanlca denilen bu karma dilde Trke szcklerin giderek aznlkta kald bilinir. Osmanlca, yalnz yabanc szcklerle deil, yabanc dillerin kurallaryla, tamlamalaryla da dolup tamt. Birka yzyl nceden, hatta geen yzyldan deil, cumhuriyet dneminin ilk yllarndan alnacak rnekler bile bunu kantlar. (rnein, Ekler blmndeki yasa metinlerine bir gz atnz.) Osmanlca, srekli olarak yazm (imla) sorunlaryla kar karya kalm, Trk harfleri kabul edilinceye dein, harflerin dzeltilmesi, yazmn durulmas yolunda neriler, tartmalar, giriimler, dernekler birbirini izlemi; ancak kar bir yol bulunamamt. Arada, Latin harflerinin kabuln isteyenler de olmutu. Soruna deinenlerin ilki Mnif Paa'dr. Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye'de (Osmanl Bilim Dernei) verdii konferansla bu konuyu ortaya atmt. 19. yzyln ikinci yarsndan sonra, alfabe ve yazm sorunlarn Ali Suavi, Namk Kemal ve bakalar tartma alanna getirdiler. inasi ile Emzziya Tevfik, birtakm dzeltme giriimleri yaptlar. emsettin Sami de bunlara katlr. Ancak, onun Latin harfleri zerinde de durduu, Arnavutlar iin Latin alfabesi dzenledii bilinir (1). O yllarda, Latin harflerinin yandalar bulunduu, Namk Kemal'in konuya deinen mektuplarndan anlalyor (2). Yeniehirli Avni'nin dnceleri de anlmaldr (3). Azeri yazar ve dnr Fethali Ahundzade'nin (Ahundof) burada anlmas gerekir. 1863'te stanbul'a, harflerin dzeltilmesi iin bir tasar ile gelmi; ancak, tasars ilgi grmse de bir sonuca balanmamt. Ahundzade'nin, slav (kimilerine gre Latin) harflerine dayanan bir alfabe nerisiyle Trkiye'ye bir kez daha geldii de belirtilmektedir. (4) 1908 Merutiyeti'nden sonra alfabe ve yazm sorunlar yeniden ortaya kt. 1. Dnya Sava'ndan nce, Harbiye Nazr (Savunma Bakan) Enver Paa, orduda kullanlmak zere Enver Paa Yazs denilen, munfasl (ayrk) harflerle yazlan bir alfabeyi uygulamaya koydu. Aslnda bitiik yazlan Arap harfli szckler, bu alfabe ile, bu harflerde pek az olan sesli harflerle (nller) pekitirilerek, Latin harflerine benzer bir biimde yazlyordu. Ancak, ayr yazl Arap harflerine uymad iin bu giriim baarszlkla sonuland.
Dr. Milasl smail Hakk, Ismayl Hakk (Baltacolu), Ispartal Hakk gibi yazar ve eitimciler, harflerin dzeltilmesi iin srekli altlar; bu arada komisyonlar, dernekler de kuruldu. te yandan, bata tihat dergisi sahibi Dr. Abdullah Cevdet, Klzade Hakk (Klolu), Tanin gazetesi, bayazar Hseyin Cahit (Yaln), gazeteci, yazar Cell Nuri (leri) olduu halde, daha ileri dnenler Latin harflerinin kabul iin yazdlar, tarttlar. Latin harfi yandalar iinde, hatta Merutiyetten nce, Hafz Ali Efendi adl bir hocann da bulunmas dikkate deer (5). Ancak, 1862'den beri sregelen bu savamlar (6) 1928'de Gazi Mustafa Kemal Atatrk'n, Gordion dmn kesercesine bir kesinlikle, Latin temeline dayanan Trk alfabesini getirmesi ile zmlendi. Arap harflerinin Trk diline neden uymad zerinde uzun uzun durulabilir. Bu konuda bir fikir verebilmek iin, bugnk alfabemizdeki harf srasna gre, Arap harflerinin sakncalarn zetleyeceiz. Arap harflerinin en byk eksii, nllerin azldr (7). Trklerin sonradan ekledii (he) ile birlikte bu harflerde drt tane nl vard: Elif (hemze), Vav (v), Ye (y), Elif: a, e, i, nne y konulduunda , v konulduunda: o, , u, seslerini verirdi. Vav, nsz olduu halde, szck balarnda Elif ile birlikte nlye dnr, szcklerin iinde: o, , u, seslerini de verirdi. Ne var ki, szck sonunda bu nller, bir baka nszle, Ye (y) ile gsterilirdi. ''Sulu'' demek iin (''sul'' yazmak gerekirdi. Ye (y) nsz, szck banda elif ile, ortada ve sonda ise yalnz bana: , i nllerine dnrd. He, szck ortasnda ve sonunda e sesi verirdi. Arapadan gemi, Arapa kkenli szcklerde kullanlan ayn harfinin de: a,i, ,u seslerini karlad olurdu. nszlere gelince; dal (de) harfinden baka, t ad verilmi bir baka t srasnda d okunurdu. rnein, Adana adndaki d, t ile yazlrd. Gayn (g), kaf (k), nszleri, szce gre, g, ke, olarak da okunurdu. leride grlecei zere, Latin harfleri zerinde hazrlk yaplrken, bu nszler, Arap harflerinde olduu gibi birbirinden (ga,ge; ka ke) ayrlmak istenmi, sonra, nszlerin ince ve kaln olmasna gre istenen ses salanacandan, g, k olarak braklmtr. Trk harflerinin kabulnden bu yana, Kaf (kaln k) harfi iin Q nerilmi durmutur. Oysa, Trke'nin buna gereksinmesi yoktur. rnein, ''gaz'', ''geri''; ''kafa'', ''kedi'' yazaraken zde nszleri kullanyoruz. Eskiden ke, ge, , bu arada ''senin'', ''onun'' szcklerinin sonunda kullanlan geniz nsz (sar kef) hep zde harfle yazlrd; sonradan ge'yi ke'den ayrmak, geniz nszn belirlemek iin izgi, nokta gibi iaretlere gereksinme grld. (Geniz nsz bugn n ile karlanyor; bu ses iin ayr bir iaretin gerektii bugn de ne srlr.) H nsz iin ayr harf vard: ha (noktasz), h (noktal) he ''Hazr'' ha ile, ''ahlk'' h ile, ''hele'' ise he ile yazlrd. He'nin nlye dntn yukarda grdk. Ha ile h'y birbirinden ayrmak olanaksz gibiydi; nl Trke (Osmanlca) retmenleri arasnda bile, hangi szcn ha, hangisinin h ile yazldn bilenlerin parmakla gsterildii sylenirdi. S nsz iin ayr harf vard: Se ( noktal), Sin (dili), Sat. Se'nin kullanlaca Trke szck yoktur: Arapa'dan bir rnek: ''salise''. ''Serin'' sin ile, ''sat'' sat ile yazlrd. T iin de iki harf vard: Te, t. ''Tarih'' t ile, ''takm'' t ile yazlrd; t'nn d sesi de verdiini andk. Y'nin hem nsz, hem nl yerine getiini de yukarda grdk. Z iin ise drt ayr harf vard: Zel (noktal dal), ze (z), z (noktal t), dat (noktal sat). ''Zeki'' zel ile, ''Zil'' ze ile, ''mazi'' dat ile, ''zarif'' z ile yazlrd. Adndanda grlecei zere, dat, d sesi de verirdi: ''Fazl'' ya da ''Fadl''. Arap harfleri, Arap, Fars dillerinden geen kimi szcklerin okunmasnda ayr bir glk yaratrd. ''Mkemmel'' szcnde de bir tek m olduu halde m'nin iki kez okunmas gerekirdi. ''Mustafa''nn sonunda a deil y vard, ama okunurdu. Arap harfleri bitiik yazlrd. Bu yzden az yer tutard. Bir iyilii -varsa- budur; ikincisi de, yzyllar boyu ilenerek estetik bir gzellik kazanm olmasdr. Arap harflerinin pek ok eidi vard: Rk'a, nesih, talik, sls ve daha bakalar. Hele arivlerde alanlarn, iyi bildii, divani, siyakat gibi, okunmas ancak uzmanlarca becerilebilen eitler!(8) Arap harflerini renebilmek iin, szckleri klie olarak ezberlemek gerekirdi. Bugn bir ilkokul rencisine, heceleri tek tek syleyerek ''mkemmel'' szcn yazdrabilirsiniz. Ne var ki, altm yl ncenin ocuuna bu szc -eer daha ne grmediyse- doru yazdramazdnz; nk, bugnk harflerle verirsek ''mkemmel'' o zaman ''mkml'' olarak yazlrd; drt tane nszle... Bu yzden bir szc birka biimde okumak her gnk yanlglardand. (9) Arap harfleri; bata, ortada, sonda baka biimler alrd. Bu yzden basm ilerinde, eskiden, harf kasalar ok karkt (10). Arap harflerinde byk harf (majiskl)ler yoktu. imdi, Trk harflerinin ksa bir sre iinde nasl baarldn gzden geireceiz.
1. ATATRK'N YEN TRK HARFLERN MUTULADII GN 9 Austos 1928 Perembe (11) gn akam Atatrk (o zamanki ad ile Gazi Mustafa Kemal Paa), Sarayburnu Park'nda dzenlenen aile elencesinde, orada bulunan bir bayann defterinden kopard yapraa bir eyler yazdktan sonra ayaa kalkarak: ''...Sevinliyim, duygulandm, bahtiyarm!'' diye sze balamt. ''Bu durumun bana esinledii duygular nnzde ufak notlar halinde saptadm. Bunlar iinizden bir yurttaa okutacam'' (*) Gazi'nin ard bir yurtta kda gz gezdirirken byk devrimci, notlar onun elinden alarak unlar sylemiti: ''Yurttalar, bu notlarm Trk harfleriyle yazlmtr. Kardeiniz bunu hemen okumaya alt ve okuyabilir de. Ancak henz tamamyla almam olduu grlyor. sterim ki bunu hepiniz be on gn iinde renesiniz. Arkadalar, bizim ahenkli, zengin dilimiz yeni Trk harfleriyle kendini gsterecektir. Yzyllardan beri kafalarmz demir ereve iinde bulunduran, anlalmayan ve anlayamadmz iaretlerden kendimizi kurtarmak ve bu gerei anlamak zorundayz. Anladnzn izlerine yakn zamanda btn dnya tank olacaktr. Yeni Trk harfleriyle yazdm bu notlar bir arkadama okutacam, dinleyiniz.'' Gazi, elindeki kd, o zaman Bolu milletvekili olan Falih Rfk (Atay)'a vermi, Atay ktta yazl bulunanlar ar ar okumutu. Atay'n okuduu ktta Atatrk nce halk ile birlikte bulunmaktan ald byk gc aklyor; sonra, bir baka devrim atln ortaya koyuyordu: Elencede ark syleyen Msrl arkc Mniretlmehdiye'yi dinledikten sonra, mzik konusunda da konumutu: ''...Benim Trk duygular zerindeki gzlemim udur ki artk bu mzik, bu basit mzik Trkn ok gelimi ruh ve duygusunu doyurmaya yetmez.'' Notlar okunduktan sonra Atatrk yeniden ayaa kalkarak konumaya balam, bu arada unlar da sylemiti: ''...ok iler yaplmtr. Ama bugn yapmak zorunda olduumuz, son deil, lkin ok gerekli bir i daha vardr: Yeni harflerini abuk renmelidir. Trk harflerini her yurttaa, kadna, erkee (12), hamala, sandalcya retiniz. Bunu yurtseverlik ve ulusseverlik devi biliniz. Bu devi yaparken dnnz ki, bir ulusun bir toplumun yzde onu, yirmisi okuma yazma bilir, yzde sekseni bilmezse bu ayptr. Bundan insan olarak utanmak gerektir. Bu ulus utanmak iin yaratlm bir ulus deildir. vnmek iin yaratlm, tarihi vnlerle doldurmu bir ulustur. Fakat ulusun yzde sekseni okuma yazma bilmiyorsa bu yanl bizde deildir. Trkn karakterini anlamayarak kafasn birtakm zincirlerle saranlarndr. Artk gemiin yanllarn kknden temizlemek zamanndayz. Yanllar kknden temizleyeceiz. Yanllarn dzeltilmesinde btn yurttalarn almasn isterim. En ok bir yl, iki yl iinde btn Trk toplumu yeni harfleri reneceklerdir. Ulusumuz yazsyla, kafasyla btn uygarlk dnyasnn yannda olduunu gsterecektir.'' (13) Atatrk, Latin harfleri zerindeki dncelerini 1908'den bir iki yl nce Bulgar Trkolou Manolof'a sylemi, sonradan bu szleri Arif Necip Kaskat, Cumhuriyet gazetesinde (19.8.1948) Manolof'tan duyduu gibi anlatmt: ''Bat uygarlna girebilmemize engel olan yazy atarak, klk kyafetimize kadar her eyimizde Batllara uymalyz'' demiti. Mustafa Kemal; sonra szlerini yle tamamlamt: ''Emin olunuz ki, bunlarn hepsi bir gn olacaktr.'' Mazhar Mfit Kansu'nun, Trk Tarih Kurumu'nca yaymlanm olan Erzurum'dan lmne Kadar Atatrk'le Beraber adl kitabna gre (1966, 1. cilt, s.111), 7/8 Temmuz 1919 gecesi, sabaha kar, Atatrk ileride yaplacak ileri M.M. Kansu'ya not ettirmi, bu arada Latin harflerinin kabul edileceini de bildirmiti. Halide Edip Advar'n, Trkn Atele mtihan balkl anlarnda, 1922 ylnda Mustafa Kemal'in, Latin harflerinin kabul olanandan sz ettii yazldr. (an Yaynlar, 1962, s.264; Atlas Kitabevi Yayn 1971, s.233) Latin harflerinin kabulnden yana cumhuriyetin ilk yllarnda baz kmltlar olmutu. 1923'te zmir'de toplanan 1. ktisat Kongresi'nde bir ii delege (zmirli Nazmi) ile iki arkada Latin
harflerinin kabuln ileri sren bir nerge vermi, fakat Bakan Kzm Karabekir Paa bu nergeye kar kmt. 1924 yl milli eitim btesi grlrken o gnlerin gen milletvekillerinden kr Saracolu alfabe konusuna da deinmi, bilgisizliin en bata gelen nedeninin Arap yazs olduunu sylemiti. Tanin gazetesinde Hseyin Cahit (Yaln), Klzade Hakk (Klolu) bu dnceyi desteklemiti. Bu yl iinde Berlin'deki Trk rencileri ''Yeni Harfler Birlii'' adl bir dernek kurarak btn Trk illeri iin Latin harflerinin kabuln istemiler, Yeni Yaz adl bir de dergi karmlard.(14) Latin harfleri sorunu 1926 ylnda yeniden alevlendi. Dilci, tarihi ve yazarlarn ounluu bu harflerin alnmasna kar idi. Akam gazetesinin anketine verilen yantlarda sadece kii (Dr. Abdullah Cevdet, Mustafa Hmit, Refet Avni) Latin harflerini savunuyor, geri kalan on kii ise kar kyordu.(15) Latin harflerinin kabul edilmesine hkmete 1927 ylnda karar verildii anlalyor. 1928 ylna bu kararla girildi. Trk basnnda Falih Rfk (Atay), Yunus Nadi (Abalolu), Mithat Sadullah (Sander), Cell Nuri (leri) Latin harflerini destekleyen yazlar yazyorlard. 1928 ylnn Ocak aynn 8'inde o gnlerin Adalet Bakan Mahmut Esat (Bozkurt) Trk Ocaklar Merkez ve Hars Heyetleri'ne verdii bir lende Latin harflerinden yana konumu; ayn yln 8 Mart'nda Babakan smet Paa (nn), Trk Oca Hars Heyeti'nde Latin yazs zerinde bir danma toplants yapmt. Bu arada brahim Necmi (Dilmen) ile Ahmet Cevat (Emre) Latin yazsn destekleyen yazlar yazyorlard.(16) O zamanki CHP Genel Sekreteri Saffet (Arkan) ile arkadalarnn hazrladklar Latin rakamlar tasars 24 Mays gn Meclis'te kabul edildi. Konuanlardan Hasan Fehmi ile Muhittin Nami, Latin harflerinin ne zaman kabul edileceini sordular. Hasan Fehmi, Latin rakamlarn 1925'te uluslararas takvim ile birlikte kabul edebilirdik kansnda idi. Latin rakamlar kanunu (say:1288) 1 Haziran 1928 gn yrrle girmitir. (17) 20 Mays 1928'de Milli Eitim Bakanl, Babakanla bir nerge sunarak Latin yazsnn, uygulanmas olanaklarn inceleyecek bir kurul kurulmasn istedi. Bakanlar Kurulu 23 Mays'ta neriyi kabul etti. 27 Mays'ta yantn verdi. Gnn sayl yazarlar(18) bu Dil Heyeti (Encmeni)'ne alnd. smet Paa (nn), 17-19 Temmuz toplantlarna katlarak, alfabenin, o gnlerde saptanm olan kurallarnn sakncal eleri zerinde yeleri uyard. ''Trk Alfabesi'' adn veren odur. Encmen, hazrlad Elifba Raporu'nu(19) 1 Austos'ta Gazi'ye sundu. Bu kitap, Latin harflerinin Trkeye uygulanmasnn temellerini saptamakta idi. Dil Encmeni 6 Austos'ta, Milli Eitim Bakan Mustafa Necati ile bir toplant yapt, alfabe bu toplantda kesin biimini ald, Gazi'ye sunuldu. 9 Austos'ta bunu halka mutulayan Gazi Mustafa Kemal, 29 Austos'ta, smet Paa'nn (nn), milletvekillerinin hazr bulunduu bir toplantda, Latin harfleriyle ilgili olarak, Dolmabahe Kararlar'n aldrd. (20) Gazi, 1 Kasm gn, TBMM'nin a sylevinde, Kanun'u kabul edecek Meclis'i u szlerle mutlulamaktayd: ''Uluslar ailesine aydn, yetimi byk bir ulusun dili olarak elbette girecek olan Trkeye bu yeni canll kazandracak olan nc Byk Millet Meclisi, yalnz lmsz Trk tarihinde deil, btn insanlk tarihinde sekin bir sima kalacaktr.''(21) Hemen o gn leden sonra Meclis, kanun tasarsn grmeye geti. O akam, ''Trk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakknda'' 1353 sayl kanun Meclis'ten kt. (22) Kanun 3.11.1928 gn yaymland. 1929 ylnn ilk gn Trkiye'de baslan her ey artk Latin harflerinden temelini alan Trk alfabesi ile kmaya balayacakt. Latin yazs, 1928'de Atatrk'n Cumhurbakan, smet nn'nn Babakan, Mustafa Necati'nin Milli Eitim Bakan bulunduu mutlu gnlerde, yukarda ksaca anlattmz zere, Trk ulusuna armaan edildi. Trk dil zlemesi de, ancak Latin harflerinin kabulnden sonra, bunun bir sonucu olarak daha kolayca ele alnd, bugnk gnlere ulat.
