Aktivite: Aktivite; radyoaktif maddenin belirli bir zaman aralndaki bozunma miktardr. Aktivite Birimi Becquerel (Bq ) 'dir.

Becquerel (Bq) = bir saniyedeki bozunma says, ( s -1) Eski Birim Curie'dir. 1 Ci =3.7 x 10 10 Bq veya 1 Bq = 2.703 x 10 -11 Ci 1 Bq kk bir deerdir.

Inlama Birimi: zel Birim : Rntgen ( R ) Rntgen: Normal hava artlarnda havann 1 kg'nda 2.58x10 -4 C' luk elektrik yk deerinde pozitif ve negatif iyonlar oluturan x ve gama n miktardr. 1 R = 2.58x10-4 C / kg 1 C/kg = 3.88x103 R Sourulmu Doz: Birim ktle bana depolanan enerjinin lsdr. Her tr radyasyona uygulanabilir Birimi; Gray (Gy) = 1 Joule/kg Eski birim rad = 0.01 1 Gy yksek bir doz deeridir.

Radyoterapide tedavi dozlar 50-60 Gy civarndadr. Klasik radyolojik tetkiklerde alnan doz 0.001Gy'den kktr. Yllk doal radyasyondan kaynaklanan doz dzeyi (Toprak, Kozmik, gdalar, Radon, .) yaklak 0.0024 Gy'dir.

Edeer Doz: Vcutta toplanan enerjinin ifadesidir. Dk doz dzeylerinde radyasyonun tipine ve enerjisine gre biyolojik hasarlarn da ieren bir kavramdr.. Birimi; Sievert (Sv) = 1 Joule/kg Radyasyon korunmasnda kullanlan bir birimdir. Eski birim rem = 0.01 Sv 1 Sv yksek bir doz deeridir. X nlar, gamma nlar ve beta nlar iin 1 Gy = 1 Sv'dir . Etkin Doz: Doku veya organlarn ald dozun tm vucut iin ykledii riski ifade etmek iin kullanlan bir kavramdr. Birimi Sievert'tir. an yllk etkin doz 2.4 mSv'dir. 1-5 mSv civarndadr. 0.5 mSv'dir.

Radyoaktif Elementlerle Ya Tayini lk defa Becquerel tarafndan 1896 ylnda, uranyum tuzlarndan grnmeyen baz nlarn kt tespit edilmi, Madam Curie 1897 ylnda toryumun da nlar yaydn tespit etmi ve bu olaya radyoaktivite adn vermitir. Radyoaktif elementler etrafa alfa, beta ve gama nlar yayarlar. Bu nlar, fotoraf filmi zerinde braktklar nm etkisiyle, Geiger saycsyla ve sentilometre gibi aletler yardmyla tannrlar. Radyoaktif elementlerle yaplan ya tayinlerini, radyoaktivitenin dolayl ve dolaysz etkilerine gre iki gruba ayrmak mmkndr.

