LF K MYI1S I

Do. Dr. Mehmet SAAK

Ankara niversitesi Fen Fakltesi Kimya Blm

Ankara 1994 A.O.F.F. Dner Sermaye i letmesi Yaynlar Na 18

BTN HAKLAR' SAKLIDIR Yazarn yazl izni olmadka, kitabn bir ksm ya da tamam herhangi bir yolla oaltlamaz veya kullan lamaz

 NDEKLEIt
1. Giri 1.1 Lif tan m 2. Polimerler
2.1 Polimer tan m ve molekiil arl

4
8 8

2.2 Polimerizasyon tepkimeleri 2.3 Polimerlerin sl davranlar , 3. Liflerin zellikleri 3.1 Geometrik zellikler 3.2 Fiziksel zellikler 3.3 Kimyasal zellikler 4, Lif Olu turabilen Polimerlerin Yap s 4.1 Morfoloji 4.2 Ynlenme 4.3 Molekl arl ve zincir ekli 4.4 Do-usal simetri 4.5 Molekler esneklik 5. Lif ekme Yntemleri 5.1 Eriyikten ekme 5.2 5zeltiden ekme 6. Doal Lifler 6.1 Hayvansal lifler 6.2 Bitkisel lifler 6.3 norganik lifler 7. Yar-yapay Lifler 7.1 Rejenere sellozik lifler 7.2 Selloz trevi lifler 7.3 Rejenere protein lifleri

12 19 23 25 28 34 38 39 41 46 48 50 54 55
57

62 62
68

70 72 73 80 82

8. Yapay Lifler 8.1 Poliamit lifler 8.2 Poliester lifler 8.3 Akrilik ve modakrilik lifler 8.4 Olefin lifleri 8.5 Vinil ve yiniliden lifleri 8.6 Elastomerik liflor 8.7 Poliester-eter lifler 8.8 inorganik lifler 9. Liflerin Analizi 9.1 On gzlemler 9.2 Mikroskopik yntemler 9.3 Fiziksel yntemler 9.4 Kimyasal yntemler DiZiN

86 87 99 105 111 114 121 125 127 130 131 132 132 136 142

NSZ

Bilindii gibi polimerler ve polimerlerden yap lan rnler gnmzde plastik, kauuk, yaptnc gibi son rnler halinde kullan lan vazgeilmez materyallerdir. Yapay veya doal polimerlerin nemli bir blm lif olarak kullan lmakta ve tketilmektedir. Lifler zde polimerik yap dadr ve lif kimyas nn iyi anlalabilmesi iin polimer kimvas nm baz temel konularnn bilinmesi gerekir. Bu nedenle kitapta ayn bir blm halinde (Blm 2) ok ksa da olsa polimerlerle ilgili bilgiler verilmi tir. Gnmzde insan-yaps [itler toplam lif tketimi ierisinde nemli bir paya sahiptir ve geliime de aktr. Insan-yaps liflere daha fazla yer verilerek bu lifier Yar -Yapay Lifler (Blm 7) ve Yapay Lifler (Blm 8) ba.lklan altnda aynntl olarak incelenmitir. Doal liflere ise daha k sa olsa da Blm 6 da ayrca yer verilmitir. Liflerin mekanik, kimyasal ve fiziksel zellikleri kendisini oluturan polimerin kimyasal yaps yannda polimer zincirlerinin dzeni, btiytllcIti fiziksel etkileimleri gibi faktrlere de yakndan baldr. Bu nedenle bir polimerin lif amal kullanilabilinesi iin gerekli yap sal zelliklere Blm 4 de de inilmi, yeri geldike lif kimyas yannda lifierin mekanik ve fiziksel zellikleri de ele al nmtr. Ierik asndan kitap Ankara niversitesi Fen Fakltesi Kimya Blmnde lisans dzeyinde verilen Yapay Elyaf Kimyas dersine ynelik hazrlanmtr. Ancak, kitabn liderle karlalan alanlarda da yardmc bir kaynak olaca dnlmektedir. Kitapta yazan ve izim hatalar olabilir. Bu konularda meslekta larmdan gelecek uyarlar ve ierik a sndan yap lacak eletiriler ileri ki basimlarda yararl olacaktr. Do Dr. Mehmet SAAK
Eyltil 1994

Gnmz kimya sanayi ierisinde polimerlerin nemli bir yeri vardr ve kimya sanayi ura alanlarn n ou polimer -retimi ya da polimer retimi iin gerekli yan girdilerin sa lanmasna ynelik bir hale gelmitir. Genelde polimerler gnlk ya amda plastik, kauuk, lif, reine, yap tm gibi son rnler haline getirilerek kullandrlar. Bir polimerin hangi amala kullan labilece i kimyasal, fiziksel ve mekanik zelliklerine olduka ba ldr. Lifler hangi kaynaktan elde edilirse edilsin genelde yap sal adan bir polimer rndr. Polimerik yap da olmayan lifler_ (metalik lifler gibi) bulunsa da, bu tr liflerin polimerik liflere gre retim miktarlar ve kullanm alanlar olduka s n rl dr. Bu nedenle, liflerin temel ve karekteristik zelliklerini incelerk9n.. kendisini oluturan polimeri gz nne almak gerekir. Lif oluturabilen polimerlerin son rne dn trld: en nemli endstri dallar tekstil ve ka t endstrilericlir. Ka t endstrisi byk boyutlarda och ndan elde edilen do al sellozu kullanr. Tekstil endstrisi ise girdilerini hem do al hem de yapay kaynaklardan sa lar. Lifler basite elde edildikleri kayna a gre doal lifler ve insan yaps lifler olmak zere iki ana grup alt nda toplanabilir
-

(izelge 1.1). Doal lifler, doadan salanan liflerdir ve ou kez bir n terai7leme ileminden geirildikten sonra do rudan dokuma amacyla kullan labilirler. Bu lifleri oluturan polimerlerin sentezinde veya bu polimerin lif haline getirilmesinde insan eme i
M. Saak

I. Girip

izelge 1.1 Liflerin elde edildi i kaynaa gre gruplandnlmas lifler

doal lifler
hayvansal lifler bitkisel lifler inorganik lifler

insan-yaps lifler

ari-vanav lifler
rejenere sellozik lider selloz trevi lifler

yapay lifler
pali amit

rejenere protein lifleri

poliester lifler akrilik ve modakrilik lider Metin lifleri vinil ve viniliden lideri elastomerik lifler poliester.etar lifler inorganik lifler

sz konusu de ildir. Doal lif kaynaklar bitkiler, hayvanlar ve minerallerdir. Dier ana grubu olu turan insan yapsl lifler doal organik polimerlerden, inorganik maddelerden ve yapay polimerlerden elde edilir. izelge 1.1' den grlebilece i gibi insan-yap s lifler kendi ierisinde, yapay lifler ve yan-yapay lifler olarak iki alt gruba ayrlr. Lif ,retiminde kullan lan polimer tamamen yapay olarak elde edilir ve daha sonra lif haline getirilirse, bu tr bir lif yapay lif olarak tan mlarur. E er doal kaynaklardan elde edilen bir polirner, uygun lemlerden geirilerek insan eme i ile lif haline getirilirse yan yapqy lif grubuna girer.
-