2. YEN TRK ALFABESNE HAZIRLIK AYLARI
9 Austos'tan sonra yurdun her yannda aydnlarla halk yeni harfleri retmek, renmek iin yara girmi; alfabeler baslm, gazeteler dersler yaymlam; sekiz on satrdan balayarak uzun yazlara, btn bir sayfaya dein yeni Trk harfleriyle yayn yapmak, balklarn deitirmek gazeteler iin tatl bir i olmutu. Geri -hele gazeteler iin, geici de olsa- bir tehlike vard. Bir anda deien bir alfabe ile yayna baladktan sonra okuyucu bulabilecekler miydi? Bu korku umulduu kadar ar sonular vermemi, yeni Trk harfleri sanldndan da abuk tutulmu, renilmitir. Bu arada devlet, basna yardm elini uzatmt. Gazi'nin Sarayburnu Park'nda verdii sylevden sonra Dolmabahe Saray'nda milletvekilleriyle Atatrk'n maiyetinde bulunanlara yeni Trk harfleri zerinde bir konferans verilmiti (11 Austos). Dil Encmeni'nden (Prof. Dr.) Ragp Hulsi (zdem) gazetecilerle yapt konumada Milli Eitim Bakanl'nn, ders kitaplarnn baslmas iin iki yl kadar bir zaman gerekli gsterdiini, imla (yazm) szl basldktan sonra gazetelerin bu sreyi beklemeden, birer ikier, stunlarn yeni Trk harflerine ayracaklarn, en ok be yla dein Latin harflerinin tamamyla yaylm olacan sylyordu. (23) Aada da grlecei gibi, her geen gn, yeni Trk harflerini uygulama yryn arttrm, gazeteler 1 Aralk'ta tamamyla yeni Trk harfleriyle kmaya balam, 1 Ocak 1929 gnnden sonra ise Trkiye'de Arap harfleriyle hibir eyin baslamayaca yasaya balanmt. Gazeteler, Gazi'nin sylevi zerinden daha bir hafta gemeden -bugn bize pek ilkel, pek bozuk gelen bir imla ile de olsa- balklar, kk haberlerle yeni Trk harflerini kullanmaya balamlard; bir yandan da halka yeni Trk harflerinin tablosunu veriyorlard. Her yerde kurslar almaya balamt. stanbul Hattat Okulu yeni Trk harfleri iin bir ders amt. brahim Necmi (Dilmen) Dolmabahe Saray'ndaki derslerine devam ediyordu. CHP'de yaplan bir toplantda, her mahallede bir dersane almas kararlatrlmt. stanbul ehremaneti (belediye) telefon rehberinin gelecek yl yeni harflerle baslmas iin buyruk vermiti. Ticaret Odas'nda 15 Austos'tan beri imzalar yeni harflerle atlyordu; yazlarda da bu harfler kullanlacakt. stanbul'da, Ankara'da baz devlet dairelerinde kurslar almt. Adalet Bakan Mahmut Esat (Bozkurt), kasm aynda verilecek hukuk diplomalarnn yeni harflerle hazrlanmasn emretmiti. Dil Encmeni, 16 Austos gnl bildirisinde, bugne dein baslan alfabelerin yanl olduunu, birka gn iinde kacak olan -kendileri tarafndan hazrlanm- kitabn beklenmesini anmsatyor, yoksa yanl alfabelerin geersiz olacan belirtiyordu. Bugnk gazeteler Erturul yatnn adnn yeni harflerle yazldn da haber veriyorlard. 19 Austos'ta Cumhuriyet'te Gazi'nin Yunus Nadi'ye yeni Trk harfleriyle yazdrd bir not kmt; ''Yeni Trk Alfabesini gzelce renmek ve retmek gerektir. Bunun iin de elbette yllara gereksinme yoktur.'' diyordu(24). Bu arada eitim mfettileri iin kurslar alyordu. Bu kurslarda yeni harfleri renen mfettiler bunlar retmenlere reteceklerdi. stanbul'da yeni hafleri renenler arasnda bir yarma ald; kazananlara 5.000 lira datlaca bildiriliyordu. 21 Austos'ta Darlfnun (istanbul niversitesi) yeni harfler zerinde halka konferanslar vermeye balam, ilk konferans Prof. Mustafa ekip (Tun) vermiti. Devlet Basmevi gerekli harfleri stanbul'da dktryor, kitap basmaya hazrlanyordu. Milli Eitim Bakanl'na ilk yeni harfli dileke 21 Austos'ta(25) verilmiti. Seyrisefain (Devlet Denizyollar), vapurlarn adlarn yeni harflerle yazdryor, birok kimseler aralarnda yeni harflerle mektuplayorlard. llerde valiler, rnein Samsun'da Vali Kzm (Dirik), tahta banda memurlara ders veriyorlard. Gazetelerde yeni harfli balklarla fkralar, yazlar, srekli dersler kyordu. Devlet dairelerinde alan kurslar arasnda Diyanet leri Bakanl'nn kursu da vard; Diyanet leri Bakanl Babakanlkla yeni harfleri kullanarak yazmaya balamt bile (21 Austos). Telgraf Umum Mdrl yeni Trk harflerinin ''rmuzunu'' saptamt.(26) Bir yurt gezisine kan Gazi, 23 Austos gn Tekirda'da ''Az zaman sonra, yeni Trk harfleriyle gzler kamatrc Trk manevi gelimesinin eriebilecei gcn ve yaygnln uluslararas dzeyini gzlerimi kapayarak imdiden o kadar parlak gryorum ki, bu grn beni kendimden geiriyor'' diyordu(27). Austos'ta stanbul'da bulunan milletvekillerine Gazi'nin de bulunduu toplantda yeni Trk harfleri zerinde yine . Necmi (Dilmen) tarafndan aklamalar yaplm, Devlet Basmevi'nin 50 bin bast alfabeden datlmt. Yurdun her yanndan alfabe isteniyordu. Milli Eitim Bakan Mustafa Necati Trkiye Muallimler Birlii Kongresi'nde verdii sylevde yeni Trk harflerini konu edinmiti. 26 Austos'ta Ankara'da toplanan bu Kongre'de, yeni harfleri renmek ve halka retmek iin and ien retmenler, bu kararlarn Gazi'ye bildirmilerdi(28).
Austos ay sona ermeden stanbul Belediyesi memurlar yeni Trk harflerini kendiliklerinden renmiler, almas kararlatrlan kursun gerei kalmamt. Otomobil plakalar yeni harflerle yazlyordu. stanbul Ticaret Odas, 27 Austos'ta kan bir duyurusunda ticaret imzalarnn yeni harflerle kaydna balandn, tccar ve sanayicilerin yazmalarn yeni harflerle yapmalarn bildiriyordu. Hattat Okulu, Gazi'ye yeni harflerle kart basm, sunmutu. (27 Austos) niversitede konferanslar devam ediyor, btn yurtta kurslar alyor, stanbul Belediyesi artk genelgelerini yeni harflerle yazyordu. Gazi, 27 Austos'ta camilerde duvar ssleri olan yazlarn Arapa m, Trke mi yazlacan soran bir telgraftan znt duyuyor: ''Byle bir ey dnmenin gereini hi duymamtm ve hl da bilmiyorum.'' dedikten sonra ulusun isteiyle yaplan ilere kimsenin kar koyamayacan sert bir dille bildiriyordu. Yalnz o zamanki ileri Bakan kr Kaya: ''Trkiye'de dil ve yaz Trkedir. Arapa olsun iddiasnda Araplar bile bulunamaz'' yantn vermiti.(29) Karacabey'de halkn satn ald uaa yeni harflerle ''Karacabey'' ad yazlmt. niversite'de derslerin yeni harflerle okutulaca rektr tarafndan bildirilmiti. Milli Eitim Bakan, Gazi'ye bir telgraf ekerek yeni hafler iin yaplan ''hummal'' almalar anlatyor, Gazi de ona Austos'un 28'inde teekkr ediyordu. (29a) 29 Austos gn Dolmabahe Saray'nda niversite profesrleri, milletvekilleri, gazeteciler, yazarlar toplanarak yeni harfler zerinde konumulard. Bu konumada Babakan ismet Paa (nn): ''Kabul edilen harfler, Fransz harfleri deildir. Trk harfleri, Trk alfabesidir'' diyor, szlerine unlar ekliyordu: ''Yeni alfabe bilimseldir ve Trk ulusunun alfabesidir. Trklerin gereksinmelerine yeter.'' Yine bu toplantda, smet Paa'nn (nn) . Necmi Dilmen'e yeni harflerle yazdrd kararda: ''ulusu bilgisizlikten kurtarmak iin kendi diline uymayan Arap harflerini brakp Latin esasndan Trk harflerini kabul etmekten baka are yoktur'' deniliyor, bu karar oybirliiyle kabul olunuyordu. (29b) Austos ay ite bylece, yeni Trk harfleri iin pek ok yol alnm olarak sona eriyordu. almalar yurt dnda da yank yapm, Times gazetesi muhabiri gazetesinde yeni Trk harfleri zerine bir yaz yaymlamt.(30) Eyll ay, bu almalara yeni bir hz katmt. Yurdun her yannda kurslar devam ediyordu. stanbul ilinin gazetesi baln, daireler levhalarn deitirmilerdi. Dil Encmeni, Trk yaz makineleri iin klavye saptyor, Devlet Basmevi'nde yaz makineleri satclar ile bir toplant yaplarak bu konu tartlyordu. Btn milletvekilleri seim blgelerine dalmlar, yeni harflere degin konferanslar vermeye girimilerdi.(31) stasyonlarda da levhalar deitiriliyordu. Bu arada kitaplar toplanm, eski harflerle baslm kitaplarn ne olacan konumu, yksek makamlara bu kayglarn bildirmeye karar vermilerdi. Bu arada din adamlarnn yeni Trk harflerini rendii haberleri de geliyordu. Konya Mfts Hac Ali (Efendi) yeni harflerin kolaylklarn grp anladn sylyor, Samsun Mfts Halim (Efendi) yeni harfleri ilk renenler arasnda bulunuyordu. 11 Eyll gnl Cumhuriyet gazetesi ortaya bir soru atyor: Trkiye'de kan Rumca, Ermenice gibi gazetelerin de yaz bakmndan birlemesi gerektiini ileri sryordu. Samsun Valisi Kzm (Dirik) kitap ve elyazlar ile duvar levhalar hazrlatm, retimde yeni bir kolaylk bulmutu. Babakan smet Paa (nn): ''Bir retmen olarak yola kyorum.'' diyerek gittii Malatya'da 13 Eyll gn verdii uzun sylevde yeni Trk harflerine coku ile deinmiti. Babakan diyor ki: ''Byk Trk ulusu, byk ve stn evlad Gazi'nin nderliiyle okuyup yazmak bilmeyen uluslar arasndan kmak iin Latin esasndan alnm yeni Trk harflerini kabul ettirmek kararn veriyor. Gelecekte bugnk kuaa vn verecek saygdeer bir ie girmi bulunuyoruz. Bu, Trk milleti iinde ayrtsz herkese okuyup yazmay retmek girimesidir. Bu kadar hayrl ve gl bir tedbirin niin bugne kadar geri kaldn, gelecein eletiricilerine anlatmak kolay olmayacaktr. Fakat ben onlara diyeceim ki insanlar grenee o kadar baldrlar ki, grenekten ayrlp hayrl ve kesin bir karara varabilmek iin Trk devletinin Byk Gazi gibi trl denemeler ve tehlikeler iinde ulusun onurunun ve gcnn z gibi yetimi ve devlet bakan olduu halde ky ky dolap alfabe retmenlii edecek kadar alkan, azimli ve fedakr bir bakan gelmek gerekliydi''. ''Gelecee bakarken hi bu anda olduu kadar gvenli ve i rahatl iinde bulunmadm. Gelecek kuaklar babalarnn btn azim ve baarlarnn srrn onlarn gerek ve zden cumhuriyeti olmalarnda ve zellikle cumhuriyetin kurucusu bulunan, cumhuriyetin bu
yurdun btn ocuklarna kutlu bir lk olarak yerlemesi iin btn hayatn adam olan byk cumhurbakann gven ve sevgi ile izlemesinde arasnlar.'' (*) nn szlerini bylece bitiriyordu. (32) Bu sralarda yeni bir yurt gezisine kan Gazi, Sinop'ta, Ky Yat Okulu'nun bahesinde iki saat tahta banda halka ders vermi, arabac Bekir (Aa)'ya yeni harflerden birka harf retmi, sonra bu vesile ile: ''eski biim imlay kesin olarak hatrdan karmak gerektir.'' demiti, 15 eyll gn Sinop'ta nl dersini veren Gazi, 16 Eyll'de Samsun'da Genel Meclis odasnda belediye memurlarn snava ekmi, snav sonunda tahtaya yeni harflerle: ''Btn arkadalarmz yeni yazmz okuyup yazyorlar.'' tmcesini yazmt. (33) Atatrk, gezi dnnde, yurtta halkla yeni harfler konusundaki grmelerinden, snavlarndan ald deneme ile Babakanla bir ynerge vermitir.(34) 21 Eyll'de verilen, 22 Eyll'de gazetelerde yaymlanan bu ynerge ile, yeni Trk alfabesinin kolaylamasnda yeni bir adm atlyor, o gne dein ayr yazlan -dr, -se, -le gibi eklerin szcklere bitiik yazlmas gerektii bildiriliyordu. Birka gn sonra gazeteler, kaln ve ince k'lar, g'leri birbirinden ayrmak iin (rnein Kmil'de olduu gibi), ince k ile g'nin nne konulan "h" harflerinin de kalktn, sesli harfler zerine konan ^ iaretinin amac salamaya yeteceini bildiriyordu. Bu karara kadar ''Kmil'' ad ''Khamil'' eklinde, ''ordugh'' ise ''ordughah'' olarak yazlyordu.
3. YEN TRK ALFABESN DENEME AYLARI Milli Eitim Bakanl'nda yeni Trk harfleri kanunu tasars hazrlanyor, CHP milletvekilleri yeni harfler zerinde almalar denetlemek iin dolayorlard. Dil Encmeni imla szl zerinde alyor, bakanlk adlarnn tek szck olarak yazlmas konusunu tartyorlard. Milli Eitim Bakanl, nce Trke derslerinin yeni harflerle okutulacan bildirdii halde imdi bir adm daha atyor, birinci ve ikinci snflarda tmyle yeni harflerle ders yaplacan, teki snflarda ise haftada on iki saat yeni harflerle allacan bildiriyordu. "Devlet Demiryollar ve Limanlar dare-i Umumiyesi"nin yeni harflerle bastrd kalk-var (tarife) kitab Gazi'yle smet Paa'y (nn) ok sevindirmiti. kisi de kitabn zerine yeni harflerle imzalarn atmlard. (24 Eyll 1928 gnl gazetede kliesi vardr.) TBMM Bakan Kzm (zalp) Bandrma'da yapt bir konumada Meclis'in, memurlardan bir birbuuk yl iinde tamamyla yeni harflerle i grlmesini salamalarn isteyeceini sylemiti. (Kanun, ileride anlatacaz, bu sreyi ok ksaltmtr.) Milli Eitim Bakanl'ndan 29 Eyll gn yaplan bir bildiride, Gazi'nin gezilerinde, konumalarnda edindii izlenimler zerine yapt uyarmalar sonucunda Dil Encmeni'nin ald, Atatrk tarafndan da onaylanan kararlar ortaya konuluyordu. Bu kararlar kh, gh sorunlar, ' iareti, ^ iareti ile ilgiliydi. 29 Eyll gnl Cumhuriyet gazetesi "Yeni Trk Harfleri Mar"nn notasn veriyordu. Bu mar, Atatrk'n istei zerine Zeki (ngr) tarafndan seslendirilmiti. Szleri ise Trk alfabesi harflerinin sralanmas ile ortaya kmt. (35) O gn Cumhuriyet gazetesi, son sayfay yeni harflerle basmaya balamt. 1 Ekim tarihli gazetelerde, esnaftan sekiz on yurttan Gazi'ye bir telgraf ekerek ka-ke, ga-ge sorununun zlmesini istedikleri haber verilmi, Gazi'nin onlara bu sorunun yaknda kacak imla (yazm) szl ile zleceini bildiren yant da ayn gn yaymlanmt. (36) retmenlerin kurstan geirildikten sonra er kiilik komisyonlar nnde snava ekilecekleri, baarya erienlere belge verilecei, baar gsteremeyenlerin on be gn sonra yeniden snava alnaca, o zaman da baar gsteremezlerse retmenlikten karlacaklar bildirilmiti. Muhtar ve ihtiyar heyetleri yeleri de yeni harfleri renmedikleri durumda ilerinden karlacaklard. 2 Ekim'de balayan snavlarn sonular 10 Ekim'de verilmi, baarya eriemeyen retmenlerin yzde be orannda olduu bildirilmiti. 1 Ekim gn, Trke Gazete ad ile, tmyle Latin harfleriyle baslm, haftada iki gn kan bir gazete yayma girmiti. (37) Oysa, 1 Kasm'da kabul edilecek olan yasa, sreli yaynlarn yeni harflerle yaymlanmas koulunu 1 Aralk olarak saptamt.
1 Ekim'den balayarak dairelerde yeni Trk harfleriyle yazma yaplaca bildiriliyordu. Liselerle birlikte, btn okullarn ders kitaplarnn yeni harflerle baslaca, Milli Eitim Bakanl'nn kitaplara yardm edecei de bildirilmekteydi. Kzm (zalp), 8 Ekim gn Manyas'ta kadnlarla konumu: "Yeni ve ada hayatta kadnlarn nemli devleri vardr. Bunlarn bu nemli devleri yerine getirme yolunda okuyup yazmakla donanm bulunmalar ok gereklidir." demiti. Ortaokullarla liselerde derslere balanmt; Trke ve Franszca dersleri tamamyla yeni harflerle yaplyordu. 11 Ekim gnl gazeteler, yeni harflerle baslan ilk ders kitabnn Ali Canip'in (Yntem) "Edebiyat" kitab olduunu bildiriyorlard. (38) Dil Encmeni'nden Yakup Kadri (Karaosmanolu), bir demeci ile, ilkokul kitaplarnn bu yla yetitirileceini, lise kitaplar yetitirilemese bile retmenlerin yeni yaz ile not tutturacaklarn sylyor, yeni harflerle kmakta olan Hakimiyeti Milliye'nin (Ulus) satnn 3.000 arttn haber veriyordu. Gazetenin 23 Eyll gnl says ile birinci sayfas soldan balyordu. Bal daha 2 Eyll'de yeni yazya evrilmiti. 26 Ekim'de, btn ilerin bir yla kadar yeni harflerle yaplaca bildiriliyordu. Dil Heyeti yeleri Ankara'ya dnmler, ml Lgat'n gzden geirmekle urayorlard. 28 Ekim gn bir genelge ile, Milli Eitim Bakan, (39) Bakanln, dilimizden Arap ve Acem kltrn kaldracak btn nlemleri aldn; Cumhurbakan'nn "irad ile" bir sz derleme kurulu kurulacan, dilimizin halk szleriyle zenginletirileceini bildirmiti. Gazetelerde skp kalan bu haber, yeni Trk alfabesinin salayaca byk sonulardan birini mutuluyordu. 9 Austos 1928 akam Sarayburnu'nda Gazi'nin nl syleviyle balayan yeni Trk harflerine halk hazrlama evresi; gezilerle, kurslarla, gazetelerle, balk, levha, imza, baz yazmalar gibi kk uygulamalarla; alfabe almalar, okullarda balayan derslerle hazrlanm; bir yla, yla, be yla dein diye yrtlen oranlamalar geride brakan bir hzla tam bir "devrim" adm atlmt. 1 Kasm'da kacak kanunla ok ksa bir uygulama evresi balayarak, 1929 yl bana dein basn ve yayn ileri kesin olarak zlecekti. Devlet dairelerine ise birka aylk bir sre braklacakt.
