İsmet İnönü CUMHURİYETİN İLK YILLARI 1

smet nn'nn Hatralar CUMHURYETN LK YILLARI I (1923-1938) Nurer Uurlu bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr.
Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Ekim 1998 smet nn'nn Hatralar CUMHURYETN LK YILLARI I (1923-1938) SMET NN CGAZETESNN OKURLARINA ARMAANIDIR. CUMHURYETN LK YILLARI (1923-1938) (ANKARA'NIN BAKENT OLUU CUMHURYETN KARILATII LK MESELE) NDEKLER ANKARA'NIN BAKENT OLUU Siyaset Gelimeleri 13 Rauf Bey'in Tutumu 14 Hariciye Vekili Oluyorum 15 Ankara'nn Hkmet Merkezi Olmas in Takrir Btn artlar Ankara'nn Aleyhine 22 Ankara'da lk Sefarethaneyi Ruslar Yapt 24 ATATRK LE HTLAFA DENLER Ankara Hkmet Merkezi, Sra Cumhuriyette 25 Atatrk ile htilafa Denler 27 Cumhuriyetin lanna Varan Hkmet Buhran Cumhuriyet Fikri 32 Biz Memleketi Kurtarmaya alrken 33 CUMHURYETN LK KARILATII MESELE CUMHURYET ERKEN BULANLAR lk Cumhuriyet Hkmetini Kurdum 39 Cumhuriyetin lan zerine lk atma 40 Rauf Bey'in Aka Konumasn stiyorum 42 Rauf Bey'in Atatrk'ten Uzaklamas 44 HLAFETN KALDIRILMASI Hilafet Hepimizde Ciddi Endie Yaratyordu 47 1924 ANAYASASI Eitim Birliini Salayacak Kanun Kumandanlarn Yaratt Buhran
17
30
51 53
www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.
Kumandanlar Direnmek stedi 55 CHP'nin Kuruluu 57 Terakkiperver Frka ve Halk Partisi 60 Atatrk Kalacaklar, Gidecekleri Ayryor
63
EYH SAT SYANI syan Sratle Geniliyor 65 Takriri Skn Kanunu 67 syan Elaz'a Dayand 68 eyh Sait Yakaland 70 syann Sebepleri 71 Terakkiperver Frka'nn Kapatlmas 74 htiyatl Olmak 76 Mcadele lsz Olmutur 77 Herkes Tarih inde Yerini Muhafaza Edecektir 1925 SENESNN NEML LER Fes, Kalpak Mnakaas 81 1926 SENESNN NEML OLAYLARI zmir Suikast 85 ''Vaziyet ok Ciddidir''87 Rauf Bey Suikast Sezmi olabilir 90 Kara Kemal ntihar Ediyor 93 Her Dnemete Bir Baskn 94 Suikasta Karan Balca ttihatlar 94 Reformlardan Endieye Kapldlar 98 YEN NKILAPLAR Medeni Kanun 101 Harf nklab 102
77
1930'UN EN BYK HADSES Serbest Frka 109 Mterek Meselemiz 110 Atatrk Fethi Bey'in Teklifini Reddetti 112 Atatrk ''Bitaraf Deilim'' Diyor 114 ktidar Deimesi Endie Duyulacak Bir ey Deildir ktidar Brakabilirdik 118 Birou Tekrar Halk Partisi'ne Girdi 119 Fethi Bey'le htilafmz Olmamt 120 DI POLTKADA NEML MESELELER Musul Meselesinde Karlkl Grler Sovyet Rusya Karmyor 122 Yunanllarla htilaf kyor 123 Mbadele Meselesi 124 Trkler Hicrete Mecbur Brakld 126 Dostluk Arzusu ekimelere Hkim Oldu VENZELOS ANKARA'YA GELD Uzun Sren Dmanlk 129 Yunanistan'a Gidiyorum 131 Venizelos'a ''Her ey Bozuluyor'' Dedim Balkan Pakt'nn lk Tohumlar 134 Balkan Pakt Meselesi 135
117
121
127
133
RUSYA SEYAHAT Trkiye - Sovyet Rusya ilikileri 137 Silahszlanma Konferansna Katldk 138 Ruslarn Israr 139 Grmeler 140 Nezaket Gsterisi 141 Sknt indeydiler 141 Mzakereler Sonulanyor 142 Stalin'le Grmelerimiz Sryor 143 Sz, Balkan Pakt'na Getirdim 144 Stalin, Mdahale Ediyor 144 Stalin Konuurken Litvinof lecekti 145 Paray Nereden Buluyorsunuz? 148 Leningrad'a Gittik 149 Bizimle htilafa Girmek stemiyorlard 150 Tahminimde Aldandm 151 Stalin'e Koyduum Tehis 152 Mareal Voroilof'un Trkiye'yi Ziyareti ANKARA'NIN BAKENT OLUU Siyaset Gelimeleri
153
Ankara'ya 13 Austos'ta geldim. Bata Atatrk olmak zere kalabalk bir grup tarafndan muhabbetle karlandm ve Atatrk'n evine misafir edildim. Nisan ayndan beri memleketten uzak kalmtm. siyaset gelimelerini, Ankara'da olup bitenleri bilmiyorum. Gelir gelmez rendim ki, ertesi gn, yani 14 Austos'ta yeni hkmet teekkl edecektir. O zamana gre hkmet yeleri tek tek Meclis'ten seiliyor. Ben Lozan'n ikinci safhasna gittiim zaman, Trkiye Byk Millet Meclisi, vazifesinin hitam bulduunu kabul ederek yeni seimlerin yaplmasna karar vermiti. Lozan dn kinci Byk Millet Meclisi'ni toplanm ve almalara balam halde buldum. Birinci Meclis ok etin, allmas g bir Meclis'ti. Atatrk'n ahsna ve Atatrk idaresine aktan muhalefet edenler, koyu muhalifler bu Meclis'te ''kinci Grup'' ad ile tekilatl olarak bulunuyorlard. Yeni Meclis'te kinci Grup'a mensup olanlardan kimse yoktu. Lozan dn, ksa zamanda grdm ki, Meclis'te ak bir muhalefet henz yoktur. Bu ilk gnlerde muhalefetin nereden kacan, ne ekilde meydana kacan kimse bilmiyordu. Tabiatyla ben de bilmiyorum. Grne bakarak ben, Meclis'ten ileri bir muhalefetin kacan zannetmiyordum. Fakat Atatrk hadiseleri, bir muhalefetle karlalacak fikriyle takip ediyor halde idi. Atatrk, bizim dndklerimizi biliyorlar, bunlara mani olmak iin orduda ve Meclis'te tertip almak niyetindedirler, kanaatinde idi. Rauf Bey'in Tutumu Ankara'ya dndm zaman, Atatrk'n etrafndaki hava, ilk gecesinde, btn tafsilatyla anlalacak bir halde deildi. Ama, Lozan mzakerelerinin son gnlerinde Rauf Bey'le aramzda geen mnakaa hatralar malumdur. Ben geldiimde, Rauf Bey Ankara'da yoktu. Daha nce Ankara'dan ayrlm. Bunun brakt bir uzaklk -ksknlk demeye dilim varmyor- ve krgnlk havas hissolunuyor. zerinde ehemmiyetle durulan, etrafyla konuulan bir mesele yok gibi. Byle umumi olarak bir naho hava var. Bu ilk gecenin benim dikkatimi eken havadisi, ertesi gn hkmet teekkl edecek. Lozan Muahedesi'nin bir an evvel Meclis'e tasdiki zihnimi en ziyade megul eden mesele. Bunun iin, hkmetin teekkl esnasnda Ankara'ya gelmi olmay, memnuniyet verici bir hadise olarak karladm. Ben gelmeden evvel, Atatrk ile Rauf Bey ve dier arkadalar arasnda, yeni teekkl edecek hkmet zerinde ve genellikle memleket idaresinde kimlerin sz sahibi olaca, arkadalarn hangi vazifeleri yklenecei mevzuunda etrafl grmeler olmu. Bilhassa Rauf Bey ile Ali Fuat Paa, Atatrk'le konuurken, sulh muahedesinden sonra kurulacak idarenin mekanizmas zerinde fikir teatisinde (alveriinde) bulunmular.
Rauf Bey, Atatrk'e, beni karlamak istemediini, bunun iin Ankara'dan ayrlmak mecburiyetini hissettiini syleyerek izin istemi ve srar etmi. Bu arada, kurulacak idare mekanizmas ile alakal olarak tavsiyelerde bulunmu. Fikirlerini sylemi. Rauf Bey'in ehemmiyetle belirtmeye alt hususlar unlardr: Devlet bakanl makam takviye edilmelidir. Atatrk kurulmakta olan partinin bana gememelidir. Yalnz devlet reisi olarak kalmal, partiler ve ahslar zerinde hakemlik yapabilecek durumda bulunmaldr. Rauf Bey, parti bakanlnn Atatrk'n prestijini ypratacan da szlerine ilave etmi. Ali Fuat Paa'nn da kendisine mahsus fikirleri ve endieleri var. Bunlar Atatrk'e ayor, Milli Mcadele esnasnda her arkadan, kendisine den vazifeyi byk bir gayretle yaptn syledikten sonra soruyor: ''Senin imdi 'aptre'larn kimlerdir?" Atatrk cevap veriyor: "Memleket ve millete kimler hizmet eder ve hizmet ve liyakat kudretini gsterir ise, 'Aptre' onlardr.'' Lozan'dan dndm zaman, bunlardan haberim yoktu. Atatrk de gelir gelmez bana byle bahisler amad. Zaten benim o zaman megul olduum, zihnimi birinci derecede igal eden mesele, hemen ertesi gn hkmet teekkl edecek ve muahede (antlama) bizim Meclis'te tasdik olunup (onaylanp) kacak. Dndm bu. Atatrk ile arkadalar arasnda cereyan eden grmelere ben zamanla muttali (bilgi edinmi) oldum. Bunlarn bir ksmn Ankara'ya dnmde hemen yaknda rendim, bir ksmn seneler getikten sonra her birinin yazdklar hatralardan rendim. Hariciye Vekili Oluyorum Ertesi gn Ali Fethi Bey'in bakanlnda hkmet teekkl etti. Ben Hariciye Vekillii'ni deruhte ettim (zerime aldm). lk iim muahedenin Meclis'ten geirilmesini hazrlamak oldu. Lozan Muahedenamesi ile buna bal on be mukavelename ve senedin Meclis'e kabul ve tasdikine dair bir kanun tasars hazrladk. Tasar 15 Austos gn Vekiller Heyeti'nden geti ve Meclise'e sevk edildi. Hariciye Encmeni'nde grldkten sonra, 21 Austos gn Meclis umumi heyetine geldi. Muahedeyi 21-23 Austos gnleri Meclis'ten geirdik. Muahedenin tasdiki esnasnda muhalif oy verenler 14 kiidir. Bu muhalif oylarn nemli bir ksm, Lozan Muahedesi ile birtakm arzularn tahakkuk ettirilmemi (gerekletirilmemi) olduunun tescili manasna siyasi bir iyi niyetin ifadesini tayor. Muhalif oy verenlerin bir ksm muahedeyi ciddi olarak eksik grm olabilirler. Ama, benim kanaatimce, menfi oy sahiplerinde umumi olarak iyi niyetler hkimdir. Biraz daha teferruata girersek, muahedeye kar muhalif tavr taknanlardan bazlarnn, kendi blgeleri ile ilgili arazi meselelerinden memnun kalmadklarn grrz. Mesela Trakya meselesinde ok abaladmz halde, Bat Trakya zerinde aradmz neticeyi alamadmz ve sonra Dou Trakya'nn Edirne tarafndaki hududu istenilen ekilde dzeltemediimiz, arzu ettiimiz kadar netice elde edemediimiz iin Trakya blgesi mebuslarnn muahedeye muhalif kalmalar, bu duruma kar fikirlerinde srar ettiklerinin ifadesi saylr. Netice olarak diyebilirim ki, bu menfi oylarn almaya, esere ve neticeye temelden ve byk lde bir mukavemet manasn tazammun etmedii kanaatindeyim. Salam kanaatim budur. Geri o zaman meclislerin asl fikirlerini anlayacak fazla bir tecrbem olmad gibi, itigalim de yok. Meclis'le itigal etmemiim. Arkadalarla pek seyrek gryoruz. Meclis'in havasn tam bilmiyorum. ten ie neler dnldn, ne kadar mnakaalar olduunu kefedecek bir durumda deilim. Ama muahedenin tasdiki esnasnda, umumi olarak Meclis, bana tevecch (yaknlk) gstermitir. leride anlatacam siyasi gelimelerin, siyasette belirecek buhranlarn daha iyi anlalabilmesine yardmc olur kanaati ile, u anda hatrma gelen bir grmeyi nakledeceim. Meclis'te muahedenin tasdiki zerinde mzakereler devam ediyor. Kalktm, muahedeyi anlattm. Her yn ile etraflca syledikten sonra, gerek burada muharebe esnasnda, gerek muharebeden sonraki zamanlarda ve hususiyle Lozan Sulh Muahedesi zamannda, murahhas heyeti reisi olarak Atatrk'ten grdm yardmlar, hissettiim gibi dile getirdim. Krsden indikten sonra, bir ara, Kzm Karabekir Paa ile yalnz olarak bulunduumuzu hatrlarm. Karabekir Paa, Lozan Muahedesi'ni ve muahedenin tasdikini vesile ederek, yaplan btn ilerin Atatrk'n zerinde toplanmasna sebep olduumu bir rmark olarak sylemitir.
Ankara'nn Hkmet Merkezi Olmas in Takrir Ben Lozan'dan dnerken, zihnimde, muahedenin bir an evvel tasdikinden baka, sretle hallolunacak iki mesele ile gelmitim. Muahede tasdik olundu. imdi bundan sonraki gnleri takip edelim. stanbul 2 Ekim'de tahliye edilmeye baland ve Trk kuvvetleri stanbul'a girdiler. Bu suretle Ekim balarnda btn memleket igalden fiilen kurtulmu ve milli idareye gemi bulunuyordu. 6 Ekim'de stanbul'un tahliyesi bittikten sonra, Ankara'nn hkmet merkezi olmas iin takrir veriime geliyorum (bkz. Ek: 5). Ben Ankara'nn hkmet merkezi olmasn darda bulunduum zamanlar ilk ihtiyalardan biri olmak zere tehis etmitim. Yani daha Lozan'da iken bu kanaati besliyorum. Zihnimde sratle hallolunacak meselelerden biri bu. dieri devletin eklinin tespitidir. Devletin ekli Cumhuriyet. Bunun da bir an evvel takarrr etmesini devletimiz iin acil meselelerden, acil ihtiyalardan sayyorum. Nitekim, Ali Fuat Paa (Cebesoy) benim zihnimdeki bu meseleleri o zaman fark etmi ve hatralarnda dile getirmitir. (*) Ali Fuat Paa bu tehisi koymu. dorudur. Lozan'dan bu kanaatle geldim. stanbul'un tahliyesi 6 Ekim'de bitti. Ben, Malatya mebusu olarak bir takrir (nerge) hazrladm. 14 arkadama takriri imzalattm ve Meclis'e verdim. Tabii Atatrk ile mutabkz. Takriri ben vereceim, bunu mdafaa edeceiz. Bu takriri yrtmek iin Atatrk btn nfuzunu kullanmtr. imdi burada zihinlerin takld bir meseleyi aklamak isterim. Bu takriri veren Malatya Mebusu smet Paa, yani ben, Vekiller Heyeti azasym. Hariciye Vekiliyim. Ankara'nn hkmet merkezi olmas mevzuu Meclis'e hkmet teklifi olarak gelmek lazmd, diye dnlebilir. Dnlmtr de. Fakat hesaba katlmaldr ki, o zaman hkmet henz ondan sonraki bavekil hkmeti eklini almam. Vekiller Heyeti reisini de vekilleri de kendi azas arasndan dorudan doruya Meclis seiyor. Esasta olmasa bile, zaman itibaryla herkesin mutabk olmad byle bir meselenin Vekiller Heyeti'ne getirilmesi ve orada mzakere edilmesi tehlikeli bir yol. Herhangi bir meselenin nce hkmet iinde mzakere edilmesini salamak tesant (dayanma) iin beraber almak iin ne kadar lazmsa, hkmet iinde ihtilaf (anlamazlk) karmamak da o kadar lazm. nk o zamanki ekle gre hkmet iinde kacak bir ihtilaf okluk reyi ile bertaraf edilemez. Mzakere bittikten, karar verildikten sonra, herkes hkmet kararnn altna, ''Ben muhalifim'', diye erh verebilir. Karar verilen mesele Meclis'e intikal edince, hkmet iinde muhalif olan ye kalkp, ben bu karara muhalifim, diyebilir. Ancak, yeni usulde, tam modern usulde hkmet yelerinin bavekil tarafndan intihab (seimi) suretiyle hkmet tekili temin olunduktan sonradr ki, hkmet iinde ihtilaf olmas nlenebilmitir. htilaf olduu zaman, ihtilaf halinde bulunan vekil ekilir. Yani, ''Ben bu karara muhalifim, kararn altna erh veririm'' diyemez. Ankara'nn hkmet merkezi olmas iin takrir verdiim zaman durum byle deil. Heyeti Vekile Reisi Fethi Bey'e, Heyeti Vekile azas olduum halde byle bir takrir vereceimi syledim mi pek iyi hatrlayamyorum. Fakat hi bahsetmemi olduumu zannediyorum. nk byle mhim bir meselede benim ayr bir takrir vermemden ve Meclis'te mzakere almasndan Fethi Bey'in az ok can sklm olduu ayi olmutur. Hatta belli de olmutur. Ama o zamanlarda bizim mnasebetlerimiz iin bu tabii bir muamele idi ve esasl meselelerde mnakaa olunacaksa ondan itinap etmek lazmd. Ankara'nn hkmet merkezi olarak seilmesinde gerek Fethi Bey'in, gerek dier Heyeti Vekile azalarnn meselenin aslna mutlaka muhalefet edecei tahmin olunamaz. Aslna mutabk olsalar bile, usul olarak herkesin mutabakatn temin etmek mmkn mdr, bu belli deil. Belki bu yzden ekli birtakm ihtilaflar, mnakaalar olacaktr. Eer gerekten ihtilaf ve mnakaa kacaksa, onlar nlemek iin daha evvel mi almak lazm, ondan sonraki bir almaya m girmek lazm? Mhim olan husus budur. Usul bakmndan, zaman bakmndan byle birtakm tasavvurlar olabilir. Halbuki biz, bunlarn hibirisine tahamml olmayan bir istical iindeyiz. Onun iin takriri vermeden nce Fethi Bey'le grtmz zannetmiyorum. Arkadalar arasnda ihtilaflar esasen byle meselelerden kmtr. Yaplacak bir i var, fakat ne zaman yaplmaldr? Esasna muhalif olmayanlar veya byle grnenler daima seilen zamana ve tatbik olunan usule itiraz etmilerdir. imdi bu Ankara'nn hkmet merkezi olmas meselesinde de aceleye lzum vardr, veya yoktur, mnakaalarnn yapldn hatrlarm. Bu, bir esasl fikir ayrl ve gr farkdr. Halbuki hkmet merkezi intihabnda bunu hemen yapmak lazm. Ondan sonra gelecek mesele var. Cumhuriyet ilan olunacak. Bunda biz kararlyz, mutabk kalmz. Devletin eklini bir an evvel tespit edeceiz. Onlar bu mesele geldii zaman da, aceleye lzum yoktur, diye
en masum tedbir olarak talik etmeyi (ertelemeyi), uzatmay istemilerdir. Mesele u: Yeni devletin esaslarnn tespitinde aramzda fikir ayrl var. Biz hkmet merkezinin sratle tayinini acil bir mesele olarak gryoruz. Daha nce bahsettiim gibi, Lozan'dan, zihnime yerlemi bir mesele olarak gelmi bulunuyorum. imdi, beni byle bir isticale sevk eden amilleri anlatacam. Lozan'da Garp leminin murahhaslar, mtehassslar, diplomatlar ile gryorum. Bunlar, stanbul Hkmetini, stanbul muhitini tanyan insanlar ve yeni devletin o muhitin insanlarna gre kurulmasn arzu ediyorlar. Bunu her hallerinden anlyorum. Her konumamzda hkmet merkezi bahsi geiyor. Ankara'da kalacak msnz, kalnabilir mi, sonra nasl olacak? Bana hep bunlar soruyorlar. Ankara'da kalrsanz biz oraya nasl gideriz, diyorlar. Bunlarn hepsi, benim her gn iinde bulunduum muhitin szleri. D lemin gr, dncesi ve telkinleri byle. Bizim bakmmzdan meselenin daha ehemmiyetli ve deiik cepheleri var. Bir defa Boazlar askeri bakmdan tamamyla ak, tamamyla emniyetsiz. Bu vaziyetteyiz. Lozan Muahedesi ile elde edebildiimiz neticeler ve tarihi artlar bizi endieye sevk ediyor. Ayrca Anadolu'nun ortasnda bulunarak ve bir Anadolu Hkmeti olarak yeni devleti altrmak istiyoruz. Buna karlk, stanbul entellekti, tabii olarak stanbul etrafnda bir Trkiye Devleti'nin kurulmasn istiyor. Geri bunun kt niyetle hibir mnasebeti yoktur. Grnrdeki btn tabii hayat artlar, hkmet merkezinin stanbul olmasn zorluyordu. O zamanki Ankara'y hatrlamak lazm. Biz evimize ata binip geliyorduk. Atatrk devlet reisi olarak ankaya'da oturuyor. Buraya gelmek iin doru drst ne yol var, ne imkn var. Fakat biz diyorduk ki, yollar yaplacak, her ey olacak. Haydi efendim sende, yaplacakm, olacakm! Grdmz karlk bu. O artlar hkim. leride artlar daha msait olacaktr diye yakn atiden bir mit beslemeye imkn yok. Ankara'da herkes perian bir halde. Hkim dnce yle: Milli Mcadele bitti, her tarafta kurtulduk, genilie kavutuk. Fakat soruyorlar: Siz bu darlkta, bu sknt iinde ne kadar yaayacaksnz, alacaksnz ve bu ne kadar srecek? Belli deil. Bunu kabul ettirmek her gn bir idmana, her gn yeni bir tertibe ve gayrete ihtiya gsteren bir durum. Mebuslar, memurlar, idare eden herkesi dnyoruz. Mahkemeler kurmuuz, yksek mahkemeyi Eskiehir'den buraya getiremiyoruz. Bu artlar altnda Ankara'nn bir an evvel devlet merkezi olarak hazrlanp, iinde allr olduunun kabul edilmesi, ancak onun baka bir ihtimali bulunmayan kesin bir karara dayandnn ispat edilmesine bal idi. Btn artlar Ankara'nn Aleyhine Btn artlar Ankara iin aleyhte grnyor. Fakat biz vaziyete tamamyla hkim bulunuyoruz. stanbul'un hkmet merkezi olmas halinde Babli kadrosu diye muayyen bir eyden rktmz yok. Yalnz Babli insanlarnn deil, istanbul entellektinin, gemi devrin tannm simalarnn btn hayatlar stanbul'da gemi. Bizim dncelerimizi anlamalarna ihtimal yok. Lozan Konferans'ndan nce Poincar ile grmek zere Paris'e gittiim zaman, Franklin Bouillon ile bir yemek yemitim. Fransz diplomasi ricali ile yaptm grmelerde uradm glklerden, kendimizi ve davamz anlatamadmdan ikyet ettiim zaman, hep hatrlarm, bana unu sylemiti: Bunlarn byk isimleri vardr. Fakat cahildirler, birok eyi bilmezler. Buna hayret etme. Daha nce syledim mi, bilmiyorum. Hatta bana yle syledi. Ben bu konferans bir haftada bitiririm dedim de, sakn yapmayasn, dedi. Ama asl tabiri yprat, konferans yprat. Konferansta tecrbe ettim bunu. Byk siyasi mcadelelerde kuvvetli silahm olarak kullanrm onu ben. Byk bir glk karsnda kaldm zaman, hi ylmadan ypratmaya karar veririm. Bizimkiler de ite byle hretlerdi. Bunlarla bir araya gelip anlamamz mmkn olmad gibi, Ankara'nn neden hkmet merkezi olmas gerektiini de kavrayamazlard. stanbul basn kyameti koparyor. Acele ediyorlar, kendi aralarnda bile konumuyorlar, diye neriyat yapyor. ahslara girmek istemiyorum. Fakat u kadarn syleyeyim ki, Atatrk'n kanaatince Refet Paa da Ankara'nn hkmet merkezi olmas fikrinin kesin olarak karsndayd. O, bu esnada stanbul'da oturuyor ve her gn, herkese bunu sylyordu. Bizim yaknda yapmay tasavvur ettiimiz inklaplar, bilhassa hilafet zerindeki grmz ve hissolunan siyasetimiz, stanbul'u ve byk lde stanbul entellektini telaa sevk ediyordu. te btn bu faktrler de ayrca, hkmet merkezi meselesinin bir an evvel halli iin bizi aceleye zorluyordu. Ankara'nn hkmet merkezi olmas meselesinin zahiren, hilafetle bir ilgisi yoktur. Fakat, Ankara Hkmet merkezi olunca, hilafet bir bakma devletimizin dna atlm oluyor. Geri biz hilafeti devaml bir messese olarak dnmyoruz. Fakat Ankara'nn hkmet merkezi olmas ve hilafet
merkezinin stanbul'da bulunmas, ondan kurtulmak iin ayrca bir temel vasta olacaktr. Bu belli. Ve onun iin Ankara meselesinde, stanbul'da gsterilen hassasiyet iddetli grnyordu. Ankara, hkmet merkezi olmadan nce ve olduktan sonra, sefaretlerin Ankara'ya gelmemesinden endie ettik. O esnada sefaretler hl stanbul'da bulunuyordu. Arada bir Ankara'ya geliyorlar, bir otelde oturuyorlar. Bilmiyorum bir ev bulabiliyorlar m? Birka gn kaldktan sonra stanbul'a gidiyorlar. Tabii stanbul'a gittikleri zaman saraylarda kalyorlar. Mecbur olup buraya gelirlerse, ile ekmek iin mahrumiyete gelir gibi geliyorlar. Bir sefer, yine byle birka gnlne Ankara'ya gelmi olan bir sefire, zannederim Amiral Bristol'e sordum: Ne vakit geleceksiniz, dedim. Bana yirmi seneden bahsetmi ve ancak o zaman burada kaldnza herkes kanaat getirebilir, demiti. Byle tahmin ediliyordu. Ankara'da lk Sefarethaneyi Ruslar Yapt Fakat ksa bir zaman zarfnda burada kalacaklarna kani olduktan sonra, sefaret binas derdine dtler. Hkmetleri gayrete geti. Sefaretlere bedava yer verdik. Evvela Ruslar, Ankara'da sefaret binas yaptlar. Ruslar rnek oldular. lk sefaretnameyi Ruslar'n yapmas, dier sefaretleri baka are olmadna ikna etmek iin etken olmutur. Demek ki, Ankara'nn hkmet merkezi olmas ile ilgili takririn 13 Ekim'de Meclis'ten geirilmesi esasl bir karardr. Yeni devletin politikasna, ideallerine vazh bir istikamet veren, kesin, fiili bir admdr. Onun iin rpndm. Teklifi kabul ettirdikten sonra tesirlerinin ne kadar geni ve derin olduunu ayrca tecrbe ile anladm. Teklif Meclis'te grlrken, ak bir itiraz olmad. Yalnz, acele edildi tarznda konuulduunu duyduk. Bunun dnda kar fikir olarak, hibir yerde aktan bir ey sylendiini bilmiyorum. Ankara'nn o zamanki perian halini anlattm. Buray hkmet merkezi yaptk. Fakat bir hkmet merkezinin ihtiyalarn karlayacak, onu oturulur hale getirecek maddi imknlar mevzuunda hibir endie duymadk. Byle bir ey dndmz hatrlamyorum. Maddi imkn meselesinde hibir endie duymuyoruz. nk hibir eyimiz yokken muharebeyi yapmz. Sulhu da kazanmz. Zannediyoruz ki, vasta noktainazarndan ileride hibir gle uramayacaz. Byle bir mefhum yok bizde.
ATATRK LE HTLAFA DENLER Ankara Hkmet Merkezi, Sra Cumhuriyette Yeni devletin esaslarnn tespit edildii ve birer birer meydana konduu bu ilk gnler, nemli siyasi gelimelerin tabiat icab olarak arkadalar arasnda, birtakm srtmelere, krgnlklara ve aykrlklara yol amtr. Ankara'nn hkmet merkezi olmas meselesi bitti. Arkasndan cumhuriyet gelecek devletin karakterlerini, takip edecei istikameti tayin eden byle mhim kararlarda herkesin mutabk olmas esasen beklenemez. imdi ben, bu esnada zuhur eden ihtilaflar ve ihtilaflarn esas sebebini hulasa etmeye alacam. Lozan Konferans bittikten sonra, Atatrk'n bir an evvel memlekete dnmem iin istical (acele) ettiini sylemitim. Bu isticalin sebebini dndm gnlerde anladm: Atatrk yalnz kalmt. Lozan Konferans'nn son zamanlarnda Rauf Bey ile aramzda mnakaa, Rauf Bey'in srarla izin alp Ankara'dan ayrlmas... Bunlara temas etmitim. Ali Fuat Paa, Rauf Bey, Atatrk ile bugnlerde grmler. Rauf Bey gittikten sonra yeni kurulacak hkmet iin, kimlerin bundan sonra hangi vazifelerde alacaklarn tespit iin toplantlar yaplm, konumalar olmu. Ben Lozan dn tam bu hadiselerin stne gelmi oldum. Karabekir Paa ordu mfettiliine gitmiti. Ali Fuat Paa da Konya'daki ordu mfettiliine tayin edilmi, yahut tayin edilmek zere bulunuyordu. Fevzi Paa ile bugnlerde bir mlakat (grme) hatrlarm. kimiz ba baa konuuyoruz. Fevzi Paa bana, bundan sonra yaplacak slahat ve icraat iin Atatrk'n eski arkadalar ile, ileri gelen arkadalarla grp yaplacak ileri beraber kararlatrmay usul ittihaz etmesini teklif etti. Kendi aralarnda bunu grmler, Fevzi Paa vastas ile bana da teklif ediyorlar. Ben de evet dersem, Fevzi Paa, Atatrk'e gidip bu karar syleyecek bundan sonraki almalarn byle yrtlmesini teklif edecek. te btn ihtilaflar bundan kyor. ikyet eden arkadalar, herkes, yarn ne yaplacan bilmiyoruz, emrivaki karsnda bulunuyoruz. Dnce
bu. Bunun ilerisi nereye varacak, ne olacak endiesi iindeler. Bunlar bir esasa, bir beraber alma havasna balayalm, arzusundalar. Fevzi Paa vaziyeti anlatt, sen bu fikirde mutabk olursan, ben hepinizin namna Atatrk ile konuurum, dedi. Fevzi Paa'ya unlar syledim: Devletin resmi messeseleri, devlet ilerinin, tertiplerin konuulacak, mzakere edilecek ve mutabk olunacak zamanlar ve vazifelileri tayin edilmitir. Benim btn hayatmda inandm usul budur. Bunun iin bir i messese ile devlet reisini kordon altna almann doru olmad mtalaasndaym (dncesindeyim). Ve kendisi ile byle bir konuma yaplmasna benim muvafakatim yoktur. Byle bir teebbste, benim beraberliimi istihsal etmek (elde etmek) yle dursun, byle bir teebbs ben doru bulmam. Kendisine bu cevab verdim. O, tabii olarak, demek istemiyorsun, dedi. Hayr, dedim. Mesele byle kald. Fevzi Paa ile aramzda byle bir konuma geti ve bir daha bunun zerine dnmedik. Bu konumadan sonraki hadiseler, ondan evvel ben yokken burada olan grmeler, kimlerle beraber alacaksnz, ne olacaktr bunu evvela tayin edelim, tarznda Atatrk ile olan temaslar ve mnakaalar bana o kanaati verdi ki, Fevzi Paa ile daha evvel temas edilmi, grlmtr. Kendi kendilerine karar veriyor yapyorlar. Biz ne olacan bilmiyoruz, tarzndaki ikayetler, Fevzi Paa'nn bana teklif olarak syledikleri ile akla kavumutur. Fevzi Paa bunu kendiliinden yapmyor. Bu konumamz aralarndaki mterek bir karara baldr. Bu havann iinde byle olduu anlalyor. Sonradan Fevzi Paa, Atatrk etrafndaki hava iinde kald ve bakaca aykr bir tavr gstermedi. htilaflarn esas sebebini ben byle tehis etmiimdir. Atatrk bu ilk gnlerden sonra artan ihtilaflar daha evvel tasmim edilmi, hazrlanm etrafl bir komplo olarak kabul ettiini ve bunu hissederek tedbir aldn syler. Tabii onun benden daha ok temaslar ve mnasebetleri var. Hadiseler zerinde byle bir karara varm ve o kanaatle takip etmitir. Karsnda bulunduumuz meseleyi benim mtalaa ediim daha sadedir. Onlarn birtakm tertiplere girdiklerine kesin olarak tehis koyup, byle bir hkme varmyorum. Ben esas ihtilaf, fikirlerimiz arasnda temelde fark olmasndan ve beraber alma itimadnn bozulmasndan ibarettir eklinde gryorum. Cumhuriyetin banda talihsizliimiz, hemen her inklapta vaki olan olaylardan birisi tabiatndadr. Yani, batan beri beraber alan arkadalar, bir noktada, yeni yaplacak reformlar ve takip olunacak istikametler iin fikirde mutabk olamamlarsa, ayrlmak mecburiyetinde kalyorlar. Mesele bundan ibarettir. Byle kabul etmek mmkn olursa, ayrlk zamanlarndaki mnasebetleri daha az zehirli ve daha az ekimeli yrtmek mmkndr. Fikirdeki farkllklar beer (insan) tabiat olarak tabii saymak, ihtilaflarn zehrini azaltmak iin balca vasta mahiyetindedir. Ben vaziyeti bu ller iinde mtalaa etmiimdir. Vaktiyle de meylim yleydi, sonra da bu lde muhakeme ettim. Atatrk le htilafa Denler imdi, Atatrk ile ihtilafa dp ondan ayrlan arkadalarn bir hususiyetlerine daha temas edeceim. Onlar, iin bandan beri hep beraberiz, zaferi beraber kazandk, bu devleti beraber kuruyoruz, hepimiz ayn derecede sz sahibi olmalyz, tarznda dnyorlar. Muhtelif vazifelerdeyiz, fakat sz tesiri eit olacak demek istiyorlar. Fevzi Paa'nn sz de bu. Ondan sonra okuduum siyasi hatralarda bu eit misaller grdm. Peki ama, bu nasl olacak? O zaman bir devlet eklini, bandan itibaren kabul etmiyoruz demektir. Milli Mcadelede devletin btn bir tekilat varken, bu mitsiz zamanda, biz birleip bu tertibi yapan ve meydana getiren insanlarz. imdi yeni bir devlet kurmuuz. Binaenaleyh bu tertip, bir devlet dzeni haline getirilirse, onun banda daima birinci derecede yrtc biz olacaz. mkn yok. Devletin bunun iin tekilat vardr. Bu bahsettiim zamanda, bamza gelen bu trl hadise ile btn siyasi hayatmda her dnm noktasnda teklif olarak karlammdr. Devlet bakanl messesesi var, hkmet var, meclis var, parti var. Fakat bir fikri yrtmek iin bir ksm arkadalar darda birleecekler, oklukla bir karara varacaklar ve bunu yrtecekler. Hibir zaman iltifat etmediim bir grtr bu. lerin yrtlmesi, tatbik edilmesi, devletin kendi kanunlarna gre tabii mecrasnda olmaldr. Vaktiyle beraber bulunmu, beraber alm olanlar ne kadar vazife sahibi iseler, o kadar sz sahibi olurlar. Bunun baka bir aresi yoktur. Fazla sz sahibi olmak iin vazifeyi kmsemek olmaz. htilaflar bundan kar. Meclis'te ikinci reis kalmaktansa, ordu mfettii olup giderim, diyemezsin. Meclis'te ikinci reislik az vazife deildir. Byle kabul edilince mesele kalmaz.