Radyoaktivitenin Dolaysz Etkilerine Dayanan Metotlar Uranyum Metodu Uranyum Metodu, ya tayin metotlarnn bir ailesidir. Bu metotlarn hepsinin esas, uranyum ile onun karde elementi olan toryumun uzun bozunma zincirleri boyunca kurun ve helyum hasl etmeleri esasna dayanr. Bu olay alfa bozunumu olarak adlandrlr. Olayda alfa partiklleri, ana atomlarn ekirdeklerinden sabit bir hzla ayrlrlar. Bunlar helyum gaznn pozitif ykl atomlardr Radyoaktif elementlerin banda uranyum ve toryum gelir. Uranyumun iki izotopu vardr. Bunlardan birincisi U238dir ve yar mr 4.5 milyar yldr. Dieri U235in ise yarlanma mr 0.7 milyar yldr. Toryumun (Th232) yarlanma mr ise 14.1 milyar yldr. Bunlar belirli oranlarda helyum atomu vererek aadaki gibi kurun izotoplarn hasl ederler: U 238 ----> Pb 206 + 8 He 4 U 235 ----> Pb 207 + 7 He 4 Th 232 ----> Pb 208 +6 He 4 Normal kurun minerali olan galenitte (PbS) kurunun izotopu bir arada yer alr. Bu elementleri ihtiva eden herhangi bir tabakada kurunun drdnc bir izotopu olan Pb204, dier izotoplarla birlikte bulmak mmkndr. Bundan dolay ona yaygn kurun denir. Jeolojik zamanlar boyunca dier izotoplarn miktar gittike artt hlde, Pb204n miktar hep ayn kalr. Bu bakmdan Pb204n radyometrik ya bulmada nemi byktr. Kurun ihtiva eden bir mineralde Pb204n miktar genel kurun miktarndan karlnca, geride radyoaktif bozunum rn olan Pb izotoplar kalr. Bunlarn miktarnn tayiniyle de, iinde bulunduklar mineralin ya tespit edilebilir. Radyoaktif elementlerde belirli bir zamanda bozunum yoluyla meydana gelen atom says (n) ile, mineralde bulunan radyoaktif elementin atom says (N) doru orantldr. Matematik olarak bu kanun: n = N.e-t formlyle gsterilir. n = t zaman sonra kalan atom says N = Zamann balangcnda, yani t=0 olduunda mevcut olan atom says. l = Radyoaktif bozunum sabitesi (her element iin karakteristiktir). Balangta numunede bulunan radyo aktif elementin ve bugne kadar radyoaktiviteyle meydana gelmi elementin miktar bilinirse, radyoaktivite kanunlaryla son miktarn teekkl iin geen mddet hesaplanabilir.

Bozunum hz zaman ve radyoaktif izotoplarn yana bal deildir. Bu hz istatistiki olarak tespit mmkndr. Mesel radyumun 10 milyon atomundan (N) her yl 4 bin 273 tanesi (n) bozunuma urar. Burada n/N oranna bozunum sabitesi denir. Bu deer, radyum iin yl bana: l = n / N = 4273 / 107 l = 0.0004273 eder. Yar mr ise: T= 0.693 / l T = 0.693 / 0.0004273 = 1622 yldr. Uranyum Metodunun Kritii Uranyumun radyoaktif bozunumuna dayanan ya tayin metotlarnn sakncal taraflar vardr. Bunlar yle zetlemek mmkndr: 1. Uranyum mineralleri her zaman ak sistemlerde bulunur. Uranyum ihtiva eden kaya kapal bir sistemde olmad iin, d etkilere maruzdur. Mesel uranyum yer alt suyu tarafndan kolayca zlebilir. Ara elementlerden olan radon gaz, uranyum sisteminden darya veya ieriye kolayca geebilir. Radyoaktif ya tayini konusunda sz sahibi Henry Fauld, bu hususa yle dikkat ekmektedir: Jeolojik zamanda hem uranyum hem de kurun, tortulu istlerin iinde yer deitirmilerdir. Detayl analizler, bu elementlerle uygun yalarn elde edilemediini gstermitir. Benzer glklerle, uranyum ve radyum ihtiva eden maden damarlarnn yan tayin etme teebbslerinde de karlalr. Ayn noktadan alnan rnekler zerinde farkl yalarn tespit edildii ve birok kimyevi aktivitenin vuku bulduu bilinmektedir 4. 2. Uranyum bozunum hz deiken de olabilir. Radyoaktif bozunmalar atomik yap tarafndan kontrol edildiklerinden, dier olaylardan kolay kolay etkilenmezler. Fakat atomik yaplar etkileyebilen faktrler, radyoaktif bozunum hzn da etkileyebilirler. Bunun en bariz misali, kozmik radyasyon ve bunun rn olan ntrinolardr. Bir baka misal de, reaktrlerden kan veya farkl yollardan hasl olan serbest ntronlardr. Eer bu partikllerin yerkredeki miktarlarn artracak herhangi bir ey meydana gelmise, radyoaktif bozunum hzlarn da artracaktr. 3. Oul rnler, kayacn ilk teekklnde orada yer alm olabilir. Uranyum ve toryum bozunumuyla ortaya kan radyojenik oul rnlerin, bu mineraller ilk defa teekkl ettii zaman orada mevcut olmas mmkndr. Gnmzde yerkrenin i tabakalarndan lavlarn akmasyla meydana gelen kayalarn, bazen hem radyojenik hem de mterek kurun ihtiva ettikleri bulunmutur.