4. YEN TRK ALFABES KANUNU'NUN IKIINDAN MLLET MEKTEPLERNE 31 Ekim 1928 gn toplanan Cumhuriyet Halk Frkas (CHP) Grubu, Yeni Trk Harfleri Kanununun 1 Kasm'da grlmesini, sonuca balanmasn kabul etmiti. 1 Kasm gn Cumhurbakan Gazi M. Kemal Meclis'te sylevini vermi, bu sylevin sonunda yaz deimesinden sz am, demiti ki: "Aziz arkadalarm, her gelimenin ilk yapta olan soruna deinmek isterim. Her aratan nce byk Trk ulusuna, onun emeklerini ksr yapan orak yol dnda kolay bir okuma yazma anahtar bulmak gerekir. Byk Trk ulusu, bilgisizlikten emekle, ksa yoldan, ancak kendi gzel ve soylu diline kolay uyan byle bir ara ile syrlabilir. Bu okuma yazma anahtar ancak, Latin esasndan alnan Trk alfabesidir. Basit bir deneme, Trk harflerinin Trk diline ne kadar uygun olduunu, ehirde ya ilerlemi Trk evlatlarnn ne kolay okuyup yazdklarn gne gibi ortaya karmtr. Yksek ve lmsz armaannzla byk Trk ulusu yeni bir k dnyasna girecektir." (40) Gazi'nin sylevinden sonra Dil Encmeni'nin (41) tutana okundu; bunda, harf deimesinin kltrmzn gelimesinde salayaca yararlar anlatlyordu. smet Paa (nn), Babakan olarak konutu, harflerin kolaylndan, halk ksa zamanda bilgisizlikten kurtaracandan sz at. Baka milletvekillerinin konumalarndan sonra (aralarnda Mehmet Emin Yurdakul da vard) maddeler tartmasz, oybirlii ile kabul edildi. Svas milletvekili Rahmi (Bey)in Gazi'ye altn bir levha zerinde kabartma harflerden bir Trk alfabesi armaannn sunulmas nergesi de kabul edildi. Gazi, bu srada konumalar locadan dinliyordu. (42) 3 Kasm'da Resm Ceride (Resm Gazete) ile yaymlanan 1353 sayl "Trk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakknda Kanun" 11 maddeden olumutu. (43) Bu kanuna gre, kanun yaymlandktan sonra btn devlet dairelerinde, zel kurumlarda Trk harfleriyle yazl yazlar kabul edilecek, ilem grecekti; uygulama tarihi 1 Ocak 1929'u gemeyecek, ancak "tahkik evraknn, fezlekelerin", basl evrakn ve defterlerin yazlmas Haziran 1929 gnne kadar srebilecekti; eski yaz ile dilekeler de
bu tarihe dein kabul edilecekti; gazete, dergi, levha, duyuru, reklam gibi basmalar 1 Aralk 1928'den balayarak yeni harflerle karlacakt; 1929 Ocak ayndan teye ise artk btn kitaplar yeni harflerle baslacakt; tutanaklarda eski harfler 1929 Haziran'na dein steno gibi kullanlabilecek, devlet dairelerinde faydalanlan kitap, talimatname, defter, cetvel gibi eyler ise 1930 Haziran'na dein kalabilecekti; para, pul, bono gibi deerli ktlar, deitirilinceye dein, geecekti; okullarda dersler yeni Trk harfleriyle yaplacakt. Kanunda devlet daireleri iin konulan hkmler bankalar, irketler, dernekler iin de uygulanacakt. O gnlerde ngiliz gazetelerinden Daily Telegraph iki yaz yaymlayarak yeni Trk harflerini, Trk devrimi iinde vmt.(44) Kasmn haftasnda gazeteler, mla Lgat'nn fasikller halinde yaymlandn haber veriyordu. Bir yandan da btn memurlarn snavdan geirilecei gnler saptanmt. Baar gsterenlere ''ehliyetname'' (yeterlik belgesi) verilecek, daha nce snavdan geenler yeniden snavdan geirilmeyeceklerdi. 11 Kasm gazeteleri, okullardan Arapa, Farsa derslerinin kaldrlmas iin Meclis'e 10 Kasm'da nerge verildiini yazyorlard. (45) 1929 ylnn ilk gn almaya balayacak olan Millet Mektepleri'nin Talimatnamesi (ynetmelii), 11 Kasm'da Bakanlar Kurulu'nca onaylanp yaymland. 12 Kasm'da, memurlara verilecek ''ehliyetname''nin yeni harflerle baslmakta olduu okunuyordu. Devlet Basmevi Mdr Faik Sabri (Duran) basmevini gelitirecek incelemelerine balam, Avrupa gezisine hazrlanyordu. 13 Kasm gazeteleri -bilinmez neden, sonradan gereklememi- bir mutuyu veriyorlard: Sarayburnu'nda, 9 Austos akam Gazi'nin yeni harfler sylevini verdii yere bir ant dikilecekti. Anta u cmle yazlacakt: ''Trkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal Hazretleri Trk milletini kurtaran harf inklbn 10 Austos 1928 (46) tarihinde burada ihda etti.'' Lise kitaplar baslyor, ortaokullar iin elkitaplar hazrlanyordu. ileri Bakan, valilere gnderdii bir genelgede, btn memurlarn kursa devamlarnn salanmasn istiyordu. Bu genelgeden anlaldna gre emekliye ayrlmalar yakn birtakm memurlarla yeniden alfabe renmeyi ''haysiyetlerine'' (onurlarna) yediremeyenler kurslara devama yanamyorlard. Ayn gnler, Bursa Hapishanesi'ndeki hkmllerin yeni harfleri renmek iin altklarn gsteren fotoraf, bir ibret dersi gibi gazetede yer alyordu. Defter, alfabe, dilbilgisi kitaplar duyurular bugnlerde gazetelerin son sayfalarn dolduruyordu. 19 Kasm tarihli Cumhuriyet gazetesi, Paris'te kan Exelcior'un yeni harflerden sz atn yazyordu. Fransz gazetesi, Trk gazetesinin yeni harflerle baln da vermiti. 21 Kasm gazetesi, Milli Eitim Bakan Mustafa Necati'nin stanbul'da okullar gezdiini, rencilerin yeni yaz ile not tutmalarndan duyduu sevinci yayyordu. Ankara'dan ayn gn ''Millet Mektepleri Talimatnamesi'' bildirilmiti. Buna gre: Bu okullar, eski yazy bilenlere olduu gibi hi okuma bilmeyenlere de yeni yazy retecek, kadn-erkek herkesi ats altnda toplayacakt. Kurslar, -hi okuma bilmeyenler iin- drt, tekiler iin iki ay srecekti. 4. madde u idi: ''Bu tekiltn (rgtn) reisi (bakan) ve millet mektebinin ba muallimi (retmeni) Reisicumhur Hazretleridir.'' Meclis Bakan, babakan, bakanlar, genelkurmay bakan, parti genel sekreteri bu kurulu bakanlar, ''mttefiler'' ise ''tefti kurulu'dur. ''Talimatname'' (ynetmelik) gezici retmenlerden de sz amaktayd. Her retmenin, bulunduu yerde 30-50 kiilik dershaneleri zerine alaca da belirtiliyordu. Bu ''Talimatname'' 24 Kasm gn Resm Ceride'de km, ayrca 15.000 say baslarak datlmt. Emeklilerle esnafn da kurslara devam edecei ayrca bildirilmiti. O gnlerde, Anadolu Ajans'nn bir duyurusu, duyuru yaymlayacaklarn bunlar yeni harflerle vermeleri gereini bildiriyordu. 29 Kasm gazeteleri, 25.000 szc iinde toplayan mla Lgat'nn tamamlandn haber veriyorlard. 30 Kasm'da gazeteler son kez eski harflerle yaymlanmlard. 1 Aralk gn gazetelerimiz iin gerek bir devrim olmutu. Bugn bu gnlerin gazetelerini kartrrken hi yadrgamyoruz. Gazetelerimiz o gnlerde hi de sanld gibi ilkel bir klkta deildi... Sz Derleme Heyeti'nin stanbul kurulu ilk toplantsn 4 Aralk gn yapmt. ngiltere'de Times gazetesi yeni harflerimizi vyordu. Daily Mail de, Times gibi, gazetelerimizin yeni harflerle kmasn sz konusu etmiti.(47)
Milli Eitim Bakanl bir yandan okullara aklamalar gnderiyor, bir yandan ise Dil Encmeni'nin Sz Derleme Merkez Heyeti 25.000 fi bastrarak yurda datyordu. Harflerle dil el ele vermi, Trkleme yolunu tutmulard. Dil Encmeni'nden Yakup Kadri (Karaosmanolu), ay sonunda Encmen'in baka bir biim alacan sylyordu. Trk Dili Szl'n de bu yeni kurul yapacakt. Aralk aynn nc haftas iinde 16-45 ya arasndaki yurttalarn -Millet Mektepleri'ne gideceklerin yalar bylece snrlandrlmt- izelgesi polisten istenmiti. Okullarda erkeklere haftada drt, kadnlara haftada iki gece ders verilecek, evde kendilerine ders verecek yeni yazy bilir kimseleri bulunanlarn okula gitmeleri gerekmeyecekti. stanbul'da 23 Aralk'ta kaytlar balamt. Milli Eitim Bakanl bu okullar iin kitap bastryordu. 27 Aralk'ta, ''Millet Mektepleri''nin ay banda trenle alaca, yer yer bandolarn marlar alaca, geit trenleri yaplaca bildiriliyordu. Aralk ay sona ermeden ''Millet Mektepleri'' dolup tam, yeni okullarn almasna gereksinme grlmt. Halkn okullara yazlmas duvar ve el duyurular ile duyuruluyordu. Yeni yazy renmi olanlarn okullara bavurup snava girmeleri yetecekti. Gerekten 1 Ocak 1929, Trkiye'de bir okuma seferberliinin btn grkemiyle balad gn oldu. Trenler yapld, bandolar ald, halk okullara kotu. O gn Milli Eitim Bakan Mustafa Necati, bu cokuyu gremeden, hayata gzlerini kapamt. ''Millet Mektepleri''nden 1936 ylna dein 2.546.051 kii diploma ald. 1928-1929 yllarnda dershane says 20.489 idi; 1935-1936 yllarnda 2274'e indi. lk yl renci says 105.500 idi; son yllarda 59.206'ya indi.(48) Ayn deime retmen saysnda da vardr. Halk, ilk azda okullar doldurmu; yeni yazy renmiti. SONU Arap harfleriyle okuma yazma renmek, szckleri doru yazmak ok gt. Trk harfleri ile okuma-yazma renilmesi kolaylat; yazm (imla) sorunu zme baland; henz birtakm karklklar sryorsa bunun nedeni, daha ok Trkeye girmi yabanc szcklerdir. Arap harflerinde bask ileri, harflerin bata, ortada, sonda ald biimler nedeniyle karmakt. Trk harfleri bask ilerini hem kolaylatrd, hem gzelletirdi; nk Arap harfleri, el yazs ile yaratlan gzellikleri baskda gsteremezdi. Arap harflerinde byk harf (majiskl) yoktu. Trk harfleri bunu da salad; tmce balar, zel adlar belirlendi. Arap harfleri Trkeye uygun deildi. Atatrk'n, 9 Austos 1928 akam syledii ''... bizim zengin ahenktar dilimiz yeni Trk harfleriyle kendini gsterecektir'' szleri, Trk dil devriminin mutusudur. Dil zlemesi ancak Trk harfleri ile gerekleebilmitir. te yandan, dnce dil'den ayrlamayacana, un ile su gibi birbirine kaynatna gre Trk harflerinin dilde olduu gibi dncede de gelime gsterdii kukusuzdur. Bu, bir kltr devrimidir. Trkiye, Trk harfleriyle eski kltrden syrlmtr. Dou-Trk-Bat geliiminde yeni bir kltrn yaratlmas olana domutur. Eski kltrn rnleri, 1928'den sonra, bir aratrma, inceleme, katk esi olarak kalacakt; yle oldu. ''Eski kltrmzden koptuk!'' kaygs bounadr. O kltr yakmadk; bilimde braktk.(49) EKLER Belgeler zelliklerine gre kimi sadeletirilmi, kimi eskimi szckler Trkeletirilerek asllar verilmitir. Tmce dklkleri, kaynaklardaki aktarma yanllarna balanmaldr. I Dolma Baa: 4-5/8/1928 YEN HARFLARLA I-M SMET'E Sevghili, kymetli kardam, Mektubunuzu byk zevk-le okudum. ok mtehassis ve mstefid oldum. Temas ettiiniz ve intac etmekde olduunuz iler hakknda verdighiniz izahat ne tatminkhardr.