M. Saak

Yar - yapay lif retiminde kullan lan doal polimer arl kl olarak selloz olduu iin bu grup lifler sei lozikler (sellazik lifler) olarak da bilinirler. Seliilozikler, ticari amala retimi yap lan ilk insan-yaps liflerdir. Yar-yapay lif grubu ierisinde rejenere protein lifleri de yer almakla birlikte bu liflerin tekstil endstrisinde fazlaca nemi yoktur ve ' retim miktar asndan da seliiloziklerle kyaslanamaz.
Yapay organik polimerlerden elde edilen lifler 1940' larda tekstil endstrisinde yerini almaya balam ve h zla gelierek `nemli bir lif grubunu olu turmu lardr. Doal liflerin ne zaman insanlar tarafndan kullan lmaya balandn ve dokuma amac yla kullanlan ilk doal lifin hangisi olduunu belirlemek gtr. Ancak, giyim amac yla kaba dokumalarm yirmi bin yl nceleri kullan lmaya ba landklar arkeolojik bulgulara dayan larak tahmin edilmektedir. Do al lifler, o yllar iin kaynaklarnn bolluu ve talebin azl nedeni ile uzun yllar insan.gereksinimlerini kar layabifnilerdir. nsan-yap a lif retilebilece ine ilikin ilk dnce 1860' larda Robert Hook tarafndan ortaya at lmt r. O yllardaki teknolojik yetersizlikler, bilgi eksiklii ve doal liflerin gereksinimieri kar layabilmesi gibi nedenlerden dolay bu dnce fazlaca ilgi grmemitir. ok sonralar , Chardonnet ipek' i olarak bilinen ilk yar-yapay lif 1889' da -retilmitir. Chardonnet ipe i selloz nitratm rejenarasyonu ile retilmi bir rejenere sellozik liftir (Blm 7). Rejenere sellozik liflere genel olarak rayon ad verilmektedir. Rayon retim yollarndan birisi olan viskos yntemi 1910' da, bir dieri olan bak r :amonyum yntemi 1919' da, .asetatua sabunlatrlmas yntemi ise 1924' de uygulanmaya ba lamt r.

Yapay polimerlerden yararlar larak retilen insan-yap s ilk lif ise, 1938' de retimine ba lanan naylon, 6-6 d r. Naylon 6-6, Carothera'in makromolekller zerine 1928' lerde ba latd
ara t rmalarn bir sonucu olarak sentezlenmigtir. Poliamit yap s nda

olan naylon 6-6 n n sentezinden sonra di er poliamit yap s ndaki liflerin de naylon olarak adland rlmas sregelmi tir ( naylon 6.10, naylon 6, naylon 6-T gibi). Polimer kimyas nda bu yllardan sonra gzlenen h zl gelimelere bal olarak 1939' da naylon 6, 1940' da Saran [poli(vinil klrr)], 1941' de Terylene (poliester), 1950' lerde akrilik liflerin (poliakrilonitril) retimi ba lamt r.
,

M. Saak

Chardonnet'in 1889 ylmda yapay ipe i sentezlemesinden sonra, 1910 yalmda da rayon retiminde viskos ynteminin kullanlmaya balanmas, yar-yapay lifler iin nemli bir ad m olmu ve hzla bu endstri dal gelimitir. Rayonlar 1930' lara kadar insan-yaps lif olarak stnlklerini korumu lardr. Bu yllardan sonra naylon 6.6, naylon 6 gibi yapay fillerin retimi ile yerlerini bu liflere b rakmaya balamlardr. Yapay lifler iin 1950'

lerden sonraki yllar geliim yllar olmutur.

Gnmzde yar-yapay ve yapay lif trleri e itli firmalar tarafmdan retilmekte ve de iik ticari isimler altmda satilmaktad r (izelge 1.2). rne in ABD' de retilen Daeron ve Ingiltere' de retilen Terylene, temelde ayn kimyasal yapya sahip olan poliester lillerdir. Benzer ekilde Orion ve Arikin poliakrilonitrilden elde edilir. izelge de verilen ticari isimler birka rnektir ve daha pek ok sayda, deiik ticari isimler alt nda retilen lifler vard r.
LF TANM

Lifier en genel anlamda esnek, makroskopik olarak homojen yapda, uzunluk/ap oran ok byk olan kk kesitli materyaller olarak tanmlar. Bir maddenin lif olarak kabul edilebilmesi iin uzunluk/ap orannn en az 100 olmas gerektii varsaylr. Uzunluk/ap oran iin verilen bu say kesin bir de er olamamakla birlikte bir maddenin lif olarak kabul edilebilmesi iin uzunlu unun ap (keait) de erine gre ok byk olmas gerektiini vurgulamak a sndan nemlidir. Bu nedenle lif tan m daha ok geometrik arlkl bir tanmclr. insan-yap s liflerde uznalukikap oran istenildii gibi ayarlanabilir. Doal lifler olan yn ve pamukta uzunluk,,/ap oran 1000.3000 aras deerler al r.
insan-yaps lif retiminde ncelikle lif haline getirilecek olan polimerin eriyi i ya da uygun bir ziiciide hazrlanm zeltisi dze denilen kal plardan geirilerek polimer telleri haline getirilir. Dze, ok sayda kk delik ieren genelde metalden yap lm bir kalptr (ekil 1.1). Dze deliklerinin ekli, bykl ve says amaca gre farkl lklar gsterir. Dzelerle ilgili daha geni bilgi Blm 3 1 ve Blm 5.1' de ayrca verilmitir.

M. Saak

1.01:ri

izelge 1.2 Baz Marin ticari isimleri ve yaps ticari isim retici lke ABD ABD ABD ABD ngiltere Japonya Trkiye Trkiye ticari isim retici. lke

yap

yap

Fortrel poliester Kodel poliester Trevira poliester Vyeron poliester Terylene poliester Teteron poliester Bursa Acrilan Orlon Zefran Beslon Verel X-51
SEUliV

Bri-naylon naylon 6-6 ABD NRC naylon naylon 6 Japonya Rilsan naylon 11 Zehla perlon nayl on Turlon Avni]. Flox Lanital Tional Numa 'berrix Lame Arnel talya Alinanya Nylfrance naylon 6-6 Fransa poliamit Trkiye viskos ABD viskos kazein kazein cam metelik sefil1oz triasetat polietnen polietilen Almanya Belika Almanya Almanya Almanya ABD ABD

poliester

Adana poliester

poliakrilonitril ABD
poliakrilonitril ABD

Wynene 6 polistire n , ABD

poliakrilonitril ABD polis ilniWil Japonya

modakrilik modakrilik 40/60 /poli(viniliden ABD ABD ABD Rusya

poliretan ABD

Dynel modakrilik

Glaswolle cam

Estron selloz asetat ABD Atlon selloz asetat Japonya ABD Nomex aromatik poliamit Saran