4. Oul rnlerin hepsi o kayaca has olmayabilir. Radyoaktif bozunmayla teekkl eden oul rnlerin hepsi o kayata kalmayabilecei gibi, baka kayata teekkl etmi oul rnler de oraya gelmi olabilirler.

Potasyum-Argon Metodu Potasyum mineralleri volkanik kayalarn byk ounluunda ve baz tortul kayalarda bulunurlar. Geni kullanm alanlar vardr. Potasyum 40, yan mr 1.3 milyar bir hzla, elektron yakalama olayyla Argon 40a dnr. Rubidyum-Stronsiyum Metodu Bu metot, Rubidyum 87nin 47 milyar yllk yarlanma sresiyle Stronsiyum 87ye dnmesine dayanr. Rubidyumun yarlanma sresi baz otoriteler tarafndan 60 milyar yl, bazlar tarafndan da 120 milyar yl olarak kabul edilir. Bu metodun uranyum metoduna gre ayarlanmas gerekir. Dolaysyla uranyum ya tayin metodundan daha gvenilir deildir. Gerek uygulama ynnden gerekse uygulamada karlalan mahzurlar bakmndan Potasyum-Argon Metodu ile RubidyumStronsiyum Metodu ve dier radyoaktif metotlar, Uranyum Metoduyla benzerlik gsterirler. Radyokarbon (C14) Metodu Radyokarbon, sabit olmayan karbon-on drt (C14) izotopuna verilen isimdir. Karbonon iki (C12) ise tabii karbon olarak adlandrlr ve radyoaktif deildir. Radyokarbon, atmosferin st ksmnda, kozmik radyasyonla, atmosferdeki azot-on drt (N14)n aralarndaki reaksiyonlar sonucu hasl olur. Karbon-12, alt proton, alt ntron ve alt orbit elektron tar. Karbon-14 ekirdeinde ise sekiz ntron bulunur. Bu iki fazla ntron, atomu kararsz hle getirir. Ntronlardan biri beta partikl vererek yedi protonlu ve yedi ntronlu bir ekirdek hasl eder. Bu yeni yap, Azot-14tr. Bylece kararsz Karbon-14, kararl Azot-14e dnr. Yarlanma mr de 5730 yldr. Atmosferde teekkl eden Karbon-14, derhl CO2 hlinde oksitlenir ve havaya, suya ve organizma bnyesine yaylr. Normal olarak, havadaki radyoaktif karbondioksit ile radyoaktif olmayan karbondioksit orannn, dolaysyla C14/C12 orannn sabit olduu, bu sabit orana ulaabilmek iin de 100 yln getii kabul edilir. Canl organizmalardaki C14/C12 orannn da sabit olmas beklenir. Organizma yaad srece bu orann eitlii deimez. Fakat canl organizma lnce, havadan CO2 alamayaca iin C14n C12ye oran gittike azalacaktr. Bu azalma 1/2 deerini bulduu zaman, o organizmann lmnden itibaren geen srenin 5730 yl olmas gerekir. nk C14n yar mr 5730 yldr. Be yar mrde, yani yaklak 29 bin ylda orijinal radyokarbon miktarnn sadece 1/32si serbest braklacaktr. Radyokarbon Metodu, en ok 80 bin yl ncesine kadar uzanan sreleri tespit iin kullanlabilmektedir. Daha yal materyaller, Uranyum Metoduyla test edilmelidir.