Byk politika yapmak isteyen yeni fransis (*) sefiri, her eyden evvel, cenub hududmza kar yaplmakda olan mnasibetsizliklere nihayet virdirmeli-dir. Yeni elifbamzn kat'i eklini tesbit hususunda, burada bulunan komisiyon zasi-le mutabk kaldk. Benim ta'dil ettiim noktalar hsn- telekki ettiler. Muhabbet ve hasretlerimin size pek azn iblag edebilecek bu mektubum, eminim ki yeni Trk harflarnn, lisan ve lehcemizi, temamen ifadeye khafi (**) geldighi hakknda-ki fikrinizi te'yid idecekdir. Muhabbet, hasret, itiyak, temenni-i muvaffakiyat. Gazi M. Kemal SZCKLER Bu belge, yazm'daki denemeyi gstermesi bakmndan sadeletirilmedi. Bu nedenle szcklerin karlklarn veriyoruz: mtehassis olmak: duygulanmak mstefid olmak: yararlanmak temas etmek: deinmek inta etmek: sonulandrmak tatminkr: doyurucu sefir: eli cenub: gney elifba: alfabe kati: kesin tesbit: saptama hususunda: konusunda za: ye mutabk kalmak: uyumak tadil etmek: deitirmek noktalar: konular hsn telkki etmek: iyi karlamak muhabbet: sevgi ibla etmek: ulatrmak lisan: dil ifade: anlatm teyit etmek: pekitirmek itiyak: zlem temenni-i muvaffakiyat: baar dilekleri II SARAYBURNU PARKI GAZNOSUNDAK KONUMA (9 Austos 1928 Perembe akam) Sevgili arkadalarm, Yannzda ne denli mutlu olduumu anlatamam. Duyduklarm tek szcklerle anlatacam. Sevinliyim, duygulandm, mutluyum. Bu durumun bana esinledii duyular karnzda ufak notlar halinde saptadm. Bunlar iinizden bir yurttaa okutacam. Gazi, elindeki notlar orada bulunanlardan bir gence verdikten sonra yeniden alarak u szleri syledi. Yurttalar, bu notlarm asl gerek Trk szckleri, Trk harfleriyle yazlmtr. Kardeiniz bunu hemen okumaa giriti, biraz altktan sonra birdenbire okuyamad. Kukusuz okuyabilir. sterim ki, bunu hepiniz be on gn iinde renesiniz. Arkadalar, Bizim uyumlu, zengin dilimiz yeni Trk harfleriyle kendini gsterecektir. Yzyllardan beri kafalarmz demir ereve iinde bulundurarak, anlalmayan ve anlayamadmz iaretlerden
kendimizi kurtarmak, bunu anlamak zorundasnz. (*) Anladnzn izlerine yakn zamanda btn evren tank olacaktr. Buna kesinlikle inanyorum. Yeni Trk alfabesiyle yazdm bu notlar bir arkadaa okutacam, dinleyiniz. Gazi, notlar Bolu milletvekili Falih Rfk (Atay)'a vererek okuttu. stanbul halknn bu geceki toplantsna benim de katlmam saladnz iin teekkr ederim. Her zaman, her yerde olduu gibi, bu gece burada da halk ile kar karya geldiim anda, byk, ulu bir gcn etkisi altnda kaldm duydum. Bu g nedir? Trk harflerinin, Trk toplumunu oluturan yksek insanlarn yrek kaynaklarndan ykselen duygularn, isteklerin, cokularn, amalarn bir noktada, bir erekte birlemesidir. Bu gcn bu denli ortaklaa olabilmesi, onun ok temiz, ok soylu olmas ile olanakldr. Bu, benim ve btn dnyann grd g, kesindir ki en yksek niteliklerle belirgindir. Bir ulus, bu nitelikte bir g ve canllk gsterdii zaman, o ulusun insanlk tarihinde yepyeni bir evre amakta olduundan kukulanmamaldr. Bu gece burada gzel bir raslant olarak dounun en sekin iki mzik topluluunu dinledim. zellikle sahneyi birinci olarak ssleyen Bayan Mniretl Mehdiye sanatnda baarl oldu. Ama benim Trk duyularm zerinde gzlemim udur ki (50) bu mzik, bu yaln mzik, Trk'n ok gelimi ruh ve duyuunu doyurmaya yetmez. imdi karmda uygar dnyann mzii de iitildi. Bu ana dein dou mzii denilen akmalar karsnda kansz gibi grnen halk, hemen kmldad, eyleme geti. Hepsi oynuyor ve en, neelidirler. Doann gereini yapyorlar. Bu pek doaldr. Gerekte Trk, yaradlta en, neelidir. Eer onun bu gzel huyu bir zaman iin ayrt edilmemise, kendisi kusurlu deildir. Kusurlu davranlarn ac, felaketli sonular vardr. Bunu ayrt etmemek, sutu. te Trk ulusu bunun iin kederlendi. Ama artk ulus yanlglarn kan ile dzeltmitir; artk ii rahattr, artk Trk endir, yaradlnda olduu gibi, artk Trk endir. nk ona ilimenin tehlikeli olduunu yeniden tantlamak istemez, kansndadr. Bu kan ayn zamanda dilektir. Sylev bitince, halk arasndan bir kimsenin Cumhurbakanna coku ile seslenmesi zerine Gazi ayaa kalkarak unlar syledi: Yurttalar, arkadalar, ok sz, uzun sz bir ey iin sylenir: Gerei anlamayanlar geree getirmek iin... Ben bu dnemleri geirdim. imdi szden ok i zamandr. Artk benim iin, hepiniz iin ok sz sylemeye gereksinme kalmad, kansndaym. Bundan sonra bizim iin alma, eylem ve yrmek gerekir. ok iler yaplmtr, ama, bugn yapmak zorunda olduumuz son deil, ancak, ok gerekli bir i daha vardr: Yeni Trk harflerini abuk renmelidir. Vatandaa, kadna, erkee, hammala, sandalcya retiniz. (50a) Bunu yurtseverlik ve ulusuluk devi biliniz. Bu devi yaparken dnnz ki, bir ulusun, bir toplumun yzde onu okuma yazma bilir, yzde sekseni bilmez trdendir, bundan insan olanlar utanmak gerekir. Bu ulus utanmak iin yaratlm bir ulus deildir; vnmek iin yaratlm, tarihini vnlerle doldurmu bir ulustur. Ama ulusun yzde sekseni okuma yazma bilmiyorsa bu yanl bizde deildir. Trk'n zyapsn anlamayarak kafasn birtakm zincirlerle saranlarndr. Artk gemiin yanllarn kknden temizlemek zamanndayz. Yanllar dzelteceiz. Yanllarn dzeltilmesinde btn yurttalarn almasn isterim. En ok bir yl, iki yl iinde btn Trk toplumu yeni harfleri reneceklerdir. Ulusumuz yazsyla, kafasyla btn uygar dnyann yannda olduunu gsterecektir. Halka doru kadehini kaldrarak Eskiden bunun bin katn sprntlklerinde gizli gizli ierek trl fesatlklar ileyen ikiyzl sahteciler vard. Ben sahteci deilim, ulusumun onuruna iiyorum. (Atatrk'n Sylev ve Demeleri, II)
(sadeletirilmitir)
III YUNUS NAD'YE YAZDIRDII NOT (17/18(?) Austos 1928) 19.8.1928 gnl bayazdan Yunus Nadi Bey, Bugnk makalenizi okudum. Okumadan evvel okuyanlardan muhteviyatnn mealini dinlediim zaman, asl maksadnz anlayamamtm. Fakat okuduktan sonra grdm ki maksadnz benim dndklerimden baka bir ey deildir. Filhakika, evvela yeni Trk alfabesini gzelce renmek ve retmek lazmdr. Bunun iin de bittabi senelere ihtiya yoktur. Buna nazaran makalenizdeki maksad u demek olur. renilmesi ok zamana ihtiya gstermeyen Trk alfabesini ve imla kaidelerini iyice bellemeden ve belletmeden her trl muamelata emrivaki halinde tatbik edileceinden korkmaya mahal yoktur. (51) SZCKLER IV YEN TRK HARFLER STNE (Tekirda, 23 Austos 1928) (51a) Anadolu Ajans muhabirine lk tmen komutan olduum Tekirdan on drt yl sonra ziyaret edebildim. Bundan ok kvanl ve duyguluyum. Ama, daha ok kvanl ve gnlce rahat olduum konu udur: Tekirdal yurttalarm daha imdiden yeni Trk harflerini yazp okumay hemen renmilerdir diyebilirim. Memurlarn tmn kendim snavdan geirdim. Sokaklarda ve dkknlarda halk ile deindik. Arap harfleriyle hemen yaknlk saladklarn grdm. Henz ortada yetkili makamlarn incelemesinden gemi bir klavuz olmadan, henz okul retmenleri araclk almalarna gemeden, Yce Trk ulusunun hayrl olduuna inand bu yaz sorununda bu denli yksek bilin ve anlay, zellikle ivedilik gstermekte olduunu grmek, benim iin gerekten byk, ok byk mutluluktur. Bu konu elbette yabanclar iin ama nedeni olacaktr. Az zaman sonra, yeni Trk harfleriyle, gzler kamatrc Trk tinsel gelimesinin ulaabilecei g ve saygnln uluslararas dzeyini gzlerimi kapayarak imdiden o denli parlak gryorum ki, bu grnm beni kendimden geiriyor. Ben yalnz bugn Tekirdallarda sezdiim ruhsal ve duygusal duruma, buna bile dayanarak kesinlikle belirtebilirim ki, btn Trk ulusu bu sorunda benim grdm, benim duyduumu zdelikle grmekte, duymaktadr. Bu denli duyarl ve bilinli olan Trk ulusu kendisinin genliine, ycelmesine binlerce yldan beri engel olagelmekte olduunu, artk ayrt ettii btn zdeksel ve tinsel engelleri ykacak, para para ederek ortadan kaldracaktr. Bunda artk kukuya yer yoktur. Beynini, vicdann bu denli azim ve kesinlikle temizlemeye karar vermi olan byk ulusumun geleceini tasarlamak hi de g deildir. (Atatrk'n Sylev ve Demeleri, III) (sadeletirilmitir)
V BR TELGRAFA TEPK (26/27 Austos 1928)
stanbul, 27 (a.a.) - Gece iki buukta Erturul telsizi aadaki konumalar Telsiz Telefon irketi'ne bildirmi ve oradan hemen kamuya bildirilmitir. ''Sayn ileri Bakan evrelerden birinden ald bir telgraf bu gece birlikte bulunan sayn cumhurbakan ile babakana uzatt. Babakan bakt ve att. Hibir ey sylemedi. Merak eden sayn cumhurbakan: 'Bu nedir, ben de greyim' dediler ve grdler. Ben byle bir eyi hi dnmek gereini duymamtm ve imdi bile bilmiyorum. Bu yanl ve sakat anlayta olanlar iin denilecek udur: Bu ahmaklar niin imdi de ulusun szne, ulusun yreine, ulusun isteine kulaklarn vermeyi gereksiz gryorlar? stek, irade bizim, kimsenin deil, ulusundur. Biz onun bu iaret olunan zdeksel ve tinsel gereksinmelerini yerine getirmeye memur adamlarz. Kendi kendimize kesin yetki sav ile ortaya kmak hakkmz mdr? Herhangi bir ulusa kar, zellikle byk Trk ulusuna herhangi bir memurun ya da cumhurbakannn, onu gemiin budala ve alak dnemlerinde olduu gibi hie sayarak, kendisinin, aptal aldatanlara zg usuna boyun eeceini sanmaya artk izin dnlyor mu? Bunun ok ayp ve gln olduuna kuku yoktur. Efendim, hi kimse merak etmesin. Trk ulusu yaptn bilinle ve bunca bin yllarn yaamnda at devasz yaralar ivedilikle iyiletirmek acs ile gerek denilen cevheri bulmu olduuna inanarak uzun admlarla kurtulu aramaya karar vermitir. Bunun nne set ekmek isteyenlerin sonu Trkn gl ayaklar altnda ezilmektir. Eer bu ulus yalnz bu konuda herhangi bir zorlua rastlarsa ben ve arkadalarm duraksamadan bu gl ayaklarn, penelerin nnde deersiz bir ulus fedaisi oluruz. Babakann att ve Gazi hazretlerinin merak ettikleri telgraf olduu gibi u idi: ''Arap harflerini brakyorsunuz. Trk'n zyapsn saptamaya ve yceltmeye en uygun olan Trk harflerini kabul ediyorsunuz. Bu ok gzeldir. Ama, kutsal camilerde duvarlar ssleyen Aere-i Mbeere (Peygamberin, cennetlik olduklarn mutulad on Arap ileri geleni)'nin adlarn nasl yazacaksnz? Arapa m, Trke mi?'' Sayn Cumhurbakan buna yant vermedi. Ancak ileri Bakan unu syledi: ''Trkiye'de dil ve yaz Trkedir. Arapa olsun savnda Araplar bile bulunamaz.''(52) (Hakimiyeti Milliye (Ulus), 28 Austos 1928) (sadeletirilmitir) VI YEN TRK HARFLERNN KABUL NEDENYLE MLL ETM BAKANINA YANIT (28 Austos 1928) Ankara'da Milli Eitim Bakan Necati Bey'e verilen yanttr: Yeni Trk yazsn renmek ve retmek yolunda lkenin her yannda harcann ateli abalar ve almalar derin bir sevin ve kvanla gzlemliyorum. Bu ite herkesten byk dev ve sorumluluu stlenen zverili ve alkan retmen arkadalarmzn, bildirilen azimli kararlar ayrca sevin verici oldu. Baarlar diler ve tmne teekkr ve selamlarmn iletilmesini rica ederim. Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal (Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, IV) (sadeletirilmitir)
VII MUKARRERAT (Dolmabahe, 29 Austos 1928) 1. Milleti cehaletten kurtarmak iin kendi diline uymayan Arap harflerini terkedip Latin esasndan Trk harflerini kabul etmekten baka are yoktur.
2. Komisyonun teklif ettii alfabe hakikaten Trk alfabesidir, katidir. Trk milletinin btn ihtiyalarn temin etmeye kfidir. 3. Sarf ve imla kaideleri lisann slahn, inkafn, milli zevki takip ederek tekaml edecektir. Muhakkaktr ki yeni harfler ile lisana ve imlaya ilk eklini vermek iin komisyonun projesi en ksa ve en amelidir. (Trk Dil Kurumu: Trk Dili Bibliyografyas 1928-1940) SZCKLER
VIII HARF NKILBINDAN SONRA KARADENZ HAVALS MEBUSLARININ VAPURLA, YEN HARFLER VATANDALARA RETMEK ZERE SEM BLGELERNE GTMELER ESNASINDA EKTKLER TELGRAFA CEVAP (14 Eyll1928, Reit Paa vapuru) Rize Mebusu Ali (Zrh), Karahisar Mebusu Mehmet Emin (Yurdakul), Kars Mebusu Ahmet (Aaolu), Artvin Mebusu Mehmet Ali (Okar), Giresun Mebusu Kzm (Okay), Samsun Mebusu Rana (Tarhan), Tokat Mebusu Bekir Ltfi, Ordu Mebusu Recai, Samsun Mebusu Adil (Okulda) dealist arkadalarm; byk milletimizi irat iin Karadeniz'in dalgalar sinesinde beni, ciz arkadanz hatrladnzdan ok mtehasss oldum. Cmleniz iin millete nafi olmanz temenni ederim. Ayn dalgalar iinde sizi de karanlk gecenin milletimiz iin nur saan rehberleri olarak takip ediyorum. Muvaffakiyet. Gazi Mustafa Kemal (Atatrk'n Sylev ve Demeleri, Tamim ve Telgraflar, V.) SZCKLER IX STANBUL HALKI VE YEN TRK HARFLER (16 Eyll 1928) stanbul Belediye Bakanna deme Sayn Bay, stanbul'da geirdiim gnler iinde sayn halkm, yce kiiliinizin ve asker makamlarn gstermi olduklar sevgi ve konukseverlikten pek ok duygulandm; saolun. Byk ulusumuzun bir kat daha gelimesini ve ycelmesini salayacak olan yaz devriminin fiilen balamas, burada oturduum zamana rastlad. Bu benim iin deerli bir andr. Yeni yazmz renmek ve retmek iin, sayn halkn, resmi ve zel eitli makam, kurum ve derneklerin gstermi olduklar can at, istek ve abaya yakndan tank oldum. Bu teekkre deer almalarn mutlu yemilerini daha imdiden vnle gryorum. Bu konuda stanbul basnnn ve dn dnyasnn deerli yardmn teekkrle anarm. Bu pek yerinde ve bilinli almann yakn zamanda tam bir baar ile sonulandn greceimize kuku yoktur. Gzel stanbul'un sayn halkna, sevgin hemehrilerime mutluluklar dilerim. (Atatrk'n Sylev ve Demeleri, III) (sadeletirilmitir) X YEN HARFLERN TATBK MNASEBETYLE BABAKANLIA GNDERLEN YAZI (21 Eyll 1928) Baveklete, Yeni harflerin tatbikatn memleketin pek ok yerinde grdm. ehirlerde, kylerde, her yerde halk yeni harflerle okuyup yazmaya gemitir. Halk yeni yaznn kolaylndan memnundur. Yalnz her yerde, ehirde ve kyde, memurda ve muallimde zihinleri kartrp artan, balama izgisinin doru olarak kullanlmasndaki endie vaziyetidir.
Bu sknt harflerin kolaylna, evk ve neeye dokunacak derecede kendini hissettirmektedir. Encmen esasen yeni harflerle yazya balanrken uzun kelimemizin hecelenmesini, seilmesini kolaylatracak bir are olmak zere balamay dnm ve balamann kalkmasn ileriye brakmtr. Yeni harflerin kabul ve taammmndeki tehalk ve sr'at bu zamann geldiini gsteriyor. Bilakis balama izgisinin kalkmas halkn renmesini pek ok kolaylatracak ve evklendirecektir. Bu sebeple ve halk iinde mahedelerime gvenerek atideki esaslar kabul etmek faydal ve lazm grlmtr. 1) stifham edat olan ''mi, m, mu, m'' umumiyetle ayr yazlr. Mesela: geldi mi? gibi; fakat kendinden sonra gelen her trl lahikalarla beraber yazlr; mesela geliyor musunuz? ben miydim? gibi 2) Rabt edat olan ''ki'' ve dahi manasnda olan ''de, da'' mstakil kelime olarak ayr ayr yazlr; mesela: Gryorum ki sen de iyisin, gibi. 3) Trk gramerinde balama iareti olan (-) kalkmtr. Binaenaleyh fiillerin tasriflerinde ve isim ve sfatlarn fiil gibi tasriflerinde lahikalar izgi (-) ile ayrlmazlar, beraber yazlrlar. Mesela: geliyorum, gideceksiniz, greceksiniz, grecekler, yapmalym, gideyim, gidebilirim, syleyesin, gzeldir, demirdir, gibi Kezalik, ile, ise, iin, iken kelimelerinin muhaffefleri olan le, se, in, ken ekilleri kendinden evvelki kilemeye bitiik yazlr. izgi ile ayrlmaz; mesela: Ahmetle, buysa, seninin, gelirken, gibi, ce, e,ca,a ve zarf edat olan (ki) lahikalar da her vakit iltihak ettii kelime ile bitiik yazlr. Mesela merte, benimki, yarnki, hasta iyicedir, iyice anladm. 4)Trkede henz mevcut olan Farisi terkiplerde dahi balama izgisi yoktur. Terkip iareti olan sadal harfler (i) ilk kelimenin sonuna eklenir, mesela: hsn nazar gibi. imdiye kadar tab ve nerolunmu muhtelif vesaitler (?) bu esaslara gre derhal en seri bir surette tashih olunmak lazmdr. Gazi M. Kemal (Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, IV.) SZCKLER XI YEN HARFLERN KABUL DOLAYISIYLA GEMLK'TEN BR KISIM ESNAFIN MEKTUPLARINA VERLEN CEVAP (28 Eyll 1928) Gemlik'te: gazozcu Haydar, tuhafiyeci Yahya, zahireci smail, Bekir Ali, Adil ve Hseyin, zrradan Ethem, zeytinci Mustafa, Sait, bakkal Osman ve Halit efendilere (53) C: Okuma ve yazmay bir haftada renmek gayretini gsterdiinizden memnun oldum, tebrik ederim. Arabi ve Farisi kelimelerde (k) ve (g)'nin nlerine (h) gelmesi meselesiyle zihinlerinizi igal ve tevi etmeyiniz. Tespit edilmekte olan lugat bunu arzunuz vehile halledecektir efendim. Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal (Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, IV.) SZCKLER XII TBMM NC DNEM KNC TOPLANTI YILINI AARKEN (1 Kasm 1928)