Lozan'dan dndkten sonra geen olaylarn balcalarn anlattm. imdi artk zemin, cumhuriyetin ilan iin hazrlanm, teebbs sras buna gelmi oluyordu. Devletin ekli aktayd. Geri, i ve d lem, bugnk hal devam edecekse, bunun manasnn ne olduunu pek gzel biliyordu. Fakat, cumhuriyetin kurulmasn bir ihtiya olarak grenlerin kudretinin, adn syleyerek onu ilan etmeye kafi gelmedii zannolunuyordu. Mesele bu. Tabii byle bir telakkinin (anlayn) balca hedefi de Atatrk oluyordu. Demek btn bu ileri idare edip neticeye gtrm olan insan, fiilen idarenin banda bulunduu halde, o idareyi cumhuriyet eklinde ilan etmeye kudretli deildir. Bu grn devlete zayflk veriyordu. Benim darda Hariciye Vekili sfatyla yabanclara kar kendimizde grdm balca zayf nokta bu idi. Herkesin gznde ve anlaynda, devletin ekli ne zaman kararlatrlacak istihfamn sezerdim. Lozan dn, ben, meseleyi bu grten ortaya kordum. Bu bir eksiklikti. Devletimize kar yaplmas lazm olan bir vazifeyi yapmam durumdayz. stediimiz halde, aklmz yettii halde, yapmaya kudretimiz olmadndan dolay yapamyoruz tefsiriyle zayf grnyorduk. Lozan Muahedesi'ni imzalayan devletler, bu zanla bizimle mnasebet kurmak iin bekler vaziyetti idiler. Yani devlet ve o devletin banda bulunan bizler, zaafla karlanyorduk. Bu zaaf telakkisinin mutlaka dzeltilmesi lazmd. Benim kanaatim buydu. Atatrk ile mutabktk. Bizim bu kanaatimiz arkadalarn birou tarafndan biliniyordu. imdi, her biri ile nasl grtm bilemem. Onu hatrlamama imkn yoktur. Fakat benim, Lozan'dan hangi telakkilerle geldiimi biliyorlar. O gnler iin aramzda balca ihtilaf, bu telakkiler saylyordu ve beraber alamaz halde grnyorduk. Arkadalardan birou cumhuriyet ilannn vakitsiz ve srasz olduunu dnyorlard. Vakitsiz, srasz olduunu dnrler derken, lzumsuz olduunu, arzu edilir olmadn ifade etmeyi, ''acele'' eklinde tevile altklar bilinmelidir. Cumhuriyet ilanndan evvelki mnakaalarda bu hissolunuyordu. Kimler? Eskiden beri n safta bulunan ve Atatrk'le ihtilafa dm olan arkadalar, balca bu fikri temsil ediyorlard. O gnlerde, Ali Fuat Paa ile meseleleri grtmz zaman, ayr telakkilere sahip olduumuzu bilmiyordum. Hatralarn yazncaya kadar da bundan habersizdim. Zannediyordum ki, fikirlerimizi geni yrekle samimi olarak sylyoruz, mnakaa ediyoruz. Meer, fikirlerim anlaldktan sonra kendileri de onlar tahakkuk ettirmemek iin aba sarf ediyorlarm. Byle bir ortam iinde Fethi Bey Kabinesi, Meclis'te mnakaa karsnda kalyor. Hkmet iinde deiiklikler yaplmas iin bir hava yaratlyor. O zamanki meclislerin, hkmetlerle ve teker teker vekillerle uramalar daimi bir meseledir. Esasl deimeler geirmekte olan bir devletin byle devirlerinde hkmet baz meselelerin iinde, baz meselelerin dnda grnd mddete, tabiatyla onun zerinde tenkitler ve mnakaalar uyanacak ve devam edecektir. Cumhuriyetin lanna Varan Hkmet Buhran imdi, hkmetin nasl baz meselelerin iinde, baz meselelerin dnda grndn, bir iki misalle anlatmak isterim. Ankara'nn hkmet merkezi olmas buna bir misaldir. Ben hkmetin iinden biri olarak, hkmet dndaki milletvekilleri ile beraber bir teebbs yaptm ve tabii Atatrk'n de destei ile yrttm. Hkmet bu meselenin dnda kalmtr. Cumhuriyetin ilan da yaratlan hkmet buhran srasnda, hkmetin dnda bir teebbs olarak gerekleecektir. Hava bu. Hkmet, henz yeni olduu halde, Meclis'te, bir buhrana yol aacak tenkitlerle kar karyadr. Sylediklerimden baka benim bilgim ve tertibim iinde bunun bir izah tarz yok. Fakat Atatrk'n kafasnda var. Bu hkmeti, bandan beri bir intikal (gei) hkmeti telakki etmi olabilir. Atatrk, Nutuk'ta anlatyor. Meclis'te her gn, birtakm sebeplerle hkmetin tenkitlere maruz kalmasndan ve g alr bir duruma sokulmasndan faydalanarak cumhuriyetin ilan iin yrnecek istikameti tayin etmitir. Atatrk'n telkini ile hkmet istifa etti ve bu hkmetten tekrar vekillie seilenler olursa, vazife almamalar kararlatrld. Btn vekillerin imzaladklar istifanamede de devletin karsnda bulunduu i ve d vazifelerin ehemmiyeti ve gl karsnda daha kuvvetli ve Meclis'in tam itimat ve mzaheretine (desteine) dayanacak bir hkmet kurulmasna imkn vermek maksadyla istifaya zaruret hasl olduu ifade ediliyordu. Cumhuriyetin ilanndan nceki gnlere rastlayan hkmet buhran bundan ibarettir. Grlyor ki, Fethi Bey'in karsnda hallolunmaz bir hkmet buhran bulunmas ve bunun bir cumhuriyet ilanna varmas, Atatrk'n tasavvuru iindedir. Binaenaleyh cumhuriyet ilan iin o tertip yryor. Bir telakkiye gre, devlet iin, memleket iin
lazm olan bir ak durum temin edilmi ve esasl bir adm atlm oluyor. Bu telakkiyi benimserim. Ben neticeye bakyorum. Cumhuriyetin ilan gnlerinde hissettiimiz sevin, byk zafer gnlerinde duyulan sevin kadar bir ferahlk vermitir bize. Artk devletimizin ekli belli olmutur. eride ve darda btn dnyaya kar aktan vaziyet almz. Yepyeni bir devlet. Ve biz, btn ideallerimizi tahakkuk ettirmek iin sorumluluumuzu bilerek, cesaretli bir alma yoluna girmi oluyoruz. Bu bize byk ferahlk vermitir. Byk enerji vermitir. Byle bir kanaatle cumhuriyetin ilann karladk ve cumhuriyetin ilan zerine Atatrk'n bana teklif ettii baveklet vazifesini byle bir evkle deruhte ettim. Cumhuriyet Fikri Ben cumhuriyet fikrini askerlik hayatm iinde, fakat olgun yalarda ve tecrbelerden getikten sonra dnmeye baladm. Henz gen olduum zamanlarda, gerek renciler, gerek halk arasnda hkmdar Sultan Hamit'in daima tenkit konusu olduunu, ehliyetinden hsnniyetinden daima phe edildiini iitirdim ve inanmazdm. Talebelik yllarma rastlar. Bir insan devletin banda bulunacak o devletin daha kuvvetli, daha itibarl olmas iin kaytsz kalacak, daha fenas o devletin menfaatini, ilerleme ve ykselme artlarn dnmeyen bir fena nam sahibi olacak. Buna asla ihtimal vermezdim ve konutuumuz zaman byle tenkitlere kar bu dnceleri ileri srerdim. Zamanla, hkmdarlk idaresinin gerekten daima hatal bir yolda, bencil bir yolda, devletle millet menfaatini dnmeyen birtakm yanl yollarda srar ettiini misalleri ile sarih (belirgin) delilleri ile gre gre hkmdar mevkiinde olanlarn aleyhinde bulunmaya baladm. Yine Abdlhamit zamannda bu noktaya gelmi oluyorum. O zamanlarda hkmdarn hatalarndan ve zararlarndan bahsedilince, hep veliahtlkta bulunan gelecek hkmdarlar iin byk mitler ve efsane eklinde ehliyetler ve kerametler izafe etmek (yklemek) detti. Baka tesellisi yoktu. Millet bununla teselli buluyordu. Yani mitler, veliahtlara balanrd. Sistem olarak cumhuriyet ekli, bizde daha ziyade Harbiumumi iinde ve sonlarnda daha net olarak da mtareke devrinde domutur ve her trl tecrbeyi grdkten sonra, tam bir kanaat haline gelmitir. Bende byle oldu. Sultan Abdlhamit'te de okuduumuz ve bildiimiz kadar ile ondan evvelkilerinde de fazla bir ehliyetten bahsolunamaz. Abdlhamit'in ve ondan sonra gelen hkmdarlarn iktidar ve anlay bakmndan deerleri mtarekeye kadar kendini gstermitir. Mtareke esnasnda meydana kan ey, ehliyetin ilerisinde, bir dme halidir. nsanlk bakmndan, ahlak bakmndan grnen bu dk seviye, bizim iin rktc, yeis verici ve kesin olarak cumhuriyeti dndrc olmutur. Onun iin Milli Mcadele esnasnda Anadolu'ya ehzadeler geirelim, saltanatla anlam olarak Milli Mcadele'yi idare edelim fikrine Atatrk daima kar koymutur. Ben bu kar koymada tamamyla kendisine hak veriyordum ve onunla beraber bulunuyordum. Milli Mcadele hatralarm anlatrken sylemitim, Eskiehir'de bana eski eyhlislam Hayri Efendi (Suat Hayri rgpl'nn babas) gelmiti. Burada hatrlatmak isterim. Hayri efendi; stanbul'dan bir ehzadeyi Anadolu'ya getirelim, stanbul-Ankara ikiliini ortadan kaldralm, teklifinde bulunmutu. Bu teklifi iddetle ve isyan duygular ile reddettim. Meer kendisini bana Atatrk gndermi. Hepimizin ayn dncede olduumuzu gstermek istemi. Bana Hayri Efendi'nin geleceini, ne maksatla gnderdiini bildirmedii halde, ben de Atatrk'n gsterdii tepkiyi gstermi oldum. Biz Memleketi Kurtarmaya alrken Biz en mitsiz gnlerde, en g artlar iinde memleketi dman istilasndan kurtarmaya alrken, onlar stanbul'da aralarnda Yunan subaylarnn da bulunduu toplantlara, kokteyllere gidiyor ve eleniyorlard. stelik bizi de dinsizlikle itham ediyor, biz dmanla muharebe ederken ayrca stanbul hkmetinin ordusu ile uramak mecburiyetinde kalyorduk. Btn bu artlar iinde memleketin artk saltanatla idare edilemeyeceini, kurtulutan sonra tekrar memleket kaderinin onlarn eline teslim edilemeyeceini iyice anlamtk. Bu, hepimizde kesin bir kanaat haline gelmiti. Hepimizde derken, phesiz hl saltanat taraftar olanlar kastetmiyorum. Sylemek istediim, bata Atatrk olmak zere ben ve bizim gibi dnenler bu kanaatte idik. stanbul'daki saltanat idaresinin karsnda Byk Millet Meclisi idaresi kurulmutur. Harpten sonra bu idareye son verip memleketi tekrar hkmdarn eline teslim etmek akln almayaca bir i. Hibir zaman byle bir eyi aklmzdan geirmemiizdir. Cumhuriyet fikri, mtareke esnasnda
hanedan mensuplarnn dtkleri seviye bakmndan zaruri bir netice eklinde tamamyla malmz olmutur. Nitekim biz Atatrk ile mahrem konutuumuz zaman hep cumhuriyet esas zerinde dururduk. timat ettiimiz bir muhitte serbest olarak konumuuzdur. Fakat iinde bulunduumuz artlarn icab, bu fikrin aa vurulmasna imkn vermiyordu. Geri devam eden idare cumhuriyetten baka bir mana ifade etmiyordu. Ama bunun farknda olmayanlar vard. Byk Millet Meclisi btn kuvvetleri elinde bulundurduu halde memleket idaresine hkimdi. Atatrk, meclis bakan idi. Kumandanlar, hem kumandan olarak vazifelerini yapyor, hem de meclis azas bulunuyorlard. Bu bizim iin tabii bir hayat tarz haline gelmitir. Bu hayat tarznn cumhuriyet tarz olduunu yalnz ilan etmek, aa vurmak kalyordu. te benim, Lozan'dan dndkten sonra srarla zerinde durduum mesele, devlet eklinin adn koymakt. Cumhuriyetin ne ekilde ilan edildii biliniyor. 28-29 Ekim gecesi Atatrk'n yannda baz arkadalarla ertesi gn cumhuriyet ilan edilecei kararlatrld. Aslnda o gece cumhuriyet zerinde aramzda yaplm bir mnakaa yoktur. Sadece karar verilmitir ve meseleyi ne ekilde bir kanun haline getireceiz ve neticeye vardracaz, bunun zerinde durulmutur. O tarihi gecede Atatrk'n kendilerine tamamyla itimat ettii arkadalar bulunmutur. Bunlarn ou eski arkadalardr. Hepimizin itimat ettiimiz arkadalar. Onlar gittikten sonra bilindii gibi biz, Atatrk ile cumhuriyetin ilann neticeye gtrecek kanun teklifi zerinde almzdr.
CUMHURYETN LK KARILATII MESELE CUMHURYET ERKEN BULANLAR lk Cumhuriyet Hkmetini Kurdum Cumhuriyetin ilan zerine Atatrk, baveklet vazifesini bana teklif etti. lk cumhuriyet hkmetini kurdum (bkz. Ek: 6). Cumhuriyetin ilann takip eden gn hkmet, Byk Millet Meclisi'nden ittifakla itimat oyu ald. timat oyunu mteakip ksa olarak hkmet programn syledim. Sylediklerimi yle toparlayabilirim: Yeni hkmetin memleket iinde takip edecei politika, huzurun, emniyetin, ykselme ve gelimenin teminidir. D politikada takip edilecek esas, Trkiye Cumhuriyeti'nin btnln ve bamszln hibir suretle zedelemeyecek dostluk mnasebetleridir. Gerek komularmzla, gerek kendileri ile muahede imzaladmz devletlerle samimi bir dostluk kurulmasna allacaktr. Greceimiz hsnniyete fazlas ile mukabeleedeceiz. Bu ksa program Meclis'e syledikten sonra almaya baladk. lk hkmet iin yaplacak ilerin says, hududu yok. nemleri lsz bir halde. Hkmet vazifeye balad zaman, Lozan Muahedesi tasdik edilmi, fakat henz yrrle girmemiti. Trkiye Cumhuriyeti, Ruslarla muharebe zamanndan gelen bir iyi mnasebette bulunuyordu. Garp lemi cumhuriyetin ilann, yeni Trk devletinin ve Atatrk idaresinin cesaretle girdii reformlar cmlesinden, o istidatta biri olarak deerlendirdi. Btn dikkatleri, cumhuriyetin nasl inkiaf edip, ne gibi yeni meseleler meydana karacanda. Merakla bunu bekler grnyorlar. stanbul'da siyaset leminin tepkisi mspet olmad. Cumhuriyetin ilan etrafnda tartmal, atmal bir hava yaratld. Yine vakitsiz, acele ile usulnde yaplmayan bir hareket manas verilmeye allyor. Cumhuriyetin sevincine itirak edenlerle, onun tatbike konulma tarznda kusur bularak zn rselemek isteyenler arasnda mnakaa balad.Bu mnakaalar gazetelere aksetti. Ayn zamanda halife ile zellikle gsterili temaslar ve ilgilenmeler kendini gsterdi. Cumhuriyetin ilann ve ilk cumhuriyet hkmetinin kuruluunu takip eden gnlerde byle bir hava ile karlatk. Anlald ki cumhuriyet ilanndan sonra karmzda bulunan ilk mesele, hilafetin durumu ve onunla mnasebette bulunanlarn zihniyetidir. Cumhuriyetin lan zerine lk atma Cumhuriyetin ilan zerine ilk atma kasm aynda parti grubunda olmutur. Yani, cumhuriyetin ilanndan bir ay gemeden. Hadise, Rauf Bey'in bir stanbul gazetesine verdii beyanat zerine
patlad. Bu beyanata kar kmay, yeni rejimin inan ile mdafaa edileceini belirtmek ihtiyac bakmndan bir siyasi zaruret olarak telakki ettik ve grupta ilk tartmay atk. Rauf Bey'in beyanatndan Atatrk ok mteessir olmutu. Ben de byk teessrle karladm ve Atatrk bundan teessr duymakta, benden ok daha ileri idi. Yalnz o, tartmann iine girmeyecekti. Tartmalara itirak etmiyordu. Dardan seyrediyordu. Muhterem Rauf Bey'in stanbul gazetelerine yapt beyanatta, cumhuriyetin ilannda kusurlar bulunduunu ima eder ifadeler vard. Mnakaalar bu ifadeler etrafnda yaplmtr. Benim grme gre, cumhuriyetin ilan gn, Rauf Bey gibi n safta bulunan siyaset adamlar tarafndan cumhuriyetin kuvvetine tereddt getirecek ifadelerde bulunmak, messeseye zayflk verecek bir davrantr. Ayn parti iinde bulunmakla, ayn grte insanlar sayldmz iin, bu tarz konumalar baka trl tefsir edilemezdi. Cumhuriyet ilan edildii gnlerde, balangtan beri milli davann temsilcisi saylan balar arasnda ihtilaf olduu manzaras grlrse, bu balarn cumhuriyetin ilanndan sonra ikiye ayrldklar manas kar. Dolaysyla cumhuriyet zerinde tereddtler hasl olur. Cumhuriyet idaresi muvaffak olacak mdr, olmayacak mdr mnakaalarna yol alr ve bu mnakaalar tehlikeli bir mecraya dklr. Yeni bir yolun balangcnda olanlar, muvaffak olmak iin mutlaka bu yolun selamete varacana inanmaldrlar. Rauf Bey, cumhuriyetin ilannda acele edildiinden, gayri mesul (sorumsuz) kimseler tarafndan emrivaki yapldndan bahsediyor. Bir defa biz acele edildii fikrini kabul etmiyoruz. Cumhuriyetin ilanna karar veren Byk Millet Meclisi'dir. Cumhuriyetin ilann teklif edenler gayri mesul kimseler olmad gibi, karar veren de devletin en yetkili uzvudur. Rauf Bey ile aramzda kesin bir gr fark var. htilafn esas bu. Ben, meseleyi byle vazettim. Grupta uzun mnakaalar oldu. Rauf Bey'in beyanat ile hasl olan yanl kanaatin tashih olunmasnda srar ediyordum. Rauf Bey kt, benim lzumlu grdm lde, istediim tarzda davann esasna vuzuh verme tarafna yanamakszn, ''Hkimiyet kaytsz artsz milletindir, milletvekili vazifesini her tesirin zerinde ifa etmek devindedir'' gibi birok gerekleri sylemekte beraber, hakiki bir aklkta vaziyet almad. Mnakaalar karlkl olarak bu ekilde devam ederken, nihayet, ''Ben parti iindeyim, partiden ayrlmayacam, ne isterseniz ona karar verin'' tarznda herkesin hem aklselimine, hem duygularna hitap ederek konutu. Ben cevap olarak, davay ksa bir zet haline getirdim. Rauf Bey'in Aka Konumasn stiyorum Cumhuriyetin ilan iin verilen karar usulnde domu olarak kabul ediyoruz, kendileri bu fikirde midirler, diye sordum. Rauf Bey, parti ile beraberim, partinin iindeyim, beraber almak istiyorum, aksine bir ey varit deildir diyor. Bu szlerin grupta sylenmesi, beyanat ile hasl olan kanaati nasl izale edecektir? Onun iin istiyorum ki, Rauf Bey, cumhuriyet, Byk Millet Meclisi tarafndan tamamyla usulne uygun olarak ilan edilmitir, desin. Byle bir sarahatle konumasn istiyorum. O, srar ettiim bu noktaya deinmeksizin mzakereyi brakt ve grup toplantsndan ayrld. Grup, kendisini tatmin edecek btn gerekli szlerin sylenmi olduu kanaatinde bulundu ve bir tebli yazlmasn kararlatrd. Byle bir tebli yazld. Teblide, ''Rauf Beyefendi cevaplarnda mufassal izahat vererek, btn manas ile cumhuriyeti ve saltanat meruta aleyhtar olduklarn, frkadan ayrlmayacaklarn ifade ile beyanatn suitefsirini telakkiye msait ksmlar hakknda grubu tatmin etmilerdir.'' tarznda bir ifade kullanlarak, mzakere nihayete erdirilmitir. Grupta cereyan eden mnakaalar esnasnda Rauf Bey'in etrafnda bir muhalefet partisinin teekkl edeceine dair rivayetler olduunu da bu vesile ile sylemitim. Rauf Bey bunu da katiyetle reddetti. Fakat sonraki olaylarla, karlkl siyasi mnasebetlerimizin nasl bir ekle girdii ve ne gibi farklar gsterdii meydana kmtr. Partiler teekkl eti, karlkl mcadeleler oldu. Ve daha birok olaylar geti. Bu ilk atmada benim istediim, cumhuriyetin doduu gn, herkesin szne, kanaatine ehemmiyet verecei mmtaz insanlarn cumhuriyet iin memlekette tereddt husule getirecek beyanlardan saknmalar idi. Byle beyanlar olmusa, onlarn ak bir surette tashih edilmesi lzumu kanaatindeydim. Mnakaalar bu mecrada almt. Ben neticeyi elde edemedim. Parti, cevaplarn tatmin edici olduunu bildirerek ve teblii olduu gibi nerederek hadiseyi kapatmaya alt. Rauf Bey ile ilk atma bu suretle neticelenmitir. Grupta benim yaptm konumalar sert ve insafsz grlerek tenkide uramtr. Ben tenkide uradka, bu sylediklerimin zerinde tekrar tekrar dnm, kendi kendimi tahlil etmiimdir. nsafszlk ve sertlik. Mesele u: Eer gerekten bir insafszlk ve sertlik varsa, mevzubahis olan
konunun benim gzmde byk bir nem tamasndandr. Rauf Bey'in beyanat bize, dorudan doruya cumhuriyeti rselemek manasnda grnd ve cumhuriyeti arzu etmeyenlere mit verecek bir davran olarak karladk. Meseleye hayati bir ehemmiyet veriyorum. Cumhuriyet ilan olunmutur. Bu, byk bir tarih hadisesidir. Her bakmdan cemiyetin her ferdini, zellikle btn devlet adamlarn ilgilendiren bir hadisedir. Memlekette sz dinlenir, itibar olunur insanlar tarafndan byle bir mhim hadise zerinde tereddt meydana getirecek bir beyanat verilmeden nce, onun hakkyla deerlendirilmesi lazmdr. Bu gibi insanlardan, menfi fikir ve telkin iitildii zaman tesiri byk olur. Byle bir telkin yaplmtr. O insann kanaati sarih olarak bu merkezdedir. Olduu gibi kabul edilmek ve deerlendirilmek lazmdr. Byle ise mesele yoktur. Hayr, ben o fikirde deilim, diyor. Peki ne fikirdesin? Aka sylenmelidir. Eer bir ihtilaf varsa, o ihtilaf kesinlikle ve aleni olarak dzeltecek bir tashih yapmak lazmdr. ''Ben bu tashihi yapmam. Bu tashihi yapmam ve tereddde mahal yoktur.'' Eee! te bu olmaz. Demek istediim, benim grupta Rauf Bey'e kar yaptm konumalarn insafszl ve sertlii bu ller iinde deerlendirilmelidir. Rauf Bey'in Atatrk'ten Uzaklamas imdi burada, Rauf Bey'in Atatrk'ten uzaklamas ve ihtilafa dmesi meselesi ortaya kyor. Bence Rauf Bey ile Atatrk arasnda olan ihtilaf iki sebepten geliyordu. Birincisi, reformlardan. Atatrk'n yapmakta olduu reformlar, Rauf Bey, kendisinin hazmedemeyecei lde kanaatinin dnda gryordu. Bunlar sylenir sylenmez veya tatbike konulup meydana kar kmaz. Rauf Bey zerindeki tesirleri ar oluyordu. kincisi; nde bulunmu birinci derecede hizmet etmi bir insan olarak, iktidar da bulunduu zaman da bulunmad zaman da yaplacak ilerden kendisi ve arkadalar haberdar olsunlar ve bunlar zerinde mzakere edilsin, tarznda bir usul iltizam etmesidir. Btn ihtilaf buradan kt zannediyorum. Herkes, kendisini hak sahibi grebilir ve grmelidir. Ama, milletin her ferdi devletin her meselesinde hak sahibidir. Ancak, o hakkn kullanlmas ekli birtakm usullere ve vazife yerlerine baldr. Gerek Rauf Bey, gerek dier arkadalar, Atatrk', neler yapaca bilinmeyen bir insan olarak kabul ediyorlar. Bandan beri byle tanmlar ve bunun iin ondan korkarlard. Onu frenleyecek ve nihayete kadar bu hususta emniyet verecek tek areyi, ne yapacaksa yapmadan evvel kendilerinin muvafakatini almasnda gryorlar. Kendileri ne vaziyette bulunurlarsa, bulunsunlar byle olmasn istiyorlard. Rauf Bey'le ilgili basit bir hikye anlataym. 1942-43 yllarnda kendisi Londra'da bykeli olarak bulunuyor. Hariciye, bir yere sefir tayin eder. Sefir olmaya ehliyetli grd bir adama ise filan yere tayin olur mu, diye itiraz eder. Tayin edileni ehliyetli bulmazsa, buna da itiraz eder. Sylerim: ''Bir sefir tayin etmek iin burada hkmet karar veriyor. Gidecei devletten agremann istiyoruz, alyoruz. imdi nasl istersiniz ki, hkmet her sefir iin ayrca bir baka bykelinin agremann arasn ve byle bir usul art olarak tatbik edilsin. Bir ikinci agreman da sizden mi alnacak? Nasl istersiniz bunu?'' Birok tecrbeden sonra bile, nihayete kadara bu mklat grmmdr. Cumhuriyetin ilan zerine szlerimi burada balayacam. Cumhuriyet ilan edildi. Fakat cumhuriyet, uzun mddet, hayatiyetini, yaama kudretinde olduunu btn dnyaya ispat etmek mecburiyetinde kalmtr. Ankara'nn hkmet merkezi olmas mnasebetiyle Amiral Bristol ile yaptm bir grmeden bahsetmitim. Amerikan sefiriyle konuurken sordum: ''Siz cumhuriyet ilan ettiiniz zaman, ne kadar mddetle dnyaya o kanaati verdiniz ki temellisiniz, kalcsnz?'' ''Evet'', dedi, ''esas mesele bu. Bu kanaati vermek lazmdr. Ne kadar zamandr? Yirmi sene srer.'' Amiral Bristol'e biz yirmi sene srdrmeyiz, dediimi hatrlarm.