Avisco PE Hsien-Chin Toyoflon Teflon Refrasil Pe Ce

ABD Tayvan

'Polgtetrailo Japonya 1-6 ablan poli(tetraflo ABD ro etilen

poli(viniliden ABD klrr Japonya

Ftorlon poliproPilen Rusya Vinylon poli(viil alkol)

silika
klorr)

ngiltere Almanya

Hostalen polipropilen Almanya

M. Saak

I. Giri

ekil 1.1 Dze Dze . 'deliklerinden bas lan polimer (eriyik ya da zelti halinde) hemen dze alt nda sonsuz uzunlukta teller eklinde biimlenir ve henz zerinde ileri bir i lem uygulanmam bu polimer tellerinin her birinine fikment ad verilir. Lifler, . genelde ok sayda filament biraraya getirilerek iiretilir ve bylece iplik, ip gibi rnler elde edilir.. Birden fazla filament ieren lifler multifil, tek fllamentten olu an lifler ise monofil olarak tammlan r. Di firas, ince orap veya , isina retiminde naylon monofilamentler kullan hrken, ayn poli~rden elde edilen multifilamentler kordbezi gibi e itli dokumalarda da kullanlmaktadr. Lifin ok sayda filamentten olumas esneklik asndan nemlidir. Kablo yapmnda pek ok sayda ince- bakr- tellerin birlikte kullanilmasnda. da temel ama malzemeye yeterli esnekli i kazandrmaktr. Monofil lifierin kullandmasndaki ama ise salamln ve sertliin salanmasdr. Ayrca monofil lifler ayn kalnlktaki multifil life gre kullan mlar srasnda d etkilerden daha az zarar grrler. Bir lifin monofilament halinde kullamlabilmesi iin olduka dayan kl olmas gerekir. insan Yaps liflerin pratik olarak sonsuz uzunlukta retildikleri 'Varsay labilir,,,(srekli litj. Lifin dier ucuna, lifin sarlm olduu bobin tamamen boaltldmda ya da koptuu zaman ulalr. Ancak, tekstil endstrisinde kullan lan insan-yaps lifler ou kez birbirleri ile veya do al liflerle kartrlarak kullan ldklar iin belli boylarda, yani kesildi olmas istenir. Srekli filamentler biraraya getirilir ve istenilen uzunlukta kesilerek kesikli lif haline ok sayda srekli filamentin birbirlerine paralel
M. Saak 6

1. Gri

halde biraraya getirilmi ekline tow denir. Tow yzlerce srekli filamentin oluturduu gev ek bir ip olarak d nlebilir. Kesme uzunluu lifm karttrlaca doal ya da insan-yap s lifm uzunlu u gaz anne al narak ayarlan r ve ou kez do al liflerle kartrmada kesme uzunlu u 2-15 em aras ndadr. Doal lifler, ipek hari, kesiklidir ve an temizleme i leminden geirilerek dorudan dokuma amac yla kullan labilirler.

M. Saak

..5XY::

2.Polinerlar

".".' ... .. .

..... . ' . .

Cam, asbest, metal tr baz inorganik kkenli lifler d nda btn lifier kimyasal yap a sndan bir organik polimer rndiar. Bu nedenle bir lifin fiziksel, mekanik ve kimyasal zelliklerini yap sn oluturan polimer belirler. Lif kimyas nu ve kimyasal yapnn yans mas olan fiziksel zelliklerin iyi anlalabilmesi iin polimerlerle ilgili temel bir bilgi birikimi olmas gerekir. Sonraki blmlerin daha iyi anla labilmesi amac yla bu blmde, yalnzca lif kimyas asndan gerekli olan polimer kavramlarma deginilmigtir. Aktr ki, bu blmde verilen bilgiler polimerle rin yaps nn, sentez yollarnam ve zelliklerinin tam olarak anla labilmesi a s ndan olduka yetersiz kalacakt r.
2.1 POLMER TANIMI VE MOLEKL AIRLII

Polinterkr, ok sayda kk molek-ln kovalent balarlia birbirine balanarak olu turduu makromolekler yap lar olarak tan rrlanr. rne in polietilen, etilenin polixnerizasyonuyla elde edilen ve daha ok plastik olarak tketilen bir polimerdir. Etilentin polietilene dngm, yani etilenin polimerizasyon tepkimesi k saca,
n CH2=CH2 filen eklinde gsterilir. saak. 8

c H2 -cu2
polietilen

2.13aZirnerler

Polietilen yapsnda parentez ierisinde gsterilen terim

yinelenen birim veya iner, polietilen eklesi iin. k maddesi olan etilen ise monomer olarak tan mlatur. Polimerizasyon. s rasnda
herbir polietilen zincirinde (moleklnde) yer alabilecek monomer saysn kontrol etmek olanaks zdr. Bu, nedenle yinelenen birim saysn gsteren n sabit bir say deildir ve deiik deerler alr. Buna bal olarak, bir polietilen rne i ok deiik .nzunluklarda polimer zincirleri ierece inden byle bir ynn molekl arln da ortalama bir de er olarak vermek gerekir. Poliraerlerin molekl arlklar de iik yntemlerle belirlenebilir. Kullan lan ynteme bal , olarak saytea ortalama

aIrli, (M.), arlika ortalama mokkl'arl, (M); ve uiskozite ortalama molekl a rl, (M,), de erleri elde edilir.
Bir polimer rneinin uygun yntemler kullan larak yukarda belirtilen her molekl a rl ayr ayr belirlenirse, bu molekl arl deerlerinin birbirinden farkl olduu gzlenir. Dier bir deyile, ayn polimer rnei iin M. Mw ve M nin saysal deerleri birbirinden farkl dr. ekil 2.1' de polimerlerde gzlenen tipik bir molekl arl dalm erisi verilmi ve molekl arl trlerinin b-ykliik ilikileri de ekil zerinde gsterilmi tir. ekilden
grlebilece i gibi bir polimerin en uygun nolekill arl sayca

ekil 2.1 Polimerler kin tipik resslekl arl dalm erisi ve ..molekl arl trleri arasndaki byklk ilikisi.
M.
Sct.<434

2.Polirnerter

ortalama molekl a rl llerek belirlenir. Molekl arl trlerinin anlam na ve belirleme yntemlerine girilmeyecektir. Say ca ortalama molekl a rl 28 000 g/mol olarak verilen polietilen rne i iinde yer alan bir tane polietilen moleklnn arl ortalama; No, Avogadro saysn gstermek zere 28 000/N o r. Bir tane etilen moleklnn a rl 28/No olduuna gre olackt bir polietilen moleklnn ortalama ka tane etilen moleklnden olutuu (28 000/N0) / (28/N,) = 1000 eklinde bulunur. Bu say herbir polietilen zincirinin ortalama 1000 tane etilen moleklnn a rlna e it olduunu gsterir ve ele , alnan polietilen rne inin polimerizasyon derecesini verir. Podirner~n d-ereeesi (D ), polimer molekl- .bana den ortalama yinelenen birim say s olarak tan mianr. Incelenen polietilen rne i ierisinde btn zineirlerin 1000' er tane etilen moleklnn' .. tepkimeye girmesi ile olu tuu dnlmemelidir. Bu say ortalama bir de erdir. Zincirler ierisinde 1000 tane yinelenen birim ierenler vard r ama bunun yanmda 10, 40, 300, 2500, 5000 vb. say da yinelenen birim ierenler de bulunabilir.
aipmenz uzun zincirlerden olu an polimerler don2sal

polimer olarak tammlan r. Ana zincir -zerinde baz yan dallar bulunursa dailannt polia er, polimer zincirleri aras nda kimyasal : balanma sz konusu ise apraz bal polimer den sz edilir. Her yap ekil 2.2' de basite gsterilmi tiri-, Dorusal polimerler ve dallaam polimerler genelde uygun
zelerde znrler. Dallanma oran yksek olan polimerlerde ise z-nme yerine, z-cde ime davran gzlenebilir. apraz ba l polimerlerin davran ?iine ynndedir ve znmez varsayhrlar.