Milli Eitimle ilgili grlerini akladktan sonra: Sevgin arkadalarm, Her eyden nce her gelimenin ilk yap ta olan soruna deinmek isterim. Her aratan nce, byk Trk ulusuna onun btn emeklerini ksr yapan orak yol dnda kolay bir okuma yazma anahtar vermek gerektir. Byk Trk milleti bilgisizlikten az emekle ksa yoldan ancak kendi gzel ve soylu diline kolay uyan byle bir ara ile syrlabilir. Bu okuma yazma anahtar ancak Latin temelinden alnan Trk alfabesidir. Basit bir tecrbe Latin esasndan Trk harflerinin, Trk diline ne kadar uygun olduunu kentte ve kyde ya ilerlemi Trk ocuklarnn ne kadar kolay okuyup yazdklarn gne gibi ortaya karmtr. Byk Millet Meclisi'nin kararyla Trk harflerinin kesinlik ve yasallk kazanmas bu lkenin ykselme savamnda bal bana bir geit olacaktr. Milletler ailesine aydn, yetimi byk bir milletin dili olarak elbette girecek olan Trkeye bu yeni canll kazandracak olan nc Byk Millet Meclisi, yalnz sonsuz Trk tarihinde deil, btn insanlk tarihinde sekin bir varlk olarak kalacaktr. Efendiler! Trk harflerinin kabulyle hepimize, bu lkenin btn yurdunu seven yetikin ocuklarna nemli bir dev dyor, bu dev ulusumuzun tmyle okuyup yazmak iin gsterdii byk istek ve aka fiilen hizmet ve yardm etmektir. Hepimiz, zel ve genel yaammzda rasgeldiimiz okuyup yazma bilmeyen erkek kadn her yurttamza retmek iin can atmalyz, bu ulusun yzyllardan beri zlmeyen bir gereksinmesi birka yl iinde tmyle salanmak, yakn ufukta gzlerimizi kamatran bir baar gneidir. Hibir yenginin hatlaryla karlatrlamayacak olan bu baarnn cokusu iindeyiz. Yurttalarmz bilgisizlikten kurtaracak bu sade retmenliin vicdan sevinci varlmz doyurmutur. Sevgin arkadalarm, Yksek ve lmsz andanzla byk Trk ulusu yeni bir k evrenine girecektir. (Atatrk'n Sylev ve demeleri, I.) (sadeletirilmitir) XIII BEYNELMLEL ERKAMIN KABUL HAKKINDA KANUN Kanun numaras: 1288 Kabul tarihi: 24 Mays 1928 (Resmi Gazete ile neir ve ilan: 28 Mays 1928 - Say: 900) Madde 1 - Devlet, vilayet, ehremaneti ve belediyeler gibi resmi devair ve messesatn bilumum muamelat- tahririye ve hesabiyesinde beynelmilel rakamlarn kullanlmas mecburidir. bu mecburiyetin efrat ve ehas- hususiye arasndaki muamelatta dahi tatbikini kolay mahallerden balamak suretiyle 1931 Haziran'na kadar teminine hkmet mezundur. Madde 2 - Bu Kanun 1 Haziran 1928 tarihinde muteberdir. Madde 3 : Bu Kanunun ahkamn icraya cra Vekilleri Heyeti memurdur. XIV TRK HARFLERNN KABUL VE TATBK HAKKINDA KANUN Kanun No: 1353 Kabul tarihi: 1 Terinisani 1928 (Resmi Gazete ile neir ve ilan: 3 Terinisani 1928)
Madde 1 - imdiye kadar Trke yazmak iin kullanlan Arap harfleri yerine Latin esasndan alnan ve merbut cetvelde ekilleri gsterilen harfler (Trk harfleri) unvan ve hukuku ile kabul edilmitir. (54) Madde 2 - Bu kanunun neri tarihinden itibaren devletin btn daire ve messeselerinde ve bilcmle irket cemiyet ve hususi messeselerde Trk harfleriyle yazlm olan yazlarn kabul ve muameleye konulmas mecburidir. Madde 3 - Devlet dairelerinin her birinde Trk harflerinin devlet muamelatna tatbiki tarihi 1929 Kanunsanisinin birinci gnn geemez. u kadar ki evrak- tahkikiye ve fezlekelerinin ve ilamlarn ve matbu muamelat cetvel ve defterlerinin 1929 Haziran iptidasna kadar eski usulde yazlmas caizdir. Verilecek tapu kaytlar, senetleri ve nfus evlenme czdanlar ve kaytlar ve askeri hviyet ve terhis czdanlar 1929 Haziran iptidasndan itibaren Trk harfleriyle yazlacaktr. Madde 4 - Halk tarafndan vaki mracaatlardan Arap harfleriyle yazl olanlarn kabul 1929 Haziran'nn birinci gnne kadar caizdir. 1928 senesi Kanunuevveli'nin iptidasndan itibaren Trke hususi veya resmi levha, tabela, ilan, reklam ve sinema yazlar ile kezalik Trke hususi, resmi, bilcmle mevkut gayr- mevkut gazete, risale ve mecmualarn Trk harfleriyle baslmas ve yazlmas mecburidir. Madde 5 - 1929 Kanunusanisi iptidasndan itibaren Trke baslacak kitaplarn Trk harfleriyle baslmas mecburidir. Madde 6 - Resmi ve hususi btn zabtlarda 1930 Haziran iptidasna kadar eski Arap harflerinin stenografi makamnda istimali caizdir. Devletin btn daire ve messeselerinde kullanlan kitap, kanun, talimatname, defter, cetvel, kayt ve sicil gibi matbualarn 1930 Haziran iptidasna kadar kullanlmas caizdir. Madde 7 - Para ve hisse senetleri ve bonolar ve esham ve tahvilat ve pul ve sair kymetli evrak ile hukuki mahiyeti haiz bilcmle eski vesikalar deitirilmedikleri mddete muteberdirler. Madde 8 - Bilumum bankalar imtiyazl ve imtiyazsz irketler, cemiyetler ve messeselerin Trke muamelatna Trk harflerinin tatbiki 1929 Kanunsanisi'nin birinci gnn geemez. u kadar ki halk tarafndan mezkur messeselere 1929 Haziran iptidasna kadar eski Arap harfleriyle mracaat vaki olduu takdirde kabul olunur. Bu messeselerin ellerinde mevcut eski Arap harfleriyle baslm defter, cetvel, katalo, nizammane ve talimatname gibi matbualarn 1930 Haziran iptidasna kadar kullanlmas caizdir. Madde 9 - Btn mekteplerin Trke yaplan tedrisatnda Trk harfleri kullanlr. Eski harflerle matbu kitaplarla tedrisat icras memnudur. Madde 10 - Bu Kanun neri tarihinden itibaren muteberdir. Madde 11 Bu Kanunun ahkmn icraya cra Vekilleri Heyeti memurdur. SZCKLER Kanunlar olduu gibi brakmak gerektiinden, aada eskimi szcklerin karlklarn veriyoruz:
XV GEREKE Sra Says: 1 Trk harflerinin kabul ve uygulanmas konusunda Babakanla gelmi 1/266 sayl Kanun tasars Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk Mdevvenat Mdrl(*) Byk Millet Meclisi Bakanlna Trkeyi yazmak iin kullanlan Arap harfleri yerine Latin temelinden alnan ve bal izelgede ekilleri gsterilen harfler konusunda Bakanlar Kurulu'nun 31 Ekim 1928 gnl toplantsnda dzenlenen kanun tasars ile gerekesinin onaylanm kopyalar iliik olarak sunulmutur. Gereinin yerine getirilmesi ile sonucun bildirilmesi arzolunur efendim. 31.10.1928
Babakan smet (nn) GEREKE Trk dili imdiye dein yapsna uymayan Arap harfleriyle yazlyordu. Arap harfi dizgesi bir yandan dilimizin gereksindii nlleri iermiyor, te yandan Trk halknn hakkyla syleyip belirtemedii sesleri de bulunduruyordu. Bu yzden Trk ocuu ana dilini yazabilmek iin uzun zaman belli kalplar bellemek zorunda kalyor, imgesi us gcnde bulunmayan yeni bir szc doru yazmak ya da okuyabilmek iin uzun uzun Arap ve Acem dilbilgisi kurallarn bilmesi gerekiyordu. Uygar bir yaznn dzgn bir yazm olmas gerektii halde eski yaz ile buna olanak bulunmuyordu. nk aslnda Trke olan szcklerin nlleriyle yazlmas gerektii halde eski dilbilgisi dizgemizde bunun iin yeterli iaret yoktu. Elde bulunan nllerin ayrca birer nsz olmas yazlan bir Trke szcn bile baka baka yollarda okunmasn gerektiriyordu. Eski yaz dizgesi kaldka yabanc kkenden gelen szckleri gerek syleyi ve gerek dilbilgisi bakmndan dile mal etmek olanakl deildi. Bu nedenledir ki Trkeyi iyi yazabilmek ve yazlan okuyabilmek iin renilmesi uzun yllara gereksinme gsteren kurallarla uramak gerekiyor ve yaz yazmak, doru okumak ancak belli bir snfn ayrcal haline geliyordu. Bu glkler yznden ulusal ve dolaysyla btn bir halk tarafndan okunabilecek ve yazlabilecek bir dil iin gereken bir dilbilgisi meydana gelemiyordu. Buna bir de eski Arap harflerinin Trk basmcln nasl ilerlemekten alkoyduu, telgraf gibi uygar aralar kullanmakta ulusumuzu bouna gider ve zorluklara srkledii eklenirse eski harf dizgemizi deitirmek zorunluu ortaya kar. Bu nedenlere dayanarak, aslnda ulusal dilimizin yapsna uygun bir harf dizgesi kabul etmek cumhuriyet hkmetinin program gereinden idi. Trk dilinin yapsna uygun olmak zere Latin temelinden alnacak harfleri saptamak iin geen yl Milli Eitim Bakanl'nda oluturulan Dil Heyetince (Kurulunca) temelleri hazrlanan harf dizgesi ile yaplan denemelerde dilimizi en iyi biimde yazmas olana bulunduu anlald. Ksa bir zamanda ulusumuzun bu harfleri kolaylkla renmeleri bu harf dizgesinin dilimizin yapsna uygun olduunu da ayrca ortaya koydu. Bundan dolay cumhuriyet hkmeti artk deneme ile tantlanm olan Latin temelinden alnan harf dizgemizin kanun halinde saptanmasn zorunlu grm ve ekli tasary bu amala nermitir. Trk harf dizgesinin kolayl son aylar iinde yaplan denemelerden anlald iin devlet dairelerinde hemen bu harflerle yaplacak bavurularn kabul ve onun zerinde ilem yaplmas olanak iine girecektir. Aslnda yeni harfleri hemen uygulayarak dilin yazlnda ikilii bir an nce kaldrmak ve yeni Trk harflerinin getirecei iyi sonucu bir an nce elde etmek gerektiinden Kanunun kabulnden balayarak devletin btn daire ve kurumlarnda, irket ve derneklerle zel kurumlarda Trk harflerinin kabul olunacan ve en ge 1929 ocak aynda yeni Trk harflerinin devlet ilemlerine uygulanaca ikinci ve nc maddelerde belirtilmitir. Ancak basl czdan, kt ve benzerlerinin yenisi baslabilmesi iin 1929 Haziran'na dein eski yolda yazlmas srdrlmtr. Yeni harflerin halk arasnda yaylmas iin birinci koul halkn en ok okumak zorunluunda bulunduu yaptlarn yeni harflerle yaymlanm olmasdr. Halk, yeni yaynlar eski harflerle izleme olanana sahip olduka yeni harflere bir an nce hogr ile bakabilir. Bunun iin 1928 aralk ayndan balayarak levha, tabela, duyuru, reklam ve sinema yazlar; sresi belli, sresi bellisiz btn Trke gazete ve dergilerin Trk harfleriyle baslmas ve yazlmasnn zorunlu olduu drdnc maddede gsterilmitir. Yeni harflerin halk topluluu arasnda abuk yaylmasn kolaylatrmak iin bu maddenin kabul zorunludur. Bununla birlikte devlet dairelerine yazl bavurularda bulunan halkn glk ekmesine yer kalmamas iin 1929 yl Haziran'nn birinci gnne dein eski harflerle devlet dairelerine bavurunun kabul uygun grlmtr. zde amala 1929 yl ilk gnnden balayarak Trke baslacak kitaplarn Trk harfleriyle baslmas zorunluluu beinci maddede belirtilmitir. Resmi ve zel tutanaklar tutacak yazmanlarn Trk stenografisini reninceye dein eski harflerle tutanak tutmalar doal olduundan bunun iin 1930 yl Haziran'na dein bu yolda tutanak tutulmas uygun grlmtr.
Kitap, yasa, ynetmelik, defter, izelge, kayt ve sicil gibi basmalarn yeniden baslmas zamana bal olduundan bunlar 1930 Haziran'na dein kullanlacaktr. Nfus kaytlar ve tapu kayt ve senetleri, mahkeme sicilleriyle yarg bildirileri, szlemelerle antlamalarn ve her trl esham (bor para karl alnan senetler) gibi hukuksal deeri olan belge ve paralarn, tezkere (pusula, kt), yasa ve tzklerin deitirilmedike yrrlkte olmas doal bulunduundan yedinci madde bu yolda yazlmtr. Btn bankalar, ayrcalkl, ayrcalksz irketler, dernekler ve kurumlar da devlet daireleriyle kout olarak en ge 1929 Ocak aynn bandan balayarak ilemlerini yeni harflerle yapacak, yalnz 1929 Haziran'na dein buralarda eski harflerle bavuru uygun olabilecektir. Buralarda da elde bulunan kitap, defter, izelge, tzk ve ynetmelikler 1930 Haziran'nn bana dein kullanlacaktr. Okuma ve yazmann kolaylkla halk topluluklarna yaylmasn, dilin bamszln salayacak olan harf devriminin ortaya koyaca mutlu sonuca kesin olarak bakan hkmet, ekli kanun tasarsn nermektedir. (T.B.M.M. Zabt Ceridesi (Tutanak Dergisi, 1928) (sadeletirilmitir) Not: Bu gerekeye eklenen Kanun tasars ile kabul edilerek yasalaan metin arasnda hi bir deiiklik yoktur.
XVI T.B.M.M. NC DNEM NC TOPLANTI YILINI AARKEN (1 Kasm 1929) Konumann Trk harfleriyle ilgili blm Meclisinizin en byk eseri olan Trk harfleri, lkenin genel yaamna tmyle uygulanmtr. lk glkler ulusun lk gc ve uygarla sevgisi yardmyla kolaylkla yenilmitir. Millet Mektepleri normal retim dnda kadn ve erkek, yz binlerce yurttan klanmasna hizmet etti. Bu okullarn daha ok aba ve istekle srdrlmesi gerekiyor. (Atatrk'n Sylev ve Demeleri, I) (sadeletirilmitir)
XVII NGLZCE HECEY SADELETRME DERNE'NN KUTLAMASINA YANIT (28 ubat 1929) Heceyi Sadeletirme Dernei Glascow ubesi yelerine Sevgin baylar, Trk alfabesinin sadeletirilmesi zerindeki kutlamanz kvanla aldm. urasn deneme ile bildireyim ki, hece ve alfabe dzeltilmesi, gerekten ocuklar glkten kurtaran, onlara kk yata baarnn tadn tattran en etkin aratr. Yal adamlarn sevinleri ise daha belirgindir. nsanlar arasnda kolay ve hevesli okumak aracnn salanmas hem ulusal gelimeye hem de uluslar arasnda anlamaya hizmete ok elverilidir.
Centilmen davran ve duyularnz beni ok duygulandrd. Teekkrlerimi ve yolunuzda baar dileklerimi bildiririm, sevgin centilmen baylar. Trkiye Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal (Atatrk'n Tamim, Telgraf v Beyannameleri, IV.) (sadeletirilmitir) XVIII ATA'NIN YEN TRK HARFLER HAKKINDAK TTZL YUNUS NAD (1929) ok sevdiim meslek arkadam merhum telsiz telgraf Nutku, 1926 ylndan 1946 ylna kadar Erturul ve Savarona yatlarnda telsiz memurluu yapmt. Atatrk hakknda u hatray bana anlatmtr: ''1929 senesinin Eyll aynda bir gn akam zeri saat sekizde beni derhal Dolmabahe nlerinde demirli bulunan Erturul yatna vazifem bana davet ettiler. Yata gittiim vakit iskele banda o zamanki Seyrisefain Mdr Sadullah Bey'e tesadf ettim: - Aman ok kr yetiebildin, dedi, bir saate kadar Zonguldak'a hareket ediyoruz! Hakikaten bir saat sonra da Atatrk, maiyetiyle yata geldiler ve hareket ettik. Gece saat 24 raddelerinde ile aklarnda batdan olduka sert bir frtnaya tesadf ettik. Bu sralarda geri dnmemiz iin Atatrk'ten verilecek emre her an intizar etmekte iken, telsiz kamarasnn ak bulunan kaps nnde yanlarnda Recep Zhd, Cevat Abbas, Nuri Conker ve o zamanki Bayaverleri Nasuhi Beylere Atatrk'n unlar sylediini hayretle iittim: - Maallah havamz pek gzel. Oh, oh eer bu hava byle devam ederse Sinop'a gideriz. Olduka sert bir frtna ile yolumuza devam ettik. Gece saat ten sonra Atatrk'e ait telsizler gelmeye balad. O zamanlar yeni Trke harfleri ile telsiz almaya ve yazmaya yeni balamtk. Bu ekilde aldm telgraflar o kadar oktu ki, onlar temize ekmek zere eski harflerle yazmtm. Kamarada bulunan Nasuhi Bey, mani olmama imkn brakmadan alp Atatrk'e gtrmez mi. Aradan birka dakika gemeden Gazi Paa'nn beni ardklarn sylediler. Atatrk, yatn ok sevdii k tarafnda arkadalar ile beraber oturuyordu. Beni grnce Sadullah Bey'e: - Buna, dedi, ok ar ceza vermek lazm. nk bana Arap harfleriyle telgraf gndermi. Acaba ellerini kollarn balayp denize mi attrsak? Korkudan kaan rengim ve gayri tabii halim karsnda da unlar ilave etti: ''Ben Arap harflerini ortadan yok etmeye ve yeni Trk harfleri inklbn yapmaya urarken sen benim elime Arap harfleri ile yazl bir telsiz vermeye nasl cesaret ediyorsun.'' Bereket o srada yanlarnda bulunan yaver Nasuhi Bey: - Paam, telsiz memurunun bunda kabahati yok, ben acele ile size yetitirebilmek iin msveddeleri getirmiim! Deyince, yreim biraz rahatlad. Byk insan bu sz zerine o manidar tebessm ile bana unlar syledi: ''- Ben telgraflar ok sever, ok takdir ederim. Sizler stikll Harbi'nde vatana ok byk hizmetler yaptnz. Telgraflarn byle hareketleri beni mteessir eder. Bir daha tekerrr etmesin.'' Orada bulunan kamarota bana bir limonata vermesini emrederek iltifat etti. Hayatmda Ata'nn bu szleri daima kulamda bir kpe olarak kald. Telsiz telgraf memuru Neet al Beikta Trkay Trk eme No. 7