HLAFETN KALDIRILMASI Hilafet Hepimizde Ciddi Endie Yaratyordu
Cumhuriyetin ilk karlat mesele Halifenin vaziyeti olmutur. stanbul'da Halifenin temaslar, mnasebetleri ve hilafet zerinde yaratlan cereyanlar, Atatrk'te ve hepimizde ciddi bir endie yaratyordu. Umumi olarak Halifenin tutumu, cumhuriyetin yannda hilafet messesesinin beraber ilemesi ve yrmesi ok mahzurlu, hatta imknsz grnyordu. Bizde byle bir kanaat hasl olmutu. Hilafet meselesinin siyaset sahnesine gelmesi, Halifenin bir mracaatndan domutur. Halife, baktibi vastasyla hkmete yapt bir mracaatla, hilafet hazinesinin ihtiyacndan, hkmetle temas etmek iin bir usul bulunmasndan bahsederek birtakm taleplerde ve temennilerde bulunuyordu. Gelen yazda, bir mddetten beri baz gazetelerde hilafet makam ve Halifenin ahs hakknda kt telakkilere yol aacak neriyat yapldndan ikyet ediliyor ve stanbul'a giden hkmet erknnn, resmi heyetlerin kendisiyle temas etmeyilerinden Halifenin byk teessr duyduu ifade ediliyordu. Hkmetle temas iin bir usul bulunmas temenni olunurken, ya Halifenin Ankara'da bir temsilci bulundurmas, yahut hkmetin Halife nezdine bir mmessil gndermesi gibi bir yol da gsteriliyordu. Bu mracaat aldmz zaman Atatrk zmir'de bulunuyordu. (ubat 1924). zmir'de harp oyunlar yaplyordu. Atatrk oraya gitmiti. Vaziyeti kendisine yazdm. Atatrk'ten u cevab aldm: ''Makam hilafetin ve Halifenin ahslar hakknda suitelakkiyat ve suitesirat zemini, Halifenin kendi tarz ve tavru hareketinden neet etmektedir. Halife hayat dahiliye ve bilhassa hayat hariciyesiyle ecdad padiahlarn mesleini muakkip grnmektedir. Cuma alaylar, ecnebi mmessilleri nezdine memurlar izam suretiyle mnasebat, tantanal gezintiler, saray hayat, saraynda ihtiyat zabitlerine varncaya kadar kabul ve onlarn itikalarn istima ve onlarla beraber alamak gibi hareketler bu kabildendir. Halife, Trkiye Cumhuriyeti ve Trkiye halk ile, kar karya, vaziyetini mtalaa ettii zaman, ngiltere Krall ile Hindistan ahalii slamiyesine veya Efgan Devleti ile Efgan halkna kar, hilafetin vaziyetini vahidi kyasi olarak nazar dikkatte tutmaldr. Halife ve btn cihan, kati olarak bilmek lazmdr ki, mevcut ve mahfuz olan Halife ve halife makamnn, hakikatte, ne dinen ve ne de siyasetten hibir mana ve mevcudiyeti yoktur. Trkiye Cumhuriyeti safsatalarla mevcudiyetini, istiklalini tehlikeye maruz brakamaz. Hilafet makam, bizce en nihayet, tarihi bir hatra olmaktan fazla bir ehemmiyeti haiz olamaz. Trkiye Cumhuriyeti ricalinin veya resmi heyetlerin, kendisiyle temasn talep etmesi dahi, cumhuriyetin istiklaline sarih tecavzdr. Serkarinini Ankara'ya gndermek veya ayan itimat bir zatn nezdine izam suretiyle; hkmete ibla hissiyat ve temenniyat talebinde bulunmas dahi, Hkmeti Cumhuriyet ile kar karya vaziyet almas demektir. Buna da selahiyettar deildir. Kendisiyle hkmeti Cumhuriyet arasnda baktibi muharebeye tavsit etmesi de fazladr. Halifenin temini hayat ve maieti iin Trkiye Reisicumhurunun tahsisatndan mutlaka dn bir tahsisat kfi gelir. Maksat; debdebe ve drt deil, insanca hayat ve maiet temininden ibarettir. Hazinei hilafetten maksat ne olduunu anlayamadm. Hilafetin hazinesi yoktur ve olamaz. Byle bir hazineye ecdadndan tevars etmise resmen ve vazhan malumat istihsal ve ita buyrulmasn rica eylerim. Halifenin ald muhassasatla gayri kabili temin olan tekalif neler imi ve 15 Nisan 1923 tarihinde hkmet ne gibi mevait ve iaratta bulunmutur. Bunu da ltfen iar buyurunuz. Halifenin ikametghn tasrih ve tespit etmek, hkmetin imdiye kadar yapm olmas lazm gelen bir vazife idi. stanbul'da, milletin boazndan kesilmi paralarla yaplma birok saraylar ve bu saraylarn iindeki birok kymetli eya ve levazmat, hkmetin vaziyeti ademi tespiti yznden mahv ve heder oluyor. Halife mensuplar, saraylarn en kymetli levazmatn Beyolu'nda, urada, burada satyorlar diye rivayetler vardr. Hkmet bunlara bir an evvel vaziyet etmelidir. Satlmak lazm ise hkmet satmaldr. Hilafet kadrosu ciddi tetkik ve tensik olunmak lazmdr ki, serkarinler, serktipler mevcudiyeti, Halifeyi hl saltanat hulyas iinde uyutmasn! Franszlarn kral, hanedan ve mensubinini Fransa'ya sokmakta, istikll ve hkimiyetleri iin yz sene sonra, bugn dahi mahzur grp dururken her gn ufuktan saltanat gneinin tuluuna duac bir hanedan ve mensubini hakkndaki muamelemizde, Trkiye Cumhuriyeti'ni, nezaket ve safsata kurban edemeyiz. Halife, kendinin ve makamnn ne olduunu sarih olarak bilmeli ve bununla iktafa etmelidir. Hkmete ciddi, esasl tedabir ittihaz ile iarn rica ederim efendim. Trkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal''
Atatrk'n bu cevab, hilafet meselesinin kesin bir hal ekline balanp cumhuriyetin engelden kurtarlmas zaman geldii kanaatini veriyordu. Atatrk, hilafet meselesini, zmir'de kumandanlarla da grm olduunu nakleder. Bu muhabereden sonra, ben de zmir'e gittim. ubat sonuna doru Ankara'ya dndk. O zamann usulne gre Meclis 1 Mart'ta alrd. Meclis ald. 2 Mart'ta, parti grubunda, hilafet meselesi ve eriye ve Evkaf Vekleti ile Erkn Harbiye Vekleti'nin lav konuulup karara balad. Ertesi gn bunlar, birer takrirle, kanun teklifi halinde Meclis geldi (bkz. Ek: 3 ve Ek: 4). Hilafetin kaldrlmasnda daha ok mukavemet grmzdr. Saltanatn kaldrlmas daha kolay olmutu. nk, hilafetin baki kalmas, Meclis'teki saltanat taraftarlarn tatmin ediyordu. Fakat bu ekil ilanihaye iki bal olarak devam edemezdi. Saltanat taraftarlar; zaman gelince, mnasip annda hilafet ekli altnda hkmdar idaresi avdet eder midini muhafaza ediyorlard. ''Hkimiyet kaytsz, artsz milletindir, Byk Millet Meclisi bu hkimiyeti temsil etmektedir, ahsi idare olmayacaktr, fakat hilafet lazmdr, Halife ayn zamanda devletin ba olabilir, nitekim imdiye kadar olmutur da...'' byle dnyorlard ve hilafetle birlikte bir mit yayordu. Grn, darda hanedana da byk lde, uzun mddet mit vermitir. Onun iin hilafetin ilgas daha ok mukavemete uram ve daha derin tesir yapmtr. Ve ondan sonra ihtilaflarn balca kayna olmutur.
19245 ANAYASASI Eitim Birliini Salayacak Kanun eriye ve Evkaf Vekleti ile Erkn Harbiyei Umumiye Vekleti, din ve ordunun siyasi cereyanlarn ve mnakaalarn dnda tutulmas gerekesiyle kaldrld. Hilafet kaldrld. Ve bu arada, ayn gn baka bir teklifle eitim birliini salayacak olan ''Tevhidi Tedrisat Kanunu'' Meclis'ten geirildi. Bunlarn hepsi 3 Mart'ta, bir gn iinde oldu. Laik cumhuriyetin prensiplerini bu ekilde gerekletiriyoruz. Hemen arkasndan anayasa mzakerelerine geildi. 1924 Anayasas, Atatrk'n yakndan megul olarak vcuda getirdii bir eserdir. Bu anayasann hazrlanmasnda, mebuslarla, hukukularla zel almalarda hkmet olarak, bavekil olarak ilgimiz azdr. Zaten anayasa tasars Meclis'e bir teklif olarak gelmi de deildir. 29 Ekim 1923'te cumhuriyetin ilan iin yaplan tadil teklifi aklanrken, Anayasa Komisyonu'nun 1921 Anayasas'n ele ald ve lzumlu deiikliklerle Meclis'e sevk edecei ifade edilmiti. Yani bu defa, 1924 Anayasas'nn esaslar dorudan doruya, o zamanki adyla ''Kanunu Esasi Encmeni''nce hazrlanp Meclis'e getirilmitir. Anayasa mzakereleri martn ilk gnlerinden nisan ay balarna kadar bir ay kadar srm ve zaman zaman ok hararetli gemitir. ki noktann mnakaasn hatrlatmak isterim. Bunlar, iyiliklerin de ikyetlerin de konusunu tekil etmitir. Milletvekili seimlerinin yenilenmesine karar verme ve ''veto'' yetkilerinden bahsediyorum. Anayasa teklifinde bir 25. madde vard. Madde, seimlerin yenilenmesini iki ekle balyordu. Esas olarak bu karar Meclis verecek, fakat cumhurbakan baz artlar yerine getirmek kaydyla seimlerin yenilenmesine karar verebilecekti. Cumhurbakan hem bu hakk, hem de baka bir madde ile lzum grd kanunlar veto etmek hakkn istiyordu ve Meclis bunlara mukavemet ediyordu. Mzakereler esnasnda, cumhurbakan iin teklif olunan seimlerin yenilenmesine karar verme hakkna itiraz ettiler ve bunun mzakeresi uzun srd; atmal, ekimeli oldu. Nihayet Atatrk bundan vazgeti. Veto hakk, baz tadillerle kabul olundu. Atatrk'n u szlerini hatrlarm. ''Ne kar bunlardan? O neticeye vardm ki, byk nem vermemek lazm. Veto edeceksin, yine Meclis'ten kacak. ayet Meclis'te aksi bir cereyan hasl olursa, bunlar are deil. Esas mesele, Meclis'te salam bir oklua sahip olmaktr. Mhim olan bu. Meclis'te ounluumuz varsa, yani memlekette oklukla seilme imknmz varsa, istediimizi yaptrabilir, istemediimiz eylere mani olabiliriz. Mesela, kanunlar anayasaya mutabk olmak lazmdr. Anayasann hkm budur. Bir kanun anayasaya uygun mudur, aykr mdr? Buna karar verecek olan yine Meclis'tir. Byle olunca, herhangi bir meselede bir doru neticeye varmak, Meclis ounluunun bulunmasna ve o ounluun eilimine bal bir meseledir.'' Atatrk bana bunlar syledi ve mnakaal meselelerin peini brakt. Ondan sonra dikkatini Meclis okluu zerinde younlatrd.
1924 Anayasas'nn, karakter itibaryla liberal bir anayasa olduundan bahsedilir. Ama bizim iin o zaman temel mesele, bir kuvvetli anayasa yaplmasdr ve bu mmkn olduu kadar temin edilmitir, sanyorum. Laik cumhuriyet ekilleniyor 1924 Anayasas'n da bunun esasl bir adm saymak lazm. Yalnz bir nokta dikkati ekmektedir. Bu anayasada, ''Trkiye devletinin dini, dini slamdr'' hkmnn yer aldn grrz. Cumhuriyetin ilann salayan birka maddelik deiiklikle anayasamza giren bu hkm, yeniden yaplan 1924 Anayasas'nda aynen muhafaza edilmitir. Bunu yle izah edebiliriz: Reformlar, bizzat hkim olarak tatbik ediyoruz. Hareketlerimiz dini slama mugayir deildir. Bu tesiri muhafaza etmek istiyoruz. artlar, bizi ihtiyata mecbur etmi, demektir. Byle bir hkmn anayasaya sonradan sokulmas, laik cumhuriyet konusunun henz daha kfi derecede iler halde olmadn gsterir. Kumandanlarn Yaratt Buhran Bu sene (1924) 6 Austos'ta Lozan Muahedesi yrrle girdi. Musul meselesi, Lozan Muahedesinin yrrle girmesinden hemen sonra ele alnacak ve en ok 9 ay iinde bir karara varlacakt. Bu mecburiyetle stanbul'da temaslar, 19 Mays gn balad. Bizim heyetin Bakan Fethi Bey'di. ngiliz heyetine ngiltere'nin Irak Yksek Komiseri Sr Percy Cox riyaset ediyordu. Fakat, ngilizlerle mnasebetlerimiz iyi gitmiyor. Gergin bir vaziyetteyiz. Musul'u mtareke hkmlerine aykr olarak igal etmilerdi. Geen sene Sleymaniye'yi bombardman etmiler, bu yaknlarda da igal eylemilerdi. Biz bu olay protesto ettik. Nasturileri kkrtyorlar, bundan dolay hudut sarkntlklar oluyor. Hlasa, stanbul'da grmeler balam, ama Musul meselesi akta bulunuyor; ngilizlerle aramzdaki gerginlik ve mnasebetlerimizin dzelmesinde tereddt uyandran haller devam ediyor. stanbul temaslar hibir netice vermeden haziran banda kesildi. Cemiyeti Akvam'a mracaat ettik. Eyllde orada grlmeye baland. Nasturi hareketlerinden ve Cenevre'deki mzakerelerin cereyan tarzndan Musul meselesi, 1924 sonbaharnda ok endie verici bir vaziyet almt. Bu esnada kumandanlar meselesi kt. Musul etrafndaki gelimelere ileride sras gelince devam edeceim. imdi kumandanlarn yaratt buhran anlatyorum. Bir sene evvel siyasette alma hevesleri olmayp orduya gitmi olan kumandanlar, yani Kzm Karabekir ve Ali Fuat Paalar, bu sefer Meclis'te almak istediklerini syleyerek Meclis'e geldiler. Ciddi olarak, ortaya yeni bir buhran ve mnakaa kt. Ayn zamanda mebus olan ordu mfettilerinin ve kolordu kumandanlarnn istedikleri zaman Meclis'e gelip politika yapmak ve istedikleri zaman ordunun bana geerek kumandanlk etmek gibi bir vaziyette bulunmalarnn ok tehlikeli bir tatbikat gsterdii meydana kmt. Biz, bu meseleyi ok ciddi telakki ettik. Bunlar iin, istenildii zaman gelip gitmeyi mmkn klmayacak tedbirlere acilen lzum grdk. Bundan baka, kumandanlkla milletvekilliinin birlemesini sona erdirmek lazm geldiine karar verdik ve bunlar tatbike baladk. Atatrk, ilk i olarak, milletvekili olan btn kumandanlarn milletvekilliinden istifa etmelerini dorudan doruya kendilerinden istedi. Tabii Kzm Karabekir Paa ile Ali Fuat Paa'ya bu tarzda bir tebligatta bulunmad. Onlar zaten kumandanl istemiyor ve Meclis'e geri geliyorlard. Kendilerine, istemedikleri zaman, Meclis'ten ayrlp orduya dnmenin, kumandanl istemedikleri zaman kp Meclis'e gelmenin mmkn olmadn gstermek istedi. Atatrk, muharebe meydanndan gelmi olup da hem milletvekillii, hem kumandan mevkiini muhafaza eden btn askerlerin milletvekilliinden ekilmelerini bildirince, hepsi ekildiler. 3. Ordu Mfettii Cevat Paa ile Cafer Tayyar Paa itiraz etti. imdi bununla ordu zerindeki hkimiyet tecrbe olundu. Ordu kimin elindedir, anlald. Refet Paa daha nce milletvekilliinden istifa etmiti. Sonra arkadalar istifasn geri aldrdlar. Kzm Karabekir ve Ali Fuat Paalar zaten orduyu brakmlard. Ankara'ya gelmi, siyaset yapmak yolunu tutmu bulunuyorlard. Ben derhal vaziyet aldm. Kendilerinin Meclis'e gelmek istemeleri haklardr; ama kumandanlk ettikleri zamanda vazifeleri icab olarak bilinmesi ve salanmas yalnz kendilerine tevdi edilmi olan devlet esrarn haleflerine teslim etmeleri gerekir ve ancak ondan sonra kumandanlktan ayrlm olabilirler. Bunu onlara anlatmak istedim. Kendilerine yazdm. Aktan, ''gelemezsiniz'' diye syledim. Elinizdeki vesikalar halefinize teslim edeceksiniz, ondan sonra Meclis'e gelebilirsiniz, dedim. Meclis'te syledim ve kardm. Meclis Reisi, Milli Mdafaa Vekili hepsi iltizam ettiler ve onlar orada duramadlar.
Derler ki, Meclis topland, encmenler seildi ve bu esnada Ali Fuat Paa ile Kzm Karabekir Paa Meclis'te hazr bulunmadklar iin arzu ettikleri encmenlere seilmek imknndan yoksun kaldlar, bu haktan mahrum brakldlar. Biz, kendilerine uyguladmz muameleyi bu tertip iin yapmz gibi tarize maruz kaldk. Ama mesele o deil. Bizim noktai-nazarmz yle: Kumandanl brakp gelmek iin yaplacak bir formalite var. Bunu yapsnlar, anlatmak istediimiz bu. Kumandanlar Direnmek stedi Kendilerine, amirleri olan Milli Mdafaa Vekleti tebli etti. Ben umumi efkr karsnda grmz mdafaa ettim. Dndler, tandlar. Nasl eydir, milletvekili seilmiiz, bizi Meclis'te almaktan nasl men edersiniz, tarznda direnmek istediler. Tutturamadlar. Atatrk hatralarnda, onlarn evvela orduya gidip sonra Meclis'e dnmek istemelerini olumsuz bir ekilde yorumlar. Yani, orduyu kfi derecede hazrladlar, imdi siyasetle bu hazrl deerlendirecekler, eklinde yorumlamtr. Onun iin bu tecrbeye giriti. Ordu zerinde kimin tesiri ve hkimiyeti vardr, bunu tecrbe etmek istedi. Ordu zerinde hkimiyet esas itibaryla en kuvvetli olarak muharebe meydannda kurulur. Uzun sulh zamanlarnda, kumandanlarn ordu zerinde hkimiyetleri, yalnz resmi olarak, rtbeleri, kdemleri ve mevkileri sayesindedir. Sulh ordularnda bunun yrekten bir gven ve ballk halini almas iin, kumandanlarn, deerlerinde ve almalarnda da rtbelerinin stnln madunlarna (astlarna) her vesile ile ispat etmeleri lazmdr. Askerliin tabiatnda olan kaide budur. Yrekten itibar ve hkimiyet meselesi sulhta byle temin olunur. Harpte, muharebe meydan bu itibar kendiliinden tesis eder. Zaten muharebede, ordunun kaderi kendisine emniyet olunacak ehliyette bulunmayanlar duramazlar, ekilirler. Kalanlar icraatyla seilmelerini teyit etmi olurlar. Muharebe meydannn vermi olduu stnlk, baka bir kuvvettir. Bu arkadalar muharebe meydanndan da gelmilerdir. Byk kumandan itibarn muhafaza etmek iin, bu, bir dereceye kadar kfi bir sebeptir. Ama Atatrk'n teebbsyle, ordu kimin elindedir, anlald. Bu tecrbenin, orduda kfi derecede uratktan sonra sklmeyecek bir yer olduunu grdler, siyaset hayatnda k yolu aradlar, manasnda tefsiri de mmkndr. Musul meselesinden dolay ngilizlerle aramzdaki mnasebetlerin ok gergin olduu meydana ktktan sonra kumandanl brakmalarn, Atatrk ayrca iddetle tenkit etmitir. CHP'nin Kuruluu Olaylarn kronolojik srasna gre Terakkiperver Frka'nn kuruluuna gelmi bulunuyoruz. Bunu anlatmadan nce, imdi, Halk Partisi'nin kuruluuna ksaca temas edeceim. Ksaca diyorum, nk partinin kuruluu ile benim fazla bir ilgim yoktur. Bu, dorudan doruya Atatrk'n teebbsdr. Herkesin bildii gibi Cumhuriyet Halk Partisi, Milli Mcadele dediimiz byk kurtulu abasnn siyasi temeli olan Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti'nin devam olmutur. Daha, Byk Millet Meclisi idaresi devrinde yani 1920'den 1923'e kadar geen zamanda, memleket idaresi Byk Millet Meclisi'nin yalnz murakabesi deil, hatta fiilen idaresi altnda gemitir. Bu devirde Byk Millet Meclisi yalnz memleketi idare etmiyor, memleket idaresinde oklukla hkmette bulunanlara kar tekilatl bir grupla sert ve ciddi bir murakebe yrtyordu. Hepsi Mdafaai Hukuk'tan gelmi olan milletvekilleri, Birinci ve kinci Grup adlar ile birbirinin karsnda vazife gryorlard. kinci Grup, bugn anladmz manas ile, Atatrk idaresine kar muhalefeti tekil ediyordu. Milli Mcadele byle bir siyasi yrtme ve denetleme kuruluu iinde gemitir. Gruplarn Byk Millet Meclisi'nde birbirleriyle geinmeleri vakit vakit insan meyus edecek (zecek) gerginlikler gsterdii halde idarecilerin sabr ve vatanseverlii byk sefer esnasnda bir blnmeyi nlemitir. 1923'te yaplan Meclis seiminde millet huzuruna yine siyasi teekkl olarak Mdafaai Hukuk kt. Netice Mdafaai Hukuk milletvekillerinden kurulu bir tek parti meclisi idi. u farkla ki, geen kinci Grup'un uzlamaz ve Atatrk idaresi karsnda sanlan yelerinden hemen hi kimse Meclis'e gelmemiti. Ben Lozan'dan dndm zaman, burada parti tekilini olgun bir karar olarak buldum. Devletin kurulmas iin giriilen her trl faaliyetler arasnda, imdi Atatrk'n kimlerle ve nasl alacann tayin edilmesi gerekiyor. Atatrk bununla megul. Daha evvel temas ettiim iin tekrarlamayacam. Ben geldikten sonra bu grmeler devam ediyordu ve parti tekili iin
almalar olgunlamt. Atatrk, yeni devletin idaresinde ve gerekletirmeye giriecei slahatta iyi kurulmu bir partiye istinat etmek (dayanmak) fikrinde idi. Bu fikre hepimizden evvel sahip olmu ve bunu ciddi olarak tahakkuk ettirmek (gerekletirmek) istemitir. Hazr bulduum bu faaliyeti benimsedim. Bir partinin lzumunu, faydal olacan, muntazam almas lazm geldiini ben de kabul ettim. Fakat bu hususta ne geni tecrbem, ne geni bir faaliyetim vard. Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti ile alakam ve onunla almam, muharebe esnasnda zellikle cemiyetin teekklnn temel gayesi ve tek sebebi olan memleketin kurtarlmas mevzuuna inhisar etmitir. Ve bu mnasabet tam askeri mahiyettedir. Genelkurmay Bakan olarak Mdafaai Hukuk Cemiyeti'nin faaliyetini tabiatyla paylayordum. Mmkn olan yerlerde ona mdahale ederek yol gstermeye urayordum. Sylediim ereve iinde cemiyetle mnasebette bulunmak benim vazifemin tabiat icabyd. Sonra parti tekili iin almama zaten imkn olmad, muharebe bitince ayrldm, Lozan'a gittim. 9 Eyll'de Halk Partisi resmen kuruldu. Atatrk Parti bakan olarak partinin teekkln takip ediyor ve onu intizama koymaya alyordu. Klasik anlaya ve umumi telakkiye gre, Atatrk'n hem devlet bakan, hem parti bakan olarak almas, yadrganacak bir konu farz olunabilir. Ama bizde o zaman byle bir yadrgama yoktu. Benim telakkim (dncem) de byle idi. Yeni bir devlet kuruyoruz. Bu devletin balca kurucusu ve hazrlaycs Atatrk'tr. Devletin faaliyete balad esnada ona, ilerici, ok faal ve dinamik bir bnye verebilmek, baarl klmak iin Atatrk, balca fikir ve enerji kayna olacakt. Onun devletin bandan ayrlmas nasl mmkn deilse, devlet idaresinin destei olarak meydana getirdii partinin bakanlndan ayr dnlmesi de o derece mmkn olamazd. Bu hal bize ok tabii grnyordu. Ancak devletin ve partinin bnyelerinde normal demokratik rejim teesss ettii zamanlarda devlet ve parti bakanlklarnn ayn ahs zerinde birlememesi dnlecek bir konu olabilirdi. Nitekim, 1924 Anayasas demokratik bir anayasa olduu halde, bunda devlet bakannn, parti bakanlndan ayrlmas fikri bir mecburiyet olarak dnlmemitir. Bu da gayet tabii idi. nk birok radikal reformlar 1924'te henz tamamlanmamt. Atatrk, parti ile daima megul olmutur. Bunu esasl bir vazife sayyordu. Parti bakan olarak kalmasayd sz, ileride Serbest Frka'nn teekklnde de bahis konusu olacaktr. Fakat Atatrk, o zaman da partiler dnda kalan bir devlet bakan yerine, mevcut partilerin hepsine msavi muamele eden bir devlet bakan durumu ile vaziyeti izah ve takip etmeye almtr. Terakkiperver Frka ve Halk Partisi Parti tekilinde, Atatrk herkesi Halk Partisi'nden telakki etmeye, yle kabul ettirmeye ok mtemayil grnm ve bunu vakit vakit sylemitir. O zamanlarda fazla bir tecrbemiz yok. yi niyetle yryeceine inanyoruz. Ama iin tabiatnda bulunan istidat, ok gemeden kendini gstermitir. Halk Partisi'nden zannolunan pek ok kalabalk, ayrlma gn geldii vakit en evvel ayrlmlardr. Halk Partisi kurulduu zaman, Birinci Meclis'teki kinci Grup, partinin dnda kalm ve bu grubun Atatrk idaresine kar sanlan yelerinden hemen hi kimse, yeni Meclis'e seilmemiti. Bununla beraber, Byk Millet Meclisi'ndeki tek parti, kuruluundan bir yl sonra geimsizliin beraber almay imknsz kld sanlarak, tabii ve suni gayretlerle bir ayrlmaya ve blnmeye gitmitir. Bu suretle, 17 Kasm'da ilk muhalefet partisi olarak Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Halk Partisi karsnda kurulmu oldu. 1924 sonbaharnda Meclis almalar byk bir istizahla (gensoru) balad. 1 Kasm'da Meclis ald ve mbadele ileri derhal en ehemmiyetli mesele halini ald. stizah, Mbadele Vekilini hedef olarak semiti. Fakat, mbadele (dei toku) ve iskn ilerinden baka, daha birok meseleler vard. Mzakereler esnasnda, muhtelif vesilelerle dier vekletlere ait ilere temas ediliyordu. Ben havay umumi mnakaaya istidatl grdm. Bunun iin Meclis'i her meselede aydnlatmak frsatn bulmay tercih ettim. Ve istizahn geniletilerek btn hkmet icraatn iine almasn, benden ve her vekilden istenilen hususlarn sorulmasn istedim. Bunu kabul etmeye hazr olduumuzu syledim. stizah bu mahiyette ilemeye balad. Birka gn srd ve ok sert oldu. Tekakkiperver Frka henz kurulmam. Fakat, muhalifler her vesile ile hkmetin icraat zerinde mtemadiyen ikyet ediyorlard. Tenkitlerin ve ikyetlerin byk ksm mbadele ileri zerinde toplanyordu: Mbadiller iyi iskn edilmiyor; gelenlerin bir ksm yollarda perian oluyor; Garbi Trakya'da Trk ahaliye zulm yaplyor, hicrete zorlanyor. Balca ikyetler bunlar.
Ahali mbadelesi gibi etin ve strapl bir meselenin insanla yakr bir tarzda halli iin, Lozan'da Mbadele Mukavelesini hazrlarken ok dndk ve ok emek sarf ettik. Halk bir yerden bir yere naklederken muhtemel straplar hafifletecek, asgari hadde indirecek birok esaslar mukaveleye koydurduk. Fakat tatbikat umulan neticeyi bir anda vermedi. Yunanistan'la siyasi mnasebetlerimizin henz teesss etmemi olduu bir zamandayz. Tarafsz devletler vastasyla, zannederim Hollanda sefareti vastasyla, ikyetlerimizi Yunan Hkmeti'ne bildiriyoruz. Vaziyet bu. Bir defa esas mesele, Yunanistan'n bizimle hakikaten iyi bir mnasebet tesisine karar vermi olup olmamasndadr. Bunu zmeye alyoruz. Mbadele ileri hakknda Meclis'e geni izahatta bulundum. Anket parlamenterin kabul iin uzun mnakaalar oldu. Muhtelif hatiplerin konumalar hayli devam etti. 8 Kasm'da Yunus Nadi Bey, Rauf Bey'e ve Refet Paa'ya kar hcuma geti. Sz alarak. ''Memleketin rejimi mevzubahistir. Cumhuriyet idaresi mevzubahistir. Her eyi grmek lazmdr. Hkimiyeti milliye mi cumhuriyetin tekmldr, cumhuriyet mi hkimiyeti milliyenin tekmldr, gibi bir nazariyenin mevzuu mnakaa olmasna mahal yoktur'' dedi. Rauf Bey'in bir gn evvelki konumasn cevaplandrd. Ayn mesele, yani hkimiyeti milliye -cumhuriyet mnakaas, bu defa Yunus Nadi Bey ile Rauf Bey arasnda alyor. Yunus Nadi Bey, daha sonra Refet Paa'nn mebusluktan istifa ettii zaman yapt beyanata temas etti. Karanlk odada, yrn arasnda bir akdi milli varm, nedir bu, diye sordu. Burada cumhuriyet her suretle deersiz bir hale getirilerek, trl tertiplerden bahsolunuyor, dedi. Bu tartmalarda, bir sene evvel, byk lde Atatrk'le ihtilafa dm ve muhalefeti aktan balam olan arkadalar n safta bulunuyorlar. stizah byle bir hava iinde cereyan ediyor. Nihayet, bu istizah tabii neticesine varyor ve yeterlik takriri veriliyor. Yeterlikten sonra gvenoyuna mracaat ediliyor. 19-20 kiinin muhalefetine kar, byk bir ounlukla hkmete gvenoyu veriliyor. Bu gvenoyu verildii zamanlarda ben hastaym. Amipli dizanteriden perian bir haldeyim. Artk mzakerelere itirak edebilecek durumda bulunmuyorum. 22 Kasm'da (1924) istifa ettim. Hakikaten yoruldum. Geen bir sene zarfnda Ankara'nn hkmet merkezi olmas, cumhuriyet meselesi, hilafet meselesi, eski arkadalarn yarattklar meseleler beni ok yordu ve btn bu iler karsnda stanbul basn ve stanbul entellekti toplu olarak ve sebatl olarak smet Paa ile uratlar. Mnakaalar Atatrk ile kt, fakat devam ederken iyi bir taktikle benim zerimde topland. smet Paa meselesi haline getirildi. stifa ettiim zaman stanbul gazetelerinden biri yazmt: ''Btn millet oh!'' demi. Gazete, ''smet Paa'dan kurtulduk, oh!'' diyordu. Talih, hep byle devam ediyor. Byk buhran zamanlarnda benden ekinenler hep ''Oh!'' diyorlar ve sonra... Atatrk Kalacaklar, Gidecekleri Ayryor stizah mteakip Halk Partisi iinde yeni bir cereyan ba gsterdi. Bu cereyan fikir ayrlklarnn o gnk hali ile devlet ilerini devam ettirilmenin mmkn olmayaca kanaatine dayanyordu. Atatrk'n kanaati de byleydi ve buna ok ehemmiyet veriyordu. nk bazsn bildiimiz, bazsnn ne ekilde kararlatrlacan henz tahmin edemediimiz slahatn Halk Partisi'nin bu dank vaziyetinde nasl kabul ettirilebilecei Atatrk'n zihninde pheli bir hal almaya balamt. Onun da katlmasyla ortaya yle bir arzu kt: Beraber alamayacamz insanlar, saysna bakmayarak partiden karalm. Terakkiperver Frka'nn teekklnden nceki gnlerde byle bir cereyan ciddi olarak ortaya kt ve Atatrk kalacaklar, gidecekleri ayrmaya balad. Ayrca, herkes kendi arzusuna gre, gidecekleri tespit etmeye alyordu. Bu, birka gn devam etti zannediyorum ve nihayet, Atatrk, uzun boylu dndkten sonra bu cereyana son verdi. Anlattklarm, Terakkiperver Frka'nn ilan zamanna rastlar. Yeni frkann kurucular ayrlr ayrlmaz, ne kadar phelendiklerimiz varsa hepsini karalm, grnde srar edenler oldu. Fakat, Terakkiperver Frka karmzda vaziyet aldktan sonra, Atatrk bu cereyan kesin olarak durdurdu. Kim gidecekse kendisi gitsin, dedi ve bu halde brakt. Neticede, Terakkiperver Frka gtrebildii kadar insan gtrd; gerisi, taraftar olsa da olmasa da parti iinde kald. Ve bunlarn hepsi, Terakkiperver Frka ile yaknlklarn, mnasebetler gelitike kaybettiler. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas teekkl ederek Meclis'te almaya balad. Ben, tebdilhava iin Heybeli Ada'da istirahat halindeyim. Hkmetten ekilmi olduum iin, bu esnada basnn benim aleyhimdeki kampanyas eski iddetini muhafaza etmiyor. Ama, basnda inklaplar aleyhinde devam eden mcadeleler kesilmemitir. Bu mcadele, bir lde btn memlekette devam ediyor.
1925 ylndayz. ubatta eyh Sait syan patlyor. Haber alyoruz. Meclis'te faaliyet, tabiatyla artyor. Ben de aday brakp, stanbul'dan Ankara'ya, Meclis'e dnyorum.