Polimer zincirleri arasmdaki'iiii k- orandaki apraz ba lanma elastomerik karekter iin gerekirken,,,,apr131z,bag oran nn ykseklii (fa- yap) polimerin olduka sert olmas na yol aar, lg yapt polimerler termosetting polimerler grubunu oluturnrlar. yeniden polimerler s etkisi ile yumuamazlar, eritilerek ekillendirilemezler ve hibir zcde znmezler. Fenol -formaldehit, reformaldehit ve melamin reineleri term.osettinglere rneklerdir. e itli mutfak e yalar, TV kabinleri, telefon kutular
M. ,90<xi i0

2Poli nerler

ekil 2.2 Dorusal, dallanm ve apraz bal polimerler

termosetting polimerlerden elde edilen rnlerdir. Isyla yumuayan ve yeniden ekillendirilebilen polimerler ise tertnoplastikler grubunu oluturur. Bu tr polimerlerden yap lan malzemeler kllammlar sonunda yeniden ekillendirilerek kullamlabilirler. Pis su borular,. poetler, ambalaj amal kullanlan plastik filmler ve plastik bidonlar termoplastik rnlere rneklerdir. Polistiren, polietilen, polipropilen, poli(etilen teraftalat), poli(vinil klorr) ve poliamitler en fazla kullan lan termoplastiklerdir. Polimerler, zincirlerin kimyasal yap s gk'iz nne al narak da baz gruplara ayrlabilir. Polietilen yapsnda olduu gibi polimer ana zinciri tek tr monomerden olu ursa homopolitner, polimer zincirleri en az iki tr monomer ierir ise kopolimer olarak tammlamr. rnein, atiren ve akrilonitrilin birlikte polimerizasyOnu n CH=CH2 n C H=C H2
-411

-E-CH-CH CH-CH2-3-n 2 - 6-N

6N

sren

akrilonitril

kopolimer

yap snda bir kopolimer verir. Kopolimer yaps ierisinde yer alan monomerlerin dizili biimi sentez yoluna ve mekanizmas na bal olarak farkl lklar gsterir.
M. Saak II

2.Polirr elier

K saca polimeri olu turan monomer trleri A ve R- ile gasterilirse, blok kopolirner yapsnda herbir monomerden olu an zincirler bloklar halinde ana zincirde yer al r. Monomerler bir A bir B monomeri olacak ekilde yapda ardk olarak yer ahrlarsa ardarda kopolimer yap s elde edilir. Dier bir kopolimer tr olan rastgele kopolimer de ise monomerlerin yapi iindeki dizili lerinde belli bir dzen gzlenmez. Kimyasal yap as ndan farkl iki polimer zincirinin birbirlerine zincir sonlar dnda bir yerden balanmas ise a' kopolimer verir. Bu zincirlerin, zincir sonlarmdan ba lanmas blok kopolimer verecektir. Kopolimer tanmlar':

blok kopolimer ardarda kopolimer rastgele kopolimer

B B B B B B

a kopolimer

t
gsterimlerinin incelenmesi ile daha iyi anla labilir. 2.2 POLiMERZASYON TEPIdNIELERi
Polimerlerin sentezinde temelde ayr polimerizasym tepkimesi kullan lr. Bunlar; -kondensasyon polimerizasyonu veya basamakl polimerizasyon -katlma veya zincir polimerizasyonu -halka-a lmas polimerizasyonudur.

M. Saak

12

i.Polimerkr

Bu blmde nemli olan ilk iki polimerizasyon tepkimesi k saca ele alnacakt r. BASAMAKLI POLMERiZASYON

Basamakl polimerizasyon birden fazla fonksiyonel grup ieren maddelerin verdii kondensasyon tepkimeleri zerinden Kondensasyon tepkimelerinde iki molekl birle irken, H20, HCI gibi kk bir molekl a a kar. rnein, birer fonksiyonel grup ieren asetik asit (fonksiyonel grup -COOH) ve etil alkol (fonksiyonel grup -OH) arasmdaki kondensasyon tepkimesi;
CH3COOH + C2H5OHw- CH3C00C2H5 + H2O asetik asit etil alkol etil asetat

eklinde yrr ve bir ester (etil asetat) olu urken su molekiil aa kar. Etil asetat tepkimeyi srdrecek ba ka fonksiyonel gruba sahip olmad iin kondensasyon tepkimesi ilerleyemez ve bu basamakta durur. k maddelerinin yaln zca birisinin iki fonksiyonel grup tam.as nda da ayn durumla karlalr. Polimer moleklil elde edilebilmesi iin kullan lan her iki maddeninde en azndan ikier fonksiyonel grup ta mas ya da bir tek k maddesi kullanhrsa bu maddenin birbirleri ile tepkime verebilecek iki farkl fonksiyonel grubu birlikte zerinde bulundurmas gerekir. Kondensasyon tepkimesi teraftalik asit ve etilen glikol gibi ikier fonksiyonel grup ieren diasit ve diolle gerekle tirilirse,

HOOC

COOH HO(CH2)20H HOOC- OCOO(CH2)20H + H20

etilen glikd etilen teraftalat

teraftalik asit

ilk. basamakta .oluan ester (etilen teraftalat) tepkimeyi srdrebilecek fonksiyonel gruplar hala zerinde ta d iin ileri tepkimeler sonucu,

M. uak

13

erler 2.PoIirr

n 1-400C-

COOH + n HO(CH2)20H
etilen glikol

HO:0C

000 (CH2)201-1-1 H + (2n-1) H2C

teraftelik asit

poli(etilen teraftalat)

eklinde bir poliester olan poli(etilen teraftalat) elde edilir.

Diamin ve diasitlerin kondensasyon polimerizasyonu ise naylon olarak bilinen poliamitleri verir. rne in, naylon 6-6 hekzametilen diaminin adipik asitle verdii kondensasyon tepkimesi ile elde edilir_
n H,N(CH),1\11-1,+ n HOOC(CH,),COOH
hekzametilen diankin adipik asit (C1-. ),NHCO(CH,),C .1 OH + (2n-1) I-12 C naylon 6.6

Naylon 6-6 adland rmas ierisinde yer alan ilk say diaminin, ikinci say ise diasitin ierdii karbon saysn gsterir. Naylon 6-6, poli(hekzametilen adipamit) tir.
Benzer ekilde poli(hekzametilen sebakamit) (naylon 6-10), hekzametilen diamin ve sebakoil klrrden elde edilen '
n 1-12N(CH2),K2 n CIOC(CH2)8COC1
heitzaznilen
cliamin

H--EHN(CHANHCO(CH2)6C0
naylon 6- 10

(2 n-1 ) Hel n

sebakoil klrr

bir poliamittir. Naylon 6.10 arayzey polimerizasyonu ile sentezlenebilir. Hekzametilen diaminin g/010 luk sulu zeltisi, sebakoil klrrn ise kharofornda c,v02 lik zeltisi haz rlanr. Hekzametilen diamin zeltisi yava yava sebakoil klrr zeltisi zerine kart rlmadan ilave edilir. zeltilerin temas noktas olan arayiizeyde kondensasyon tepkimesi yrr ( ekil 2.3). Tepkime difiizyon kontroll olduu iin kullan lan maddelerin stokiyometrik - denklii nemli deildir. Ancak polimerizasyonun devam edebilmesi iin arayzeyde olu an polimerin srekli tepkime ortam ndan

M.