XIX Hasan Reit Tankut'un ''harf ve dil inklb'' ile ilgili hatra ve gr Cumhuriyet kurulur kurulmaz milletin itimai gvdesinde ve devlet tekilatnda vukua gelen esasl deiiklikler bu dil meselesine milli bir ehemmiyet kazandrd. Atatrk bu davay bu hviyeti ile millete maletmek iin hareketin dernek olarak tekilatlanmasn dnd ve devletin yardmn ve ilgisini salad. 1928'de ''harf inklb'' yapld. Bu devrim, dil hareketini durmaz ve durulmaz bir kuvvet haline getirdi. Bu yl iinde harf ve imla meseleleriyle uramak zere bir de Alfabe Encmeni kuruldu. Ertesi yl alma alan geniletilmi olan bu encmen, Dil Encmeni haline getirildi. Dil Encmeni 1930'a kadar bu isim ve hviyetle almtr. Artk esasl, hamleci ve kesin olarak alyordu. Encmen, balca u eserleri kard: Alfabe Raporu, ml Lgati, Gramer Raporu, Lhikalar, Gramer Lyihas. Bu encmen deneini devlet btesinden alyordu. 1931 btesi bu denei kaldrd iin encmen de dald. Halbuki, hareket genilemi, btn memleketi sarm, milli bir hviyet alm bulunuyordu. 1932 yl Temmuz aynn on birinci akam ankaya'da toplad bilginlere Atatrk: ''Dil ilerini dnmek zaman gelmitir. Ne dersiniz'' sualini sordu. Mspet cevap alnca ''yleyse Trk Tarih Cemiyeti gibi bir de Trk Dili Tetkik Cemiyeti kuralm'' dedi. Bylece Trk Dil Kurumu'nun temeli atlm oldu ve bir kurucu heyet cemiyetin varln hkmete resmen bildirdi. Gene o yln son baharnda bu tetkik cemiyeti ilk kurultayn toplad. Bu kurultay ''devrimci, milli, ak bir dernein toplants'' diye tarif edilebilir. Bu dernee nasl her vatanda ye olabilir idiyse bu kurultaya itirak etmi olan her vatanda da dernein asl yesi olmutu. Dernek bugne kadar bu karakterini muhafaza etmitir. Bu Kurultay Trk dilinin zenginliine, onun bir bilim dili olarak ilenebileceine, yani Trk dilinin kendi milli kudretleri ierisinde gelieceine inanyordu. Birinci Kurultay'n bu karakteri de bugne kadar btn zellikleri ve kudreti ile kendini muhafaza etmektedir. Zaten Trk Dil Kurumu'nun oluunda mil olan esas fikirler sade bu idi. Atatrk'ten ilkokul retmenine kadar her kltrl vatanda gnln ve gayretini bu esas fikre balad. Siyasi ve itimai hayatmzdaki deiiklikler ne olursa olsun vatan apnda hibir zmre bu esas fikirden ayrlmad. Bu ama, her parti tznde hususi bir madde ile belirtilmitir. 1934'te toplanan kinci Kurultay yaz dilinde bir karara varma ve durulma meylini gstermiken gene bu esas fikir dokunulmaz bir umde olarak tzklerdeki ve vicdanlardaki yerini muhafaza etti. 1936'da toplanan ve bir dil felsefesine yol am olan nc Kurultay dahi dil tetkik alann tutmasna ramen gene bu esas fikirden ayrlmay dnmedi (*). XX mer Sami Coar'n Latin harflerinin kabul srasndaki grleri dile getiren derlemelerinden (1928 yl balarnda) LATN HARFLERNE GE BR NKILP DEL BR HTLLD 1928 ylnda ilk gnlerdeydik. Ankara'da Trk Ocaklar hars heyeti erefine bir ziyafet veriyordu. Devrin Adliye Vekili Mahmut Esat, Trk milliyetilii konusunda konuurken dil meselesine iaretle diyordu ki: ''Kendisine mensup olmakla yegane erefi duyduum rkmn bir gn gzel dilini Latin harfleriyle ifade ettiini grmeyi hararetle dilediimi sylemekten men'i nefs edemem.'' Bu szlere hayret edenlerin yannda, sakin kalanlar, glmseyenler bile vard. Aradan bir hafta gememiti ki, dil heyeti yeliine seilen Raif Paazade Fuat, ayn meseleyi tazeliyordu: ''Latin harflerinin kabul terakkiyatmzn saikidir''. Hayreti artanlar fakat bir hazrlk sezip bekleyenler de vard. gn sonra gazeteler, Latin harfleri konusunda anketler hazrlamaya balamlard. ''Latin harflerinin kabulne taraftar msnz?'' sualine gene dil heyetinden Hamdullah Suphi cevap vermiti:
''tiraf ederim ki, bana sorduunuz sual birok endieler davet eden, ehemmiyet ve nezaketi inkr edilemeyecek kadar byk ve ar bir sualdir. Senelerden beri bizde ve dou Trkleri arasnda mnakaa edilen bir dava hakknda benim kanatimde udur: Latin harflerini kabul etmek bir zarurettir ve biz Trk harsnn lehine bu karar erge kabul edeceiz. Kabulde istical Trk milletinin o nispette yksek menafiine muvafktr kanaatindeyim.'' Arap harfleri, ekilleri, ekilsizlikleri ile 900 yldan beri Trk diline sarlmt. Bu kadar eski, bu kadar derin bir mazi skp atlacakt. Gen Trkiye ok inklplar grmt. Fakat harf inklb hemen hemen hi birine benzemiyordu. nklp deil sanki bir ihtill olacakt. ki hafta gibi ksa bir zaman iinde birbirini takip eden bu ksa demeler, byle bir nklpla alakal szler, hazrlksz gelebilir miydi? Buna imkn olabilir miydi? Olmaz, Olamaz Beliren bu cereyan sert tenkitlere uruyordu. Baz gazeteler, deiiklie kar iddetle cephe almlard. 9 asrlk bir mazi ile bu ekilde alakann koparlmasnn Trkl de, Trkiye'yi de mahva srkleyeceinden bahsetmeye balamlard. Memeleketin irfan kp gider kanatindeydiler. ''Olmaz, olamaz'' diyenlerin yannda bazlar da, 20 hatta 30 yl zarfnda hedefe tedricen ulalmas gerektii grndeydiler. Zaten 14 milyon nfuslu memlekette okuyup yazma bilenlerin nispeti yzde onu gemiyordu. Birden bunlar yepyeni harflerle babaa braklrsa ne olmazd? retmenler de ie yaramaz hale gelmez miydi? Ya kitaplar ya gazeteler! Hepsi Arap harfleri ile yazlyd. ktisadi skntlar iinde bunalm memleket byle bir kemekee, masrafa dayanamaz, batard. Bu kanaatte olanlar ''aman yava gidelim, 20 yl 30 yl sonras iin hazrlanalm'' diyorlard. 3 Yl Evvelki Kararlar O gnlerde memleketin mnevver efkar ok iyi sezmiti ki, Mustafa Kemal Paa yeni bir inklp devresi arifesindedir. Harf inklbn hazrlayan da bizzat O'dur. aret O'ndan gelmitir. Mustafa Kemal Paa'nn byle bir ie hazrlksz giritiini akl alr myd? Muhakkak ki hazrlklyd. 1928'in o karl gnlerinde, Latin harflerinin kabul lehinde balayan neriyat, verilen demeleri okuyanar arasnda, 3 yl evvel gene bir k gnnde, Byk Millet Meclisi'nde alnm olan iki karar hatrlayanlar vard. Meclis 26 Aralk 1925'te, beynelmilel takvimle saati kabul etmiti. Daha o zamanlarda Gazi'nin, bir gn srann harf deiikliine de geleceini dnmemi bulunduu hi tasavvur olunabilir miydi? Beynelmilel takvimle saatin kabul edildii, 1341'in 1926 olduu gnleri yle bir hatrlayalm. eyh Sait syan, rticann cehaletin bu isyan, 1925'in Haziran'nda bastrlmt. Aradan bir ay gemeden Mustafa Kemal Paa apka inklbn baarmak iin Anadolu'da geziye km, fes ve araf aleyhine konumalar yapmt. Meclis kasm aynda apka kanununu kabul ettikten 5 gn sonra da tekkeler kapatlyordu. ''Aman paam sras m, irtica daha yeni bastrld. Biraz bekleyelim. zerine gitmeyelim'' diyenlerin hatal bir yolda olduklarna inanmt. Tehlikeler karsnda dahi inklplar yrtlmeliydi, memleketin menfaati bunu icap ettiriyordu. rticann hareketi bastrldktan iki ay sonra da stanbul'da tertip edilen baloya ilk defa Trk kadnlar da itirak etmiti. Olmaz'n zerine Yrd Mustafa Kemal Paa ile o devirlerde uzun temaslar yapm olan Falih Rfk Atay, hatralarn canlandrrken, apka inklb ile harf inklb arasndaki balantlara ait bir soruma yle cevap vermiti: ''apka inklbndaki muvaffakiyeti, harf inklbn da yrtmesinde ona cesaret vermitir. apka konusuna ilk defa temas ettiinde ortaya teklifler atlmt. Mesela stanbul'da biri apka giyer, tecavze urar. Polis mdahale edip onu korur. Gazeteler bunu yazar. Halk, isteyenin serbeste apka giyebileceine yava yava inanr. Bu inan yayldka apka giyenler de oalr, be sene zarfnda da hedefe varlr. te bu teklif yapldktan 24 saat sonra Kastamonu'ya gittiini, apka inklb iin kampanyay hemen atn duymutuk. Sratle hedefe ulamak isterdi. Giritii her ite muvaffak olmas halka u kanaati alamt ki, Gazi'nin el att bir dava ancak zaferle biter.
apka inklbnda sr'atle gayeye varmas, harf inklbn da ayn ekilde ele alp baarabileceine onu ikna etmiti. O hep olmaz'n zerine yrrd. Sorulan Sual Mustafa Kemal Paa hep olmaz'n zerine yrrd. Yrrd ama, tedbirlerini de ylesine alr, hazrlklarn ylesine yapard ki, olmaz sr'atle olura evirirdi. Onun bu vasfdr ki, halkta ahsna kar kutsal bir inan husule getirmitir. ''apka giyeceiz belki'' diyenlerin karsna ''bak, her ey olur ite bu olmaz'' diye dikilenler dahi, Gazi apkay giyince ''demek ki olacak giyeceiz'' demekten kendilerini alamyorlard. Kani bulunuyorlard ki Ata'nn eline ald bu dava koparlacak. Muvaffakiyetsizlik ihtimalleri olamaz. Beynelmilel takvimle saatin benimsenmesinden bir buuk ay sonra, 1926'nn ubat'nda svire medeni kanununun kabulne dair teklif Meclis'ten gemiti. Bunu mteakip, 1928'in ilk gnlerine kadar bir bekleme, daha dorusu bir hazrlk devresine girilmiti. O sralardr ki, Gazi, harf deiiklii konusunda etrafndakileri konuturmu, ilgilileri sk sk mnakaaya srklemiti. ''Eski harflerin mahzurlar hakknda mnevver zmre iinde bir fikir birlii yapmay hedef edinmiti. Mnevver efkr- umumiyeyi bu iin yaplmas zaruretine ikna ettikten sonra, kendi cezri fikrinin tatbikatna gemitir. O zaman O, artk hibir engel tanmamaktadr. 1928 ylnn ilk gnlerinde harf deiiklii lehindeki konumalar ite bu hazrlk devrinin mahsulyd. Harf inklbna giden yolda bir adm atlmas iin zaman da msaitti. Bu adm ne olacakt? Bu suali soranlar oktu. Bekliyorlard.(*) ATATRK: ''YA AYDA OLUR, YA H OLMAZ'' DEMT 29 Nisan 1928 sabah gazetelerini ellerine alanlar u birka satrlk haberle karlamlard: ''Ankara 28 (Hususi) -Harfler hakkndaki tasavvurat ve tetkikat ilerlemitir. Dier taraftan rakamlarn Avrupallatrlmas iin bir takrir hazrlanm olup, Meclis'in bu devresinde, bu husustaki kanunun neri muhtemeldir.'' Bu haber, stanbul'da mnteir Milliyet gazetesindeydi. Siirt mebusu Mahmut Bey'in sahip ve bayazar olduu Milliyet'in, Gazi'nin szcln yapan, fikirlerini aksettiren bir gazete olduu herkese malmdu. Demek ki, harf inklb iin hazrlklar vard. Hatta bu hazrlklar, ileri bir safhaya varyordu. Beklenen ''nc teklif''in de ne olduu anlalmt. Evvela Avrupa rakamlar kabul edilip, yrrle konulacak! On gn gememiti ki, Kocaeli milletvekili Reit Saffet (Atabinen) ile arkadalar, beynelmilel rakamlarn kulanlmasna dair tekliflerini Meclis nne getiriyorlard. Trkiye'nin medeni lemle mnasebetleri geniti. Bu vaziyette, beynelmilel rakamlarn kabul gerekiyordu. Bu bir zarurettir, diyorlard. 21 Mays'ta Meclis, teklifi kabul etmi, bir hafta zarfnda gazeteler, gerekli tedbirleri sr'atle alarak, yeni rakamlarla kmaya balamlard. Arap harfleri ile beynelmilel rakamlar byle uzun zaman yanyana m kalacakt? Rakamlar, harflerin ncsyd. Harfler, ncy takip etmekte gecikmeyecekti. Encmen Kuruluyor Mustafa Kemal'in tuttuu k altnda Maarif Vekleti'nde incelemeler yaplm ve Latin harflerinin ne ekilde tatbik edilecei mevzuunu nihai bir karara balayacak encmene u zevat tayin edilmiti: Yakup Kadri, Ruen Eref, Falih Rfk, Fazl Ahmet, Ragp Hulsi, Mehmet Emin, brahim Grandi, Ahmet Cevat, Mehmet hsan. 27 Haziran gn ilk toplantsnda bu encmende neler grlmt? Bunu herkesten fazla Atatrk merak ediyordu. Encmen daha ilk anda, saclar ve solcular diye ikiye blnm, ''Latin harfleri alnr m, alnmaz m'' suali etrafnda mnakaalara dalmt. Halbuki, ankaya'daki inklp lider, sava tabiyesini hazrlamt. Bu tabiyenin elverili ekilde tatbikini encmenden bekliyordu. Falih Rfk Atay o gne ait hatralarn naklederken diyor ki: ''Encmeni kendi haline brakm olsayd, deil birka ayda, birka senede bitirilemezdi. Meselenin ciddi bir safhaya girdii grldnde, Ata'ya, uzun bir intikal devresi geirilmedike bu iin baarlamayacan syleyenler olmutu. Bazlar, bu intikal devresini on be yl olarak gsteriyorlard. En ksa teklif ise be yld! Gazi'nin bunlara cevab u olmutu: ''- Ya ayda olur, ya hi olmaz!'' Hakikaten ayda da gayeye varld. yle bir teklif de yaplmt. Gazetelerde evvela yarm stun yeni harflerle yaz ksn. Yllar getike bu miktar arttrlsn. ntikal devresinin ortalarnda gazetelerin yars Arap, yars da yeni harflerle olsun.
Beinci yln sonlarna doru Arap harfleri mesela yarm stuna kadar indirilsin. Sonra da tamamyla kaldrlsn. Bunlara da Mustafa Kemal yle demiti: - Be sene sonunda, Arap harfleri ile yazl o yarm stun yazy bulup okurlar. Ya ayda olur ya hi olmaz.'' (K) Krizi Ata'nn tevikleri ile encmen ''alfabe raporu'' zerindeki almalarna hz vermiti. Azalarn nnde, talyan Fransz, ngiliz, Alman, spanyol, Portekiz, Rumen, sve, Fin, Macar, Polonya, ekoslovak, Hrvat, Arnavut alfabeleri seriliydi. Avrupa milletleri, Latin alfabesini benimsemiler fakat az da olsa deiiklikler yapmlar, daha ok baz harfleri birletirmek suretiyle dillerine uygun sedalarn temine gayret sarfetmilerdi. Btn bu farklar teker teker ele alnyordu. Bizde nasl olacakt? Kzm ''K'' harfi ile yazlamaz, deiik bir ekil bulmak icap edecek diyenler vard. Fransz alfabesindeki (Q q) harfi mi (K) manasna alnacakt? Yoksa (Kh) birletirilmesi mi kabul edilecekti? te bu (K) krizi encmen almalarn kmaza srkler gibi olmu. Atatrk'e hemen bavurulmutu. Encmen azalarndan Falih Rfk Atay, krizin nasl zldn yle anlatyor: - Mustafa Kemal bizi dinledikten sonra eline kt kalem ald. Evvela (Kemal) ve sonra (Qemal) yazd. Her iki kelimeye de baktktan sonra, byle (Qemal) olmaz diyerek bunu karalad. K krizini atlatmtk. Yalnz (Kh) tertibi bir mddet kullanld. Atatrk halkla temasnda bunun yaratt glkleri de bizzat grerek, (Kh) tertibini de terketti, en basit ekle varld. emsi Nerede Encmen almalar henz bir neticeye varmamt. Atatrk, Dolmabahe'de kalyor, dil konusunda bilgi sahibi kimseler yannda, bkmadan, usanmadan, Avrupa alfabeleri zerine eiliyordu. nklp hareketi balamt. Durmasna imkn yoktu. Bundan ric'at etmek, muvaffakiyetsizlie uramak ise, Ata'nn aklna getirmedii eylerdi. Temmuzun ilk haftas, bir akamd. Milliyet mrettiphanesinde sermrettip Ethem Abi saa sola kouyor. ''emsi nerede?'' diye sorup duruyordu. Dolmabahe'den bir kt gelmiti. zerinde garip bir eyler yazl idi. Ethem Abi bunlar skemiyordu. Arad mrettip emsi ise, biraz Franszca bildiinden bunlar okur dizerdi. 4-5 satrlk yaz glkle, elde mevcut Franszca hurufatla nihayet hazrlanmt. Ethem Abi de bunu itina ile ereveletip birinci sahifeye yerletiriyordu. Ertesi gn hayretle seyredilen bu satrlar yleydi: ''Otomobil Fi'atlary - Tenzil xofforlere de fajdalydyr. Otomobiller de taksi fi'atlarynyn tenzil edileceini ve bunun iin tedkikatda bulunulduunu jaznyxdyk...'' imdi 85'ini am olan Ethem Abi, o geceyi hatrlamaya alyor: ''Tertip hatas var myd, yok muydu? Bilmem. brahim Necmi Bey'le Toplu ne (Nurettin Artam) bunu getirmilerdi. Bir mddet bu devam etti. Fransz harfleri ile bu ksa yazlar birinci sahifeye yerletirirdim. Gazi'den geliyor diye bilirdik. Herhalde bunlar yemleme idi. Gz alsn diye yapyordu. Bu iin olacana o zamandan inanmtk. Birka harfi belleyelim diye urardk.'' Mrettipleri de, muharrirleri de bir endie almt. Okuyan olmazsa gazete satlmaz, iten ekmekten oluruz endiesi. Fakat Dolmabahe'deki Bey, endieli deil aksine, ileriyi dnerek mitli, sevinliydi.'' ''GRECEKSNZ NELER OLACAK'' O sabah herkes birbirine Milliyet gazetesinde Latin harfleri ile kan ksa bir fkradan bahsediyordu. Gnn mevzuu buydu. Fkrann Arap harfleri ile olan girizghnda dier gazetelerden bir ricada bulunuluyor, bunun, Arap harfleri ile iktibas edilmemesi isteniyordu. Aynen alnabilirdi. Latin harflerini bilmeyenler, bilenleri aryor, ''acaba ne var?'' diye soruyorlard. 3 Austos 1928 tarihli Milliyet'teki fkra yleydi: ''Gazi, geenlerde yeni harflerin kabul ve tatbikinden bahsedilirken etrafnda bulunanlara yle dedi: - Byk Taarruz'a karar verdiim zaman smet Paa'ya: ''Greceksin, neler olacak'' demitim. imdi size sylyorum. Greceksiniz neler olacak.''