EYH SAT SYANI (1925) syan Sratle Geniliyor Atatrk'ten acele Ankara'ya dnmem iin haber geldi ve ben hemen o gn hareket ettim. 21 ubat'ta Ankara'daym. Atatrk beni istasyonda karlad, beraber doru ankaya'ya ktk. Atatrk' beni zel bir bekleyile bekler buldum. Hemen hadiseyi grmeye baladk. Atatrk vaziyeti btn teferruatyla bana anlatt. ''syan, senin uzaktan takip ettiin gibi nemli ve geni mahiyette grnyor'' dedi. Alnan ve alnmas dnlen tedbirler zerinde gryoruz. Atatrk'n vaziyetten huzursuz olduu belli oluyor. syann genilii ve bastrlmas iin nasl tedbirler alnmas lazm geldii hususunda dnceli ve aratrc grnyor. Edindiim intibaa gre isyan, sratle geniler haldedir. Bu esnada hkmet iinde mnakaalar olmu ve ileri Bakan bulunan Recep (Peker) Bey istifa etmi. Hkmet iindeki mnakaalar, hadisenin telakki tarzndan ve alnacak tedbirlerden km. Recep Bey isyan daha endieli bir hava iinde karlayarak ii bavekilden fazla ciddiye ald iin ihtilafa dmler. Bu sebepten ayrlm. Ben, ankaya'da Atatrk'n misafiri bulunuyorum. Hadiseleri beraber takip ediyoruz. Bugnlerde asilere kar harekete gemi olan bir svari frkasn, bulunduu kararghta asiler gece basyorlar ve kmilen datyorlar. Bu haber harektn bundan sonraki neticeleri bakmndan endielerimiz zerinde byk bir etken oluyor ve iin ehemmiyeti bizim gzmze ak bir surette grnyor. Bugnlerde Halk Partisi Meclis Grubu bir toplant yapt. Hkmet Bakan izahat verdi. Hadise zerinde geni grmeler oldu. Ben geen yln 22 Kasm'nda Babakanlktan ayrlmtm. Fakat Parti Genel Bakan Vekillii sfatn muhafaza ediyordum. Bu sfatla mzakerelere ben de katldm ve hadiseye nasl baktm anlattm. Gruptaki mnakaalar sertletike, hkmetin durumu gleiyordu. Bunun zerine Fethi Bey istifa etti. Bundan sonra Atatrk, hkmet tekil vazifesini bana verdi. 3 Mart'ta hkmet programn Meclis'te okuyarak gvenoyu aldk. Program gayet ksa idi ve aa yukar u noktalara dayanyordu: Her eyden evvel son hadiselerin sratle ve iddetle ortadan kaldrlmas, memleketin her trl fesat hareketlerinden korunmas, huzurun salanmas ve devlet otoritesinin salam bir ekilde yerletirilmesi iin btn tedbirleri alacaz. Fethi Bey Hkmeti'nin dmesi ve benim riyasetimdeki hkmetin tekili ile programn Meclis'ten geirilmesi esnasnda, Terakkiperver Frka muhalefet olarak alr haldeydi. Terakkiperver Frka erkn, Fethi Bey Hkmeti'nin niin istifa ettiini anlamadklarn sylyorlard. Meclis'teki mnakaa iki nokta zerinde toplanyordu: Fethi Bey Hkmeti niin istifa etmitir? Bu meydana kmaldr. Meclis dnda kararlar veriliyor, tertipler yaplyor. Yani eski tezleri... kinci nokta, geni askeri tedbirlere lzum yoktur, hkmet bilhassa mbalaa ediyor ve geni tedbirler almak istiyor. Bu havay yaratyorlar. Bu vesileden istifade ederek bir dikta rejimine geeceimizi dile getiriyorlard. Ben hkmet programn syledikten sonra Ali Fuat Paa, Fethi Bey Hkmeti niin ekilmitir, sualini sordu. Kendisine verdiim cevapta dedim ki: ''Arz ettiim programda bunu aka ifade ettim. Mevcut hadiseyi sratle yok etmek istiyoruz. Memleketin fesat hareketlerinden korunmas, huzurun ve sknun muhafazas iin seri messir hususi tedbirler almaya gidiyoruz. Yalnz bu hadiseyi nlemek iin deil, btn memlekette muhtemel hadiselere kar hususi tedbirler alacaz. Btn bu ak vaziyet karsnda, gerek hkmet deiikliinde, gerek yeni hkmetin takip edecei siyasette, malum olmayan hibir nokta yoktur.'' Fuat Paa, bu defa sualini deiik biimde sordu. renmek istedii u: Fethi Bey Kabinesi isyan hareketleri karsnda gerekli tedbirleri almam mdr, benim bu husustaki kanaatim nedir? Tekrar krsye geldim: ''Rica ederim, beni Fethi Bey'le burada mnakaaya sevk etmeyiniz. Bunun ne ameli faydas vardr, ne de drst bir harekettir. Eer benim programmda ve takip edeceim politikada kabul
olunmayacak noktalar varsa, bunlar sorunuz. O vakit cevap vermek hem vazifemdir, hem iktidarm dahilindedir'' dedim. Bu mnakaalar arasnda hkmet, Terakkiperverler'in muhalefet oylarna karlk byk ounlukla gvenoyu ald. Hkmet programnda ifade etmek istediimiz tedbir iki noktada hulasa edilebilir: Seferberlik ilan edeceiz ve bir Takriri Skn Kanunu karacaz. Takriri Skn Kanunu'nu iletebilmek iin iki stiklal Mahkemesi kuracaz. Biri arkta alacak, birinin merkezi Ankara olacak. Hazrladmz kanuna gre, hkmet lzum grd takdirde sulular stiklal Mahkemesi'ne verebilecek ve stiklal Mahkemesi davalar kendi kanunlar ile sratle yrtecek. Meclis'te hkmetin gvenoyu ald anlalnca, krsye gelerek, va ziyetin ehemmiyeti dolaysyla hemen bu gece mzakeresini teklif edeceimiz bir kanun olduunu syledim ve kanunun bu gece grlerek neticeye balanmasn rica ettim. Takriri Skn Kanunu Takriri Skn Kanunu, iki maddelik ksa bir kanun. Mzakereler balad ve Terakkiperver Frkas mensuplar bu kanuna kar iddetle muhalefete getiler. Btn mnakaalar dinledikten sonra, teklif ettiimiz kanunu u ekilde izah etmeye altm: ''Muhalefet erknnn mtalaalarn dinledik. Muhterem Kzm Karabekir Paa slahat, istiklal mahkemelerine istinaden mi yapacaksn, diye soruyorlar. Islahat emniyet ve asayi temeline istinat ederek yapabiliriz, benim kanaatim budur. Emniyet ve asayi temelini muhafaza iin btn kanunlar gibi istiklal mahkemesi de bir vastadan ibarettir. Ben de bir ey soraym: Islahat fikirleri, teceddt, terakki fikirleri ahlakszlktr diye bar bar barlrken, muhalefet erkn niin bir tek kelime sylemediler? Muhterem Rauf Beyefendi, cumhuriyeti tehlikede grmyorum ve onun iin bu kanun lazm deildir, buyurdular. Cumhuriyetin tehlikede olmad esnada, bu mahedede kendisi ile beraberim. Vaziyete gre tedbir bulan bir cumhuriyet hi tehlikede olur mu?" Saltanat 1922'de kaldrlm; 1923'te cumhuriyet ilan edilmi. 1924'te hilafetin ilgas, eriye ve Efkav Vekleti'nin kaldrlmas, tedrisatn birletirilmesi hakknda kanunlar tatbike konmu. Cumhuriyethenz bir yln yeni doldurmu. Memleketin her tarafnda irtica alabildiine tahrik ediliyor. Memleketin bir kesinde silahl bir irtica ayaklanmas balam, hadise sratle yaylyor. Btn bu artlar iinde Takriri Skn Kanunu ve stiklal Mahkemeleri gibi radikal tedbirlere mracaat etmeden cumhuriyeti, yeni rejimi korumak mmkn mdr? Terakkiperver Frka erknna Meclis'te bunlar anlatmaya altk. Neticede teklif ettiimiz kanun ve tedbirler Meclis ounluunca kabul edildi. syan, Elaz'a Dayand Bu esnada gece gndz Atatrk ile buluuyoruz ve askeri vaziyeti beraber mtalaa ediyoruz. dndm geni ihtimalleri gz nnde bulundurarak, bir defa, askeri tedbirleri derhal alacaz. Bir kolorduyu hemen seferber etmek lazm. Adana civarnda bulunan kolorduyu seferber hale getirmek iin sratle harekete getik. Ondan sonra, her eit tahriki nleyerek, hkmeti tamamyla hkim klacak dier tedbirleri almak gerekiyor. Geni bir irtica hareketi iinde bulunduumuza hi phe yok. Bu hareket ne ller iinde, nerelere kadar sirayet eder ve hadise ne gibi bir mahiyet alr, bunu bilmiyoruz. Ancak, halen askeri mahiyet arz eden silahl irtica hareketinin bulunduu mntkada abuk netice almak, ilk vazife grnmektedir. Onun iin, vazife aldm ilk gn, dndm tedbirleri Meclis'ten sratle geirmeye altm. syan, Elaz kaplarna kadar dayand. Asiler Diyarbakr'a iki defa hcum ettiler. ehrin iine girdiler ve karldlar. Seferber olan kuvvetler nisan bana doru Diyarbakr ve Elaz'a yetimeye baladlar. Dnmeli ki, bu 1925 ylnda, ngilizlerle mnasebetlerimiz henz daha dzelmemitir. Musul meselesi kesin neticeye varmamtr. Muvakkat bir snr izilmi ve taraflar birbirinden ayrlmtr. Ama netice belli deil ve ihtilatlarn neler douraca bilinmiyor. Her gn askeri tebli nerediyoruz. Kamuoyuna vukuattan haberler veriliyor. eyh Sait, harekt esnasnda dini kurtarmak davasn aktan ortaya atm bulunuyor.''Hilafet kalkmtr, din tehlikededir. Dini kurtarmak lazmdr''. Davalar bu. eyh Sait, isyan hareketini,
bylece btn memlekete milli bir hareket olarak deil, bir din hareketi olarak gsteriyor. Her taraf harekete geirmek sevdasndadr. Aldmz tedbirlerin ve askeri tertiplerin, btn memlekete amil olmas iin ilk icraata getiimiz zamanki dncelerimizin isabetli olduu anlalmaya baland. eyh Sait Yakaland Askeri harekt, 1 Nisan'da sona erdi. eyh Sait, Lice civarndaki ordughndan skldkten sonra, anlaldna gre bir an nce ran'a kamaya alyor. Dier istikametlere giden yollar kapanm, onun iin ran'a kap selamete kmak istiyordu. Harektn bu safhasnda halkn yardm balad. Halk, asilere iltihak etmek (katlmak) yle dursun, yolunu kesmeye ve mnasebetini daraltmaya meyletti. Nihayet bugnlerde eyh Sait, halkn da hkmet kuvvetleri ile birlik olmas sayesinde, kendisi ile temas etmi olan ktaata teslim edildi. Bata eyh Sait olmak zere isyan idare eden balca eyhler hkmetin eline geti. Askeri bakmdan harektn hitam bulmu olduu ilan edilerek yakalananlar mahkemelere verildi. D lemin nazarnda eyh Sait syan nemli idi. Fakat, akisleri daha byk oldu ve hadise neminden ok byk mikyasta deerlendirildi. Her tarafta, bilhassa talya'da Anadolu, batan baa halifecilerin isyan mntkas olarak gsteriliyordu. Bu suretle gen Trk Cumhuriyeti'nin yakn gelecekte ne olaca belli deil gibi bir manzara yaratlmtr. eyh Sait'in uzun zamandan beri kuku ve hazrlkta bulunduu anlalmtr. Daha Nasturi hareketleri olurken, bir suretle bu hareketlerle iliiinden phe edilmi, ahitlik vazifesi ile mahkemeye arld halde, o, daha byk ihtimallerden saknarak kuku iinde hazrla balamtr. Anlalyor ki, evvelki hareketler srasnda geni hazrlklar varm. Asilerin muhakemeleri srasnda ortaya birtakm meseleler kt. eyh Sait'in stanbul'da yan azasndan Seyit Abdlkadir ile mnasebette olduu anlald. eyh Abdlkadir aldanarak emniyet memurlarna alm. Bir Krt hkmeti kurmak iin lzumlu para zerinde grmeler olmu. Muhakemenin teferruat ve tafsilat ok sylenmitir, neredilmitir. syann Sebepleri Btn bunlarda, eyh Sait syan'nda memlekette senelerden beri yuvalanm olan propagandnn eserleri grlmtr. eyh Sait syan'n dorudan doruya ngilizlerin hazrlad veya meydana kard hakknda kesin deliller bulunamamtr. Fakat, bundan phe edilmi ve gerekli tahkikat yaplmtr. nk, ngilizlerin Musul hareketi esnasnda ve daha sonra Nasturi ayaklanmalarnda olduu gibi, hudutlarda ve darda propagandayla, mnasebetlerle eyh Sait syan'nn patlamasnda zahiren (grne gre) yardmc olduklar intiba (izlenimi) mevcuttu. eyh Sait syan'nn sebeplerini deerlendirirken dikkatli olmak gerektii kanaatindeyim. Herhalde bunu bir milli hareket olarak kabul etmemek lazmdr. Milli Mcadele esnasnda ve Lozan mzakereleri devam ederken, Krtler umumi olarak Trk camiasnda bulundular ve memleket birliini muhafaza etmek milli hkmeti kuvvetli bulundurmak iin arzu ile yardmc oldular. Milli Mcadelenin ilk gnlerinde Heyeti Temsiliye'de Musa Bey isminde birisi vard. Mutki airetinin reisi olan Musa Bey, itimatla Heyeti Temsiliye'ye seilmiti. Geri hibir zaman Ankara'ya gelmedi. ama bunu kt bir maksada yormamak lazmdr. nk hkmet merkezinden uzakta bulunmak, feodal eyhlerin yetime tarzlar ve tabiatlar icabdr. Sevr Muahedesi ile Krtler, Trkler gibi kendi vatanlarn tehlikeye maruz grdler. nk Sevr Muahedesi hkmlerine gre, Dou Anadolu'da Ermenistan hududu bitiiinde bir Krdistan Devleti kurulacakt. Krtler, Trk vatannn kendileriyle beraber, bilhassa douda, Ermeni tehlikesine maruz kalacan biliyorlard. Milli Mcadelenin devamnca canla bala beraberlik gsterdiler. Sonra, Lozan Muahedesi yaplrken de Krtler vatansever olarak Trklerle beraber bulunmulardr. Krtler Ermeniler gibi Lozan'a gelip bize mracaat etmediler. Hatta biz Lozan'daki konumalarmzda, milli davalarmz ''biz Trkler ve Krtler'' diye bir millet olarak mdafaa ettik ve kabul ettirdik. eyh Sait syan, Krtlerin bu umumi tutumundan ayrlan ilk iarettir. Bununla beraber bu isyann sebepleri arasnda, Dou Anadolu'daki sosyal meseleler zerinde dnmek icap eder. Dou'da eyh hkimiyeti ve herkesin kendine gre bir nfuz mntkas, bir hkimiyet blgesi meselesi vardr. teden beri, Osmanl mparatorluu'ndan beri devam eden bu vaziyet, tahrikin ve cretin temeli olabilir. Sylediim tehlikeler ortadan kalktktan sonra, eyhlik menfaatleri ile din konusunda memlekette alm olan geni propaganda, bunlar tahrik etmitir.
Osmanl idaresi eyhlerin gznde, nihayet bir uzlama idaresidir. Bu defa da eyhler, Osmanl Devleti'nin tabiatnda olan bu istidad deerlendirmek istemi olabilirler. Fakat, eyh Sait syan'nn umumi havasndan anlaldna gre, kendisi, kyamnn sirayet edici gte olduu midine kaplmtr. syann ilk annda, svari frkasna kar olduu gibi, baz askeri muvaffakiyetler elde edince mitleri geni lde artt. Nasturi hareketi sebebiyle ehadete arlmasndan hazrlklarnn meydana kacan mbalaa ile karlayp korkmas, sratli patlamann sebebi olarak kabul edilmitir. syan bastrlp adli mekanizma ilemeye balaynca, ilk asayi tedbirleri olarak Dou'daki eyhlerin, aalarn ve beylerin oradan kaldrlp, Bat'ya nakledilmeleri kararlatrld. Seferberlik bittikten sonra, seferber olarak gelmi olan ktaatn yerlerine iadesi icap ediyordu. Bunlar geri gndermek kararna vardk. Ordu kumandan bulunan rahmetli Kzm nan Paa, askeri tedbirlerin kaldrlmasnda ve ktaatn yerlerine gnderilmesinde mahzurlar olduunu ciddi olarak ileri srd. Askeri tedbirlerin kalkmas zaman deildir, bu mesuliyeti zerime alamam, dedi. Bu sebepten tamamyla bir noktainazar ihtilaf hasl oldu. Kzm Paa seferberliin kaldrlmasna itiraz ediyordu. Vaziyeti yakndan gryorum, mesele bitmemitir, uralacak henz ok ey vardr, diye grnde srar etti. Halbuki biz bundan sonra asayi tedbirleri ile ilerin yrtlmesinin kabil olacana inanyorduk. Muharebe son derece ar bir yk olacakt. in bir de mali taraf vard. Ayrca, vatanda huzur meselesinin, byk askeri tedbirlere ihtiya gstermekte devam ettii kanaatini yaratmamak lazmd. Askeri tedbirleri vaktinde alp, vaktinde kaldrmak hkmet iin esasl bir karar konusudur. Ordu kumandan ile aramzda bundan ihtilaf kt. Kendisini vazifeden ayrmaya mecbur olduk. Kendisi orduda kald, fakat baka bir vazife verdik. Oraya zzettin Paa'y kumandan olarak gnderdik. Terakkiperver Frka'nn Kapatlmas Yakalanan asilerin muhakemesi esnasnda ark stiklal Mahkemesi, dini propaganda ve tahriklerle Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'n irtibatl (balantl) grerek frkann kapatlmasna karar verdi. Siyasi hayatn tatbikat imdiki kadar uzun tecrbelerden gemi deildi. esasen bizim siyasi bnyemize eskiden beri u hastalk arz olmutur: Muhalefette veya iktidarda bulunanlar; kendisi ahsen geni yrekli ve serbest fikirli olsa da din cereyanlarndan istifade etmek imkn bulunursa, tekilatyla, maiyetiyle siyasi bir menfaat olarak, muvakkaten diye, belli bir merhaleyi geinceye kadar diye, imdilik diye ondan istifade etmeye kalkar. Kltr buna msait bulunmayanlarn bile bu sakat meylini yenmek mmkn olmuyor. Siyasi hayatmzda bu hastalk iine bandan beri girmiizdir ve nihayetine kadar bu hastalktan kurtulamamzdr. umumi kltr, umumi eitim, siyasette salam istikametlerde bulunmak ihtiyacn duyduu zaman, o seviyeye ykseldii zaman, siyasi mcadelenin banda, ortasnda, hatta bugn mevcut olan yanl tutumlar kendiliinden dzelecek midini muhafaza ederim. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn programnda bulunan ''Frka, efkr ve itikad diniyeye hrmetkrdr'' sz byk reformlar ve inklaplar yoluna girmi olan Atatrk idaresi ve Halk Partisi iktidarna kar muhafazakr bir zihniyetin ifadesi olarak grnyordu. Halbuki memleket, o gnlerde irtica tahrikine kar her zamandan fazla hassas bulunuyordu. Cumhuriyetin devlet dzenine getirdii deiiklikler, stanbul basnnda ve stanbul efkrumumiyesinde geni tefsirlere (yorumlara) tabi tutulmutu. Fikirler ok kark bir haldeydi. Her vesile ile, herkes, her eye hcum ediyordu. eriat istei yaygn bir ekildeydi. imdi, hadiseleri zamann artlar iinde deerlendirince, u gerek ortaya kyor: Asl niyeti ve istidad, gemi hizmeti ne kadar iyi ve ayan hrmet olsa da byle bir merhaleyi geerken tutumu ve tesiri yapc olmazsa, bir felakete sebep olmak muhakkaktr. O felaketi nlemek, sorumlu adamn ilk vazifesidir. Terakkiperver Frka erkn, reformcu kimselerdi ama, Osmanl reformcusu idiler. Ben dahil, hibirimiz, reformculukta Atatrk metotlarn daha evvel grm, dnm, benimsemi deiliz. Atatrk metotlar meydana knca, ben sknetle vaziyeti mtalaa ederek, halin, zamann tedbirleridir diye dnmmdr. Atatrk'le konumalarmzda, yaplabilirse bu imdi yaplr, dedii zaman benim inanmam, tekilerin korkmas... Farkmz bundan geliyor. Halbuki zaman da farklyd, Atatrk ile aralarndaki ller de farklyd. Beraber bulunduklar bir iten kp, dnda kalarak, onun cereyan tarzn takip etmeye istidatlar zayft. Terakkiperver Frka'y tekil ettiler. Kendilerini bu yola sevk eden ve sonra ihtilafa vardran endieyi yle izah ediyorlard: Cumhuriyetin ilann bize sormadan, danmadan yaptnz, aceleye getirdiniz. Olmaz! Bundan sonra neler yapacaksnz, rejimi hangi istikametlere gtreceksiniz, bilmiyoruz. Birok reformlar
yapacaksnz slahat yapacaksnz ama bunlarn hepsini bir gnde, senede, be senede yapmak art mdr? Bu mtalaalar, bu endieler, kimisinde acele etmemekten, ihtiyatl olmaktan, kimisinde baka sebeplerden, hlasa z duygulardan ileri geliyordu. Hani beraberdik, diyorlard. Evet, beraber olduumuz zamanlar icraat beraber yaptk. imdi beraber olmadmz zaman geldi, ayr yapyoruz. htiyatl Olmak Acele etmemek, ihtiyatl olmak belli bir grtr. ama ihtiyatn ls meselesi var. htiyat, bir hedefe varmak iin lazm olan tedbirleri almak demektir. Bazen, mevcut artlar iinde hedefe varmak mmkn deildir, ihtiyatl davranlr. Ben bunu muharebe esnasnda grmmdr. Beraber baladmz arkadalarla benim ahsen aramda muharebede ilk ihtilaf undan kt. Memleketi kurtarmaya alyoruz. Bunun iin protesto ediyoruz, cepheler kuruyoruz, unu yapyoruz, bunu yapyoruz. Bunlarn hibirisi askeri bir zaferi temin edecek tedbirler deildir. Bir netice almak, memleketi istila etmi olan dman muharebe meydannda kafasna vura vura yenip karmakla mmkndr. Buna hazr myz, dermanmz var m? Bunu hazrlamak iin tedbir almak kararnda myz? Ben byle diyorum. Grm bu. Baz kahraman arkadalarmn fikirleri de yle idi: arkta Ermeni harekt yapld, muvaffak olundu. Btn memleket kaybolursa bundan ne kar? Biz her taraf kaybederiz, fakat Ermenistan'a gider hcum ederiz ve orada tutunuruz. Yine muharebe esnasnda, deiik tarzda bir hadise ile karlammdr. Cephe kumandanym, taarruz iin hazrlanyoruz. Selahiyetli kimseler gelir benimle temas ederlerdi. smet Paa niin taarruz etmiyor, niin srar ediyor, diye sorarlard. Bir seferinde byle bir haberi Ali Fuat Paa getirdi. Rauf Bey de ayn dncedeymi. Halbuki ben politikada deilim. Israr ettiim bir ey yok. Orduyu smsk tutuyorum ve muharebede muzaffer olmak iin btn tertipleri almaya alyorum. Ben ihtiyat, byle anlarm. Mcadele lsz Olmutur Terakkiperver Frka'nn kuruluu zamannda, memlekette bize kar belirli ve krklenmi olan dini hissiyattan bilerek istifade etmek maksad vardr. imdi bu, bence, onlarn bu niyette olduklar manasn tamaz. Deildirler. Ama siyasete girmilerdir, muhalefet yapacaklardr ve rakiplerine kar din unsurunu kullanmay faydal grmlerdir. Vaktiyle beraberken, imdi kar karya gelince, tabiatyla her fikir kendisini yrtmek, tesirli olmak iin, teekkl etrafnda faal olarak alacak bir topluluk, taraftar bir kitle bulundurmak ihtiyacndadr. Bu ihtiyac salamak iin vastalarn kullanlmas nemlidir. Siyaset mcadelesine girmi olanlar, bu eit klfetsiz vastalar kullanmaya kalkarlarsa, mcadele elbette lsz olmaktadr, lsz olmutur. Herkes Tarih inde Yerini Muhafaza Edecektir Terakkiperver Frka'nn kuruluu, Atatrk'n sratli icraatla nereye kadar gideceinden ve ne ekilde bir otorite tesis edeceinden korkulmas zerine, onunla beraber alma imknndan mitleri kesildikten sonra giriilmi bir teebbstr. Zaman, bu ayrln zaruri olan znt verici tesirlerini kendi lsnde muhakeme etmitir. Benim kanaatimce, frka erknnn ahsi hizmetlerini, ahsi deerlerini hakiki lsnde deerlendirmitir. Siyaset ayrlnn vukua getirdii neticeler, fikir ayrlndan, reformlarn tabiatndan ve reformlar tatbikteki metot farkndan, buna ayak uydurmak, hazmetmek istidadnn zayflndan olmutur. Tarih, bu ayrlklar deerlendirecektir ve herkes tarih iinde kendi hakl yerini muhafaza edecektir. Durum, bir askeri hareket zamannda kumandanlar arasnda bir tedbir yznden vukua gelen ihtilaftan ok farkl deildir. Mesela Byk Taarruz tedbirleri, hazrlklar srasnda olduu gibi... Bu tedbirlerin nasl tatbik edilmesi lazm geldii esasl bir plan icabdr. Btn kuvvetleri bir tarafa topladk, her taraf zayf braktk. Demek dman daha evvel davranrsa ve biz kuvvetli olduumuz yerlerde umduumuz neticeyi alamazsak, birok felaketlere zemin hazrlam oluruz. imdi bu riskleri gze alarak bir tertip yapyorsunuz. Bunun tehlikeleri ve ihtiyatszlklar zerinde srar eden kumandan bulunuyor. tiraz ediyor, fikrini sylyor. kna etmeye alyorsunuz, ikna edemiyorsunuz. Eer tertibi hazrlayan adam amir ise, ''Buna karar verdim, yapacak msn, yapmayacak msn'' diye
soracaktr. Madun ise ''ikna edemedim, are yok, selahiyet onundur'' diye dnecektir. Emir verildii zaman, onu yapacam deyip uyuyor mu, yoksa beni affedin deyip ekiliyor mu? Mesele bundan ibaret. Askeri hareketteki bu durum, siyaset hareketinde bilhassa birinci derecede sz sahibi olmak mevkiinde onlar iin de ayn mahiyetini muhafaza ediyor. Bir esasl tedbir almak lazm. Taraftar olanlar itiraz etmiyorlar. Bir ksmnn trl sebeplerle o gn gz tutmuyor. teki de srar ederse meselenin halli yok. Mtalaa ile bir araya gelmeye, fikirleri bir araya getirmeye imkn olmuyor. Otorite bakmndan birinin dierine uymas icap eder. Uymay kabul edersen beraber olursun, uymay kabul etmezsen ve siyaset hayatnda kalrsan karsna geip mcadele ediyorsun. Bu mcadele yaplrken medeni ve ileri bir seviye mevcutsa, ayrlk makul ller iinde kalabiliyor ve taraflar mnasebette bulunabiliyorlar. Siyasi seviye olgun deilse, aradaki ayrlk tamir edilmez bir istikamette dmleniyor. Tabiat hadisesi olarak, sosyal hadise olarak, siyasi atmalarn seyri budur. Uzun tecrbelerden, birok misallerden sonra, bende bu kanaat hasl olmutur. Ve onun iin Terakkiperver Frka ayrl birok krgnlklar geirdikten sonra, reisicumhur olduum zaman, kendilerini cemiyete iade etmek imkn var mdr diye dndm ve her biri ile grtm. Makul hudutlar iinde muvafakatlerini alarak tekrar beraber almay tecrbe ettim.
1925 SENESNN NEML LER Fes, Kalpak Mnakaas Bu sene yaplan ileri yle sralayabiliriz: Aarn kalkmas, ttn rejisinin yabanc sermayeli irketten devralnmas, eker Fabrikalar Kanunu'nun karlmas ve en mhimi olarak apka giyilmeye balanmas. Atatrk, bakumandanlk muharebesinin yldnmn 1925 ylnda Kastamonu'da geirmek istedi ve 24 Austos'ta seyahate kt. nebolu'ya kadar uzanan bu seyahatinde, her urad yerde cemiyetlerle geni temaslarda bulunarak apka inklabn ilan etti. apka giymek o zamana kadar dinsizliin balca alameti saylyordu. Bir taraftan ekil meselesi gibi grnmekle beraber, bu heyulann zihinlerden kaldrlmas, cemiyet anlayna getirilen deiiklik itibaryla nemli bir eser saylmaldr ve yle saylmtr. Milli Mcadele yllarnda, fes yerine kalpak giyilmesi iin bir mebus arkadan yapt teklifi, Byk Millet Meclisi ekseriyetinin tezahratla nasl reddettiini dnmeliyiz. imdi 1925 ylnda apka Kanunu tatbik edilebilir mi, meselesini buna gre deerlendirmek lazmdr. apka Kanunu ne kadar zamanda tatbik edilebilir? Yine acele edilmektedir, hazrlk lazmdr veya deildir. Atatrk btn bu mnakaalara frsat vermeden, meseleyi kolaylkla halletmitir. Kastamonu gibi, grgl olduu kadar muhafazakrl da bilinen bir vilayetimize elinde bir hasr apka olduu halde gitmesi, muhtemel tereddtleri, itirazlar bir anda bertaraf etmitir. Kastamonu halk uyanktr. Ayn zamanda samimi olarak muhafazakrdr da. Atatrk'n apka giymeyi orada tecrbe etmesi, byk bir cesaret iidir ve bu seyahatten tam baar ile dnmtr. Birka sene evvel yaplan fes-kalpak mnakaas ve 1925'te Kastamonu'da Atatrk'n apka giyerek halkn nne kmas, nereden nereye geldiimizi gsterir. Alnan mesafelerin uzunluu, fevkalade kararlar sratle tatbik etmek mizacnda olan Atatrk'n sahip bulunduu enerjinin neticesidir. apka inklabnn bu suretle neticeye ulamas, vaktiyle Atatrk'e kar, onu frenlemek, kontrol altnda tutmak teebbsnn sebebini de gsteren bir misaldir. Atatrk, elinde hasr apkas olduu halde dolayor ve halkn iinde ona kar duyulan rkeklii yenmeye alyor. Derhal herkes bandaki fesi atyor. apka bulamayan kasket vs. giyiyor. Atatrk genci ile yals ile memuru ile mfts ile herkese apka giymenin dinle mnasebeti olmadn ve medeni bir kisve olarak btn dnya ile farksz bir balk giyebilmenin ehemmiyetini anlatmtr. Ve fes, sratle memleketten kaldrlmtr. Aslnda en ziyade taassup sahibi grnen insanlar, Avrupa'ya gittikleri zaman fesle dolamazlard, apka giyerlerdi. Garip grnmeyi ve geri mntkalarn insanlar olarak telakki edilmeyi istemezlerdi. apkaya dair, daha nce gemi bir iki hikyeyi anlataym.