Saf;r2h -

14

2.Pol"erler

naylon 6.10 monoflarnenti hekzametilen diamin zeitlei

seJbako-il kltf. zel tisi

Wr itoaal

1111111~

ekil 2.3 Naylon 6-10 lifinin arayiizey polimerizasyonu ile laboratuvar koullarnda eldosi uzaklatrlmas gerekir. Bu yap lmazsa arayzeyde olu an poliner tabakas reaktiflerin birbirleri ile kar lamalarn Binler ve polimerizasyon ilerleyemez. Daha nce de inildigi gibi bir tek k maddesi kullanlarak da kondensasyon polimeri elde edilebilir. Bu durumda k maddesi, birbirleri ile tepkime verebilecek iki fonksiyonel grubu ayn anda zerinde ta m.al dr. Naylon II in sentezinde kullan lanlan co-aminoundekanoik asit bu tr k maddesine bir rnektir. zerinde ta d -NH2 ve -COOH gruplar nedeni ile kondensasyon tepkimesi yksek molekl arlkl poli(o..r-undekanoik asit) (naylon II) verecek ekilde ilerler.
-

n NH 2 (CH2 )te00 H -r. H a -amino undekanca asit

NH(C1-12)10C0 -O H + n

(n-I) H20

naylon 11

ve adipik asit daha nce belirtildii gibi dorusal bir -polimer olan naylon 6-6 y verir. Okzalik asit ve etilen
M. Saak.
15

Hekzametilen diamin

2.Polim4rIer

diaminin kondensasyon rn ise do rusal bir polimer de il halkal bir bileiktir.

H2N(CH2)2NH2 + HOOCCOOH etilen diamin okzalik asit

Benzer sonucu

ekilde 8-hidroksi valerik asit halka kapanmas

CH2
HO (C H2)4COOH 8-liidroksi

CH,
CH2 CH2

valer& asit

8-lakton verir, rneklerden grlebilece i gibi kondensasyon tepkimelerini polimerik rnle sonulanmas isteniyorsa k maddelerinin seimi iyi yap lmaldr, Halkal bile ik oluumunda karbon says nemli rol oynar. Genel bir kural olarak yedi veya daha fazla atom ieren halkalarn oluumu zordur ve tepkime daha ok do rusal polimer olumas ynnde ilerler. Yedi atomlu halkal bileik verebilen k maddelerinin polimerizasyonda kullamlmasmda az oranda halka oluumu gzlense de, sekiz veya daha fazla say da atom ieren halkalar verebilecek k maddelerinin k-ullanlmasnda pratik olarak dorusal polimer zincirleri elde edilir. HATILMA FOLMERZASYONU Kat lma polimerizasyonu zincir tephimeleri iizerinden yiiriir ve bu nedenle zincir polimerizasyonu da denir. Zincir tepkimeleri iin geerli olan balama, byme ue sonlanma acm/art kat lma polimerizasyonu iin de geerlidir. Zincir polimerizasyonu ile polimerle ebilen monomerler yaplarmda ift ba ierirler ve genelde vinil tiirevleridirler
M. Saak

to

2.Porimerter

(CH2 HCI vinil klrirCH2=CHCN akrilonitril veya vinil siyanr, . CH2=CHCH3 propilen, C11 2=CHOCOC H3 vinil asetat, viniliden klarr vb).

Katlma polimerizasyonun balatlmasmda ou kez balatict ad verilen maddeler kullan lr. Ba latcmm trne ba l olarak polimerizasyon radikalik ya da iyonik mekanizma zerinden yriir. Radikalik zincir polirnerizasyonunda zincir ular radikalik, iyonik zincir polimerizasyonun da ise anyonik ya da katyonik karekterdedir. Polimerizasyon bu aktif ular n ardarda monomer katmas eklinde ilerler.
radikalik anyonik katyonik

rnein, benzoil peroksit iyi bir radikalik ba latcdr ve s etkisi ile (6070'0) dolaynda paralanarak,

CO-0- CrOC-0 2 0CCrO. benzoilprkat

tepkimesine gre iki tane benzoil oksi radikali

Zincir polimerizasyonuna giren vinil monomeri genel olarak CH2=CHX ve ba latcdan oluan radikaller k saca R" ile gsterilirse radikalik katlma polimerizasyonunun ba lama admmda, R" + CH2=CHX RCH2 CHX

tepkimesi sonucu ilk aktif birim oluur. Byme admlarrda ise bu aktif u monomer molekllerini katmaya devam ederek,

M. Saak

17

.2.13o limerler

RCH2-CFOZ CH 2=CHX 1.` RCH2 CHXCH2-Cilk

..N.A.A.~CH2-CHX + CH2 =CHX.. ,".~CH2-CHX-CH2-CHX

uzun polimer zincirleriner. Kat lma polimerizasyonunda sonlanma tepkimeleri, birleerek sonlanma ve oranttsz son lan ma olarak tan mlanan iki ayr mekanizma zerinden Birle erek sonlanmada iki aktif polimer zinciri birle erek,

sA~

o. C H2- CHX "+ .~CH2-CHX "

IAsWohovi CH XC H Xwkv.

daha

uzun

bir polimer zinciri verirler.

Orant sz sonlanma da ise polimer zincirleri ayr ayr polimer

wwww C I-12-C I

C H2-C HX-

C H2-CHX

cH=CHX

zincirleri verecek ekilde i3onlan rlar. Basamakl polimerizasyon fonksiyonel gruplar n adm adm etkile imi ile ilerlerken, zincir polimerizasyonu aktif merkezin srekli monomer katmas ile yrr. Sonuta her iki polin erizasyon tepkimesi farkl zincir yap larna yol aar. Basamakl polimerizasyonla elde edilen polimer zincirinde temel yap fonksiyonel gruplar n balanmas ile oluan birimdir. Polirnerde, zincir boyunca yinelenen bu temel kimyasal birime gre gruplandrhr. rne in, diamin ve diasidin kondensasyon polimerizasyonunda -NH2 ve -COOH gruplarnn tepkimesi sonucu oluan ve polimer zincir boyunca yer alan amit birimleri
M. Sa<xik
18

2.Polimerier

(-NH-CO- ) nedeni ile bu polimer poliamit grubunda yer al r. Daha nce verilen rneklerdeki gibi poli(etilen teraftalat), poli(etilen adipamit) eklinde polimer dorudan yinelenen birimin kimyasal yaps gz nne alnarak adlandrhr. Katlma polimerleri zincir boyunca bu tr birimler ker nezler" ve etilen-polietilen tepkimesinin incelenmesinden grlebilece i gibi yinelenen birimleri monomerinclen yaln zca ift-tek ba farkyla ayrlr. Bu nedenle kat lma polimerlerinin aclandwlmalar monomere bal olarak yaplr ve sadece monomer ad nne polieki konularak adlandrhrlar. Monomer ad birden fazla kelime ierirse a adaki rneklerde olduu gibi karkl nlemek iin monomer ismi parentez ierisine al n r. etilen stiren akrilonitril metil metakrilat vinil klorr vinil asetat polietilen polistiren poliakrilonitril poli(metil metakrilat) poli(vinil klorr) poli(vinil asetat)

Ayr basamakl mekanizmalar zerinden yryen polimerizasyon ve kat lma polimerizasyonu karlatrldnda izelge 2.1' de zetlenen baz temel farkl davran lar gzlenir.