Birok kimselerin okuyamad fakat byk ilgi uyandran fkra buydu. Ayn gazetede bir ay evvel, otomobillerle alkal olarak km 4-5 satrlk ilk tecrbe yazs ile bunun arasnda farklar hemen gze arpyordu. Latin harflerini bilenler bu defa kolaylkla yazy skmlerdi. Gazi, 3 ayda bu ii tamamlamaya azmetmi deil miydi? Gecesini gndzn bu ie vermiti. ''Greceksiniz, neler olacak?'' diyen fkrann intiarndan 24 saat sonra da alfabe raporu Maarif encmenince hazrlanm, nihai ekle sokulmutu. Rapor yle balyordu: ''Latin harflerinin lisanmza tatbiki imknn dnmek zere teekkl etmi olan heyetimiz, dorudan doruya bugnk mterek ve edebi lisanmzn istinad ettii ince ve mtekmil stanbul konuma dilini esas ittihaz ederek, bu dille nazari ve ameli cihetlerden en uygun ve elverili bir alfabe vcuda getirmeye almtr...'' Encmen ulat neticeyi de yle zetliyordu: ''imdiye kadar grdmz mteaddit harflerin tetkiki bizi u hakikat karsnda bulundurmutur: Asli Latin alfabesinde Trk dilinin tekmil sesleri mevcut deildir. Bu sesleri elde etmek iin, ya ift harflerin kabul veya birka tek harfin iaretler ilavesiyle (, gibi...) yeni ekiller ihdas zarureti vardr.'' Dikkate ayandr ki, Atatrk, hemen o ay iinde yurtta geziye km, halka: Temaann, bizzat verdii derslerin, yapt imtihanlarn salad neticelere gre bu son dmn zlmesine yardm etmitir. Fakat O'nun, bu mevzuda halkla ilk temas Sarayburnu'nda olmutu. lk Resmi Aklama 9 Austos akam Halk Frkas Sarayburnu'nda bir parti tertip etmiti. Msrl muganniye Mniretlmehdiye ile birlikte bir caz orkestras da arlmt. Scak bir yaz akam idi. Sahnenin hemen yannda uzun bir masa bo duruyordu. Oraya bakanlar ''Gazi gelecek'' diye birbirlerine haber salyorlard. Gzler o bo masadan ayrlmyor, ocuklar onun etrafnda toplanp duruyorlard. Vakit gece yarsna yaknd. Gzlerdeki mitler snmeye yz tutmutu ki, birden bir kaynama olmu, herkes ayaa frlamt. Mustafa Kemal Paa geliyordu. Alklar dinip heyecan yattktan sonra Ata'nn, cebinden bir not defteri kard, bir eyler yazd grlm, konumak niyetinde olduu anlalmt. Parkta tam bir sessizlik vard. Kalkm konuuyordu. ''Sevgili kardelerim, Huzurunuzla ne kadar bahtiyar olduumu izah edemem. Duyduklarm tek kelimelerle ifade edeceim. Memnunum, mtehasssm, mes'udum. Bu vaziyetin bana ilham ettii hissiyat huzurunuzda ufak notlar halinde tespit ettim. Bunlar iinizden bir vatandaa okutacam.'' Etrafna gz gezdirmi gen bir tbbiyeliye iaret etmiti. Zaten heyecanlanm olan delikanl, eline verilen notlarn, Latin harfleri ile yazl olduun grnce kemkmlemi, Gazi de notlar geri aldktan sonra halka mjdeyi vermiti: ''Vatandalarm, bu notlarm asl hakiki Trk kelimeleri, Trk harfleriyle yazlmtr. Kardeiniz bunu derhal okumaya teebbs etti. Biraz altktan sonra birdenbire okuyamad. phesiz okuyabilir. sterim ki, bunu hepiniz be on gn iinde renesiniz. Arkadalar, Bizim ahenktar, zengin lisanmz yeni Trk harfleri ile kendini gsterecektir. Asrlardan beri kafalarnz demir ereve iinde bulundurarak, anlalmayan ve anlayamadmz iaretlerden kendimizi kurtarmak, bunu anlamak mecburiyetindesiniz.'' Elindeki notlar bu defa devrin Bolu milletvekili Falih Rfk'ya uzatm bunlar ona okutmutur. Orada da, yeni harflere kar alkay davet ediyordu. Notlarn okunmas bitmiti ki, halk arasndan biri heyecanl bir sesle Ata'ya hitap ediyor, bunun zerine tekrar konumaya balayan Gazi bir defa daha inklbna dikkati ekmek lzumunu duyuyordu: ''imdi szden ziyade i zamandr...'' ok iler yaplmtr ama bu gn yapmaya mecbur olduumuz son deil lakin ok lzumlu bir i daha vardr: Yeni Trk harflerini abuk renmelidir. Vatandaa, kadna erkee, hamala, sandalcya retiniz. Bunu vatanperverlik ve milliyetperverlik vazifesi biliniz. Bu vazifeyi yaparken dnnz ki, bir milletin yzde onu okuma yazma bilir yzde sekseni bilmez nevidendir. Bundan insan olanlar iin utanmak lazmdr. Bu millet utanmak iin yaratlm bir millet deildir; iftihar etmek iin yaratlm, tarihini iftiharlarla doldurmu bir millettir... Artk mazinin hatalarn kknden temizlemek zamanndayz. Hatalar tashih edeceiz. Hatalarn tashih olunmasnda btn
vatandalarn faaliyetini isterim. En nihayet bir sene iki sene iinde btn Trk heyet-i itimaiyesi yeni harfleri reneceklerdir. Milletimiz, yazsyla, kafasyla btn lem-i medeniyetin yannda olduunu gsterecektir.'' Gazi susmutu. Masasndan ayrlacakt. Halk da susmu, bekliyordu. Ata'nn sesi tekrar duyuldu: ''imdi size veda etmek istiyorum. Fakat ne diyeyim?'' Kalabaln arasndan bir ocuk sesleniyordu: ''Tekrar grelim!'' Bu hitap, Gazi'nin ok houna gitmi, ''Bravo kk, evet, tekrar grelim'' demi, halka doru kadehini kaldrmt. te o akam Sarayburnu'ndaki son szleri: ''Eskiden bunun bin mislini mezbelelerinde gizli gizli ierek envar- mefsedeti irtikp eden, mrai sahtekrlar vard. Ben sahtekr deilim. Milletimin erefine iiyorum.'' MEMLEKET BATAN BAA BR DERSANE HALNDEDR anakkale'de byk heyecan vard. Vilayet memurlar o gece bir defa daha yeni harfler zerine eiliyor, vaktin ilerlemi olmasna ramen kt kalemi ellerinden brakmyorlard. retmenler de ayn heyecan ayn hazrlk havas iindeydiler. ''Yarn Erturul Yat geliyor...'' Bir hafta evvel Tekirda'da neler olduunu duymulard. Memurlarn retmenlerin nasl Gazi tarafndan imtihan edildiini renmilerdi. Onlara Mustafa Kemal Paa'nn ''hazrlanm olmalydnz'' diyerek serzenite bulunduunu da biliyorlard. Gnlleri arzu ediyordu ki Gazi ayn serzenii anakkalelilere, Gelibolululara da yapmasn. Mustafa Kemal Paa, 13 yl evvel asker olarak elinde silah, arpt yerlerde imdi retmen olarak, elinde kalem, kt mcadeleye atlmaya hazrlanyordu. Bu defa, cehalete kar seferberlik ilan etmi, sava amt. 1 Eyll 1928'de Gazi, anakkale Hkmet Kona'na getirilmi olan bir kara tahta nnde imtihanlarna yeniden balamt. enmeden, sinirlenmeden bir memuru tutuyor, onu brakp dierini aryordu. Oradan belediyeye gitmi, sonra da Trk Oca'na gemiti. Maksad yalnz retmek deil ayn zamanda renmek, dinlemekti. Bir gn, Avrupa'dan koup gelen bir gazeteci kendisine: - Kuvvetinizin srr nedir, diye sormu, u cevab almt: - Durur dinlerim... anakkale'de de, kara tahta nnde yalnz konumakla, ders vermekle iktifa etmiyor, sk sk duruyor, dinliyordu. Yeni harfleri renmekte zorluk ekiliyor muydu? hangi harflerde zorluklarla karlayorlard? Neyi g reniyor veya renemiyorlard? Bu sorularn cevaplarn tespite byk nem veriyor, not tutturuyordu. 3 Eyll'de Erturul Yat stanbul'a doru yol alrken Mustafa Kemal Paa da, bilhassa birleik harflerde (kh, sh gibi) halkn zorluk ektiini etrafndakilere anlatyor, bu husus zerinde durmak gerektii kanaatini izhar ediyordu. Henz yeni harflere dair tasar Meclis'e sevkedilmi deildi. Resmiyete girmi olmasna ramen hl tecrbe devresindeydi. Gazi halkla temaslarnn neticesine gre son bir ayarlama yapacakt. Harf Seferberlii Eyll'n ikinci haftas, retmen olarak intihap dairesine gitmek sras Babakan smet Paa'ya gelmiti. Haydarpaa Gar'nda Babakan, kendisini teyie gelmi olan Genelkurmay Bakan Fevzi Paa'ya diyordu ki: - Paam, yeni harf seferberlii muallimi olarak Malatya'ya gidiyorum! gn sonra smet Paa, Malatya ortaokul salonunda i ve d politika konularnda uzun bir konuma yapyor. Trk cemiyetinin vazifelerine temasla diyordu ki: ''- Byk Trk milleti, byk ve muzaffer evlad Gazi'nin delaleti ile okuyup yazmak bilmeyen milletler srasndan kmak iin Latin esasndan alnm yeni Trk harflerini kabul etmek kararn veriyor. stikbalde bugnk nesle gurur verecek muhterem bir teebbse girmi bulunuyoruz.
Teebbs Trk milleti iinde bilaistisna herkese okuyup yazmay retmek teebbsdr. Bu kadar hayrl ve kudretli bir tedbirin niin bugne kadar geri brakldn, istikbal mnekkidlerine anlatmak kolay olmayacaktr. Fakat ben onlara diyeceim ki, insanlar grenee o kadar baldrlar ki, grenekten ayrlp hayrl ve kat'i bir karara varabilmek iin, Trk devletinin byk Gazi gibi, trl tecrbeler ve badireler iinde milletin hayatiyet ve kudretinin z gibi yetimi ve devlet reisi olduu halde hl ky ky dolap alfabe hocal edecek kadar alkan, azimkr, fedakr bir reisi gelmek lazmdr. ''Bu gn memleket batanbaa bir dersane halindedir. Bu dersanenin bamuallimi, bu milletin balca hazinesi olan byk evlad Gazi'dir. Trk milleti bu dersaneden muvaffak kncaya kadar alacak ve az zamanda tam muvaffakiyetle kacaktr. stikbale bakarken hi bu anda olduu kadar itimatl ve ferahl bulunmadm...'' Gazi Tekrar Geziye kyor Bavekil Malatya'da, milletvekillerinin ou intihap dairelerinde yeni harfler zerine eilmekte iken Mustafa Kemal Paa hi stanbul'da oturur, bekler miydi? anakkale'den geldikten on gn sonra tekrar hazrlk yapyor ve bu defa zmir vapuru ile Karadeniz'e kyordu. Hareketinden evvel stanbul Belediye Reisi'ne yollad bir telgrafta diyordu ki: ''Byk milletimizin bir kat daha inkiaf ve tealisini temin edecek olan yaz inklbnn fiilen balamas, buradaki ikametin zamanna tesadf etti. Bu benim iin kymetli bir hatradr. Yeni yazmz renmek ve retmek iin, muhterem halkn, resmi ve hususi muhtelif makamat ve messesat ve cemiyetlerin gstermi olduklar tehalk, evk ve gayrete yakndan ahit oldum. Bu mekr faaliyetin mes'ut semerelerini daha imdiden iftiharla gryorum. Bu hususta stanbul matbuatnn ve fikir leminin de kymetli muavenetini mteekkirane yadederim. Bu pek yerinde ve uurlu mesainin yakn zamanda tam bir muvaffakiyetle neticelendiini greceimize phe yoktur. Gzel stanbul'un, muhterem halkna, aziz hemehrilerime saadetler temenni ederim.'' zmir vapuru 15 Eyll'de Sinop'ta idi. Ziyaretin tek gayesinin harf inklb olduu herkese malmdu. ylesine hazrlanmlard ki, dkknlarn, resmi ve hususi yerlerin btn tabelalar yeni harflerle yazlmt. ehre kan Gazi, bunlar grdke son derece memnun oluyordu. Hkmet konandan yat mektebine gitmi, orada saatlerce harflerle megul olmutu Gene ayn glkle karlayordu. Halk (Kh, Sh) gibi birleik harfleri, birleik kelimeler arasndaki izgilemeyi (lzmdr gibi) bellemekte zorluk ekiyordu. Halkla temaslar, ''durup, dinlemesi'' Meclis'e nihai tasar verilirken, bunlardan vazgeilmesi lazm gelecei hususundaki kanaatini kuvvetlendiriyordu. Bunlar atacakt: Daha da sadeye gidecekti. Sinop'tan Samsun'a varldnda takvim 18 Eyll' gsteriyordu. 19 Mays deildi. Fakat 19 Mays'n heyecan vard. 1919'daki kuvveti ile yayordu. Orada da ders vermi, durmu, halk dinlemiti. 19'unda Sivas'a geilmi. Eylln 21'inci gn de Ankara'ya dnlmt. Artk vatan inklba hazr hale getirilmiti. Halkla temaslar sonunda nihai kararlar alnm, alfabeye son ekli de verilmiti. Harf inklbna dair karar Byk Millet Meclisi'nden geirmeye sra gelmiti. Ekim aynda Ankara'daki faaliyet buna inhisar ettiriliyor, kanun tasars hazrlanyor, gereke kaleme alnyordu. 1 Kasm sabah her ey hazrd. (*) BYK TRK MLLET YEN BR NUR LEMNE GRECEK 1 Kasm 1928. Byk Millet Meclisi'nin nc dnem ikinci toplanma yl alyor. Konuulan en mhim meselelerden biri Harf nklb. Btn milletvekilleri, bu meselenin hemen umumi heyet nne getirileceinden emin bulunuyorlar nklbn millet nnde mzakeresini muvaffakiyetle tamamlayan Mustafa Kemal Paa, imdi de davay millet temsilcilerinin nne serecek. te harf inklbn Byk Meclis'e anlatan szleri: ''Aziz arkadalarm, her eyden evvel her inkiafn ilk yap ta olan meseleye temas etmek isterim. Her vastadan evvel byk Trk milletine onun btn emeklerini ksr yapan orak yol haricinde kolay bir okuma yazma anahtar vermek lazmdr. (Srekli alklar). Byk Trk milleti cehaletten az emekle ksa yoldan ancak kendi gzel ve asil diline kolay uyan byle bir vasta ile syrlabilir. (Alklar). Bu okuma yazma anahtar ancak Ltin esasndan alnan
Trk alfabesidir. (Alklar). Basit bir tecrbe Latin esasndan Trk harflerinin Trk diline ne kadar uygun olduunu ehirde ve kyde ya ilerlemi Trk evlatlarnn ne kadar kolay okuyup yazdklarn gne gibi meydana karmtr. (Alklar). Byk Millet Meclisi'nin kararyla Trk harflerinin kat'iyet ve kanuniyet kazanmas bu memleketin ykselme mcadelesinde balbana bir geit olacaktr. (Bravo sesleri, alklar). Milletler ailesine, mnevver, yetimi byk bir milletin dili olarak elbette girecek olan Trkeye bu yeni canll kazandracak olan nc Byk Millet Meclisi, yalnz ebedi Trk tarihinde deil btn insanlk tarihinde mmtaz bir sima kalacaktr. (Alklar). Efendiler, Trk harflerinin kabul ile hepimize, bu memleketin btn vatann seven yetikin evlatlarna mhim bir vazife tevecch ediyor: Bu vazife, milletimizin kmilen okuyup yazmak iin gsterdii evk ve aka bilfiil hizmet ve yardm etmektir. Hepimiz, hususi ve umumi hayatmzda rast geldiimiz okuyup yazma bilmeyen erkek, kadn, her vatandamza retmek iin tehalk gstermeliyiz. Bu milletin asrlardan beri hallolunamayan bir ihtiyac birka sene iinde tamamen temin edilmek, yakn ufukta gzlerimizi kamatran bir muvaffakiyet gneidir. (Alklar). Hibir muzafferiyetin hatlaryla kyas kabul etmeyen bu muvaffakiyetin heyecan iindeyiz. Vatandalarmz cehaletten kurtaracak, bir sade muallimliin vicdani hazz mevcudiyetimizi ibaa etmitir. (Bravo sesleri srekli alklar). Aziz arkadalarm, yksek ve ebedi yadigrnzla byk Trk milleti yeni bir nur lemine girecektir.'' (Bravo sesleri, iddetli ve srekli alklar). Sra smet Paa'da Trk harfleri kanun layihasn getirmi olan Babakan smet Paa, Gazi'den hemen sonra krsye gelmiti. O da diyor ki: ''Bugnk neslin ve byk mteceddit mebuslarn ald tedbirleri ve grd ileri istikbalde yazmak iin hazrlanan mnevverlerin bir noktaya bilhassa nazar dikkatlerini celbetmek isterim. Hibir kanun layihas mzakere olunduu anda, cidden tatbik olunacana ve byle byk neticeler vereceine bu kadar yakn bir emniyet vermemitir. Yani hibir kanunun mzakeresi annda, memlekette candan kabul olunacana, cidden tatbik edileceine, vasi ve feyizli neticeler vereceine bu andan daha ziyade kani olmak mmkn deildir. Sebebi vazhtr. nk byle bir milletin hayatna, fikri ve manevi yaayna tesir edecek olan esasl slah, btn millet iin her kede esasl olarak ilenmedike, teebbs edilmeye ok cesaret ister. Teebbslerinizle memleketin her tarafnda ne kadar esasl bir ihtiyaca temas ettiinizi ak olarak grdnz. Arkadalarm, bu harfler iin millette grdnz tealk ve hsnkabul balca u noktay izah eder ki, o da milletin bir an evvel okuyup yazmak, cehaletten syrlmak iin tad arzu derin, geni ve samimidir. Demek millet, hepimiz, byle bir anahtara oktan beri muntazrdk. kincisi kolaydr. Kolaylk hi ummadmz muhitlerde, nasl telakki edileceini tahmin edemeyeceimiz yerlerde, uramak istemeyen vatandalarmzda, ilk iki harfin ve bir iki saatlik uramann verdii tevik ile renmek mit ve kanaatini birden vermesindedir.'' Yeniden Bir Devir Ayoruz ''Arkadalarm, bu kolaylk hakkyla istifade etmek ve bu neticeleri birka sene iinde gzel grlr bir hale getirmek iin hkmet ciddi mesai sarfedecektir. Hkmet, btn memlekette millet mektepleri halinde, iinde, tarlasnda, fabrikasnda alan vatandalarn ayaklarnn ucuna getirilen kolaylkla retecek muallimlerle, kolay tedarik olunacak vesaitle, bu yeni alfabeden tamamyla istifade etmeleri iin, btn mesaisini sarfedecektir. Bu mcadeleyi muvaffakiyetle neticelendirmek iin, vazife mnhasran hakikaten kendileriyle iftihar ettiimiz muallimlerin deildir. Memurlarmz ve bu memleketin btn mnevver evlatlar, bu sene, gelecek sene ve birka sene zarfnda bu alfabe ile vatandalarn tamamen okuyup yazmas iin ellerinden geleni ifa edeceklerdir. Kanun layhas esas itibaryla, umumi hayat yeni alfabe ile yaz devrine suhuletle nakletmek iin ie gre muhtelif devirleri gstermektedir. Biz bu devirleri ihtiyaca tamamen tetabuk edecek kadar dikkatli intihab etmeye altk. Yakn bir zamanda umumi hayat ve muamelat yeni yaz ile cereyan etmeye balayacaktr. Tabii bugn elimizde kullanmakta bulunduumuz birok matbu vesikalar vardr ki, bunlarn deitirilmesine kadar, faaliyet ubesinin cinsine gre, muhtelif mddetler konulmutur. Buna da zaruret vardr.