Malatya mebuslarndan bir arkadam vard: Hac Bedir Aa. ok yakn dostumdu. Ben bavekilim. Hac Bedir Aa arada bir beni ziyarete gelirdi. Yine bir gn gelmiti. Konuuyoruz. Bana Meclis'in iindeki cereyanlar anlatyor ve ok szlanyordu. ''Herkese, mtemadiyen hkmet aleyhinde fena eyler telkin etmeye alyorlar, Meclis iinde ok fesat var'' diye haber veriyor ve dert yanyordu. Nelerden bahsettiini sordum. Sylediklerini gayet iyi hatrlyorum: ''Bu kadar urayorsunuz, alyorsunuz. yapyorsunuz. Demiryollar yapmaya alyorsunuz. Bundan ok memnundurlar. Fakat yine de hakknzda ok insafsz eyler sylyorlar.'' Hac Bedir Aa'ya, ''Ne diyorlar? Hrsz m diyorlar'' dedim. Hac Bedir Aa fena halde skld. Bir trl syleyemiyordu. ''Canm bunlar da bir ey mi, ok daha fenasn sylyorlar'' diyordu. Nihayet mahcup bir ekilde ald: ''Bunlar adama apka giydirirler, apka giydirirler, diyorlar. Bunu bile sylyorlar'' dedi. Hac Bedir Aa'y, pek az zaman sonra apka inklabnn ilk gnlerinde bir melon apka ile grdm. apka inklabndan sonra, dier bir arkadamzn, Ankara Valisi Yahya Galip Bey'in bir ziyaretini hatrlarm. Ayn zamanda mebus olarak bulunan Yahya Galip Bey de ok yaknmzd. Bir teklifi vard. Nedir, dedim. ''apkann orta yerine bir ay yldz koyalm. Dier milletlerden farkmz belli olur'' dedi. Teklifi bu. Yahya Galip Bey'e. ''Canm, biz bunlar farkmz olmasn diye yapyoruz. Sen ne teklif ediyorsun'' tarznda ktm. Atatrk inklaplar bu artlar iinde yapmt. Bu zamanda bile inklaplara kar tepki grdke hassas olmamzn ve endie duymamzn sebeplerini geirmi olduumuz devirlerin tesirlerinde ve ters gelimelerin neticelerini tahmin edecek durumda olmamzda aramaldr. Kadn haklar, apka meselesi ve dier btn devrimlerin muhafazas kaygs, bunun iin nemli bir duygudur. 1926 SENESNN NEML OLAYLARI zmir Suikast 1926 senesinin en byk siyasi olay, phesiz ki zmir suikastdr. eyh Sait syan'ndan hemen bir sene sonra, bu byk suikast teebbs ile karlatk. suikast teebbs meydana kt esnada memleketin siyasi havas normale dnm grnmyordu. eyh Sait syan'ndan dolay Elaz'a, stiklal Mahkemesi'ne gnderilen stanbul gazetecileri serbest braklmlard. Muhakemeler, nihayet fazla ve devaml bir gerginlik brakmadan tasfiye edilmiti. Atatrk'n mdahelesi ve aktan vaziyet almasyla, stanbul'dan giden gazeteciler mahkemece bir cezaya arptrlmadan tahliye edilmiler ve umumi hayata dnmlerdi. Atatrk, haziran aynda Bat Anadolu'da bir seyahate kmt. zmir'e gidecekti. Dolat yerlerde, hep yeni slahat iin telkinler yapyor, gemi siyasi hadiseleri konuarak vazifelileri, halk uyarmaya alyordu. Hadise patlad zaman Balkesir'de bulunuyor. Ben Ankara'daym. Suikast tertibine karm olan Giritli evki adnda bir motorcunun ihbar zerine, teebbs reniliyor. Atatrk'ten bir telgraf aldm. ''zmir'de bir suikast teebbs meydana kmtr. Tahkikat yaplmaktadr. Hadise nemlidir'' diyor ve geni bir tertip olduu haberini vererek, stiklal Mahkemesi'ni zmir'e gndermemi bildiriyordu. Suikast tertibini, hkmet olarak Atatrk'n haber vermesiyle renmi olduk ve derhal zihnimde, byle bir suikast tertibine kar giriilecek takibatn yapaca ihtilatlar belirdi. Haberin benim zerimde yapt bu ilk tesirle gsterdiim tepki, ''Geleyim, grelim'' tarznda cevap vermek oldu. Atatrk, henz zmir'e varmamt. Yoldayd. Herhalde Manisa'da bulunuyordu. Geleyim, orada yakndan malumat alaym, hadisenin tafsilatn reneyim, demitim. Bana cevap verdi: ''Ankara'dan ayrlmaman lazmdr. Henz daha baka nerelerde ne gibi hazrlklar olduunu bilmiyoruz. Ankara'da da birtakm teebbsler olabilir. Binaenaleyh ibanda bulunmak ve mteyakkz olmak lazmdr. Bunun iin zmir'e gelmen doru deildir'' diyordu. Ben Ankara'da kaldm ve stiklal Mahkemesi'ni zmir'e gnderdim. Atatrk, 16 Haziran'da zmir'e girdi. Ayn gn zmir Valisi Kzm Paa'dan ifreli bir telgraf aldm. Telgrafta u tafsilat vard: ''1- Reisicumhurumuz Gazi Hazretleri tekmil halkn, tasviri kabil olmayan heyecan ve srur tezahrat iinde afiyetle, zmir'e muvasalat buyurdular. 2- Dn gece zmir'in iinde kmilen ve bilavukuat tutulmu olan suikast ebekesi bervehi tidir:
Sabk Lazistan Mebusu Ziya Hurit, drt gn evvel stanbul'da mehur erbab vukuattan Laz smail ve Laz Yusuf'u Glcemal vapuru ile getirmitir. Bunlar bomba ve mceddet tabancalarla mcehhezdir. Burada Sar Efe nam ile maruf Edip, bu mesele de dahil ve tam bir alaka sahibidir. Bunlara silah, bomba ve para, stanbul'da ve burada verilmitir. Burada, hanesinde toplant yaplan Giritli evki Kaptan suikastn Gazi Hazretleri aleyhine mrettep olduunu anlaynca hamiyeti galeyana gelmi ve bizzat Gazi Hazretleri'ne hitaben dn yazm olduu 15 Haziran tarihli mektupla acizleri haber vermitir. Tertiplerin salam alnmas iin sabaha kadar bizzat be taharri memuru ile megul oldum. Alnan tedbirler sayesinde, ayr ayr bulunduklar hanelerde ve uykudalarken, sabaha kar bastrlm, dolu iki ngiliz bombas ile henz tevzi olunmu drt otomatik yeni tabanca, arjrleriyle beraber tutulmutur. Laz smail ve dierleri itiraf etmitir. Bugn saat 16.00'da, Gaffar Oteli'nin bulunduu yolun dar kesinde, opur Hilmi'nin biraderi Berber Nuri'nin dkknndan, otomobile bomba ve tabanca ile taarruzlar mukarrerdi. Mzakerelerine nazaran bir motorla Sakz'a firar edeceklerdi. 3- Sar Efe bu ii deruhte ettii halde vakann hengmnda hazr bulunmamak iin dn Seyrisefain Mahmut evket Paa Vapuru ile stanbul'a hareket etmitir. Saruhan Mebusu Abidin Bey de bu vapurla gitmitir. stanbul ve anakkale valilerine Sar Efe'nin tevkifini, ifreli telgrafla ve makine banda tebli eyledim. 4- Burada mevkuf ve ihtilattan men edilmi olanlar unlardr: Ziya Hurit, stanbul'da Byk ar'y soyan, polislerle defalarca musademe eden Laz smail ve Laz Yusuf ve Sar Efe'nin ky khyas opur ve Kse namyla maruf Hilmi'dir. 5- Bu iin esas stanbul'da ve harite olacaktr. Tahkikatn ve icraatn tekemml lazmdr. Sar Efe'nin yakn arkada Torball Emin Bey son bir buuk ay zarfnda ikinci defadr ki Atina'ya gidiyor ve elyevm Atina'dadr. Bu dahi tetkik ve takip olunuyor. Bu ana kadar halkn hi haberi yoktur. Son derece mahrem ve sknetle hareket olunmutur.'' ''Vaziyet ok Ciddidir'' Tevkifler bu suretle balad. Aradan birka gn gemiti ki bu esnada Ankara'da bulunan Kzm Karabekir Paa'nn, stiklal Mahkemesi talimatyla tevkif edildiini haber aldm. zmir'de Atatrk'e kar suikast yaplacak ve Terakkiperver Frka mensuplar bununla ilgili olacaklar... Birden, bu durum bana gayri tabii geldi. Byle bir suikast tertibinin ne kadar ciddi olduu hakknda sarih bir fikrim yok. Bunun iin endie duyuyorum. Suikast teebbsnden istifade etmek iin bunun frsat olarak geni lde kullanlmasndan ciddi surette kukuluyum. Heyeti Vekileyi toplayp grtm, endielerimi syledim. Kesin vaziyet almak kararnda olduumu bildirdim ve Kzm Karabekir Paa'nn tahliyesi iin emir verdim. Tahliye ettirdim, serbest braktm. Atatrk'e tekrar yazdm. ''ok ciddi endie ediyorum. Kzm Karabekir Paa, stiklal Mahkemesi'nden gelen bir talimat zerine burada tevkif olunmu. Paa, halen mebustur. Bu lde tahkikat yapabilmesi iin, bizim hkmet olarak davay stiklal Mahkemesi'ne tevdi etmemiz lazmdr. Bunu henz yapmadk. Vaziyetin ne kadar ciddi olduunu renmek icap ediyor. Daha fazla tafsilat bekliyorum'' dedim ve Kzm Karabekir Paa'y serbest braktm da bildirdim. Atatrk, derhal cevap verdi. Byle zamanlarda mutad olduu vehile Atatrk, ''Vaziyet ok ciddidir, hemen buraya gel'' diyordu. Her mlahazay braktm. zmir'e hareket ettim. Kzm Karabekir Paa'nn serbest braklmas zerine, stiklal Mahkemesi'nin beni tevkif ettirmeye kalkt sylenmitir, yazlmtr. Bunun asl yoktur. Tamamyla uydurmadr. Ben, o esnada kararlym. Davadan ok endie etmi, kesin bir vaziyet alm durumdaym. zmir'e gittim Atatrk'le konutuk. in esasn anlayaym, dedim. zmir'de daha ziyade tafsilat aldm. Ziya Hurit ve arkadalar zmir'de baslmlar ve tevkif edilmiler. Eski ttihatlardan Kara Kemal firar etmi. Takip olunuyormu. Henz bulunamam. Bu tarzda birtakm havadisler var. Baz mebuslar stanbul'da yakalanarak mevkufen zmir'e getirilmiler. Benim bilgim haricinde olan bu hadiseleri rendim. zmir Valisi birtakm tedbirler alm, bunlar dinledim. lk yaptm i, hemen hapishaneye gidip Ziya Hurit'in kardei Faik Bey'le grmek oldu. Faik Bey mebustu. Temas ettiim, sakin, akl banda bir adamd. O da Terakkiperver Frka'ya gemiti. Kardei Ziya Hurit, dorudan doruya balca tertipi olarak tevkif edilmiti. in iyzn yerinden renmek istediim iin, hapishanede Faik Bey'le grtm. Hcresinde yalnz ikimiz gryoruz. Grmemiz ksa srd. Kendisine sordum:
''Nasl oldu bu i?'' dedim ''Ziya Hurit akl banda bir adamdr. Nasl girdi byle bir ie? Mani olamadn m?'' Faik Bey'in ilk tepkisi, ''ok uratm. Adam edemedim'', demek oldu. Ve vaziyeti yle izah etti: ''Kafasna girdiler. Zaten hrn tabiatl. in bu fena yola gireceini kendisine anlatmak iin ok uratm, ama yapamadm. Islah edemedim'' dedi. Baktm Ziya Hurit'in itiraki var. Ziya Hurit'in tertip iinde olduunu, bunu bir mddetten beri bildiini ve nlemek iin karde olarak elinden geleni yaptn, dorudan doruya kardeinden iittim. Bunun zerine oradan ayrldm. Kendi kendime vaka vardr, esasl olarak hazrlanmtr, dedim. Nihayet, sratle takip edilmek, gerekler ortaya karlmak lazmdr, kanaatine vardm. Ve bu mealde bir tebli de yaptm. Bunu yapmam da gerekliydi. nk Kzm Karabekir Paa'y tahliye ettirmitim. Vekiller Heyeti'nde konumu, ''Bu meseleyi anlamyorum, inanmyorum'' demitim. Vakann doruluuna inannca tebli yapmak, tabiatyla bir vazife oldu. Yine bu esnada, yani Faik Bey'le grtm srada baka bir kaynaktan rendim ki, bir aralk Terakkiperver Frka iinde birtakm pheli mnasebetler ve hareketler olmu. zmit Mebusu kr Bey Terakkiperver Frka iinde bir phe uyandrm. Erzincan Mebusu Sabit (Sarolu) Bey, Atatrk aleyhinde bir tertip var, diye Rauf Bey'e haber vermi. Byle birtakm konumalar olmu. Btn bunlar rendikten sonra zmir'de Atatrk'le ciddi olarak grtm. Ona, ''Terakkiperver Frka'nn banda bulunanlarn bu ile dorudan ilgileri bulunduuna, tertipi olduklarna inanmyorum. Bunlarn grecekleri muamelenin adalet zerinde olmasn ve bir gayret mahsul olmamasn kesin olarak isterim'' dedim. Atatrk'le bunda mutabk kaldk. Sz verdi. Rauf Bey Suikast Sezmi Olabilir Bununla beraber, Terakkiperver Frka'nn banda bulunanlara kar uzun zamandan beri birikmi olan duygularn, bu hadiseden dolay insafsz davranmaya istidatl olduu anlalyordu. Bu umumi istidadn ne kadar kuvvetli olduunu, o esnada memleket iinde bulunmad halde Rauf Bey haknda yine de ar bir hkm verilmi olmas ispat eder. Rauf Bey'e mstahak grlen muamele muhitin ve artlarn onlarn vaziyetlerini kurtarmay ne kadar g hale getirmi olduunun delilidir. Terakkiperver Frka mensuplarndan davaya 27 mebus dahil edilmiti. Bunlardan alts hakknda idam cezas verildi ve idam edildiler (bkz. Ek: 9). Dierleri kurtuldu. Ali Fuat Paa, hatralarnda, Atatrk'n kendisini sevdii iin hayatlarnn kurtulduunu yazyor. Kzm Karabekir Paa tevkif edildii zaman evinden evraklarn da almlard. Beraat ettikten sonra bunlar kendisine iade etmiler. O zaman sylendiine gre Kl Ali, Karabekir Paa'ya, ''smet Paa'ya dua edin!'' demi. Kzm Karabekir Paa da ''Eee.. eski arkadam tabii'', cevabn vermi. Kzm Karabekir Paa tahliye edildikten sonra geldi, benimle grt. Konuma esnasnda, ''ahsi mnasabetler ve ahsi dmanlklar bizi buraya sevk etti'' dedi. Bu tarzda deerlendirdi, brakt. Ben de zerine varmadm. nk, onun bana geldii gnlerde, eski ttihatlardan birok insan ve bu arada Arif Bey gibi Atatrk'n eski arkadalarndan bazlar aslmlard. Karabekir Paa, bunlarn hepsini, kendi tesirleri dnda ahsi birtakm dmanlklarn neticesi olarak deerlendirmek istiyordu. Dierleriyle grmedim. Atatrk'n, kendisine olan sevgisinden dolay kurtarmaya alm olduuna dair Ali Fuat Paa'nn ifadesi doru olmak lazm gelir. Kabul etmek gerekir ki, Atatrk'te byle dorudan doruya ahsna taalluk eden bir vakada, yetkisi iinde bulunmakla beraber bir zulm yapmak istidad yoktur. Gerek Ali Fuat Paa'ya olan sevgisiyle, gerek benim sylememle, birbirine eklenen tesirler kendisini bu kanaata sevk etmi ve onlarn hayatn korumak, yani tehlikeyi sratmamak iin elinden geleni yapm olacaktr. Rauf Bey'in, suikast hadisesini sezmi olabileceini kabul edebilirim, ama kendisinin byle bir tertip iinde bulunduunu hibir zaman kabul etmemiimdir. Onun hakknda zaten, bulunduu zaman tekrar muhakeme edilmek zere hkm verilmiti. Sonra bunun artk hibir hkm kalmadn, sorumluluu zerime alarak btn memlekete ilan edip, bertaraf etmeye altm. ttihatlarn suikast hikyesinde ilgileri zel bir mtalaa konusudur. Mevzua girmeden sylemeliyim ki, cumhuriyet kurulduktan sonra, hatta Milli Mcadele esnasnda ttihatlarn almalar hakknda benim zel bir ilgim ve uramam yoktur. Ama uzaktan iittiklerimden ve Atatrk'n vakit vakit gsterdii endielerden anladm, ttihatlar, Anadolu hareketini kendi eserleri gibi deerlendirmeyi ve bundan zorla istifade etmeyi dnmler. Byle sylenmitir. Buna ait misaller ve iaretler de vardr. D leme firar edenler bilhassa Rusya'da toplandktan
sonra, Anadolu'daki muharebelerin mitsiz zamanlarnda hudutta beklemiler ve kendilerinin girmelerine imkn ve frsat olacan mit etmiler. Bunlar umumi olarak sylenir. Benim daha ziyade cephe ile uratm zamanlarda bu tehlikeler karsnda tedbir alnmaya allmtr. Onlar da kendilerine kar alnan tedbirlerden ikyeti olmulardr. Mesela, Dr. Nazm, Talat Paa'nn, Enver Paa'nn ve dierlerinin darda lmelerine sebep olarak Milli Mcadele'yi idare edenleri gsterirmi. Bunlarn hibir sular yoktu, memlekete kabul edilselerdi suikastlere maruz kalmazlard, tarznda konuurmu. Ama insafla dnmek lazmdr ki, daha bir ey kurtarlmam, mitli bir devreden mitsiz bir devreye gei gn meselesi, hafta meselesi oluyor ve darda bulunanlar her frsattan istifade edip burada bir emrivaki yapmay dnyorlar. Mizalar ve tabiatlar itibaryla tehlikeli insanlar. Mesela, gz hibir eyden ylmayan, son derece cesur ve mteebbis bir insan olarak Enver Paa'nn, herhangi bir imkn bulursa, ufak bir yere yerletikten sonra byk bir mesele karabilecei kanaati Atatrk'te daima yaamtr. Benim grdm byle ve adamn kabiliyeti, istidad da bu. Kara Kemal ntihar Ediyor Darda bulunan ttihatlar, vakit vakit bize mektup yazarlar, adam gnderirlerdi. Her eyin olup bitme yolunda bulunduunu zanederlerdi. Yani kendi iktidarlarnn avdet etmesini dnebilecek kadar mitli haller gsterirlerdi. Atatrk idaresi bunlara kar daima ihtiyatlyd. Suikast hadisesinde balca methaldar ve tertipi olarak kr Bey'in tevkif edilmesiyle birtakm ttihatnn siyasetle megul olduu meydana kyor. stiklal Mahkemesi'nce bu ekilde deerlendiriliyor. Halbuki Kara Kemal, Atatrk'le zmit'te yz yze gelmi. Zannederim, siyasetle uramayacaklarna dair sz de vermi. Baz hususlarda anlamaya varmlar. Fakat bu gibi hallerde, isteyen adam daima kendi arzu ettiini kfi derecede verilmemi grecektir ve arzular dnd lye varncaya kadar kendisini madur sayacaktr. Tabii anlamaya imkn yok. Bu vaziyette olan Kara Kemal suikast meselesinde ilgili grlyor ve nihayet firar ederek intihara mecbur oluyor. Yani saknmalarnn sebebi var. br tarafta Dr. Nazm'n ikyeti, feryad da ayn ey. Yani bunlar bir an evvel iktidar alacaklar. Hesap vermek durumunda olan insanlar, cemiyette hkim olarak tekrar vaziyet almak isteyeceklerdir. Ve idareye kartrlmadklar, kendilerine vazife verilmedii iin de madur olarak iddia sahibi olacaklardr. daresi son derece g bir ey!.. Siyasi hayat hep byle geer. Siyasi hayatn cilveleri budur. Hkm giymeye maruz kalanlar, bir lde af ilan edildikten sonra bile, hibir zaman bununla iktifa etmeyecek (yetinmeyecek) ve tatmin olmayacaklardr. Tarihin seyri byle grnyor. Her Dnemete Bir Baskn Btn bu sylediklerimden anlalaca gibi o hale geldik ki, 1926'nn artlarndaki ileyi, bir yl nceki isyandan sonra bir suikast teebbsn getirmek lazmd. Son tedbirleri bu olacakt. Bizim bunu tahmin etmemekliimizdeki hata, saflmzdandr. Milli Mcadelenin banda bulunmu ve muvaffak olmu kimseler, zellikle byk bir reform devrine girdikten sonra, her trl tehlikeye maruz kalacaklarn tahmin etmemilerdir. eride ilk andan itibaren, stanbul'un yerlemi geleneklerini dikkate almayarak yeni bir cemiyet merkezi ile bunu tehir etmeye alanlarn, tahrikten gelen byk bir kuvvetle karlaacaklar, bir mukavemet ve dmanlk cephesine arparak eitli tertiplere maruz kalacaklar muhakkakt. Ama biz bunlara ihtimal vermiyorduk. Denilebilir ki, ihtimal vermediimiz iin her dnemete bir baskna uramzdr. ttihatlar, hibir vakit ''suluyduk'' demediler. ''Memleketi kurtarmak iin uratk, felakete uradk. Asl olan biziz; imdi bunlar geldiler, bizim braktmz eserleri devam ettirerek muvaffak oldular'' kanaatindeydiler. Onlara gre, imdi birletik, herkes yerini almaldr. Suikasta Karan Balca ttihatlar Yeri gelmiken suikast hadisesine karan balca ttihatlar hakknda kanaatlerimi anlatacam. Bunlarn bir ksmn tanmmdr. Bazlarn da uzaktan bilirim. Kara Kemal'i, ben ahsen tanmam. ttihat ve Terakki hareketine, meydana ktktan ve muvaffak olduktan sonra katlmtr. Enerjisi, uzak grll, alkanl ve tekilatlyla ndekiler
kadar selahiyetli ve nfuzlu olan kuvvetli bir adamd. Kendi ilerinden duyduklarmla ve harektn takip etmekle kendisi hakknda edindiim kanaat budur. Cavit Bey'in durumu, ttihat ve Terakki'nin bata gelen ahsiyetlerinden biri olarak deerlendirilmitir. Ama ben onun iddet hareketlerine, suikast teebbslerine girecek bir tabiatta olduuna hibir zaman ihtimal vermedim. nsan siyasi bir tekilatn bana getii zaman onun sorumluluu nereye kadar varr, belli olmaz. Cavit Bey'in bana gelen de siyasi hayatn tabiatnda mevcut olan en ar ihtimaldir. Muhakemesinin seyrini bilmiyorum, megul olmadm. Onun iin kesin bir ey syleyemem. Halis Turgut'u uzaktan tanrm. Bunlar enerjik adamlard. Ama, suikast hadisesinde ilgilerinin derecesi nasl bir mukabeleyi icap ettirirdi, bunu tahmin edecek muhakeme edecek durumda deilim. zmit Mebusu kr Bey, Rumeli'nden stanbul'a intikal ettikten sonra, tihat ve Terakki kadrosu iinde sonuna kadar birinci derecede faal olmutur. Byle iittim. Kendisiyle bir defa bile ahsen kar karya gelmedim. Atatrk, yakndan tanyordu. Takdir ederdi. Vazifeler verdi ve cemiyete kard. Mebus yapt. En son yakalanp aslan, eski Ankara Valisi Abdlkadir, ttihat ve Terakki'nin, Merutiyetten evvelki fedailerindendir. Askerdir. Bizim snftandr. ''Abdlkadir - Antep'' diye tanrz. Son derece enerjik ve kararl bir adam. Temiz bir adam. etin bir ihtilalci. htilal arkadalarna, ihtilal fikirlerine bal. Merutiyetten nce, en g zamanlarda ttihat ve Terakki'nin en gzde, en gvenilir fedaisi. Byle bir adam. Abdlkadir, Milli Mcadeleye karmad. Uzaktan takip ediyor. Bilmiyorum, bu esnada, belki arkadalaryla beraber bir macera iinde bulunmu olabilir. zmir suikast tertipileri iinde Abdlkadir bulunsayd, vaziyet ok tehlikeli olurdu. Bir defa tertibi bu kadar datmayacakt. Tek bana da yapabilirdi. Herhalde, icra ksmn da kendi zerine alacakt. O zaman son derece basite irca ederek tatbike geerdi. Tertip ondan gelseydi bu ii mutlaka bitirirdi. Sar Efe diye isim yapm olan Edip Bey de Rumeli'nde ttihat ve Terakki'nin fedailerindendir. Kendisini ahsen tanmam. smini ok iitmiimdir. Milli Mcadele'de Anadolu'da bulundu. Sar Efe, daha ziyade Kzm zalp'n mntkasnda alt. Genelkurmay Bakan bulunduum zaman benimle dorudan doruya mnasebeti olmad. ttihat ve Terakkinin etin karakteri fedailerinden biri olarak bilirim. lnceye kadar tertip iinde yaad. Ayc Arif diye anlan Arif Bey de zmir suikast davasna dahil edilmi ve idama mahkm olmutur. Bu ie nasl kartna akl erdirmi deilim. Hi ihtimal vermezdim. nk Atatrk'n ok sevdii yakn arkadayd. Teklifsiz arkadayd. Ayn snftan idiler. Milli Mcadelede Garp Cephesi'nde tmen kumandanl yapt. nn Muharebelerinde ve daha sonraki muharebelerde bulundu. erkez Ethem'in hareketlerine karyd. Byle bir tertibe girmesine asla ihtimal vermezdim. Ama girmi. Beraber alan insanlarn, hiddet ve kzgnlk zamanlarnda nereye kadar gzleri kararyor, tahmin edilemez. Arif Bey iyi bir askerdi. Bilgili, sevki idare olarak doru grr ve doru sevki idare eder bir kumandand. Cesurdu. Herkes gibi kuvvetli taraflar ve zayf taraflar olan bir insand. ttihat ve Terakkinin mehur simalarndan Dr. Nazm Beyi ok eskiden tanrm. Daha Merutiyet ilan edilmeden, bir sevkiyata memur olarak zmir'e gittiimde orada Sleyman Askeri Bey tantrmt. Nazm Bey, zmir'e yerlemi ve orada padiah aleyhinde propaganda yapyor, ttihat ve Terakki'yi idare ediyordu. Mstesna bir azim ve telkin sahibi olan bu kuvvetli insan zmir'de byle tandm. Nazm Bey, Merutiyetin ilanndan sonra byk politika yapt. ttihat ve Terakki'nin merkezi umumi azas idi ve zannederim bir ara vekil de oldu. Bizim orduya ekilip siyasetten ayrldmz zamanlarda, Nazm Bey'le rast geldiim yerde grmmdr. ttihat ve Terakki'nin ileri gelenlerinden orta halli bir siyaset adamdr. Her yerde rastladmz orta kabiliyette bir siyaset adam. Dr. Nazm Bey, ttihat ve Terakki'nin daima en n safnda bulundu. Ama devlet adam, politika adam olarak fazla bir almas ve eseri yoktur. Suikast davasyla ilikisinin derecesini bilmiyorum. Dilini tutmasn bilmeyen bir adamd. Hakknda hep byle syleniyordu. Bunun iin nerede ne yapmtr, tahmin etmeye imkn yoktur. Erzurum Mebusu Rt Paa'nn byle bir tertip iinde bulunmas inanlmaz bir eydir. Adam ark harekatnda bulunmu, Milli Mcadelenin ilk devrinde, Kzm Karabekir'in yannda cansiperane fedakrca alm ve hrmet kazanm olan insanlardandr. Fikir ayrlnda, Terakkiperver Frka
kurulurken o da arkadalaryla beraber oraya gitmi. imdi, bu suikast teebbsne ne maksatla, ne ekilde ve ne lde giritii hakknda bilgim yok. Reformlardan Endieye Kapldlar Yeni devlet kurulurken ba dndrc birtakm reformlar yaplyor. Bunlardan endieye kaplp muhalefete geenlerin her birinin, reformlarn nemini ve tatbik eklini dnecek seviyede bulunduu farz olunamaz. Byle olunca -en iyi niyetle alyorum- mterek eserlerin tehlikeye maruz kald kanaatiyle mustarip olanlarn kaca tabidir. Bunlarn hepsi birleip tehlikeden nasl kurtulunur, diye dneceklerdir. Bunun aresi Atatrk'ten kurtulmaktr. O halde bu meseleyi halletmek lazmdr, demeleri, olaylarn ve balam olan akmn tabii bir sonucudur. Byle olabilir. Atatrk'n yalnz bana, hi kimseyi dinlemeyen bir kudret sahibi olarak neler yapacandan duyulan korku ve onu kontrol altnda bulundurmak dncesi... Zahiren (grnte) kapldklar saf endie budur. zmir suikast teebbs hakknda anlatacaklarm bunlardan ibaret. imdi bu bahsi bir neticeye balamak isterim. Suikast tertibine ismi karanlar, Terakkiperver Frka mensuplaryla, ttihatlar, muhakeme safahatnda, ben bunlarn bir araya gelip karlkl ve mterek bir karara vardklar gibi bir manzara grmedim. Muhakemenin tarz bunu gstermiyor. Davaya dahil edilenlerden her biri, bir ucundan haberli, mnasebetli ve ilikili gibi bir hal var. Kimi, ttihat ve Terakki'den dolay, kimi Terakkiperver Frka iinde olarak byle. Ama muhakemeleri yaplrken bir ipucu yakaland zaman, bunun tertiple mnasebeti ne kadar genitir, belli deil. Ayrca tahkik etmek vazife oluyor. terakkiperver Frka'nn dorudan doruya tertipi olmad anlalyor. Ama, eski ittihatlardan kr Bey, Sar Efe gibi fedailerin hadiseye balca tertipiler olarak karmalar ve bunlarn Terakkiperver Frka ile irtibatl bulunmalar ii sratyor. Yani, bir ucundan Terakkiperver Frka'ya dayanyor. ttihatlarn eski fedailer grubunun karmas Terakkiperver Frka'y zan altnda brakyor. Halbuki, vaktiyle ttihatlarla beraber bulunmu olan Terakkiperver Frka ileri gelenlerinin mesela Rauf Bey'in, fedailikle falan alakalar yoktur. Fakat, balca sulu grnenleri hem Terakkiperver, hem ttihat saymak lazm. kisinin de iindeler ve ikisinde de almlar. Ziya Hurit gibi, ttihat ve Terakki'den ayr olarak yeni bir politikann desteiyle teebbste bulunanlar da var. Ziya Hurit bunlarn banda grlyor. Teebbsn genel grn o ki, bunlar, suikast yapmaya istidatl olan eski ve yeni muhitlerle temasa geiyorlar. Temas ettikleri eski ve mahrem arkadalarndan aldklar tlerle, politikaclar nerede bulurlarsa, nasl yaplr ne vasta kullanlr, kim yardm eder, bunlar aratryorlar. Atatrk, bu suikast teebbsnden hakl olarak ok mteessir olmutur. Bunu tabii grmek lazmdr. Byk tehlikeler iinden gemi olan insanlarn, sknete kavutuktan sonra da az ok tesiri altnda kaldklar mlahaza, emniyet mlahazasdr. Hem devlet emniyeti, hem ahs emniyeti olarak Atatrk'te de bu mlahaza vard. Milli Mcadele'nin ba bulunmakla, kesin neticeler alndktan ve yeni devleti kurup idare etmeye baladktan sonra emniyet meselesi Atatrk'n zihninden hi kmamtr. devlet iin ve ahs iin daima dikkatli, uyank bulunmutur. Dardan ve ieriden gelecek herhangi bir tehlike iareti, byk ilgisini ve dikkatini celbederdi. Suikast hadisesinde de byle oldu. Teebbs meydana kt ve vaziyete derhal hkim oldu. Kendisi ihtilalci ve ihtilalin btn mesuliyetini hepimizden fazla tadn ve btn felaketlerin balca onun iin lsz, hesapsz bir surette tatbik olunaca kanaatini muhafaza ediyordu. Yani onun hibir mazereti yok. Memlekette yaratt ayaklanmalardan dolay stanbul Hkmeti'nin kendisine takt ad: Asi. Yllarca bunu ilediler. Nutuk'ta ihtilalcilii zerine almyor da, stanbul Hkmeti'nin takt adn tesirini sylyor. Bandan beri ihtilalcilik telakkisinde onun bir zaaf yoktur. te, btn bu yollardan ve tehlikelerden geen her insan gibi Atatrk de emniyet meselesine ehemmiyet vermitir. Kendisinin, devletin bandan ayrlp hususi bir hayata gemesi mevzubahis deildir. Tabii olarak devlet korumasndan hibir zaman uzak kalmamtr. Bu emniyet artlar mevcutken kendisi herkesten fazla emniyet mlahazalar iinde, dikkatli ve tertiplidir. Etrafnda ne kadar muhafzlar ve koruma tertipleri bulunsa, her ihtimale kar kendi kendini mdafaa etmek iin daima hazrlkldr. zmir suikast hadisesi, anlattm safhalardan geerek kapand.
YEN NKILAPLAR Medeni Kanun (1926) Medeni Kanunu'nun kabul ve Harf nklab bu yllara rastlar. Medeni Kanun, 1926'da, Harf nklab 1928'de. imdi bunlar anlatacam. Medeni Kanun'a kadar bizde ahsi haklar eri hkmlere balanmt. Medeni Kanun'un kabul, bunun iin balbana bir karardr. Medeni Kanunun kmas, i politika bakmndan, hem takdirle karlanm, hem bizi irtica evrelerine kar son derece tenkide maruz brakmtr. Ama, dini devlet ilerinden ayrmak iin ahsi hukuku medeni bir usule raptetmek artt ve bu esasl bir admd. Onu yapmakla yeni devletin bnyesinde tam bir ilerleme kaydetmi olduk. Medeni Kanun, svire kanunundan tercme edilmitir. Tercme iini, Adliye Vekletince kurulan bir ihtisas komisyonu yapt. Tasar Meclis'e sevk edildi Adliye Komisyonu'nda tetkik olunmaya baland. Komisyon Bakan, Manisa Mebusu Mustafa Fevzi Efendi'ydi. Burada bir olay geti. Onu anlataym: Kanun mnakaa ediliyor, maddeler birer birer kabul ediliyor. Bir yere geliyorlar. Mustafa Fevzi Efendi buna itiraz ediyor. Bakyor, okuyor ve ''Olmad, bu yanltr'' diye itiraz ediyor. Kendisi eri hukuktan yetimi, fakat bunun ok ilerisinde bir hukuk adam. Deerli bir arkada. Komisyon yeleri anlamyorlar, kabul etmek istemiyorlar. Mnakaa uzuyor. Mustafa Fevzi Efendi, byle hukuk olmaz, diyor. Nihayet oklukla karar verecekler. Fakat ikna ediyor. Nereden kimin aklna geliyorsa, aslna bakalm, diyorlar. Aslna bakyorlar, yanl tercme edilmi. Tercmeyi dzeltiyorlar. Mustafa Fevzi Efendi, ''Dorudur, byle hukuk olur'' diyor. Bir ilmin veya bir meslein yksek hududuna yetimek iin o meslein en ilerisinde bulunan insanlarla ayn seviye imtihann vermek lazmdr. Yoksa, eitlik iddiasna imkn yoktur. lmi renmi ezberciler vardr. Adam ezberlemi, renmi ama, esas noktalarn deitirip bir baka ey sylersen onu da kabul eder. Mustafa Fevzi Efendi bunlardan deildi. Biz askerlii Alman hocalardan rendik. Fakat, iyi rendik ve retmenlerle eit seviyeye geldik. Bunu ispat da ettik. Milli Mcadele'de General Liman von Sanders bize mektup yazd. Geleyim, size yardm edeyim, diyordu. Yani biz muharebeyi idare edemeyiz, diye dnyor. Gelecek, o idare edecek. Oral olmadk. nk, kendimize gveniyorduk. eitlik imtihann vermitik. Ne bizde, ne de kolordu ve tmen kumandanlarnda, hibir kumandanda bir kompleks yok. Harf nklab (1928) Harf nklab, 1928'de ilan olundu. Atatrk, bir iki seneden beri bunu dnyordu. Vakit vakit bana amt. Ben nce buna mukavemet ettim. Bandan beri benim sylediim, ''Enver Paa harp ilan edilmeden byle bir eye teebbs etmiti; sonra muharebenin ilan zerine kaldrld. Tekrar eski hale dndk. Yine yle olacak.'' nk, bu tecrbeyi yakndan biliyordum. Enver Paa, yeni yaz eklini emir olarak genelkurmaya verdii zaman ben oradaydm. Yine o zaman da itiraz ettim. Bunu karamazsnz, dedim. Nasl yazp, nasl okuyacaklarn soruyordum. Onlar da yapacaz, edeceiz, diyorlard. Ben, 1. ube Mdr idim. Hafz Hakk, Erkn Harbiye kinci Reisi. Vazife iin yanna giderim. mzaya gtrdm evrak, hep yeni imla ile yazlm. Ktlar nne koyar, anlatrm. Hafz Hakk, ktlar okumaz, bana bakar: ''Canm sen anlat, bunun iinde ne var'' der. nk kendisi okuyamyor. Bunun zerine ben anlatrm. Bir gn bana, ''Getirecein yazlar, benim bildiim yaz ile ayrca yazdr da getir'' dedi. stedii, bir evrak iki ayr yaz ile yazdracam, birini kolayca okuyup anlayacak; tekini de anlam gibi imza edecek. tiraz ettim: ''Yapamam, dedim. Ben sizin istediinizi yapacam ve bana da maiyetimde bulunanlar iki ayr yazyla evrak getirecekler. Byle ey olmaz.'' imdi, ben bu maceray biliyorum. Harf nklab ilan edilmeden iki sene evvel Atatrk'e syledim: ''Bu, kolay bir i deildir. Sen, harp zaman kararghta altn m?'' dedim. ''Hayr'', dedi. ''Ben bilirim, dedim. Bunu tecrbe ettim. Btn devlet muamelat (ilemleri) her ey bozulacak. Herkes iki yaz kullanacak. Kabul edildi diye kendisini mecbur hissederek yeni harfleri kullanacak, bir de asl iidir, kymetli iidir diye eski harfleri kullanacak. Baa kamayz. yi dn.''