Radyokarbon Metodunun kritii Radyokarbon Metodu birtakm kabullere dayand iin tenkit edilmektedir. tiraz edilen hususlar unlardr: 1. Birok canl sistem, standart C14/C12 oranna sahip deildir. Karbon-14 Metodu, btn canl organizmalar ld zaman, onlarn hepsinin standart C14/C12 orann ihtiva ettiini farz eden bir kabulle yola kar. Hlbuki birok numune bu oran gstermemitir. Mesel bu metotla, yaayan mollusklar 2300 yanda tespit edilmitir. Byle bir deer, organizma evresinin, tahmin edilenden daha fazla C14 ihtiva ettiini, dolaysyla organizma ile evre arasnda karbon deiimi olduunu gsterir5. 2. Radyokarbon, her organizmada sabit oranda azalmayabilir. Radyokarbon bozunumlar, evrenin radyoaktivitesinden, zellikle serbest ntronlardan ve kozmik radyasyonlardan etkilenmekte ve dolaysyla bozunma hzlar deimektedir. 3. Tabii karbon miktar gemite deiik olabilir. Gemite yeryznn bitki rts, imdikinden ya daha fazlayd ya da daha az. Buna bal olarak da C14/C12 oran ya byk veya kk olacaktr. Dolaysyla bu periyotlara ait materyallerin grnen radyokarbon ya da, gerek yatan ya byk veya kk bulunacaktr. Ayn husus, atmosferdeki karbondioksit miktar iin de geerlidir. ayet gemite volkanlar darya karbondioksit vermise, bu durumda o zamanki karbondioksit miktar, imdikinden farkl olacaktr. 4. Radyokarbon oran kararl bir duruma erimemi olabilir. C14/C12 orannn belirli bir srede yerkrede kararl bir duruma geldii kabul edilir. Yani atmosferde teekkl eden C14 miktar, yeryznde bozulmaya uram C14 miktarna eittir. Dolaysyla giren ve kan toplam C14 miktar ayn olmaldr. Ama durumun byle olmadn gsteren hususlar da vardr. Nitekim dnyada bir ylda teekkl eden radyokarbonun llebilen miktarnn, bozulmaya urayan radyokarbondan yzde 25 orannda fazla olduu belirtilmektedir5-8.

Radyoaktivitenin Dolayl Etkilerine Dayanan Metotlar Radyoaktivitenin dolayl etkileri, radyoaktif paralanmalara bal n yaymyla meydana gelir. Bu nlar, kayac bir bombardmana tutmu gibi tesir hasl eder. Inlarn kayna, zellikle kaya iinde bulunan tabii radyoaktif mineraller veya ar elementlerin evreden gelen alfa veya kozmik nlaryla bunlarn fizyonu olabilir.

Paleokroik evreler Metodu Paleokroik evreler zellikle biyotidler iinde radyoaktif nklzyonlarn (zirkon, monozit) etrafnda kresel olarak bulunur. Eer nklzyon ok kk ise paleokroik

evreler tam kre eklindedir ve ince kesitte bir emberi andrr. Konsantrik krelerin aplar sabit deerlerde olup, her krenin ap, alfa nnn ald yola eittir. Paleokroik evrenin k geirgenlii ile onun etkisiyle ald alfa n arasndaki ilgi, deneyle tespit edildiinden ya tayininde kullanlabilir. Bu metot birok ynden eletirilmektedir. Yaplan deneyler, suni olarak elde edilen paleokroik evredeki k geirgenliinin periyodik olarak deitiini, zellikle s artndan fazla etkilendiini gstermitir.

z Metodu Bu metot, herhangi bir mineralin radyoaktivite sebebiyle paralanrken sat n izlerinin saymna dayanr.

Metamiktleme Metodu Bu metot, bir mineraldeki kristal alarn X nlaryla llerek ortaya konulabilen dzensizliini esas alr.

Termolominesans Metodu Inlarn etkisi altnda kalan kristal i yapsna bal baz elektronlar kurtulur ve kristal ann kusurlu yerlerinde hapsedilir. Bu durumda bulunan elektronlarn tamam, normal yerlerindekine oranla daha yksek enerji seviyeli dinamik bir sistem meydana getirir. Is tesiriyle elektronlarn normal yerlerine dnmeleri k eklinde enerji kmasyla olur ve bylece radyoaktiviteyle etkilenmi mineralin enerji seviyesi bulunabilir. Radyoaktivitenin dolayl etkisine dayanan bu metotlar hlen gelitirilme safhasndadr ve daha ncekilere gre kullanm alanlar da dardr. Kaynaklar www.taek.gov.tr www.sorularlaevrim.com