Bu kanun layihas ile Trk milletinin fikri hayatnda yeni bir devir ayoruz. Bir sz tekrar ederek maruzatma nihayet vermek isterim. O da tedbirin hayrl ve faydal olduuna cidden ve samimen inanmzdr. Byk ilerde samimi inanmak, o iin muvaffakiyetle neticelenmesi iin muhta olunan balca kuvvettir. Bu kuvvet o kadar mhimdir ki, bunun karsnda yenilmeyecek zorluk ve almayacak tmsek yoktur.'' nklba resmi mhr vuracak Byk Millet Meclisi'nde, kanun layihasnn herhangi bir zorlukla karlamayaca bunun nne tmsekler ylmayaca daha o gn grlmt. Meclis, ''milletin hatra-i kran olmak zere Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Hazretleri'ne altn levha zerinde kabartma bir alfabe takdimi'' hakkndaki teklifi ittifakla kabul ediyordu. Meclis'in bu karar yle idi: ''Byk Trk milletine hals ve terakki yolunda olduu gibi, okuma yazma yolunda da nur ve ra gsteren dahi Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Hazretleri'ne, milletin hatra-i kran olmak zere Meclis-i li tarafndan altn levha zerinde kabartma bir Trk alfabesinin takdimi, heyet-i umumiyenin 1.11.1928 tarihli birinci inikadnn ikinci celsesinde takarrr etmitir.'' (*)
K ADLARI Metin iinde kimlikleri az ok belirlenenler dnda kiiler. A. Azmi. 1928'de Eski ve Yeni Harfler Hakknda Baz Mtalalar adl kitabn yazar. Yunus Nadi (ABALIOLU). Gazeteci, milletvekili. Cumhuriyet gazetesi kurucusu. 1945'te ld. Dr. Abdullah Cevdet. Yazar, ozan. 1900'den sonra kurulan tihad dergisi sahibi. 1932'de ld. Halide Edip - (ADIVAR). Romanc Kurtulu Sava srasnda onba rtbesiyle Ankara'da. 1964'te ld. Ahmet (AAOLU). Dnr, yazar, milletvekili, 1939'da ld. Ahmet Rasim. Yazar, milletvekili. 1932'de ld. Fethali AHUNDZADE. 19. yzylda Azerbaycanl yazar, dnr. Ali lhami, 1927'de Trke Yaz ve Latin Harfleri adl kitabn yazar. Ali Seydi. Yazar, szlk. 1924'te Latin Hurufu Lisanmzda Kabil-i Tatbik midir? adl kitabn yazar, 1933'te ld. Ali Suavi. 19. yzylda gazeteci, dnr, ihtilalci. 1878'de ayaklanma sonucunda ldrld. Refet Avni (ARAS). 1926'da Latin Harfleri yanda, yazn retmeni. Saffet (ARIKAN). Asker, CHP Genel Sekreteri, Kltr Bakan, 1947'de ld. Falih Rfk (ATAY). Yazar, milletvekili. 1971'de ld. Fazl Ahmet (AYKA). Ozan, yazar, milletvekili, 1967'de ld. Ismayl Hakk (BALTACIOLU). eitimci, yazar, profesr, milletvekili. 1978'de ld. Avni (BAMAN). Eitimci, yazar, sonradan bakan. 1965'te ld. Avram Galanti (BODRUMLU). stanbul Darlfnunu'nda profesr, yazar. 1925'te Trkede Arabi ve Latin Harfleri ve mla Meseleleri, 1927'de Arabi Harfleri Terakkimize Mani Deildir kitaplarnn yazar. Mahmut Esat (BOZKURT). Bakan, profesr, yazar. 1943'te ld. Agop DLAR. Trk dil Kurumu Bauzman. brahim Necmi (DLMEN). Yaznc, dilci, sonradan Trk Dil Kurumu Genel Yazman, milletvekili. 1945'te ld. Kzm (DRK). General, vali. 1940'ta ld. Faik Sabri (DURAN). Corafyac, profesr. 1943'te ld. Ebzziya Tevfik. 19. yzylda basmc, yazar, gazeteci. 1913'te ld. Ahmet Cevat (EMRE). Dilci, yazar, milletvekili. 1961'de ld. Enver Paa. 1908 Merutiyet nclerinden, general, savunma bakan. 1922'de ld. Mehmet Emin (ERRGL). Eitimci, yazar, profesr, bakan. 1965'te ld. Celal Sahir (EROZAN). Ozan, milletvekili. 1935'te ld. smail Hikmet (ERTAYLAN). Yazn tarihisi, profesr, milletvekili 1967'de ld. brahim Grandi (GRANTAY) Dilci, diplomat, milletvekili. lmtr.
Hafz Ali Efendi. II. Abdlhamit dneminde Latin harfleri yandal nedeniyle kyma uram din adam, retmen. Hidayet smail. 1927'de Arap ve Latin Harfleri kitabnn yazar. Ispartal Hakk. z dile yanda yazar. 1921'de ld. Celal Nuri (LER). Gazeteci, yazar, milletvekili. 1939'da ld. Dr. smail kr. 1925'te Asri (ada) Trk Harfleri Hakknda, 1926'da Latin Harflerinden Daha yisini Bulalm adl kitaplarn yazar. Mazhar Mfit (KANSU). Kurtulu Sava'nda Atatrk'n yaknlarndan, milletvekili. 1948'de ld. Kzm KARABEKR. Orgeneral, sonradan Meclis Bakan. 1948'de ld. Yakup Kadri (KARAOSMANOLU). Romanc, milletvekili, diplomat. 1974'te ld. stepan KARAYAN. 1927'de Muaddel Latin Harfleriyle Elifbayi Trki Projesi adl kitabn yazar. Mahmut KARINDA. Gldr sanats. Arif Necip KASKATI. Bulgaristan Trklerinden, gazeteci. kr KAYA. ileri Bakan, evirmen. 1959'da ld. Klzade Hakk (KILIOLU). lerici yazar, milletvekili. 1959'da ld. Necati Kemal (KP). zmir'de 1926'da Elifba nklb adl kitabn yazar. Agh Srr LEVEND. Yazn retmeni, tarihisi; milletvekili. Trk Dil Kurumu genel yazman, bakan. Dr. Milasl smail Hakk. Hekim, yazar. 1911'de Yeni Yaz ve Elifbas adl kitabn yazar. Mustafa Efendi. lk telgraf. Trkeyi telgrafa uygulayan kii. Mustafa Hmit. Latin harfleri yandalarndan, 1926'da kan yazlarn altnda, Freiburg niversitesi dou illeri retmeni san var. Mustafa Necati. O gnlerin cokulu Milli Eitim Bakan. 1929'un ilk gn ldnde 35 yandayd. Mnif Paa. 19. yzylda dnr, eitim bakan. 1910'da ld. Nazmi, zmirli. 1923 zmir ktisat Kongresi'nde Latin harflerini neren ii. Namk Kemal. 19. yzyln nl ozan, yazar. 1888'de ld. Bekir Stk (ORANSAY). Yksek mhendis, yazar. Berlin'de 1924'te kurulan Yeni Harfler Birlii'nden. 1976'da ld. Kzm ZALP. Orgeneral, TBMM Bakan 1968'de ld. Ragp Hulsi (ZDEM). Genel dilbilim profesr. 1943'te ld. Mithat Sadullah (SANDER). Dilci, retmen, 1961'de ld. kra SARACOLU. Bakan, babakan. 1957'de ld. Mehmet hsan (SUNGU). Eitimci, milli eitim mstear, yazar. 1946'da ld. emsettin Sami. 19. yzylda yazar, gazeteci, ansiklopedi ve szlkler yazar. 1904'te ld. inasi, brahim. 19. yzylda yazar, gazeteci, dnr. 1871'de ld. Abdullah Battal (TAYMAS). Yazar, dilci. 1969'da ld. Mustafa ekip (TUN). Psikoloji profesr. 1958'de ld. M. akir LKTAIR. Yazar, folklorcu. Trk Dil Kurumu uzmanlndan emekli. Atatrk'n 1928'de harf devrim gezilerinde Sinop'ta tanp Ankara'ya aldrd kii. Ruen Eref (NAYDIN). Yazar, milletvekili, diplomat. 1959'da ld. Zeki (NGR). Orkestra efi. stiklal Mar bestecisi. 1958'de ld. Hseyin Cahit (YALIN). Gazeteci, yazar, milletvekili, 1957'de ld. Yeniehirli Avni. 19. yzylda son divan ozanlarndan. Harflerle ilgilenmitir. Torunu Avni Aktu'un Seilmi kaynakadaki yazsna baknz. Ali Canip (YNTEM). Yazn tarihisi, milletvekili. 1957'de ld. Mehmet Emin (YURDAKUL). Geen yzyl sonlarnda yazmaya balad Trke iirleriyle n yapm ozan, milletvekili. 1944'te ld. SELM KAYNAKA Bu kaynakaya, Trk harfleriyle baslm kitaplarla, yine yalnz Trk harfleriyle gazete dergi yazlarndan seilmiler alnmtr. Bilimsel aratrma niteliinde olmayan kitabmzn kaynakas, yardmc okuma yazlarn vermek amac gder. a. Kitap, kitapk
(1928'den sonra yaymlanan kitaplarn tm): stanbul Belediyesi Festival Komitesi: Trk Harfleri. Kabulnn onuncu yldnm vesilesiyle. stanbul 1938. 15 s. M(uzaffer) GERMAN: 1928, 9 Austos Harf nklb. stanbul 1938 Beikta Halkevi. (8)+37 s. Naci Kasm AIK-EL: Trk Alfabesinin Islah. Trk Dili ve Trk Dili diksiyoneri. stanbul 1939. 49 s. Doan KUTAY: Arap Alfabesini Niin Braktk? Ankara 1957. 30 s. Sami N. ZERDM: Harf Devriminin yks. Ankara 1962 Trk Dil Kurumu Tantma Yaynlar. 37 s. M. akir LKTAIR: Atatrk ve Harf Devrimi. Ankara 1973 Trk dil Kurumu. 141 s. Do. Dr. Meral ALPAY: Harf Devrimi ve Ktphanelere Yansmas. stanbul 1976. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Ktphanecilik Blm. IX+141 s. b. Gazete dergi yazlarndan semeler: Yunus Nadi (ABALIOLU): Gazi Reisicumhur Hazretlerinin Huzurunda: Bir Ders ve Bir mtihan. Cumhuriyet 19.8.1928. Cumhuriyet gazetesinin yayn olarak 1974'te baslm olan: Cumhuriyet 1924-1974 adl kitabn 392-394. sayfasndadr. A(bdlhak) Adnan-ADIVAR: Arap Harflerine Kar Hareketler. Cumhuriyet 7.8.1954. Avni AKTU: Yeniehirli Avni Bey ve Arap Harfleri. Trk Dili 7. say, Nisan 1952, s. 418-419. Melih Cevdet ANDAY: Trk ABC'si. Cumhuriyet. 18.8.1978. smail ARAR: Bizde Arap Harfleriyle Baslan Son, Yeni Harflerle Baslan lk Kitap Hangisidir? Kitap Belleten, 22-23 say, Kasm 1962, s. 6-8. (Nurullah) ATA: Yeni Yaz, Ulus 10.9.1953, Trk Dili 24. say, Eyll 1953, s. 837-840. Falih Rfk ATAY: Yeni Yaz. Trk Dili 23. say, Austos 1953, s. 717-719. A. D (LAAR): Cumhuriyet Devrinde Harf Devrimi Hakknda Yazlan Eserlerden Grebildiklerimiz. Trk Dili 23. say, Austos 1953, s. 736-737. A. DLAAR: Alfabemizin 30. Yldnm, Trk Dili 83. say, Austos 1958, s. 534-541. A. DLAAR: Alfabe Devriminin 39. Yldnm. Trk Dili, 194. say, Kasm 1967, s. 141-143. A. DLAAR: Alfabemizin 45. Yl Dolaysyla 1928-1973. 1928'deki Dil Encmeni Yaynlarnn Bibliyografyas. Bibliyografya II/5. say, Eyll 1973, s. 141-146. A. DLAAR: Trk Yazsnn Geirdii Evreler. (Alfabemizin 45. yl dolaysyla)? Trk Dili 266. say, Kasm 1973, s. 211-215. brahim Necmi DLMEN: Harf nklb, Trk Dili-Belleten, 31-32. say, 1938, s. 20-23. Hikmet DZDAROLU: Mirza Fethali Ahundzade ve Alfabe Meselesi. Trk Dili 8. say, Mays 1952, s. 460-463. Elif Naci: Harf nklb ve Eski Bir Vesika. Cumhuriyet 29.6.1963. Do. Dr. Muharrem ERGN: Atatrk ve Harf Devrimi. Trk Kltr 13. say, Kasm 1963, s. 82-85. Emin ERRGL: Bir Tarih, Bir Teklif, Trk Dili 4. say, Ocak 1952, s. 214-221. Emin ERRGL: Emsalsiz Bir nklbn Yldnm. Ulus 8.8.1953; Trk Dili 24. say, Eyll 1953, s. 830-833. smet NN: Yeni Trk Harflerinin Yldnm. Ulus 9.8.1953, Trk Dili 24. say, Eyll 1953, s. 839840. Agh Srr LEVEND: Eski Yazdan Yeni Yazya. Ulus 9.8.1953; Trk Dili 24. say, Eyll 1953, s. 833836, (ayrca, 1972'de 3. basm yaplan Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri (Trk Dil Kurumu yayn) adl kitab.) Muharrem Dodu MERCANLIGL: ''Yeni Harfler Birlii'' ve ''Yeni Yaz.'' lk IV/40. say, Nisan 1949, s. 10-12. Dr. lber ORTAYLI: Tarihsel ve Toplumsal Nedenleriyle Trk Harf Devrimi. ktisadi ve Ticari limler Akademisi Mezunlar Dernei'nin yayn: Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunlar 1923-1938 Sempozyumu. 14-16 Ocak 1977 stanbul, Tebliler-Tartmalar. stanbul 1977. s. 406-419. Halil Nimetullah ZTRK: Harf Devrimi. Hrses 14.8.1953; Trk Dili 24. say, Eyll 1953, s. 840-841. Ziya SOMAR: Harf Devrimi zerine Birka Dzeltme ve Bir Dnce. Trk Dili 25. say, Ekim 1953, s. 43-47. Kmil SU: Aydn Din Adamlarndan Hafz Ali Efendi, Eitim Hareketleri 272-273. say, Mart-Nisan 1978, s. 23-26. hsan SUNGU: Harf nklb ve Milli ef nn. Tarih Vesikalar I/I. say, Haziran 1941, s. 10-19, 8 plan. Bill N. MR: Atatrk'n Glhane'deki Sylevi. Cumhuriyet 9.8.1978.
Fevziye Abdullah TANSEL: Arap Harflerinin Islah ve Deitirilmesi Hakknda lk Teebbsler ve Neticeleri 1862-1884, Belleten XVII/66. say, Nisan 1953, s. 223-249. Trk Dil Kurumu: Trkiye'de Harf nklb Nasl Oldu? Trk Dili Bibliyografyas 1928-1940. stanbul 1941 Trk Dil Kurumu yayn, s. 20-27. Faik Reit UNAT: Latin Alfabesinden Trk Alfabesine. Trk Dili 23. say, Austos 1953, s. 721-734. Faik Reit UNAT: Trk Harf Devrimine Ait Hatralar ve Yaynlar; Devrim Genlii, 14-15. say, Eyll 1953; Trk Dili 25. say, Ekim 1953, s. 43-51. Hfz Veldet VELDEDEOLU: Minna Setere... Cumhuriyet 3.9.1978 Milliyet gazetesinin 1978 Karacan Armaan'nn konusu, Trk harfleriyle ilgiliydi. 7 Temmuz 1978 saysndaki habere gre, birincilii Eyp Eri ile Sami Sekin, ikincilii E. Oya nan, ncl ise lber Ortayl-Uygur Kocabaolu kazandlar. Birincilii kazanan yaznn zeti, gazetede yaymland. Eyp ER-Sami SEKN: Trkiye'de Latin Alfabesinin lk Elli Yl ve Trk Kltrne Etkisi, Milliyet 11-15.8.1978. C'in Kltr Hizmeti Atatrk c Atatrk'n Yazd Yurttalk Bilgileri Blent Tanr c Kurtulu (Trkiye 1918-1923) c Kurulu (Trkiye 1920 Sonralar) Prof. Dr. Sina Akin c Ana izgileriyle Trkiye'nin Yakn Tarihi I c Ana izgileriyle Trkiye'nin Yakn Tarihi II Prof. Dr. Macit Gkberk c Aydnlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatrk Yunus Nadi c Trkiye'yi Sokakta Bulmadk Falih Rfk Atay c Ba Veren nklap (Ali Suavi) Bki z c Kurtulu Sava'nda Alevi-Bektailer Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya c Devrim Hareketleri inde Atatrklk Sabahattin Selek c Milli Mcadele (Byk Taarruz'dan zmir'e) smail Arar c Atatrk'n zmit Basn Toplants Prof. Dr. Niyazi Berkes c 200 Yldr Neden Bocalyoruz I c 200 Yldr Neden Bocalyoruz II Ceyhun Atuf Kansu c Devrimcinin Takvimi Paul Dumont-Franois Georgeon c Bir mparatorluun lm (1908-1923) Ali Fuat Cebesoy c Snf Arkadam Atatrk I c Snf Arkadam Atatrk II Abdi peki c nn Atatrk' Anlatyor Paul Dumont c Atatrk'n Yazd Tarih: Sylev Kl Ali c stikll Mahkemesi Hatralar Prof. Dr. Niyazi Berkes
c Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler I c Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler II S. . Aralov c Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar I c Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar II Sabahattin Selek c smet nn'nn Hatralar Nurer Uurlu c Atatrk'n Yazd Geometri Klavuzu George Duhamel c Yeni Trkiye Bir Bat Devleti Blent Tanr c Trkiye'de Yerel Kongre ktidarlar Prof. Dr. Suna Kili c Atatrk Devrimi-Bir adalama Modeli Falih Rfk Atay c Atatrk'n Bana Anlattklar Reit lker c Atatrk'n Bursa Nutku Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya c slamclk Cereyan - I c slamclk Cereyan - II c slamclk Cereyan - III M. akir lktar c Atatrk ve Harf Devrimi Kl Ali c Atatrk'n Hususiyetleri Mustafa Kemal c Anafartalar Hatralar Ecvet Gresin c 31 Mart syan Doan Avcolu c 31 Mart'ta Yabanc Parma Metin Toker c eyh Sait ve syan Sleyman Edip Balkr c Eski Bir retmenin Anlar Yunus Nadi c Birinci Byk Millet Meclisi Kemal Slker c Dnyada ve Trkiye'de i Snfnn Douu Prof. Dr. Neda Armaner c slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nurculuk Fazl Hsn Dalarca c Destanlarda Atatrk, 19 Mays Destan Yunus Nadi c Mustafa Kemal Paa Samsun'da smet Zeki Eyubolu c rticann Ayak Sesleri Nuri Conker c Zbit ve Kumandan M. Kemal c Zbit ve Kumandan ile Hasbihal smet Zeki Eyubolu c slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nakibendilik Ord. Prof. Dr. Yusuf Hikmet Bayur
c Ermeni Meselesi-I c Ermeni Meselesi-II Talt Paa c Hatralar Talt Paa c Hatralar Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya c Hrriyet'in lan smet nn c Byk Zaferden Sonra Mudanya Mtarekesi ve Lozan Antlamas-1 c Byk Zaferden Sonra Mudanya Mtarekesi ve Lozan Antlamas-2

Atatürk'ün Yazi Devri̇mi̇ni̇n Öyküsü

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Atatürk'ün Yazi Devri̇mi̇ni̇n Öyküsü

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

YAZI DEVRMNN YKS Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

2. YEN TRK ALFABESNE HAZIRLIK AYLARI

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

V BR TELGRAFA TEPK (26/27 Austos 1928)

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

You might also like