Atatrk'e bunlar syledim ve benim ikazm cesaretini krd. Harf nklab'n iki sene srkledi. Resmi beyanlarnda, grupta, partide yapt konumalarda, yeni harfleri dnyoruz, diyordu. Fakat balayamyordu. Nihayet, Harf nklab'n emrivaki halinde ilan etmeden nce kendisine yle dedim: ''Bunu istiyorsunuz, yapacaksnz? Fakat, tatbik etmeyeceksiniz.'' ''Kim?'' dedi. ''Siz'' dedim. ''Bata siz olmak zere hibiriniz tatbik etmeyeceksiniz. Byk bir inklap hareketi yapacaz. Bir inklap yapld zaman, bunu tatbik etme mevkiinde bulunanlarn kararlarnda inan, ciddiyet ve sebat hakknda hibir phe olmamal. Evvela biz, bunun birinci derecede tatbikisi olmalyz. Riayet etmeliyiz.'' Atatrk, sz verdi: ''Tatbik edeceiz, ben bata olmak zere hepimiz tatbik edeceiz'' dedi. Harf nklab oldu. Herkes bilir ki, ondan sonra, ben eski yazy kullanm deilim. Harf nklab ktktan sonra, imdiye kadar eski yazyla yazm olduum 20 satr bulmaz. Yapmadm. Yapamadm. Aklllk ettim. nk, ilk skntya katlanmayanlar, mrlerinin sonuna kadar yeni yazy kullanamadlar. Yeni yazya almak iin birka ay, her ne kadar ise kabiliyetine gre sknt ekip onun iine kapanmak lazmd. Onu kullanmakta srar etmek lazmd. Cemiyete bunu yaptrmak iin almadm tedbir, katlanmadm eziyet ve vermediim eziyet, glk kalmamtr. Ben, vekillerin, mebuslarn, memurlarn, herkesin cep defterini muayene eder ve eski yaz ile notlarn grdm zaman mesul tutardm. Ben bavekilim. Bir gn Genelkurmay'a gittim. Bana resmi iki kt getirdiler. imza etmem lazmm. Fakat biri eski yaz ile yazlm. Bunu okuyup anlayacam ve sonra yeni yazyla yazlm olann imzalayacam. Nedir bu, diye sordum? Mareal yle sylemi. Ona evrak hep bu tarzda gtryorlarm. Tpk Hafz Hakk'nn benden istedii gibi. Karmdaki subaya, ''Yeni yazy kullanmyorsunuz. Bu devletin kanunu deil mi? Siz devletin kanununu tanmaz msnz?'' dedim. ocuk lecekti. Pancar gibi oldu Yeni harfleri renmek iin mektepler ald. Atatrk, her yeri dolat. Tahmin olunmaz bir ahsi gayret gstererek yeni harfleri memlekete mal etmeye alt. Ama yal bir adamn alt harfleri brakp yeni harfleri renmesi kolay olmuyor. Bu gibi kimselere bunu renin demek de g bir ey. Bunca zaman nce, ocuklukta rendiim ilk harflerin uras buras benzemez, yine de sker, okurum. Sonradan renilen bir harfle bunu skmeye imkn yoktur. Hi eski yaz bilmeyen insanlarn yazlarn ben okuyamyorum. Halbuki eski yazlardan okuyamayacam yaz yoktur. En aciz adamn en kark yazdn mutlaka sker, karrdm. Btn bu anlattm glkleri dnerek, bilhassa yetimi insanlarn yaz ile mnasebetlerinin bozulacandan ve cemiyette kltr hayatnn ktrm olacandan endieliydim. ki harf kullanacaz ve yeni yazyla tek harfli bir cemiyet hayatna gei iin son derece uzun bir intikal devri olacak. Bu endieyi duyuyordum. ''Yapamazsnz siz yapmayacaksnz, bakas hi yapmaz'' derken, bana iin aslndan gelen bir endie havas hkimdi. Esas olarak Harf nklab'nn taraftarym. Balangta gsterdiim mukavemet, anlattm sebeplere dayanyordu ve Atatrk benim bu mukavemetimi samimi olarak karlyordu. Kendisi; bir emrivaki yaparak bu inklab kabul ettiririm, smet Paa'nn syledii doru, ben de uyarm, hep beraber almalyz, alrz, olur biter diye dnyordu. Onda byle samimi bir kanaat vard. Bugnlere ait bir olay hatrlarm. Atatrk, yannda baz kimseler olduu halde, bir yerde alyor. nnde eski yazyla yazlm birok kt var. Akam zeri ben kendisini grmeye gittim. smet Paa geliyor, diye haber verirler. Hepsi telaa der. Masann zerindeki ktlar kaldrrlar. Sznde duruyor. Fakat acele bir i yaplaca zaman ve onun istedii vesika veya notu herkes kolayna geldii gibi eski yazyla verince ne olacak? Tabii aresiz bir vaziyet. Bu son zamanlarda bile, koalisyon hkmeti olarak alrken, bakarm yanmda oturan Alican defterini karr, eski yaz ile yazar. imden, artlar msait olsa ben sana gsteririm, derim. Brakalm bunu, kendi partimizin adamna bir ey yapamaz hale geldim. imdi serbest... Herkesin cep defterine ne karrsn, oldu... Harf nklab bir okuma yazma kolaylna balanamaz. Okuma yazma kolayl Enver Paa'y tahrik eden sebeptir. Ama, Harf nklab'nn bizde tesiri ve byk faydas, kltr deimesini kolaylatrmasdr. ster istemez Arap kltrnden koptuk. Arap kltrnn ve Arap dilinin tesiri hakknda, yeni nesiller bizim kadar fikir edinemezler. Bir misal olarak sylemek isterim: Benim
ocukluumda kltr sahibi adamlar, Trk dilinin kifayetsizliinden, eksikliinden meyus olarak bahsederlerdi ve bunun iin cemiyet iinde hem Trkiye diye bir millet olarak Araptan ayrl kaldrmalydk, hem de salam bir dile kavumak maksadyla Arapay kabul etmeliydik, derlerdi. Yani vaktiyle devleti kurarken ve Trk dilini yaparken Arap dilini kabul etmek doru olacakt, grn hararetle savunurlard. Anadolu'da ilk Trk devletini kuranlarn hepsi Trk beyi olarak devlet bana gemiler ve milli hususiyetlerini muhafaza etmilerdir. Sonra Osmanllar devrinde, edebiyat vesilesiyle dil ihtiyac geniledike sanat Arap dili zerinde ilemek hevesi milli kltr zayflatmtr. Bizim devrimizde Latin harflerine gemek Trk dilini ve milli kltr kurtarmak iin esasl bir etken olmutur. imdi, btn sapmalara ramen, yazy yeni harflerle renmi olanlar eski harflere dnemezler. Kuran kursuna gidenler iin de byledir. Harf nklab'n burada balayacam. nklap ilan edildii zaman herkes iki yaz ile balad. Hkmet banda bulunduum iin gayet sk ve ciddi takip ederek devlet dairelerinden eski yaznn kalkmasna altm. Ne kadar srd, imdi syleyemeyeceim, fakat asgari bir mddet zarfnda resmi dairelerden eski yaz kalkt. Devlet memurlar iinde eski yazy msvedde olarak kullanmakta devam edenler, bu yazy bilmeyen insanlar memur olup ibana geldike, tabiatyla seyrekleti. Harf nklab', kadnlarn cemiyete girmesi ve erkeklerle eit hale gelmesi, ancak zamanla yerleecek inklaplardr. Bunu bilerek inklaplar deerlendirmek lazmdr.
1930'UN EN BYK HADSES Serbest Frka Biz, i meselelerimizle megulz. Devrimleri gelitirmeye alyoruz. Ekonomimizi salam temellere oturtmaya urayoruz. te bu esnada byk dnya buhran patlad. Ekonomik politikada dnyann vaziyeti tamamyla deierek, her memleket bunalm iine dt gibi Trkiye'de bunun yaylan tesirleriyle yava yava bunalma srklenmi ve strap ekmeye balamtr. Cumhuriyetin bandan beri takip olunan mali politikann mahrumiyetleri yannda, faydalar olduu anlalm ve bu sayede dnyann iine yuvarland bunalm, bizde az sarsntyla nlenebilmitir. Bunu ileride ayrca anlatacam. imdi 1930'a geldik. 1930'un byk siyasi hadisesi, Serbest Frka tecrbesidir. Bilindii gibi, Serbest Frka teebbs, Atatrk'n nce Fethi Bey'le grmesi ve kararlatrmas ile meydana kmtr. Serbest Frka'dan nce Atatrk ile aramzda baz zel konumalar olmutur. Bu konumalarmzda, Atatrk bana, inklap hareketleri iinde trl mnasebetlerle nfuz sahibi olmu insanlarn tutumlarndan ikyet ederdi. Etrafmzda ve yaknmzda olan insanlarn taknlklarndan strap gsterirdi. Yine bir gn konuurken, siyasi nfuz kullanan insanlarn sebep olduklar straplar nlemek iin ne gibi bir tedbir bulunabileceini aratryorduk. Ne are dndm sorduu vakit u mtalaada bulundum: Meclis krssnde hkmetin karsna mebuslar kp da btn bu fenalk denilen, nfuz suiistimali denilen hadiseleri bararak syleyip ikyet etmeleri usul tesis olunmadka, biz, bu nfusu ktye kullanma ve yanl siyaset yapma hastalndan kurtulamayacaz. Aramzda bu mlahaza gemi ve Atatrk bunun zerinde zihin yormaya balamtr. Nihayet bir gn anszn, Yalova'da kendimizi Serbest Frka kurulmas iin giritii teebbsn karsnda bulduk. Fethi Bey'le grmeleri ve grmelerinin safha safha ilerlemesi, aralarnda geen karlkl sz vermeler... Bunlarn tafsilatn bilmem. Bunlar, Atatrk'n herkesle grrken kendisine gre sondajlardr, istikaflardr. Fethi Bey'le ve yakn arkadalaryla da her zaman birok eyler konumutur. Fakat, biz, aramzda frka tekilini konumu deiliz. Karar safhasna geldikten sonra, byle bir siyasi frka teil etmek lazm geldiini bana Yalova'da syledi. Ve hemen bir iki gn iinde de, Serbest Frka adyla bir frka tekil edilecei aktan ilan edilmi oldu. Yani, bunun iin daha evvel yaplm grmelerden, Fethi Bey idaresinde Serbet Frka olarak yaplan hazrlklardan haberim yoktur. Ama memlekette bir dert ve hastalk vard. Meclis'te hkmet etrafnda bulunan insanlarn yanl hareketlerine kar aktan ve insafsz bir surette ikyet etmek,
tenkit etmek, imkn olmadka bu derdin halledilemeyecei mlahazasn daha evvel grmzdr. Ve bunda mutabk kalmzdr. Bana are sorduu zaman, ak olarak sylemitim. Atatrk, benim are olarak ileri srdm, mlahazada, kendi grd hastaln tehislerinden birini bulmu oldu. Mterek Meselemiz Serbest Frka'nn kuruluu aklandktan sonra olay takip etmeye baladm. Ve artk yeni frka mterek meselemiz oldu. Beraber bulunduumuz yerlerde, balca mevzu olarak, Serbest Frka'y konuuyorduk. Fethi Bey, etrafndaki arkadalaryla bir yeni frkann esaslarn bulmaya, kurmaya alyordu. Ekseriya Atatrk'n sofrasnda beraber bulunuyorduk. Mevzubahis ettiimiz mesele hep bu olurdu. imdi bir noktaya iaret edeceim. 1924'te Terakkiperver Frka kuruldu ve 1925'te nihayet buldu. Serbest Frka kurulduu zaman 1930'dayz. Aradan be sene gemi. Be sene bizim iin byk bir zaman. yle gryoruz. Bize, byk bir zaman gemi gibi geliyor. Hadiseler, byle kararlarda be senenin, on senenin temin ettii tekmln kfi olmadn ispat edinceye kadar, biz, meselenin ne kadar inat tabiatta olduunu fark etmi deildik. Byle deerlendirmedik. Nitekim ondan sonra benim teebbsmle de nihayet sekiz sene, on sene sonra olmutur. Aradan geen bu be sene Atatrk'e, cemiyetin ilerlemesi ve tekemml etmesi iin yetecek byk bir zaman kanaati vermitir. Bana da yle geldi. Ben de byle gryordum. 1925'ten 29'a gelinceye kadar stiklal Mahkemesi kalkm. Takriri Skn kalkm, bunlarn hepsi kalktktan sonra az zamanda yine nfuz suiistimali, memleketin, idarenin ikyetleri etrafmzda bulunan, daha dorusu Atatrk'e yaknlk iddia eden birok insanlarn hallerinden, hareketlerinden ikyet yaplmas alm yrmt. Kfi derecede zaman gemi, imdi tedbir bulma devrindeyiz. lk hatra gelen Atatrk'n bulduu tedbir yeni bir frka tekil etmek olmutur. Yakn arkadalarn, ikna edebileceini, istidad olanlar, oraya, yeni frkaya veriyordu. Hemiresini; oraya aktarmt, yani vermiti yaknlk gstermek iin, her abay yapyordu. Bir ey kuruyordu ve Ahmet Bey gibi, Nuri Bey gibi arkadalar da, Fethi Bey'le beraber ayr bir frkada almak vazifesi karlnda teminat istiyorlard. Tarafsz kalacaksnz diyorlard. Tarafsz kalmam her ikinize msavi (eit) muamele edeceim diyor, msavi muamele edeceksiniz diyorlard. Yardm edeceksiniz, diyorlard. Bunlarn hepsini teekkl zamannda vaitlerle, icap ederse ak beyanlarla temin ettiriyorlard. Yani Serbest Frka'y kurarken Atatrk'n byk otoritesinden istifade etmek iin, yahut Cumhuriyet Halk Partisi'nin banda bulunmasnn nedenlerini dnerek, ondan bir mahzur ekmemeleri iin her trl emniyet tedbirini almaya alyorlard. Bu seyri takip ettik. Atatrk Fethi Bey'in Teklifini Reddetti Atatrk ile konuulurken bidayette (balangta), yazlar, mektuplar verilmesini karlkl kararlatrmlar. Bu mektuplarn verilmesi benim bilgim altnda oldu. Yazlmasndan filan haberim vard ve beraber takip ediyorduk. Fethi Bey bir aralk Atatrk'n kayd hayat artyla cumhurbakanln temin etmeyi dnmt. Atatrk bunu kabul etmedi. Atatrk kendi idaresine, umumi telakkisine, yani hasmlarna telakkisine tam cevap olarak devletin kanunlar dnda hususi bir imtiyazl mevki istemediini aktan her zaman sylerdi. Meclis'te okluk elinde bulunduka ve her trl kararn dorusu Meclis'te verilir usul devam ettike, idarede mklat ekmeyecei kanaatindeydi. Serbest Frka bu artlar altnda yksek idare kadrosu kararlatrldktan sonra, tekilat olarak yrmeye balad. Dikkati eken husus, Serbet Frka teekkl ettiinde herkes ihtiyat ile bu ciddi bir ey deildir kanaati ile karlamt. ok ksa bir zamanda ciddi bir ey olduu beyanatla, tutumla anlaldktan sonra Serbest Frka her taraftan rabet grd. Ad stnde, byk lde liberal bir dzeni savunuyordu. Siyasi iktidar devletilik program ile demiryolu gibi, gzle grlr birtakm byk iler yapar halde olunca, muhalefet ve mevcut olan siyasi frka iin, iktidara kar vaziyet almak, tabiatyla onun icraatn bir tarafndan tenkit etmek ve mmkn olduu kadar ypratmak, tabii bir vazife halini alyordu. Bu istikamette hadiseler gelimeye balad. Serbest Frka almaya baladktan sonra tek dereceli seim kabul edildi. Tek dereceli belediye seimi yaptk. Ondan sonra seyahatler balad. Serbest Frka'nn
sratle teekkl, Atatrk'n dikkatini celbetmeye balad. ltihak edenler, tekilatlananlar ve n safta olanlar, vilayetlerde yryenler... Bunlarn ou yakn senelerin mcadeleleri iinden gemi, tannan bilinen insanlard. Bunlarn tahripleri ve faaliyetleri Atatrk'n dikkatini celbediyordu. Byk hadiseler, Fethi Bey'in zmir seyahatinde kt. Bize kar, yani Atatrk idaresine ve benim tekil ettiim hkmetlere, bizim tutumumuza kar arkta, garpta her yerde vaziyet alm insanlar, Serbest Frka'da barnacak yer buldular. Bizim noktainazarmzdan, bir frkaya girmek, serbest bir muameledir, merkezi kontrol yoktur. kincisi, yeni bir frka da taraftar bulmak iin ister istemez gayretli olacaktr. Bunda g beenir bir tavr taknamaz. ncs, darda susmaya mecbur olmu, geen hadiselerden hissi veya maddi trl ekilde zarar grm insanlarn hepsi iin bir kurtulu istikameti, barnma istikameti grnm oldu. Hadiselerdeki gelime sratle byle bir tabiat gsterdi. Bu tabiat, grld zaman, kendilerine sylendike veya hatrlatldka, memleketin ihtiyacna cevap veren kudretli siyasetlerinin inkiaf yznden, bizim Halk Partililerin telaa dtkleri ve tabiatyla istenmedikleri manas douyordu. Siyasi parti yle bir ey ki, iki karde arasnda bile karlkl tekilat kurup ilemeye baladktan sonra, birbirini tenkit ederken ayrlk her gn biraz daha artmaya balyor. Atatrk ''Bitaraf Deilim'' Diyor Ben, Serbest Frka'y uyarmak iin zel hibir teebbs yapmadm. Meclis'te ve darda ak tenkitler yaptklar zaman onda da mecbur olmadka, ok bask altna dmedike vaziyet almyordum. ok ileri gittikler zaman bile cevap vermememden ikyeti olmulardr. Bir misal vereyim: Serbest Frka daha kurulurken, dorudan doruya politikann temeli olan esaslara hcum etmiti. Demiryolunun Svas'a varmas mnasebetiyle sylediim nutukta kendilerine cevap verdim. Bunu bile ok grdler. Hulasa, vaziyet aldm zaman bana balanyor, parti olarak ben biraz sabrettim mi, tabiatyla Atatrk'e balanyor oldu ve nihayet Atatrk, Trabzon'da verdii bir beyanatta tarafsz olduunu ilan etti, dediler ve gazeteler bunu yazd. Parti teekkl ederken, Atatrk ile Fevzi Bey arasnda geen szlerden Fevzi Bey, Atatrk'n tarafsz olduunu ayn muamele yapacan taahht ettii kanaatinde, iler, ok deil, bir iki ay ilerledikten sonra sktrdlar. Bitaraf msn diye sktrdlar. Atatrk, bitaraf deilim, bir tarafm dedi. nk, ahsen benim deil, Halk Frkas olarak imdiye kadar Atatrk'n etrafnda toplanm olan insanlar, her yerde Serbest Frka teekkl ettike, ondan fena muamele grmeye baladlar ve herkes birbirinden ikyeti oldu. Bu ikyetler, asl fena ekli ile, zmir seyahati esnasnda aa vuruldu. Esas hatlarn bilirsiniz. Fethi Bey, bandaki apkay karp, ''Bizim bunlar karacamz...'' der demez, btn dinleyenler, binlerce kii bandan apkasn karp ayann altna att. Halbuki Fethi Bey'in cmlesi henz tamamlanmamt. ''Bizim apkay karacamz sylyorlar, bu bir iftiradr, inklaplarla ayn fikirdeyiz.'' demek istiyordu. Bunun iin, bu cmleyi sylemek iin binlerce kii, herkes bandan apkasn karp ayann altna att. Ben, bu hadiseler esnasnda en ziyade sakin olanlardanm. Atatrk, kendi teden beri yakn arkadalar ve gvenini tam olan insanlarla beraber bir tertip iindedir ve onu yrtmeye almaktadr. Herhangi bir suretle giden istikamet, mit verici grnmyor, aba sarf etmek ve devam etmek lazm olduu kanaatindeyim, mmkn olduu kadar glk karmamak, benim iin esas gaye olmutur. Kargaalkta bir ocuk ld. ocuun babas onu,. Fethi Bey'in ayaklarnn nne att, bizi kurtar diye bard. Kendi arkadalarm tutmaya alyorum. Onlarn teessrlerini, hayretlerini ve aknlklarn yattrmaya alyorum. Kar taraf, mtemadiyen vaziyet almam, sylememi, cevap vermemi, Meclis'te darda srar ettikleri halde, asgari hudutta bir ey yapmaya alyorum. zmir hadiseleri, bizim bilgimiz yle dursun, her trl tesirimiz haricinde patlam olan hadiselerdir ve bunlar benim zerimde deil, Atatrk zerinde tamamyla rktc bir tesir yapmtr. Ben neticelerden korkmuyordum. Nihayet bu her suretle emniyet edilen arkadalarn elindeydi. Fakat, onlarn elinden idarenin ktn ve bu hadiselerin, bilahare, btn memleketi, hepimiz iin mterek olarak nasl glkler karsnda brakacan dnmeye alyordum. Henz tedbir dnecek ve alacak zamanda olmadmz kanaatindeydim. Hadiseleri bu gzle takip ediyordum. zmir hadiselerinden sonra iki mlakatmz oldu Atatrk'le. Birisi, bir gn gittim, aada konutuk. Memlekette olan cereyanlardan fazla bir ey konumakszn ayrldk. Kkten karken Atatrk otomobile kadar geldi. Yahu hi aldrmyorsun, dedi. Ne var dedim. Yanyoruz, dedi. Yok canm dedim, mbalaa ediyorsunuz dedim. Byle ayrldm. Atatrk, bu haldeydi. Sonra bir gn yine sabahleyin gittim. Yeni uyanmt. Oturduk, konumaya baladk.
Bana bak karmyorsun, ama bir ey syleyeyim sana dedi. Yeniden balayacaz bilesin, her ey bitti, yeniden balayacaz biz bu ie dedi. Gzn tutuyor mu, var msn, yeniden balayacaz, dedi. Canm aresiz olursak yeniden balarz ve bitiririz dedim. Hi endie etme o kadar ileri bir ey grmyorum, diye ilave ettim. O kadar ileridir dedi. Bu, hadisenin olgun hale gelip karar verecei zamanlarn ilk alametleridir. Bu ekilde, daha ok bilgi alyor, yakndan takip ediyordu. Her tarafta baryorlar, aryorlar, mmayiler yapyorlar, birlikler gsteriyorlard. Bunlarn iinde asl hedefin, Halk Partisi'nden smet Paa'dan ziyade, kendisinin olduu kanaatine vardn zannediyorum. Yeni inklaplarn birikintileri. Sekiz sene zarfnda 1923'ten 1930'a kadar yaplan ileri dnelim. Laik cumhuriyet, Ankara'nn bakent olmas, ondan sonra apka, harf deiiklii, Medeni Kanun, btn bunlar, ark isyan birok adamn yerlerinden srlmesi, btn bunlarn be sene bir rahatlk iinde tamamyla unutulup gemi olduunu zannetmekle, inanlmayacak bir iyimserlik havasna dm olduumuz anlald. Bir gece otururlarken Fethi Bey, nihayet ekilmek kararnda olduunu, kapatacan syledi. Atatrk, yapma, dedi yarm azla. Ben, ne mnasebet niin yapyorsunuz dedim. Ne var, ne olmu, yle olmu, byle olmu; olur. Siyaset hayatnda olacak byle eyler. Yapamayacam, duramayacam orada, yapamam dedi. Fethi Bey'i bu karara sevk eden iki tarafl. Birisi, tamamyla yerinden km vaziyette; her taraf, herkes inklaplar aleyhinde, idare aleyhinde her trl gsteriyi yapyor. lerinde daha ne istekler ortaya sryorlar bildiimiz yok. Fethi Bey, bunalm bir halde, sonra Atatrk, Serbest Frka'nn ilk gn kurulduu zamanki vaziyette deil, kesin olarak endie iinde ve bu ileri idare edemiyorsunuz, mani olamyorsunuz, mani olmak lazmdr diye de mtemadiyen tavsiye ve ihtar eder durumda. Esasen, Fethi Bey bu inklaplarn taraftar ileri fikirli, irtica teebbslerine hibir suretle istidad yok ve geici menfaatler iin vasta olarak kullanlmaya da istidad yok. Tamamyla bunalm bir vaziyette idi. Baka trl izah yoktur bunun. Onun zerine karar verdiler ve Serbest Frka'y kapattlar. Kapatlmas bizim iin ok fena oldu. Atatrk, ok zenerek byle bir tertibe teebbs etmiti. ok emniyetli ve tecrbeli insanlarn elinde teekkl ettii zannndayd. Herhangi bir gle uradklar zaman gln tabiat ne ekilde olursa, beraber grlebilecek ve bir are bulunacak zannndayd. Hadiseler yle geliti ki, her yerde birikmi olan gerginlikler, btn inklaplarn tortular kendiliinden yeerdi ve bunlardan kurtulmak iin, hepsinden kurtulmak iin, Serbest Frka'nn bir vasta olarak kullanlmas arzusu umumilemeye balad.Onun zerine Atatrk, bu teebbsten vazgemek iin en az zararla nasl iinden kacan kendi leminde, kendi arkadalar ile ayrca hazrlamaya balad. Bunu artk kapatman lazmdr, diye Fethi Bey'e bir tebli yaptn zannetmiyorum. Byle bir kanaate vardm. Bu lzumu grm olabilir. Ama tedbir olarak bunu Fethi Bey'e sylediini zannetmiyorum. Fethi Bey'le kendi aralarnda grm ve kendiliinden bu karar vermitir. Onu syledii zaman srar etmedi ve ii oluruna brakt. ktidar Deimesi Endie Duyulacak Bir ey Deildir. Fethi Bey, Serbest Frka'y kapatacan syledii zaman ben itiraz ettim. Fethi Bey'e kar srar ettim ve bunu yapamazsnz, dedim Atatrk bana, ''ne yapaym, elimde deil. stemiyorlar. te gryorsun'' diyordu. Serbest Frka teebbs bu suretle bitmi oldu. Bunun neticesi olarak, birden fazla parti ile demokratik rejim midini Atatrk hemen hemen kaybetti. Sonra, biz demokratik rejime getiimiz zaman, yabanclar bana sormulardr: Serbest Frka tecrbesinden sonra, imdi Atatrk sa olsayd bu rejime geer miydi? Benim kanaatimce Atatrk, hale gre, zamana gre tedbir bulmasn ve tatbik etmesini bilen insand. Tahmin olunduu gibi sabit fikirleri olan insan deildi. Serbest Frka tecrbesinde neticeye vardktan sonra, nihayet bizim ihtiya grdmz zamanlarda sa bulunsayd, onun da ayn ihtiyac grecei kanaatindeyim. Terakkiperver Frka teebbsnn neticeleri hitam bulduktan sonra, yeni bir frka teebbsnn ne ekilde, nasl bir vaziyet yaratacan o zaman dnm deildim. Kesin bir fikrim yoktu. Bu esnada memleket, ekonomik ve mali skntlar iinde bunalma ve aresizlie doru gidiyordu. Benim daha ok bu ilerle megul olduum zamanlardayd. Politika olarak yeni bir frka iin ihtiya duymu deildim. Geri, nfuz suiistimalini nlemenin aresini, Meclis'te bir murakabenin (denetlemenin) mevcudiyetinde gryordum. Ama, bu belki baka trl de yaplabilirdi.
ktidar Brakabilirdik Bir defa Serbest Frka kurulmu olduktan sonra bunun kaldrlmasnn iyi olacan da hibir zaman dnmedim. Glkleri vard. Fakat, bu glkleri biz, Atatrk'le beraber yenebilirdik. Fethi Bey devam etseydi, glkleri yenerdik ve kar karya iki parti o zaman yerlemi olurdu. Ben bu kanaati muhafaza ettim. Atatrk, ilk tehlikeleri grdkten sonra bu gre asla itibar etmedi. Halbuki, iktidar da brakabilirdik. Byle bir istikamet gsteriyordu. Atatrk sad. ktidardan daha ok kolay ayrlrdk. Byle teebbsler yapld zaman salim ilemesini salamak lazmdr. Salim ilemesi temin olunduktan sonra iktidar deimesi, endie duyulacak, alacak bir ey deildir. Byle kabul etmeden teebbse gemek yanltr. Serbest Frka teebbsnn devam etmesi, phesiz birok skntlar da devam ettirecekti. Bilhassa inklaplarn zarar grmesi, aksamas sz konusu olacakt. Ama, bilahare benim yalnz bama uratm olaylarla, Atatrk ile beraber uramak sayesinde glkleri yenmek daha kolay olacakt. Benim bamdan geenler malum. Nelerle uratm burada sylemeye lzum grmyorum. ktidardan da dtk, azlkta da kaldk ve nice hadiseler oldu. Ama yeni hayatn artlar ve istikametleri, kendi iinde, tedbirleri de beraber tayor ve gsteriyor. Tek parti zerinde tecrbe yapldktan sonra, bizde demokratik rejim olmaz, olmayacaktr kanaatine varmamak lazmdr. Btn mahzurlar meydana ktktan sonra bile tereddt gsterilmemelidir. Esas mesele daha balarken doacak neticelere katlanacaz, diye karar vermektedir. Birou Tekrar Halk Partisi'ne Girdi Serbest Frka kapand. Bu kadar hadiseden sonra, Serbest Frka'y kurmu olanlarn birou ile eski arkadalmz muhafaza ettik. Bunlar tekrar Halk Partisi'ne girdiler. Vazifeler aldlar. Hibir ey olmam gibi mnasebetlerimiz devam etti. Sknet geldikten sonra bizzat Fethi Bey'le de mnasebetlerimiz normale dnd. Skntl zamanlarn telakkisi hep uradan geliyor: Esas ikyet ve hiddet konusu Atatrk'tr. Ve ben kendisini desteklediim iin byle oluyor zannederler. Ben onun yanndaym ve destekliyorum. Onun iin kendileri bu mklata uruyorlar. ben de kendileriyle beraber olursam, ne olacak? Hibir ey olmayacak. Sonra, hi kimsenin benden byle bir ey beklemeye hakk da yok. Demek ki, esas ikyet konusu ben oluyorum. Benimle urayorlar. Muvaffak olmaynca btn su bana ykleniyor. Bu vesileyle imdi biraz Fethi Bey'den bahsetmek isterim. Fethi Bey'le htilafmz Olmamt Hatralarmn balang ksmnda anlatmtm. Fethi Bey'le, Merutiyet'in ilanndan nce ben Edirne'de iken muhabere ederek tanm, dost olmutuk. ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne onun tavassutu ile girdim. Merutiyet ilan olundu. Zaman zaman grtk. Sonra o askerlikten ayrlp politika hayatn seti. Birinci Dnya Harbi'nden sonra Malta'ya gtrld. Sakarya Muharebesi srasnda Malta'dan dnd, Anadolu'ya geldi. Geldikten sonra geri beraber bir vazifede bulunmadk. Ama mnasebetlerimiz iyi. Hkmette beraber olduk. Ben cephedeydim. Her zaman gremiyorduk. Zaferden sonra ben Hariciye Vekili oldum. O vakit de Fethi Bey'le aramzda hibir ihtilaf olmamtr. DI POLTKADA NEML MESELELER Musul Meselesinde Karlkl Grler Cumhuriyetin ilanndan sonra i politika olaylar vaktimizin ounu almtr. Yeni rejimin ve reformlarn yaratt tepkileri dikkatle takip ederken bunlarn etkileri ile i politikann urad dalgalanmalar iyi halletmek ve memleketi istikrara ve emniyete kavuturmak almalarmzn hem zemin, hem de balca hedefi olmutur. Bununla beraber 1930'a kadar geen bu devrede, yine de d politikada ok nemli baz meselelerle uramak icap ediyordu. Bunlarn banda Musul meselesi vard.