2.3 F'OLINIERLERiN ISIL DAVRANI LARI

Buz, sodyum klorr, naftalin, kamfor gibi klasik saf kristalin maddeler belli bir erime noktas nda erirler. Cam gibi tamamen amorf kat larda ise erime noktas gzlenmez ve canisa gei swahli denilen bir de er geildiinde kat yumuamaya balar.
Polimerik maddeler yap larmda genelde hem kristalin hem de amorf karekterli blgeler bulundururlar. Bunun sonucunda yar-kristalin bir polimerin sl davran incelendi inde sz edilen her iki sl geile de karlalr. hal gei scakl klar, spesifik hacim (cm2/g), s kapasitesi gibi zelliklerin scaklkla de iiminin izlenmesi ile belirlenebilir. ekil
M. Saak

2.Polim.erier

izelge 2.1 Basamakl polimerizasyon ve katlma polimerizasyonunun karlatrdmas Katlma polimerizasyonu Basamald polimerizasyon

tepkime monomer deriimi boyunca yava yava azalr

polimerizasyonun balamasndan ksa bir sre sonra ortamda monomor kalmaz polimerizasyon boyunca polimeri' molekl arl srekli artar

yksek molekl arlkl polimer ilk anlarda oluur ve tepkime boyunca polimer molekl arl fazlaca deimez yksek dnmler iin uzun polimerizasyon sresi gerekir

airliinda molekl yksek uzun eldesi iin polimer polimerizasyon sresi gerekir polimerizasyon ortnnndaki her molekler tr tepkimeye girebilir

polimerizasyon orta.minda yalnzca nonomer, polimer ve byyen aktif polimer zincirleri bulunur

polimerizasyon ortamnda her byklkte molekl bulunur

2.4' de kristalin, amorf ve yar-kristalin katliam spesifik hacimlerinin s cakl kla deiimi grlmektedir. E ri, erime noktasnda bir s rama gstermekte, cams gei scaklnda ise yaln zca bk-lme sz konusudur. Polimerin gsterece i sl gei morfolojisi ile yak ndan ilikilidir. Amorf yap daki polimerlerde yaln zca cams gei scakl, kriStalin polirnerlerde ise yaln zca erime noktas gzlenir. Ancak yukarda da de inildii gibi polimerlerde genelde her iki sl gei birlikte gzlenir.
-

Isl geilerin anla lmasmda bir polimer rne i ierisindeki poliMer zincirlerinin so uma karmdaki davranlarn incelemek yararl olur. Erirni polimer ierisindeki zincirlerin so umayla
M. Saqk 20

2,Poli;nerler

kristal;
yar-kristalin

ekil 2.4 Amorf, kristalin ve yar kristalin katilarda spesifik hacim-s cakl k ilikisi birlikte dnme, titre im ve telenme enerjileri azal r. Molekln toplam enerjisi belli bir de ere d tnde kristalizasyon gerekle ebilir. Teorik olarak bu noktada telenme ve dnme enerjileri toplam sfrd r. Gerekli simetri ko ullar da sa lan rsa molekller belli bir dzende paketlenebilirler ve kristalizasyon gzlenir (erime noktas , Tm). Eer polimer rne i kristalizasyon iin gerekli simetri ko ullarn yerine getiremezse kristalizasyon gzlenmez, ancak s cakln daha da d mesine bal olarak molek-llerin enerjisi azalmaya devam eder. Cams gei scaklna (Tr) ula ldnda, ba etrafndaki dnnelerin tamamen durmas sonucu polimer zincirlerinin bklme, kvrlma hareketleri de sonlan r. Sonuta polimer sert ve k rlgan bir davran a geer. izelge 2.2 'de baz polimerlerin erime noktalar ve cams

gei scaklklar verilmitir. Bu iki zellik polimerin kullan m yeri

ve kullan m amac n belirleme de olduka nemlidir. rne in, polimerin elastomer amac yla kullan lmas isteniyorsa elostamerik karakter veren di er faktrler yan nda cams gei scakl n n da oda s caklnn alt nda olmas gerekir. Giyim amal lif elde edilmek isteniyor ise polimerin erime noktas nn ok yksek olmamas , buna karn t-leme s cakl -na da dayanmas istenir.

M. Saak

21

2.Polirnerler

izelge 2.2 Baz polimerlerin erime noktas ve cams gei scakl klar polimer T., C T. ,C 167 220 317 240 232 137 265 265 14

polipropilen -20 polgvind klorr) 81 poliak.ilonitril " 105 rpolistiren 100 polgvind alkol) 85 yksek-younluklu polietilen -115 polgetilen terattalat) 80 naylon 6-6 50 doal kauuk -73

M. Saak

22

3.Lifiern flxeiliklen

Liflerin zellikleri,- izelge 3.1' de verildi i gibi geometrik, fiziksel ve kimyasal zellikler eklinde bal k alt nda ineelenebilir. Bir materyali lif grubuna sokabilmek iin gz nne al nmas gereken temel zellik uzunluk/ap oran n n degeridir. Bu oral Blm 1.1' :-,de lif tamm nda belirtildi i gibi en az 100 dolaynda olmal dr. Bu nedenle geometrik zellikler ierisinde yer alan uzunluk ve kesit kavramlar nemlidir. ou materyal lif tan m kapsamna girecek boyutlarda ekillendirilebilir. Ancak bu izelge 3.1. Liflerin zellikleri Geometrik Uzunluk ortalama deer dalm Kesit ortalama deer dalm ekil Bkm sklk biim Fiziksel Younluk dorusal Pffi-ri Kimyasal Davran asitlere bazlara
sya

Sorpsiyon 611 nem erime nokt as boya COrns gei scakl iletkenlik Sime Optik anizotropi krma indisi ift krma indisi renk ve parlaklk Mekanik