Musul meselesinde bir anlamaya varabilmek iin Cemiyeti Akvam'n, Lahey Mahkemesi'nin, tarafszlarn ve tarafllarn btn mekanizmalar srayla iletildi. Btn bu muameleler cereyan ederken, mnasebetler, vakit vakit akbet iin endieler douracak zehirli safhalardan geti. Nihayet, Musul meselesi 1926 ylnda imzalanan bir anlama ile kesin neticeye baland. Musul meselesi zerinde varlan anlama aa yukar Lozan'da ngiltere Hkmeti'nin takip ettii esaslar erevesinde kald. phesiz bu bizim iin tatminkr bir netice olmad. Fakat daha ileri bir netice elde etmek mmkn deildi. Biz Musul blgesinde plebisit iddia ediyorduk. Plebisiti kabul etmediler. Cemiyeti Akvam Meclisi, onun komisyonlar, hakemleri, hibirisi tarafsz olarak hkm verecek vaziyette deillerdi. Herkes bandan beri ngiliz noktainazarn savunuyordu. in bu noktaya varaca daha Lozan'da iken belli olmutu. Fakat btn memleket Musul'u kurtarmak istiyordu. Memleketin, Musul'u almay bir hedef olarak gstermesi karsnda Lozan'da ciddi ve byk bir mcadele almt. Hepimiz istiyorduk, fakat kurtarmaya imkn yoktu. Lozan'da yapabildiimiz, Musul meselesini sulh muahedesinden ayrp tehir etmek yolunu bulmasaydk, Lozan Konferans Musul meselesini de dier devletlerin talepleri ile beraber sulh olmakszn ileriye talik edecekti. Lozan'dan sonraki safhalarda da mesele ayn ehemmiyetini muhafaza etti. 1926 anlamasnda fedakrlk etmeseydik, sulh yine tehlikeye girerdi. nk Lozan'n Musul ile ilgili hkm emperatiftir. Yani, dokuz ay zarfnda hallolunacaktr diye bir hkm var. Hallolunmazsa muahede muallakta kalabilirdi. bu takdirde, ne gibi tehlikeler gelecei tahmin olunamazd. Sulh hayatna girdikten sonra kendi meselelerimizle urarken, sulhu devam ettirmek, davalarn en banda geliyordu. Sovyet Rusya Karmyor Musul meselesinin buhranl zamanlarnda Sovyet Rusya'nn bu meseleye karmak niyetinde olmadn ve herhangi bir suretle yardmc bir vaziyette bulunamayacan sylediini hatrlarm. Zaten byle bir yardm beklemeye iin tabiat itibaryla da imkn yoktu. ngilizler Musul'u igal ederek sonuna kadar ellerinde bulundurdular. Bu vaziyette Cemiyeti Akvam'n kabul ettii Brksel Hatt'na raz olmayp direnseydik, sulh bozulurdu ve vcuda gelecek ihtilatlarn (karklklarn) hesab yoktu. 15 seneden beri harp halindeydik. Ve yeni bir harbi gze alarak daha ileri bir netice elde edileceini sylemek gtr. Muharebe zamannda igal edilmemi, elde edilmemi bir yeri konuarak bilahare tekrar almak da mmkn deildir. Siyasi tarih aa yukar her memleket iin byle vaziyetlerle doludur. Bunun bir tek istisnas vardr, o istisna da bizim lehimizde olmutur. Milli Mcadelede dman Anadolu'da malup ettikten sonra Trakya'y henz fiilen igal etmediimiz halde siyasi mnasebetlerle Trakya'y kurtarmzdr. Mtareke art olarak oraya kadar gitmeyi saladk. Her mtareke yaplrken bir mtareke hatt izilir ve harekat bunun zerine durdurulur. Biz Trakya hududuna kadar gitmeyi art kotuk, uratk ve bunu elde ettik. Bu sayede Trakya elde edebildiimiz kadar ile bizde kald. Dier ksmlar arazi meseleleri arasnda tabiatyla hudutlarmzn dnda brakld. Muharebe esnasnda igal edilmedii halde sonradan Hatay' siyasi mnasebetlerle alabilmemiz de, Franszlarla 1921'de yaplan Ankara tilafnamesine koydurduumuz birtakm hkmler sayesinde olmutur. Sulhun devam ve memleketin selameti iin 1926 anlamasn yaptk ve bu mesele bylece kapand. Yunanllarla htilaf kyor Musul meselesi devam ederken onun yannda ve ondan sonra devam eden btn buhranlar arasnda bizi en ok uratran balca itilaf Yunanllarla aramzdaki mbadele meselesi olmutur. 1923'te faaliyete geirilen muhtelit mbadele komisyonu almalarnn bir trl sonuna gelemiyorduk. htilafl meseleleri halledemiyorduk. Bu vaziyet 1930'a kadar srd. Yunanllarla iyi mnasebet tesisi iin Lozan'da Venizelos ile anlam ve bunun iin aramzda ciddi olarak karar vermitik. Ben samimi olarak inanyordum ki, yakndan grdm bamurahhas Msy Venizelos imdi bavekil olarak Yunanistan'da idarenin bandayd ve aramzdaki ihtilaflar halletmeyi ciddi olarak arzu ediyordu. Ancak, iin tabiatnda glk vard. Yani, anlamay engelleyen husus, mbadele meselesinin tabiatndan geliyordu. Mbadele meselesinin gl, byk nfus kitlelerinin yerlerinden oynatlmasndadr. Byk bir nfus kitlesi Trkiye'nin her tarafndan Yunanistan'a ve yine byk bir nfus kitlesi Yunanistan'n her tarafndan Trkiye'ye karlkl olarak mbadele edilmitir. Yunanistan'a gidenler esasen daha
evvel gitmilerdir. Bunun, mbadeleyi kolaylatran taraf ve gletiren taraf olmutur. Kolaylatran taraf muharebenin bitmesi ile beraber Trkiye'den Yunanistan'a hicret meselesinin, daha mtareke olmadan fiilen ve emrivaki halinde gereklemesidir. fakat mbadelenin ahsi haklara, emlake ve tatbik blgelerine taalluk eden meseleleri olduu gibi duruyor. Meyyidesi de Yunanllarn elinde. in g taraf da bu. Yunanllarn elinde askeri bir meyyide, bir muharebe tehdidi ve tazyiki vastas yoktur. Ama Yunanistan'dan Trkiye'ye gelecek, mbadeleye tabi Trklere taalluk (ilikin) eden btn haklar Yunanllarn elinde tabii bir meyyide vaziyetinde bulunuyordu. Mbadele Meselesi Lozan'da Msy Venizelos ile grtmz zaman, gr birlii halinde bulunduumuzu anlamtk. Sulhu yapmak istiyoruz. Siyasi ve stratejik ihtiyalar bundan sonra Trkiye ile Yunanistan arasnda iyi ve yakn mnasebetlerin kurulmasn istiyor. Venizelos grmelerimizde, hibir zaman Trkiye ile bozumak ve yeniden bir muharebeye girmek istemediini ciddi olarak, samimi olarak teyit etmitir (gerekletirmitir). Benim anladma gre bunu ideal bakmdan da istemiyordu. nk Venizelos, genliinden beri, Yunanistan'n Osmanl mparatorluu'nun paralanmasnda, byk bir nfus topluluu sebebiyle tabiatyla byk hisse alacan ideal olarak daima hatrnda tutmu ve Venizelos'un grne gre takip olunan bu politika tamamyla akim kalm, iflas etmitir. imdi Trkiye ile mnasebetleri yeni artlara gre tanzim etmek lazmdr, kanaatinde bulunuyordu. Benimle grmelerinde, benim zihniyetimden, Trkiye'nin zihniyetine ve istidadna intikal etmeye alarak, iki memleket arasnda ciddi bir dostluk kurmaya imkn var mdr, bunu kefetmeye alr ve bana hep bunu sorard. Ben de kendisine derdim ki, ''Gryorsunuz, biz Yunanistan ile iyi mnasebet kurmak istiyoruz. Ameli olarak karsnda bulunacamz ilk ve esasl mani, benim grdme gre, mbadele meselesidir. Bizdekiler gitmitir, sizdekiler gelecektir. Bunlar adaletle muamele grrse, iyi mnasebetler, ciddi bir engele uramakszn kaplar am olur.'' Hadiseler, benim Lozan'da tahmin ettiim gibi geliti. Yunanistan ile mnasebetlerimizin dzelmesine daima mbadele mevzuundaki ihtilaflar engel tekil etti ve bu hal 1930'a kadar srd. Lozan'da Yunanllarla bir mbadele mukavelesi imza ettik. Karlkl olarak mbadele yapacaz. u farkla ki, bizden gidecek olanlar gitmiler, birtakm ilikileri kalm. Kalm olanlardan daha kimler gidecek ve kimler gitmeyecek, bunun tespitine allyor. Mbadele mukavelesine gre, stanbul'daki Rumlarla, Garbi Trakya'daki Trkler mbadeleye tabi tutulmayacaklardr. lk ihtilaf, stanbul'da oturup da mbadeleye tabi tutulmayacak olan Rumlarn tespitinde kt. Mukaveleye gre, 1912 kanunu ile tespit edilmi stanbul belediye snrlar iinde 30 Ekim 1918 tarihinden nce yerlemi Rumlar gitmeyeceklerdi. ''Yerlemi olma'', yani ''etabli'' tabiri zerinde mutabk kalamadk. Yunanistan, mmkn olduu kadar ok sayda Rumun stanbul ve evresinde braklmasn istiyordu. Lahey Adalet Divan'ndan ''etabli'' zerinde itiari mtalaa (gr) alnd. Mesele bununla da zlemedi. Trkler Hicrete Mecbur Brakld stanbul'da Rumlar var. Dardan gelmiler, burada oturuyorlar. Bunlar nasl ayklanacak? Mbadele mukavelesinin hangi hkmleri, onlar stanbul'da oturduklar halde mbadeleye tabi tutacak veya tutmayacak? Yunanistan'daki Trkler iin byle bir ihtilaf yok. Orada, yalnz Garbi Trakya'da oturanlar mbadeleye tabi deiller. Fakat ihtilaf olunca, Garbi Trakyal deildir, gidecektir, denebilir. Ama Garbi Trakya Trkleri iin ''etabli'' tabiri bir mesele olacak kadar nemli deildir. nemli olan, stanbul Rumlar idi. Nitekim mbadele meselesi, bu yzden kan ihtilaflar sebebiyle 1930'a kadar srmtr. ''Etabli'' yani ''yerlemi'' ne demektir? htilaf bu yzden kt. Lahey Hakem Mahkemesi'ne gidildi, mtalaa alnd. Bunlar tatbik edilirken yeni ihtilaflar kt. htilaflar devam ederken, Yunanistan'da, Garbi Trakya Trklerine fena muamele yaplmaya baland. Birok Trk hicrete mecbur brakld. Bir ara Yunan hkmeti, Yunanistan'daki Trklerin mallarna el koydu. Biz mukabelede bulunduk. Zaman zaman iki hkmet arasndaki mnasebetler gergin safhalara girdi. Meselelerin biri halledilirken, bir bakas kyordu. Bunlardan hatrmda kalan en mhimi patrik meselesidir. Patrik meselesinin byk mnakaas olmutur. Konstantin Arabolu isminde bir Rum, patrik tayin edilmiti. Halbuki yeni patrik mbadeleye tabi idi.
stanbul'da yerlemi ve mbadele mukavelesine gre kalmas gereken Rumlardan deildi. Mbadeleye tabi olan mntka halkndand. Bunun iin biz, yeni patriin mbadeleye tabi olduunu sylyorduk. Yunanistan, patriin mbadeleye tabi olmadn sylyordu. Bunun iin de Lahey Mahkemesi'ne mracaat edilerek, hkm alnmaya alld. Biz yetkisizlik meselesini ileri srerek buna mani olduk. Muhtelit mbadele komisyonu bizim iddiamz esas alarak kabul ediyordu, fakat komisyonun bizden olmayan yeleri mukavelenin bu hususla ilgili hkmnn yalnz patrik iin uygulanmayaca fikrini savunuyorlard. Patrik, Anadolu'dan mbadeleye tabi blgeden olduu halde, kalr veya kalmaz. Bir kiidir. Bugn ehemmiyetli bir mesele gibi grlmeyebilir. Ama o gn, mbadelenin tatbiki srasnda, patrikin vaziyeti zerinde istisnai bir muamele yapmann, gelecek zamanlar iin nasl bir rnek olarak kalacan tahmin etmeye imkn yoktu. Btn bu meselelerin tarihten gelen byk ihtilaflara ve atmalara sebep olduu bilindii iin, tatbikatn ilk gnlerinde, herkes, muahede hkmlerine ciddi bir surette bal kalmak iin dikkatliydi. Bu dikkatli olma ve zel bir hassasiyet gsterme hali, ileri gletiren unsurlard. Dostluk Arzusu ekimelere Hkim Oldu Mbadele meselesinin iyi niyetle zlmesi 1930'a kadar srd ve ciddi bir dostluk arzusu btn ekimelere hkim olduu iin neticelendi. htilafl devrede Msy Venizelos, iki memleket arasnda ciddi bir sulh teesss etmesi iin bizim gayretlerimize samimi bir arzu ile karlk vererek almtr. Venizelos'u, iktidardan ayrlncaya kadar da dostluk kanaatinde samimi buldum. Mbadele meseleleri, Ankara'da 10 Haziran 1930'da imzalanan anlama ile halledildi. Daha Lozan'da iken Yunanistan ile Trkiye arasnda iyi mnasebetler kurulmasnda nmze kacak ilk engelin mbadele olduu hakknda, bunu iyi halledersek dostluk yolu alabilir diye tecrbeye mstenit olmakszn saduyu ile yaptm tahmin, benim zannettiimden daha g ve daha uzun bir devrede neticeye varabildi. Lozan'da, Venizelos'a, dostluk kaplarnn almas, mbadele meselesini iyi halletmekte gstereceimiz karlkl anlaya ve kabiliyete baldr, demitim. Ama, bunun alt sene sreceini ve bu kadar yorgunluk vereceini tahmin etmemitim. VENZELOS ANKARA'YA GELD Uzun Sren Dmanlk Mbadele anlamasnn Ankara'da imzalad gn Venizelos'a bir mektup gndererek, kendisini Ankara'ya davet ettim. 1930 Ekimi'nde Msy Venizelos, Trkiye ile Yunanistan arasndaki dmanl, uzun sren son devrinde temsil etmi olan insand. Yunan ideallerini temsil ediyordu. Girit'te balad mcadeleleri muhtelif vesilelerle anlatmmdr. Burada tekrarlamayacam. unu sylemek istiyorum ki, btn siyaset leminde ve bizzat Yunanistan'da, Venizelos'un Trkiye'yi ziyareti, tarihi bir hadise saylmtr. Hatrlarm, Venizelos'un buraya geldii gnlerde Macar Bavekili de Ankara'dayd. kisini beraber arladk. Macar Bavekili daha evvel gitti. Macar Bavekili'nin bu Ankara ziyareti, hemen pek bahsolunmadan geti. Halbuki ok deerli bir insand. Kendisi de iin farkndayd. Ankara'da bir defa bana, kendisine gsterilen ilginin azln, kibar ve ciddi bir ekilde, yar ikyet eder tarzda anlatt. ''Venizelos'un ziyareti tarihi bir hadisedir. Anladk. Ama ben de buraya resmen ziyarete geldim. Bir devlet ziyareti yapmak zere buradaym. Onun muamelesini isterim'', diyordu. Bu tarzda bir ikyeti, politika dilinde ilk defa ondan iittim ve ona istedii muameleyi gstermek iin zel bir dikkat sarf ettim. Yunanistan ile aramzda mnasebetlerin dzelmesi zamanlarnda talya'nn zel bir tutumu vard. talya, Trkiye-Yunanistan mnasebetlerinin dzelmesini istiyordu. Bu devirde, yani 1930'larda, talya, Trkiye, Yunanistan ve Bulgaristan ile ayr bir blok yapmak ve kendisi bu bloka sahip karak onunla Avrupa iinde siyaset yapmak niyetindeydi. Yani ngiltere ve Fransa'ya kar kuvvetli bulunmak istiyordu. Bilhassa Fransa'ya kar. Fransa Birinci Cihan Harbi'nden sonra Avrupa siyasetine, "Kk tilaf" denilen bir grup ile kmtr. Bu "Kk tilaf" da Romanya, Yugoslavya ve ekoslovakya vard. Ve ''Kk tilaf'' yolu ile Balkanlar'da Fransz nfuzu hkim bulunuyordu. talya da, Trkiye, Yunanistan ve Bulgaristan ile birleerek kendisine yakn bir grupla
Balkanlar'da tesir yapmak istiyordu. Tabii sonra Hitler'in zuhuru ile talya politikasnda yeni istikametler inkiaf etti. talya'dan burada bahsediim, Trk-Yunan ilikilerinin dzelmesindeki olumlu tutumu ve Venizelos'un Ankara'y ziyareti mnasebetiyledir. Venizelos burada Atatrk ile grt. Atatrk'n Trk-Yunan mnasebetlerinin dzelmesinde ve dostluk tesisinde ne kadar samimi bir kanaate sahip olduunu yakndan grd. Kendisindeki dostluk fikri kuvvetlenmi olarak, memnun bir halde, cesaretle gitti. Venizelos'un Ankara'y ziyareti vesilesiyle dostluk antlamas, tarafszlk antlamas, uzlama ve hakem antlamas olmak zere antlama imzaland. Ayrca deniz kuvvetlerinin tahdidi hakknda bir protokol yapld. kamet, ticaret ve seyrisefain szlemesi imzaland. Hulasa bu ziyaret, iki memleket arasndaki dostluk bakmndan son derece istifadeli bir ziyaret oldu. Venizelos'un, tarihi bir hadise olan bu ziyaretten ayrl srasnda, yakn olaylarn halk arasndaki tesirlerinden ikyet ettiini iitmiimdir. Bunu bizim arkadalara sylemi. Dostluk tesis etmek iin idare edenlerin gayretleri ve halkta btn gemi olaylar unutmaya alan bir arzu bulunduu Venizelos'un dikkatinden kamamt. Bunu deerlendirmi olduunu zannediyorum. Yani biz idare edenlerdeki dostluk gayretini, halkn souk karlad intiba var. Bizim arkadalarn bana naklettiine gre, arzu ettii harareti grmediinden ikyet etmi. Bizimkiler de nazik bir surette, ''ok ektiler'' diye ikaz etmiler. Yunanistan'a Gidiyorum Ertesi sene, 1931'de, yine sonbaharda ben bu ziyareti iade ettim. Hariciye Vekili Tevfik Rt Bey'le beraber oraya gittik. Yunanistan siyasi gsterilerde ok canl bir hayat geirmeye almtr. Dostluk gstermek istedii vakit onu fazlasyla gstermek kabiliyetindedir. Beni ok iyi karladlar. Bende de, Yunanistan'a gittiim zaman halktan nasl bir karlk greceim phesi vard. Bu devirde Yunanistan'da cumhuriyet ve krallk mnakaas balamt. Rejim, cumhuriyet rejimi. Cumhuriyet, Yunanistan'da devam edebilecek mi, edemeyecek mi? Bunun mnakaas vard. Bu mnakaa bizde de vard. Fakat, bizde pekl devam ediyor kanaati ile Yunanistan'da da devam edebileceini zannediyordum ve oraya bu dnce ile gitmitim. Halbuki grnce anladm ki, Yunanistan'n krallkla idare olunabilecei kanaati orada ok daha yaygn ve derin bir haldedir. Yunanistan, kurulduu zaman krallk olarak kurulmu ve krallk messesesinden, gerek i sknette, gerek enternasyonal mnasebetlerde ok istifade etmitir. Deerli krallar gelmi gemi. Bunun iin kralln Yunanistan'da itibar vard. Venizelos ihtilali zamannda bu itibar sarslm. Bilhassa malubiyeti Kral Konstantin'e, onun kumandanlna ve onun idaresine baladklar ve byk Yunan idealizmi kral zamannda, kral eliyle snd iin, cumhuriyet rejimini semiler. Fakat btn bu menfi grnn izahn sratle bulmular ve krallk mnakaas tekrar hararetli bir ekilde uyanm. Ben Yunanistan'a o devirde gittim. Yunanistan'a gittiimin ertesi gn bizim sefaretten o gn kan gazeteleri bana getirdikleri zaman hayretler iinde kaldm. Yunan gazetelerinin o gn nemle bahsettikleri mevzu, Trk-Yunan mnasebetleri idi. Benim seyahatim sebebiyle bunu tabii karlamak lazm. Fakat hayret ettiim husus meselenin takdim tarzndan geliyordu. Yunan gazetelerine gre, Trk-Yunan mnasebetleri dzelmitir; muhacirler, herkes yerli yerine dnecektir. Gazeteler aktan aa bu midi ve bu havay veriyorlard. Bunlar grnce, tahmin etmediim bir netice olarak ok ardm. Halbuki, mnasebetlerimizde, ziyaretlerde, Yunan Hkmetiyle u gerei gz nnde tutmaktan hi geri kalmamtk: Mnasabetlerimizin temeli mbadeleye dayanmaktadr. Yeni mnasebet, yeni devir, teesss eden bu nizam zerinde kurulmutur. yle kurulacak ve bu yolda inkiaf edecektir. Bu esaslar zerinde mutabakatmz her vesile ile tekrar eder ve teyit ettirirdik. Yunan gazeteleri elimde olduu halde ben bunlar dnyorum. Aradan 15 dakika gemiti ki, Venizelos otele geldi. Zaten beni hibir gn yalnz brakmamtr. Daima beraber dolamzdr. Venizelos ile aramzda tam yirmi ya fark vard. O benden yirmi ya bykt. Dikkat ederdim, Venizelos mnasebetlerimizde bana ok yakn bir ilgi ve siyasi bir yaknlk gsterdii kadar, bir ahsi dostluk ve efkat gstermeye de alrd. Bilhassa Yunanistan'da bulunduum bugnlerde, istirahatimin temini, herhangi bir hadiseden, aksi bir olaydan znt duymamam iin itina gsterdiini minnetle hatrlarm. Venizelos'a ''Her ey Bozuluyor'' Dedim
imdi, bu Yunan gazeteleri ile megul olduum srada Venizelos, otele yanma gelince, ilk iim, ona Yunan gazetelerinden aldm bu havadisi sylemek oldu. lk arpldm olay. Gazeteler, ''Her ey dzeldi, mbadele ii halledildi, muhacirler tekrar geri dnecek, byle kararlatrlmtr'' tarznda kampanya amlard. Venizelos ile konuurken, galiba arplm ve dolgun bir halde olduum halimden anlalyordu. Msy Venizelos, ''Neyin var'', diye sordu. Anlattm. ''Ne olacak? Her ey temelinden bozuluyor ve tehlikeye giriyor. Bu nasl eydir?'' dedim. Venizelos birka cmleyle btn zntlerimi temelinden bertaraf etti: ''Sama! Byle ey olur mu canm, dedi. phe mi ediyorsun? Birtakm gazeteler kendi arzularna, kendi hislerine gre zemini yokluyorlar. Hibir kayda bal olmakszn serbest konuulan, serbest yazlan memlekette bunlar olur. Hibir ehemmiyeti yoktur. Bunlara ehemiyet verme.'' Venizelos'un szlerindeki kesinlik ve hali tavrndaki ciddiyet karsnda, bulunduum ters vaziyet esasndan tesirsiz kald; baka mevzua getik. Yunanistan'da ilk ziyaretimi reisicumhura yaptm. Reisicumhur o zaman Msy Zaimis idi. Reisicumhur dairesi ehir iinde. Oraya gittim. Msy Venizelos da beraber. Zaimis yal bir zatt. Venizelos'tan yal grnyordu. Sene 1931. Demek ki ben, 47 yandaym. Ve tabii ok canl bir haldeyim. Venizelos, 67 yandaydi ve sz arasnda, kendisinin faal olarak siyaset yapacak ve alacak bir yata olduundan bahsederek, ''Henz gencim'' derdi. Gerekten canl bir adamd. Zaimis'e yaptm ziyaret ksa srd. Hi politika konumadk. Karlkl iyi mnasebetler, saygl szler syledik. Benim iyi dileklerime, devlet reisi karlk vermekle konumay idare etti. Sonra dikkatimi celbettiler ki, Zaimis, reisicumhur olarak anayasa hkmlerine ve politikada her suretle tarafsz bulunmak kaytlarna titizlikle ve taassupla riayet etmek tabiatndaym. Zaten, daha evvel temas ettiim gibi. Yunanistan o esnada krallk - cumhuriyet mnakaalar iindeydi. Bu meselenin mnakaa konusu olduu bir zamanda, kendisinin mnakaalar iinde ve n planda grnmeyi arzu etmedii anlalyordu. stemeyerek reisicumhurlua gelmi, politika hayatnda zel bir iddias ve ihtiras olmayan muhterem bir devlet bakan halinde grnyordu. Balkan Pakt'nn lk Tohumlar Venizelos bundan sonra beni Atina Belediyesi'ne gtrd. Belediyede beni ok iyi kabul ettiler. Dostluk gsterdiler. ki memleket arasndaki mnasebetlerin dostane olmasn hakiki ve ciddi olarak istediklerini sylediler. ok olgun ve yetikin insanlard. Bu tarzda karlkl konumalardan sonra, belediyeden ayrldm. Venizelos bana, ''Dikkat ettin mi, bunlar kralcdr?'' dedi. Bilmiyordum. ''Hayret ettim, nasl kralcdrlar?'' dedim. Msy Venizelos, ''Atina Belediyesi kralclarn elindedir'' dedi. Ben merak etmitim. Nasl oluyor, diye sorduum zaman cevap verdi: ''Bizde oluyor ite. Seni belediyeye gtrrken, kralclar, kralc olan politikaclar yakndan tanyp dinleyesin ve iki memleket arasndaki dostluk mnasebetlerinin btn siyasi evrelere mal olmu bulunduuna inanasn, istedim.'' Venizelos beni bir gn Atina civarnda uzaka bir yere gtrd. Buras bir sayfiye yeriydi.Bir Amerikan irketi orada yeni bir teebbs almt ve inaat yapyordu. Yunanllar bu irketten ikyet ediyorlard. Ayn Amerikan irketi, bir sre nce Ankara'nn imar iin bize de mracaat etmiti. Uzun boylu konutuktan sonra, bir anlamaya varamamtk. Yunanllar, bu irketle bir anlama yapmaymzn, bizim daha akll olduumuza yeni bir misal tekil ettiini, yar aka, yar ciddi sylyorlard. Bunu, Yunanistan seyahatinin latifeli bir olay olarak hep hatrlarm. Atina'da kaldm birka gn iinde bir futbol ma seyrettim. Venizelos beni stadyuma gtrmt. Atina'nn iinde bulunan stadyum ok kalabalkt. Halk, orada beni, lgnca dostluk tezahrat ile kabul etti. Bununla, Yunan halknn, Trkiye Bavekilini, ne kadar dostluk duygular ile kabul ettiklerini gstermi oldular ve hakikaten zerimde o tesiri yapt. Bu byk anfilerle yaplm olan spor yerinde ok zevkli bir spor sahnesi grm oldum. Balkan Pakt* Meselesi
Yunanistan'da kaldm mddet esnasnda, Trk-Yunan yaknlamasndan ayr olarak, bu yaknlamann Balkan devletleri arasnda yaylmas ve Balkan Pakt meseleleri zerinde Venizelos ile geni temaslarmz, geni konumalarmz olmutur. Balkan Pakt fikri, bu ziyaretler esnasnda esasl olarak vard. Ve bizi mterek gayrete sevk eden yeni bir unsur halindeydi. Gerek Venizelos'un Trkiye'yi ziyareti, gerek benim Yunanistan ziyaretimle, hem iki memleket arasndaki dostane iyi mnasebetlerin, hem Balkan Pakt eklinde daha geni bir dostluk havasnn teesss mesafe almtr. 1932 ylnda Sovyet Rusya'ya bir ziyaret yaptm. imdi bunu anlatacam. Ruslar benim Yunanistan ziyaretim mnasebetiyle, darya bir ziyaret yapacaksam, bunun Moskova'ya kadar uzamasn ehemmiyetle arzu ediyorlard. Bir baka yere daha seyahat etmem mevzubahisti. Ruslar, evvela bize gelsin, diyerek srar ettiler. Nihayet 1932'de Nisan aynda, Rusya'ya gittim.