M. Sccock

3.Lifterin zellikleri

materyalin Blm 4' de de inilen yapsal zellikleri de ta yarak lif amal kullanma uygun olmas gerekir. Uzunluk/ap oran nn bykl liflerin birincil karekteristik zelliidir. Bu blmde izelge 3.1' de yer alan baz nemli zellikler ele al nacak ve ayrntl olarak incelenecektir. Ancak bu incelemeye gemeden nce bir polimere lif elde edilebilme yetene ini veren faktrlerden birisi olan ynlenme kavram ile ilgili ksa bir bilgi verilecektir. Ynlenme, geni bir ekilde Blm 4.2' de ayrca ele alnmtr. izelgede yer alan anizotropik ime ve ift k rma indisi gibi baz zellikler dorudan ynlenmeden kaynaklan r. Ynlenme, lifi olu turan polimer zincirlerinin gerilim etkisi ile lif eksenine parelel bir ekilde dzenlenmesidir. ekil 3.1' de ynlenme sonucu polimer zincirlerinin pozisyonlar nda gzlenen deiim en basit ekli ile gsterilmitir. Ynlenme sonucu polimer zincirleri birbirlerine daha yak n pozisyona geerler. Zincirler aras etkile imle birlikte kristalizasyon ve dayan khl k artar. Bir polimerin lif halinde kullanalabilmesi iin yksek derecede
tersir mez ynlenme yetene i
gst ermesi gerekir. Lifin yeterli

salaml k kazanabilmesi iin ynlenme zorunludur. Ynlenme sonucu polimer zincirleri lif geometrisine olduka benzer bir dzene geer. Ancak polimer zincirlerinin tamam nn ynlenme sonucu lif eksenine parelel bir dzene geti i dn-lmemelidir. Zincirlerin bir k sm lif ekseni ile a ll dzenlerde de bulunabilir.

ekil 3.1 Ynlenmenin lifi oluturan polimer zincirlerinin dzeni zerine etkisi
M. Saak.
24

4.LifCerin O

//'

3.1 GEOMETRIK ZELLIKLER

al>, hkm gibi lifin Uzunluk, kesit ekli; kesit ve ekli ile ilgili karekteristilder lifin 'geometrik boyutlar zelliklerini belirler. Geometrik zellikler daha ok kesildi lifierde bir anlam kazan r. lifin gergin ve normal hali aras ndaki uzunluk fark= bir lsdr. Bu nedenle lifin uzunlu una grnts ile ilgilidir. Bkm verilmemi lifler dz bir grntfidedir. Bkml liflerin ise uzunlu una grnts dalgal dr.

Bkm,

Bkmn temel ilevi ekme etkisi alt nda lifi oluturan: , filamentlerin birbiri zerinden kaymas n nlemektir. Ayrca filamentleri d etkilere kar korur. Kesildi liflere uygulanan bkmle filamentlerin birarada s kca durmas salanr. Bk-am yne bal olarak, "S" tipi veya "Z" tipi eklinde ikiye ayr l r, sol el ynndeki hkm "S" , sa el ynndeki bkm de "Z" tipidir ( ekil 3.2). Bkm yn d nda, genlik ve s klk faktrleri verilerek karakterize edilir. Lifierin en belirgin boyut karekteristi i tzunlukkap oranlar nn ok byk -olmas dr. Yapay srekli liflerin sonsuz uzunlukta retilebildikleri varsay ld iin uzunluk/ap oran vermek anlams zdr. Kesikli yapay liflerde ise yine bu nn lif ap ve uzunluu kontrol edilerek istenildii ekilde ayarlanabilir. Bu nedenle yaln z doal lifler iin belli de erler arasnda deien uzunluk/ap oran deerleri yenilebilir.
,

ekil 3.2 Bkiim trleri

M. S. cupak

3.Lifterin iizeikleri

izelge 3.2' de baz kesildi doal liflerin uzunluk/ap oranlar grlmektedir. izelge de yer almayan ve tek srekli do al lif olan ipe in uzunluu 500 metre, ap ise 15 mikron dolaymdadr. Bu verilerle uzunluk/ap oran iin 33x10' de eri elde edilir, yani do al ipek liflerinin boyu kesit uzunlu unun 33 milyon kat kadar daha byktr. endstrisinde kulan lan hkme, e irme makina sistemleri belli bir lif uzunlu una gre dizayn edilirler. Bu nedenle etkin bir bkme i lemi, lif uzunlu unun tekd-ze olmas na bal dr ve lif uzunluklarm n belli bir de erden fazlaca sapmas istenmez.
Tekstil

(incelii) lifin ilenebilirliini ve liften retilecek son rnn kalitesini etkileyen faktrlerden birisidir. Lifi oluturan filamentlerin kal nl ve says lifin zelliklerini etkiler. Ayn kahnl a sahip iki liften birisinde dierine gre daha ince rdamentler k-ulland rsa gerekli olan filament says artacakt r. Ayrca dorusal yourluk, kesit alan gibi dier faktrler sabit olmak koulu ile lif dayan khl, lifi oluturan filament says artt ka artar. Rayonlar gibi baz insan-yap s lifler do al lif inceliinde retilebilir.
alan

Lif kesit

Liflerin kesit alanlarn n bel irlenme s in in en kolay yolu mikroskop altnda incelemektir. Kesit grnts zerinden yap lan ap lm ile kesit alan kolayca hesaplanabilir. Lif ap lifin ekseni dorultusundaki (uzunluuna) grntsnden de l -lebilir. Bu durumda lifin kesitinin daire! geometride oldu una emin olmak gerekir. Oyal, gen gibi kesit geometrileri lif ekseni do rultusundan izelge 3,2 Baz kesikli doal liflerin
uzunluk/ap oranlar

lif
pamuk yn keten jt kenovir

tipik uzunluk (mm) 25 75 25 9,5 20

tipik ap (mm) 0,0178 0,0254 0,0203 0,0150 0,0220

uzunluk-/ap 1400 2950 1250 170 910

M. uak

26

3.Lifierin zellikleri

yap lacak kesit alan hesaplamalarnda yanlmalara neden alar. Kesit alan kk filamentlerden olu an bir lifin yzey alan artar. En kk yzey alan , dier koullarn ayn olmas durumunda dairesel geometride 'lde edilir. Yzey alan nn artmas sonucu lifin nem tutuculu u artar ve boyanabilirlii geliir. Doal liflerin belli kesit grntleri vard r. rne in, yn liflerini kesit grnts hemen hemen daireseldir. ekil 3.3 t de baz liflerin kesit grntlerine rnekler verilmi tir. nsan-yaps liflerde kesit geometrisi kullan lan dze deliklerinin ekli ile kontrol edilebilir. ekil 3.3' de dze deliinin ekline gre lif kesitinin alabilece i geometriler grlmektedir. Dze kesit geometrisi ayarlanarak lif ierisinde bo luklar b rakabilmek de olasdr. nsan-yap s liflerin geometrik zellikleri retim s rasnda uygun makinalar ve sistemlerle belli dzeylerde kontrol edilebilir. Doal liflerde ise bu zellikler liften life de iir. Ayn tr doal liflerde bile geometrik zellikler elde edildikleri co rafi blgeye gre farkl lklar gsterir.

ekil 3.3 Lifler iin kesit rnekleri . En iistteki s ra baz liflerin kesit geomotrilerini gsterir. Ortadaki s ra baz dzelerir ' kesit goometrilerini ve en alttaki s ra ise bu kesit geometrilerine sahip dzelerden elde edilecek filamentlerin kesit geometrilerini gsterir.
M. Saak 27

3.Lif1erin zellikleri

3.2 FIZIKSEL OZEII KT

Liflerle ilgili nemli bir fiziksel veri lifm birim uzunlu unun ktlesidir. Byle bir al "ln lifin clo- usal younluunu verir ve " seilen birim uzunluk de erine ba l olarak deiik tr dorusal younluk birimleri kullan lr. Yaygn olarak kullan lan dorusal younluk birimleri deriye, grex ve tex dir.