RUSYA SEYAHAT Trkiye - Sovyet Rusya likileri Ruslarla 1925'ten beri devaml bir muahede ile birbirimize balanm gibiydik. Mnasebetlerimiz 1930'a kadar nemli gelimeler gstermitir. 1925 antlamas, Ruslarn ihtilalden sonra takip ettikleri umumi politikann tabii bir neticesi olarak, bize daha yakn bulunmak arzularndan domutur. Rusya, Batl devletler tarafndan tecrit edilmi olmaktan kurtulmak iin yakn komular ile dostluk mnasebeti iinde bulunmak ve Almanya'nn ngiltere ve Fransa'ya yaklamasn nlemek istiyordu. Politikasnn esas bu idi. Fakat, Fransa ve ngiltere, Almanya'y da yanlarna alarak, talya, Polonya ve ekoslovakya'nn da iinde bulunduu Locarno Antlamas'n yaptlar. Bu antlama, Sovyetler'in takip ettikleri politikaya aykr idi. Bizim politikamza da uygun dt iin, Locarno Antlamas'ndan hemen sonra, aralk aynn ortasnda, Ruslarla Paris'te zel bir tarafszlk antlamas imzaladk. Bu, 1925 antlamas, Locarno'dan hemen hemen iki hafta sonradr ve ona cevap mahiyetindedir. Sovyetler, ilk zamandan itibaren, Almanya ile dier devletler arasnda yaplan muahedeleri ve yaknlama teebbslerini daima endie ile karlamlardr. 1925'te bizim muahedemizle ona cevap vermek istediler. Sovyetlerle mnasebetimizin emniyet zerinde bulunmas ve araya bir phe girmeksizin devam etmesi, bizim iin ilk gnden beri nemli bir dikkat mevzuu olmutur. Bu bakmdan 1925 tarafszlk muahedesi, bizim politikamza da uygun dyordu. Geri Musul ihtilaf esnasnda uradmz glklerde Sovyetlerin fiili bir yardm sz konusu deildi; ama siyasi olarak Cemiyeti Akvam Meclisi'nde ve komisyonlarnda Musul meselesi mzakereleri ve mnakaalar devam ederken, Sovyetler bize manen destek olmulardr. Biz Sovyetlerle yalnz siyasi mnasebetlerimizi deil, iktisadi mnasebetlerimizi de gelitirmek istiyorduk. ki memleket arasndaki ticari mnasebetler, Milli Mcadeleden sonra bir hayli artmt. Fakat bir aralk, iktisadi ve ticari mnasebetlerin gelimesi aksad. Sanyorum, 1926 veya 1927'de, Rusya Trkiye'den ithal edilen mallara baz tahditler koydu ve mnasebetlerimiz bu sebeple bir sarsnt geirdi. Bir hayli etin mzakerelerden sonra 1927 ylnda bir ticaret ve seyrisefain muahedesi imzalamaya muvaffak olduk. Bizim Sovyetlerle iktisadi ve ticari ilikiler kurmaya altmz bu devirde uradmz glkler, balca, Sovyetleri'in yeni ktisadi ve ticari sistemlerinden geliyordu. Sovyetler'in yeni iktisadi ve ticari sistemlerinin tatbikat, kendi ilerinde de olmak zere, her yerde glkle devam ettii iin, onun tabii sarsntlar esnasnda biz de gle uruyorduk. Fakat mnasebetlerimiz devam ediyor ve her gle are bulmaya alyorduk. te nihayet 1927'de bahsettiim ticaret ve seyrisefain muahedesi imzalanmt. 1928'de Cenevre'de bir silahszlanma konferans toplanmt. Biz bu konferansa davet edilmemitik. Fakat Sovyetler'in konferanstaki temsilcisi Litvinof, Trkiye'nin dnya siyasetinde mhim bir rol olduundan ve corafi durumunun ehemmiyetinden bahsederek, bizim de konferansa arlmamz teklif etti ve konferans bunu kabul etti. Silahszlanma Konferansna Katldk
Sovyetler'in teklifi zerine biz Cenevre'de toplanan silahszlanma konferansna katldk. Bu konferansta Sovyetler topyekn bir silahszlanma teklif ediyordu. Ve biz de bu gre katlarak Sovyet tezini destekledik. Daha sonra 1928 ylnda yaplan Kellogg Pakt'na da Sovyet Rusya ile beraber katldk. Cemiyeti Akvam'n muhtemel bir harbi nlemesinden duyulan pheler zerine, Fransz Dileri Bakan Briand ile Amerika Dileri Bakan Kellogg arasnda kararlatrlp, birok devletin imzalad sava nleyici bu pakt imzalandktan bir sre sonra, ortaya atlan Litvinof Protokol'n de imzaladk. Kellogg misaknn yrrle girmesi gecikir endiesi ile, Litvinof teebbse geti ve Litvinof Protokol'n ortaya kard. Bu protokole gre, Kellogg misaknn Dou Avrupa'da derhal uygulanmas iin Litvinof'un ileri srd protokole de iltihak ederek Sovyetlerle beraberlik gsterdik. Garp devletleri ile mnasebetlerimiz 1926'dan sonra gelime istidad gstermeye balamt. Gerek bu sebeple, gerek Balkanlar zerinde teebbslere giritike, Sovyet Rusya'nn da Trkiye zerindeki dikkati artmaya balamt. Bizim Bat ile mnasebetlerimizi dzeltmek hususundaki almalarmz, Sovyet Rusya'da pheler uyandrmaktan geri kalmyordu. te bu artlar iinde srarla Rusya'ya davet edildim ve 1932'de Moskova ziyaretini yaptm. Ruslarn Israr O esnada bir baka yere daha seyahatim mevzubahisti. Gitmeyi dnyordum. Ruslar acele ettiler, evvela bize gelsin, diye srarda bulundular. Bir Trk vapuru ile Odesa'ya hareket ettik. Bayan nny de gtryorum. Bu seyahat balarken benim iin bir talihsizlik oldu. Bayan nn, Odesa'dan hareketimizden itibaren iddetli bir safrakesesi iltihabndan hastaland. Ruslar ilgi gsterdiler. Refakatimize ok deerli doktorlar tayin ettiler. Bu doktorlar seyahat boyunca bize yardmc ve Bayan nn'nn shhatini gzetleyici bir rolde oldular. Avdet edinceye kadar da yanmzdan ayrlmadlar ve dnte bizi stanbul'a kadar getirdiler. Kendilerine ok mteekkir olmutuk. Grmeler Moskova'da bizi byk bir trenle karladlar. Molotof, Litvinof, hepsi karlayclar arasnda bulunuyordu. Resmi protokolde hibir eksiklik yoktu. Bize ok itibar ettiler. Rusya seyahatinde muhtelif toplantlar ve mlakatlar yaplmtr. lk nemli temas, Kremlin'de Stalin ile ve Sovyet Hkmetiyle toptan mlakat olarak balamtr. Kremlin'e gittik. Mzakere iin kararlatrlan zamanda bizi Kremlin'in balkonuna aldklarn hatrlarm. Rusya'nn, Ankara Sefiri Suri yanmzda bulunuyordu. Trkiye'den Suri ile beraber gelmitik. Hkmet ieride itima halindedir, sizin kabulnz belki bir iki dakika gecikecektir, diye bizi balkona aldlar. Bekleyeceimiz iin zr dilediler. Bir aralk Stalin yanma geldi: ''eride acele bir iimiz var, onu konuuyoruz. imdi bitecek. Ondan sonra beraber toplanacaz. ok isterdim, bizim toplantmz salonun bir kesinden grebilseydin. Benim iin her eyi sylerler. Diktatr, falan derler. Toplantmzda bulunman mmkn olsayd da ne halde alyoruz, onu gznle grp bir fikir edinseydin'' dedi. Nezaket Gsterisi Stalin byle bir aka yaptktan sonra, tekrar gitti ve iki dakika sonra, buyurun, dediler ve ieri girdik. Bizi ok byk bir nezaketle kabul ettikten sonra, dorudan doruya bir hkmet toplants gibi grnen bu zel toplantya katldk. Stalin oturmam iin bana masann riyaset yerini gsterdi. Oturdum. Dikkat ettim, samda, solumda bizim arkadalar var. Hariciye Vekili Tevfik Rt Bey ile Moskova'daki sefirimiz Hseyin Ragp Bey, bunlar iki yanmda oturuyorlar. Masann etrafndaki dier koltuklarda Molotof var, Litvinof var, onlarn Ankara Sefiri Suri ve daha bir iki vekil var. Stalin, beni riyaset yerine oturtmak gibi byk bir nezaket gsterdikten sonra, kendisi ayakta dolaarak mzakereyi idare etmeye balad. ki memleket arasndaki mnasebetlerden hararetle bahsolunuyor. Biz Trke konuuyoruz. Onlar Rusa konuuyorlar. Aramzda kuvvetli tercmanlar var. Ben, bazen, mecbur olduka Franszca konuuyorum. Onlarn iinde ok gzel Franszca bilen insanlar var. Ruslar, yabanc dil renmekte ve yabanc dili, o dilin insanlar kadar fasih (dzgn) ve ayn aksanla telaffuz etmekte
zel bir istidat sahibidirler. Ruslar hem bildikleri yabanc dili iyi bilirler, iyi renmi olurlar, hem ayn milletin ferdi imi gibi o dilin aksan ile konuurlar. Yani yabanc dile ok kabiliyetlidirler. Bu ilk mzakerede Trkiye'ye yaplacak iktisadi yardm, ticari mnasebetler ve bir istikraz (borlanma) meselesi esas olarak konulmutur. Sknt indeydiler Rusya'ya yaptm bu seyahatin Sovyet Rusya'nn iktisaden ok sknt ekmekte olduu bir zamana rast geldiini, Mosokva'ya gider gitmez fark ettik. Bu skntlar, btn hallerinden anlalyordu. Rusya, daha ihtilal yllarnda iktisadi bakmdan byk zorluklar iine dmt. Bunun zerine Lenin, ''NEP'' denilen yeni bir iktisat politikas uygulamaya balamt. ''Yeni ktisadi Politika'' manasna gelen ''NEP'' sistemi, biz Rusya'ya gittiimiz zaman, henz terk edilmiti. Lenin'in lm, iktisadi vaziyetin girmi olduu kmaza balanyordu. Bu kmazdan dolay iine dlen byk bunalmn tesirleri ile Lenin'in hastaland ve ld kanaati vard. Lenin'in lmnden sonraki yllarda vaziyet ok slah edilmiti. Ruslarla yaptm ilk grmelerde bana, Lenin ldkten sonra Rusya'nn, iinde bulunduu glklerden kmak iin gsterdii gayretlerin mspet netice verdiini her vesile ile anlatrlard. Ve Lenin sa olsayd, bugnk vaziyeti grerek alacak kadar ilerleme kaydettiimizi anlayacakt, derlerdi. Btn bunlar konuurken, Lenin'i sulamak yle dursun aksine ondan hrmetle bahseder ve kendisinin, milletin straplarndan fevkalade teessre kaplarak hasta olduu manasn kartmak isterlerdi. Mzakereler Sonulanyor Kremlin'de yaptmz ilk toplantda bize yardm etmek imkn olduunu sylediler. Azami kolayl gsterecekleri anlalyordu. Daha evvel grmeler yaplmt. Sekiz milyon dolarlk altn deerinde bir ikraz yapmay kabul ediyorlard. Stalin ayakta dolaarak mzakerelerin seyrini takip ediyor. Lzum grdke mdahalede bulunuyor. Evvela faiz meselesi ald. Faiz istemiyorlar. Sra vadenin tayinine geldi. 20 sene vade ile msavi taksitler halinde deyeceiz. Bu karara baland. Borcun denmesinin para olarak deil, mal olarak karlanmasnda mutabk kaldk. Bu sekiz milyon dolarlk istikrazn btn artlarnda mutabk olduk. ''Mal olarak ne alacaksnz ne alrsnz?'' dedim. Bunu da tespit ettik. Kendilerine ok teekkr ettim. lk mzakereler byle en msait artlarla mspet bir ekilde neticelendi. Bu tarzda bir dostluk havas iinde ayrldk. Stalin'le Grmelerimiz Sryor Kredi mzakereleri ile ilk grme bitti ve Stalin'le sonra mteaddit grmelerimiz oldu. Rusya'dan dnte, Ankara'daki ngiliz sefirine, 8 milyon dolar kredi aldmz ve artlarn bir konuma esnasnda anlattm zaman, sefir, ''mstesna bir ey'' demiti. Moskova'da bize ok ikram ediyorlar ve gezdiriyorlar. Ruslar, zaten ok ikramc bir millettir. Misafirlerine tasavvur olunamayacak ekilde ikram ederler. Kaldmz otelde bize de ok ikramda bulundular. Tiyatroya, operaya gtrdler. Rus balesini seyrettik. Yksek idareciler bizimle hep beraber bulunuyorlar. Birinde Stalin ile beraberdik. Ben bir aralk balkonda dururken, Stalin yanma geldi. Konutuk. Bu konumamz, bana gsterdikleri bir fabrika zerinde oldu. Onu ileride anlatacam. Bundan sonra Stalin'le nemli bir konuma kendi evinde olmutur. ehrin dnda bir villas vard. Otelden bizi aldlar, arabayla oraya gtrdler. Stalin nde ofrn yannda oturuyordu. Ben ve Molotof arkadayz. Emniyet tertipleri iinde gittik. Stalin'in evinde, bir masa etrafnda grtk; yemek yedik ve sonra dndk. Sz, Balkan Paktna Getirdim Grme esnasnda, Garp lemi ile mnasebetlerimizden bahsolunuyor. Ben, Yunanllarla olan mnasebetlerimizi anlattm. Sz Balkan Pakt'na getirerek unlar syledim: ''Balkanlarda bir pakt yapmay dndk. Bunun iin toplantlar yaptk. Balkan devletleriyle bir pakt etrafnda toplanarak, Balkan d devletlerle mnasebetler bakmndan, bu blgeyi kendi lmzde bir emniyete kavuturmak iin mterek almann faydas olacaktr. Bu tertipte, bizim
Rusya ile olan mnasebetlerimiz daima mahfuz tutulacaktr. Bizim itirakimiz bulunan Balkan Pakt'nn Rusya aleyhine ilemesi ihtimali ihtirazi kayda balanacaktr.'' Balkan Pakt yapmak iin temaslarmzda, Rusya kuku gsterir ve daima itirazda bulunurdu. kna etmek iin glk ekerdik. Bu sebeple, dorudan doruya Stalin, Molotof ve Litvinof'un bulunduu bir yerde meseleyi konuarak ti (gelecek) iin vesvese ihtimalini ortadan kaldrmak istiyordum. Uzun boylu anlatm. Stalin, Mdahale Ediyor Rus sefiri Suri de orada. Suri Ankara'da iken, Balkan Pakt almalarna itiraz eder, ''Oyun yapacaklardr, birok, mahzurlar kacaktr'', tarznda mtalaalar beyan ederdi. Ben cevap vermeye alrdm. Stalin'in evindeki bu konumada, ben anlatrken Suri szlerime yine itiraz ediyordu. Aramzdaki karlkl konumalar esnasnda Stalin mdahale etti, ''haklsnz'' dedi ve nihayet mnakaa kesildi. Bizim sefirimiz Hseyin Ragp Bey, Rusa renmiti. Onun bana anlattna gre Stalin mdahale edip Suri'i susturduktan sonra ona, ''Canm, adam doru sylyor, szn neden kesiyorsun?'' demi. Konu deiti, baka meselelere getik. Oradan, d politika zerinde birbirimizin tutumundan emniyet hasl eden bir zihniyetle ayrldk. Stalin'in evinde sabahtan akama kadar yenildi, iildi. Politika konuuldu. Gzel bir gn geirdik. Hanmn ve kz Svetlena'y grdm. Svetlena ufak bir ocuktu. Anas kibar bir hanm. Onunla da konutuk. Stalin ile dier bir konumam yine Kremlin'de oldu. Beraber yemek yedik. Reisicumhur da vard. Beni yanna oturtmulard. Yemek esnasnda grmeler bir ara resmi ekilden sohbet ekline girdi. Stalin bana sordu: ''Bu serbest frka hareketi neydi? Ben anlayamadm. Nasl yaptnz? Nasl yapabilirsiniz?'' dedi. Ben bunun mnakaasna girmek istemedim. Bize mahsus bir eydir, ben size sonra anlatrm, dedim ve ksa kestim. Stalin Konuurken Litvinof lecekti Stalin bu sohbetimizde kendi hallerinden bahsetmeye balad: ''Biz burada bulunanlar, Kalinin, Molotof, Litvinof, ben, hepimiz ihtilalden evvel zaman zaman hapiste, zaman zaman srgnde vakit geirdik. Bizim iimizden, memleket dnda bulunmasna msaade ettiimiz tek insan Lenin'dir. Onun emniyette bulunmas lazmd ve parti, kendisinin dar gitmesine ve orada almasna karar verdi. Fakat ihtilale kadar darda kalan bakalar da var. Mesela Litvinof da dardayd emniyet iinde bulunuyordu ve oradan bize akl veriyordu. Ama onlar bizim msaademizle gitmi deillerdi'' dedi Stalin bunlar sylerken, Litvinof'a dikkat ettim, adam neredeyse lecekti. Stalin ile yemek yerken yaptmz sohbette daha birok eyler konuuldu. Stalin teklifsiz konuuyordu. Bir aralk Troki'den bahsetti. Troki'yi nasl tanyorsun, diye bana sordu. Fazla bir tanmam yoktur, dedim. Bunun zerine Troki'yi Enver Paa ile mukayese etti. Troki de, Enver Paa gibi fantezisttir, dedi. Bunlar birtakm hayal iinde l bilmeyen insanlardr, diyerek hkmn balad. Konumalarmz umumi olarak bu hava iinde devam ediyor ve Stalin bana ok yaknlk gsteriyordu. Stalin, ngiltere'ye ok kzyor, aktan dmanlk gsteriyordu. u szlerini hatrlarm: ''ngiltere neden dnya hkimiyeti iddiasndadr? Nesine gvenerek dnya zerinde hkimiyet iddia ediyor?'' Stalin'in zihnen ngiltere ile ok megul olduu ve ngilizlere kar byk bir dmanlk duygusu besledii anlalyordu. Moskova'da bizi gezdirirken bir otomobil fabrikasna gtrmlerdi. Muazzam bir fabrikayd. Efsane manasyla, bir ucundan ham elik girecek br ucundan otomobil kacak. Byle bir ey. Fabrika bir mahalle iinde kurulmutu. Gezdiim zaman benim zerimde ok iyi tesir yapt. Stalin, tiyatroda grrken bana, fabrika hakkndaki intibalarm sordu. Belli ki, zerimde yapt tesiri merak ediyordu. Nasl buldun, dedi ve ilave etti: ''Kaa mal olduunu tahmin edersin?''
Ben bir fikrim olmadn, tahmin yapamayacam syledim. Yanlmyorsam 8 milyon altn sterline mal olmu, onu syledi. O zamanki llere gre bu muazzam bir parayd. ok masraf, dedim. Tasdik etti. Kendisine sordum: ''Neden bu kadar pahalya mal oldu?'' dedim. Bir an durdu: ''Cehaletten'' dedi. ''Nasl cehaletten?'' diye sordum. Anlatmaya balad: ''Efendim dedi, fabrika grdn yerde mahalle iinde kurulacak. Plan yaptk. Plana gre fabrika u hudut iine sacaktr, dediler. Fabrikann mtemmimi olarak baka binalar da bulunacak. O binalar da yaptk. Mhendisler her tarafn ltler, bitiler, ona gre iki tarafl inaat yapyoruz. naat bittikten sonra, fabrika buraya smyor, dediler. Ykmaya mecbur olduk. Tekrar yaptk. Birok ey iin iki kat masraf ettik. Bunun cehaletten baka bir manas var m?'' Stalin'in bunlar sylerken kimseyi ktlemek maksadn takip ettii farz olunamaz. Byle byk ilerin tam isabetle yaplabilmesi iin lazm olan tercbe zaruri olarak geiriliyor. in banda insan bir tecrbe devrinden geiyor. Bana bunu sylemek istiyordu. Stalin ile grrken, merak ettiim bir hususu sordum. Rusya'ya giderken benim merak ettiim eylerden birisi, plan nasl tatbik ediyorlar ve plann parasn nasl buluyorlar? Bunu renmek istiyordum. Stalin'e paray nereden bulduklarn sordum. ''Ne paras, nasl para'' dedi. ''Plan iin. 5 senelik bir plan yapyorsunuz. Bunun mali kayna nereden salanyor'' dedim. Ruslarn o devirde d lemden istikrazlar bile yaptklarn biliyordum. Fakat srf d istikrazla bir plann yrtleceine ihtimal vermiyordum. Stalin dedi ki: ''Canm bu da bir mesele mi? Varidat bulmak bir mesele deildir. Herhangi bir ihtiya maddesine bir kapik zam yapacak olsan, bizde milyarlar toplanr.'' Stalin bunlar sylemekle bana, istifade edecek bir ey vermemiti. Ama, ''Ben seni plan dairesi ile grtreyim'' dedi. ''Paray Nereden Buluyorsunuz?'' Bir gn plan dairesine gtrdler. Dairenin banda o zaman ileri gelen ihtilalcilerden birisi vard. smini hatrlayamyorum. Sonra suikaste urad. Adamla gryoruz. Bana rubleden bahsediyor, sarf ediyoruz, diyordu. Ona da sordum: ''Paray nereden buluyorsunuz?'' O anlatrken, ite u kadar ruble sarf edeceiz, falan iin mali taraf bu kadar rubledir, gibi laflar ediyordu. ''Nedir bu ruble'' dedim. Yzme bakt, cebinden bir altn ruble kard, ''Budur'' dedi. Anladm, bana, altn deeri ile rubleyi gstermek istiyor. Fakat benim, rubleyi nereden buluyorsunuz sualimi cevaplandramad. Bir plana karar verip tatbik edecekleri zaman parasn nasl bulduklarna dair bizim bildiklerimizden daha fazla bir usul ve kaynak gsteremediklerini anladm. Yani bildiimiz gibi bir plan tatbik etmek iin paray kendimiz bulacaz, yetmeyen ksm iin dardan dviz alacaz. Ya mahsulmzn satndan dviz temin edeceiz veya istikraz yaplacak. Baka bir tlsm olmad kanaatini edinmi oldum. Rusya'ya gittiim zaman, gerek biz, gerek Ruslar Cemiyeti Akvam'a girmemitik. Mnasebetlerimizde bu meseleye temas edildike Ruslar, Cemiyeti Akvam'a beraber girelim diye srar ediyorlard ve bir neticeye varamadan mesele muallakta (srncemede) duruyordu. Seyahat esnasnda bu meseleyi de halletmek niyetindeydim. Sanyorum tiyatroda bulunduumuz gn, Cemiyeti Akvam iini grtm. Litvinof ile bir keye ekildim. ''Cemiyeti Akvam meselesini ne yapacaksnz'' diye sordum. Beraber girelim, dedi. Halbuki biz bir an evvel Cemiyeti Akvam'a girmek lazm olduunu, bunun dnda kalmann mahzurlarn fark eder hale gelmitik. Litvinof'a, ''Biz Cemiyeti Akvam'a gireceiz'' dedim. Aktan bir karar olarak syledim. Litvinof eski grlerinde kararl grnyordu. Kendisine dedim ki: ''Siz Cemiyeti Akvam'a girmemek iin takip ettiiniz istikameti brakmak kararndasnz. Gireceksiniz. Ben bunu gryorum. Beraber girelim demekle bu mesele halledilmi olmuyor. Ne vakit, hangi artlarla gireceinizi bilmiyorum ve biz bekleyecek vaziyette deiliz. Biz evvel girmiiz veya siz girmisiniz. Bunun ehemmiyeti yoktur. Cemiyeti Akvam'a gireceimizi size sylemek istiyorum.''
Bu karlkl konumada en nihayet, sz bende kald. Ve Litvinof'un itirazn durdurmakla, Rus Hariciye Nazr ile Cemiyeti Akvam mnakaasn halletmi olduumuz kanaati ile ayrlm oldum. Leningrad'a Gittik Rusya seyahatimizin programna gre Leningrad' da ziyaret edecektik. Leningrad'a gidip gelmem iki gn srmtr. Trenle gittik. Bana Leningrad'da ar saraylarn gezdirdiler. ar II. Nikola'nn evine gtrdler. Olduu gibi muhafaza ediyorlard. arie Katerina'nn sarayn da bu arada grdm. Temiz denmi ve zel bir zevk gsteren bir sarayd. Onun iini teklifsiz bir surette gezdik. ar saraylarn gezerken, arlarn, padiahlarn, yani imparatorlarn takip ettikleri politika dnda, yeni nesillerin dostluk politikas iinde yaadklarn syleyerek, bir dostluk havas yaratyorduk. Bizimle htilafa Girmek stemiyorlard Moskova'da olduu gibi Leningrad'da da beni entelektel evrelerle ve bahusus (zellikle) profesrlerle temas ettirdiler. Onlar bize yakn bir scaklk halinde grdm. Btn konumalarmzdan Rus entelektelinin, Almanya ve Garbi Avrupa ile olan mnasebetlerle ve Sovyet Rusya aleyhindeki tertiplerle megul olduklar kanaatini edindim. Leningrad'dan Moskova'ya dndk ve seyahat programn tamamlayarak Rusya'dan ayrldk. Cemiyeti Akvam meselesini halletmitim. Rusya'nn Balkan Pakt zerindeki tereddtlerini izale ettim (giderdim). 8 milyonluk bir istikraz yaptm. Alacamz bu parann kullanlmas iin plan meselesi kalyordu. Plan nasl yaplr, biz bunu nasl yapacaz, bize bir mtehasss (uzman) heyet gnderebilecekler mi, bunlar konutum. Onun vaadini aldm. Bir mtehasss heyetle Ankara'da plan yapmamz iin karar verdik. Kendi grme gre Sovyet Rusya'nn bizimle mnasebetlerinin nasl inkiaf edecei ve nasl bir politika takip edecekleri hakknda bir fikir edinmeye altm. Bundan sonra ne olacak? Benim vardm kanaat u idi: Sovyet Rusya kendi kalknmas ile meguldr. Bu mddet esnasnda, d politika olarak btn dikkati, Almanya ve Bat Avrupa zerinde toplanmtr. Bunlarn Sovyet Rusya aleyhine yapacaklar tertiplerden kukulu bulunmaktadr. Bu sebeple imdilik garp hudutlar ile meguldr. Baka yerlerde, zellikle bizimle olan mnasebetlerinde yeni bir ihtilafa girmek arzusunda deillerdir. Bizimle iyi mnasebet politikas takip etmek kararndadrlar. Btn melekeleriyle yalnz garp hudutlar ile meguldrler. Garp hudutlarndan gelecek bir tehlikede, biz Sovyet Rusya'ya bir tehlike olacak manzarasn gsterirsek garp hudutlar ihtilafndan evvel onu halletmek isterler. Garp hudutlar yznden kacak herhangi bir ihtilaftan evvel onu halletmek isterler. Byle bir itimat buhran araya girmezse mnasebetlerimiz, sulh, garp hududunda bozuluncaya kadar devam eder. O zaman tahmin etmitim ki, 1932 artlar iinde garp hududunda Sovyet Rusya'nn mnasebetlerinin bozulmas, yani Sovyet Rusya'nn garp hudutlar meselesini halletmeye muvaffak olmas, 25 seneden evvel dnlebilecek bir mesele deildir. Btn garp hudutlar para para olmu. Hibirinden vazgememiler. Letonya, Estonya, Litvanya ve Polonya'da olan paralanmalar hazmetmemiler ve bunlarn hibirinden vazgememiler. Kendilerini ihtilal zamannda gadre uram addediyorlar. Bunlar kurtarmak emelleridir. Buna ne vakit gleri yeter, ne vakit yapabilirler? Kolay bir mesele deildir. Benim grdme gre Sovyet Rusya, 25 seneden evvel bu hale gelemez. Biz bu mddet esnasnda Sovyet Rusya iin erken bir tehlike haline girmemeliyiz. Byle bir kanaatle geldim. Tahminimde Aldandm Ankara'ya geldiim zaman parti grubunda Rusya seyahatimin neticesini bu tarzda hulasa ettim. Sovyet Rusya ile emniyet, sarslmaz samimi bir dostluk politikasn takip etmekle mmkn olacaktr, dedim. Tabii sonra bu tahminde aldandm grdm. Tahminimde aldandm yer, sadece Almanya'da Hitler'in kp bsbtn baka artlarn meydana gelmesidir. Yani 25 sene sonra olacak hadiseler 8 sene evvel olmutur. Sovyet Rusya ziyaretim, iyi bir aydnlanma, karlkl itimadn kuvvetlenmesi ve bizim Sovyet Rusya artlarn yakndan grmemiz bakmndan olumlu gemi saylr. Stalin'e Koyduum Tehis
Moskova'da resmi ziyaret programna dahil olarak Kzl Meydan'da bulundum ve Lenin'in mezarn ziyaret ettim. Dikkatimi celbetti, biz meydanda duruyoruz, arkamzda askerler var. Alarm halinde bekliyorlar. Byk emniyet tertipleri iinde bulunuyoruz. Rus idarecileri beraber bulunduklar her yerde zel, askeri ve sivil, geni lde emniyet tertipleri almak itiyatndaydlar. Stalin dahil btn Rus idarecileri orada. Voroilof da orada. Mlakatlarda Voroilof daima bulunuyordu. Ne mnasebetle olduunu bilmiyordum bir askeri geit resmi seyrettim. Askerin hepsi iyi kyafette, disiplinli ve Rus geit resmi usulleri iinde ok muntazamd. Ben Stalin'e daha evvel Moskova'da grdm askeri ktalarn intizamn tasavvur ettiim lde bulduumdan ve bir yabancya yaptklar tesir itibaryla mkemmel olduklarndan bahsetmitim. O da bana, asl bunu geit resminde grrsn, demiti. Geit resminden sonra, nasl bulduumu sordu. Tabii kendisine ok iyi bir halde bulduumu, zerimde mkemmel bir ordu tesiri yaptn syledim ve kendisini temin ettim. Memnun oldu. Rusya seyahatim esnasnda Stalin ile yaptm temaslar anlattm. Seyahatin devamnca Stalin'e bir tehis koymaya altm. Adamn kuvveti nereden geliyor, bunu anlamaya hususi bir dikkat sarf ettim. Ruslarla beraber almak iin, Rus cemiyetine hkim olmak iin tecrbesi ok. Onu grdm. Bir defa son derece alkan bir lider. Btn arkadalarna yetimeye, onlar tamamlamaya alyor. Yine son derece dikkatli. Bir Rus milliyetisinin ideal olarak gnlnde yatan ne gibi arzular varsa, bunlarn hepsini ok iyi bilen ve tahakkuk ettirilmesi iin bir Rus milliyetisinden daha ok dnen bir insan intiban veriyor. Yani bir Rus milliyetisi olarak dnlecek ne gibi meseleler varsa, hepsine sahip kmtr. Oradayken bana, byk bir harp iin hazrlandklarn sylyorlard. Garbi Avrupa ile tekrar byk bir harp olacak kanaatindeydiler. Brestlitovsk Muahedesi ile kaybettiklerini tekrar almak iin hazrlanyorlard. Tabii Kafkas hudutlar da onlar iin nemliydi. Fakat Stalin, nce garpla olan mnasebetlerini halletmek kararnda imi ve bu sebeple silah fabrikas olarak o zaman ne yaplyorsa, hepsi Stalin'in istei zerine Urallar'n arkasnda yaplyormu. Rusya seyahatimin hikyesi burada bitiyor. Tam bir dostluk grdk, ok iyi dostluk grdk ve birbirimize tam itimat veren bir hava iinde ayrldk. Mareal Voroilof'un Trkiye'yi Ziyareti Ertesi sene, 1933'te benim ziyaretimi iade etmek zere Voroilof bakanlnda bir Rus heyeti Trkiye'ye geldi. Bu ziyaret cumhuriyetin 10. ylna tesadf ettirildi. Hakikaten onuncu yl bayrammzn neesine, Sovyet Rusya heyetinin itiraki ayr bir nee katm oldu. Daha evvel, Milli Mcadele esnasnda Frunze isminde byk bir Rus generali de Trkiye'ye gelmiti. Bize ok dost tannyordu. General Frunze, gerek ordu bandaki hizmeti ve gerek siyaset alanndaki mevkii ve tesiri itibaryla Sovyet Rusya'nn ok nemli temsilcilerinden saylyordu. Ben cephedeydim, kendisi ile gremedim. Fakat onun iyi tesirlerinden daima bahsedildiini iitmiimdir. Bu defa Mareal Voroilof'un Trkiye'yi ziyareti, kendisini yakndan tanmamza vesile vermitir. Byk bir devlet adam olarak onunla, Sovyet Rusya ile Trkiye'nin mnasebetlerini ilgilendiren her meseleyi ve bu mnasebetlerin tisini uzun boylu konumuuzdur. Karahan da Voroilof heyeti ile beraber bulunuyordu. Burada, bizim evimizde beraber toplantlar yaptk. Voroilof ile orduevinde de beraber bulundum. Bizim ordu iindeki mnasebetlerimizi grd. Cumhuriyet Bayram merasiminde bulundu. Voroilof'u sonra zmir'e gnderdik. Orada serbeste gezdi. zmir'de byk bir caddeyi ''Voroilof Caddesi'' olarak adlandrdk. Voroilof stanbul'u da ziyaret etti. 1933'te Voroilof'un Trkiye'yi ziyareti ile iki memleket arasndaki itimat havas kuvvetlendi ve mnasebetler daha salam bir zemine oturdu. C'in Kltr Hizmeti Atatrk c Atatrk'n Yazd Yurttalk Bilgileri Blent Tanr c Kurtulu (Trkiye 1918-1923) c Kurulu (Trkiye 1920 Sonralar)
Prof. Dr. Sina Akin c Ana izgileriyle Trkiye'nin Yakn Tarihi I c Ana izgileriyle Trkiye'nin Yakn Tarihi II Prof. Dr. Macit Gkberk c Aydnlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatrk Yunus Nadi c Trkiye'yi Sokakta Bulmadk Falih Rfk Atay c Ba Veren nklap (Ali Suavi) Bki z c Kurtulu Sava'nda Alevi-Bektailer Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya c Devrim Hareketleri inde Atatrklk Sabahattin Selek c Milli Mcadele (Byk Taarruz'dan zmir'e) smail Arar c Atatrk'n zmit Basn Toplants Prof. Dr. Niyazi Berkes c 200 Yldr Neden Bocalyoruz I c 200 Yldr Neden Bocalyoruz II Ceyhun Atuf Kansu c Devrimcinin Takvimi Paul Dumont-Franois Georgeon c Bir mparatorluun lm (1908-1923) Ali Fuat Cebesoy c Snf Arkadam Atatrk I c Snf Arkadam Atatrk II Abdi peki c nn Atatrk' Anlatyor Paul Dumont c Atatrk'n Yazd Tarih: Sylev Kl Ali c stikll Mahkemesi Hatralar Prof. Dr. Niyazi Berkes c Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler I c Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler II S. . Aralov c Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar I c Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar II Sabahattin Selek c smet nn'nn Hatralar Nurer Uurlu c Atatrk'n Yazd Geometri Klavuzu George Duhamel c Yeni Trkiye Bir Bat Devleti Blent Tanr c Trkiye'de Yerel Kongre ktidarlar Prof. Dr. Suna Kili c Atatrk Devrimi-Bir adalama Modeli Falih Rfk Atay c Atatrk'n Bana Anlattklar Reit lker c Atatrk'n Bursa Nutku Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya c slamclk Cereyan - I c slamclk Cereyan - II
c slamclk Cereyan - III M. akir lktar c Atatrk ve Harf Devrimi Kl Ali c Atatrk'n Hususiyetleri Mustafa Kemal c Anafartalar Hatralar Ecvet Gresin c 31 Mart syan Doan Avcolu c 31 Mart'ta Yabanc Parma Metin Toker c eyh Sait ve syan Sleyman Edip Balkr c Eski Bir retmenin Anlar Yunus Nadi c Birinci Byk Millet Meclisi Kemal Slker c Dnyada ve Trkiye'de i Snfnn Douu Prof. Dr. Neda Armaner c slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nurculuk Fazl Hsn Dalarca c Destanlarda Atatrk, 19 Mays Destan Yunus Nadi c Mustafa Kemal Paa Samsun'da smet Zeki Eyubolu c rticann Ayak Sesleri Nuri Conker c Zbit ve Kumandan Mustafa Kemal c Zbit ve Kumandan ile Hasbihal smet Zeki Eyubolu c slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nakibendilik Ord. Prof. Dr. Yusuf Hikmet Bayur c Ermeni Meselesi-I c Ermeni Meselesi-II Talt Paa c Hatralar Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya c Hrriyet'in lan smet nn c Lozan Antlamas-I c Lozan Antlamas-II Sami N. zerdim c Yaz Devriminin yks Nurer Uurlu c Atatrk'n Askerlikle lgili Kitaplar c Atatrk'n Askerlikle lgili eviri Kitaplar Halide Edip Advar c Trkn Atele mtihan-I c Trkn Atele mtihan-II c Trkn Atele mtihan-III Prof. Dr. Muammer Aksoy c Atatrk ve Tam Bamszlk Prof. Dr. erafettin Turan c Atatrk ve Ulusal Dil
Johannes Glasneck c Kemal Atatrk ve ada Trkiye I c Kemal Atatrk ve ada Trkiye II c Kemal Atatrk ve ada Trkiye III

İsmet İnönü CUMHURİYETİN İLK YILLARI 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İsmet İnönü CUMHURİYETİN İLK YILLARI 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

smet nn'nn Hatralar CUMHURYETN LK YILLARI I (1923-1938) Nurer Uurlu bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

HLAFETN KALDIRILMASI Hilafet Hepimizde Ciddi Endie Yaratyordu

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com web sitesi sunucularnda barndrlmtr.

You might also like