Denye, 9000 metre lifin gram cinsinden a rldr. Denyesi 18 olan bir lifm 9000 metresinin a rlmn 18 gram olduu anlalr. Bu lif 36 filamentten olu mu ise gster-im 18/36 eklindedir ve bu lifi olu turan her bir flamentin denyesi 0,5 olacakt r.
,

Grex, 10 000 metre lifin gram cinsinden a rl; tex ise 1000 metre lifin gram cinsinden a rl olarak tanimlan r. Tex, en fazla kulan lan birimdir ve ince filament ve liflerde desitex (0,1 tex), militex (0,001 tex) gibi daha kk birimlere de s ka rastlan r. Lifierin kopma dayanun gibi baz mekanik zellikleri do rusal younluk birimlerine ba l olarak verilir.
Deiik sayda filament ieren iki ayr lifin denyeleri e it olabilir. Bu durumda daha az say da filament ieren lifm filament denyesi yksek olacakt r. rnein denyesi 90/30 ve 90/20 olan iki ayr lifin filament denyeleri s rasyla 3 ve 4,5 dir. Ayn denyede olan lifin ince filamentlerclen -retileni daha pahal dr. Dorusal younluk belli uzunluktaki lifin tart lmas yla bulunabilir. Bu yntem srekli liflerde sorun yaratmaz. nk srekli liften 1 metre, 2 metre gibi uzunluklar kolayca kesilebilir ve dikkatle tart larak istenilen do rusal younluk birimine geilebilir. Kesikli liflerde, zellikle do al liflerde, lif uzunluklar farkl l k gsterece i iin lif boy ve arlklarnna belirlenmesi sorun yarat r ve yanl sonulara yol aar. Bu gibi durumlarda olduka fazla sayda veri al p ortalama de eri kullanmak gerekir. Denye ve younluu bilinen bir filamentin yada lifin uzunluk/ap oran kolayca hesaplanabilir. rne in 3 denyelik dairesel kesitli kesildi viskos rayon. filamentlerin uzunlu u 3,65 cm ve younlu u 1,51 g/cm 3 ise, denyeden yararlanarak 1 gram filamentin uzunluu 9000/3=3000 rn veya 300 000 cm olarak hesapla-n r. Filamentin 300 000 cm sinin hacmi; R, filament ap n gstermek zere,
M. Saak
28

3.Lif1erin zellikleri
-s

300 000

cm a

deerine e it olacaktr Ayrca younluktan yararlanar4k:1 gram filamentin hacmi ise, =0;6623 cm8 eklinde hesaplan r. Deriye ve younluk yardm ile bulunan 1 gram filament a rlklar birbirine e itlenerek, filament ap iin, 2 300000( 2 = 0, 6623

R = 1,6763x10 -3 cm
deeri elde edilir. Filamentin uzunluk/ap oran bu durumda, 3,65/1,6763x10' = 2177 olacakt r. Dokumalar sk sk ykama, tleme gibi i lemlerden ge irildikleri iin liflerin 'sil zellikleri kullan m yerleri ile ilikilidir. Lifm yksek scakla da.yammn gerektiren bu ortamlardan etkilenmemesi iin erime ve bozunma s cakl klarmn yksek olmas gerekir, tilleme s cakl 200 C dolaymdadr ve giyim amal bir lifm lif oluturan polimerin erime noktas en azndan bu scakln zerinde olmal dr.

Krma indisi, madde iinden geen n demetinin gidi dorultusundan sapma derecesinin bir lsdr. S vlarn ve amorf maddelerin sabit k rma indisi de erleri vardr ve m gei yn ile deimez. Bu zellik, yani llen niceli in dorultudan bamsz olmas ixotropi olarak tan mlanr. Kibik kriataller de benzer davran gsterirler ve izotropiktirler. Di er tr kristal yap lar genelde n geme ynne ba l olarak iki krma indisi de erine sahiptirler. Her iki yndeki k rma indisi fark ift kuma indisi deerini verir. Farkl krma indisi n gemesine olan direncin
MSczk 29

4.Lift4rin ozeitikieri

ynle deitiinin belirtisidir. Bu davran , yani lleri niceliin liira yn ile deimesi ise anizotrapi olarak tammlamr.

Liflerde de kn-dma indisi iIill lif eksenine dik dorultuda gelmesi ve lif eksenine parelel do rultuda gelmesi durumunda farkl dr. Dier bir deyile lifler anizotropik davran gsterirler. Lifler iin nemli bir kavram olan ift k rma indisi, eksene dik yndeki krma indisinden (e), eksene parelel yndeki k rma indisinin (0)) karlmasyla bulunur. Liflerde ift krma indisine yol aan temel faktr ynlenmedir. Ynlenme sonucu lif eksenine parelel bir dzene geen polimer zincirleri eksene dik ynde gelen n daha fazla krlmasna yol aarlar. Bu nedenle ift, k rma indisi deerinin bykl ayn zamanda ynlenme derecesinin de bir liisdiir. rnein, germe-ekme ileminden geirilmemi naylon 6.6 liflerinin ift krma indisi de eri 0,02 den ynlenme sonucu 0,063 e ykselir. izelge 3.3' de baz doal ve insan yap s liflerin ift krma indisi verilmitir.
Son yllarda iletken baz polimerler sentezlenmitir. Yap lar ve zellikleri henz ara trlmakta olan iletken poliraerlerin, polimer olarak kullan m alanlar olduka smrldr ve gelime dnemindedir. iletken polim.erden lif eldesine ynelik al malar yap lmakla birlikte henz bu polimerlerden ticari amal lif retiminde yararlanmak ksa dnemde pek olas deildir. izelge 3.3 Liflerin ift krma indisi deerleri lif pamuk ipek cam Yn Dacron naylon 6-6 naylon 6 polietilen

e
1,580 1,591 1,547 1,556 1,710 1,582 1,568 1,556

co
1,533 1,538 1,547 1,547 1,535 1,519 1,515 1,512

eco
0,047 0,053 0,000 0,009 0,175 0,063 0,053 0,044

M. Saak

Lift4 rin

letken polimerler d nda bilinen klasik polimerler iyi birer yaltkandrlar. Lifler de buna ba l olarak elektriksel iletkenlik as ndan yal tkanlar grubuna girer. zellikle insan-yap s liflerde yksek direnten dolay statik y-klenme gzlenir ve liflerin temizlenmesini zorla t rarak istenmeyen yap ma olaylarna yol aar. Statik yklenmenin etkisi hidrofobik karaktere ba l olarak artar. Uygulamada polimer yap sna antistatik zellik verebilen maddeler kat larak statik ykn azaltilmas na al lr.

Mekanik zellikler liflerin bkme, germe ve s ktrma gibi deforme edici kuvvetlere kar gsterdikleri davran lardr. Bu tr etkiler alt nda yap lan lmlerle liflerin mekanik zellikleri belirlenir. lmler genelde standart ko ullarda (%65 ba l nem, 70 F) yap lr. Ancak, tekstil lifleri iiretimleri boyunca ve son rn halinde kullan mlar sresince de iik ortamlarla kar larlar. Bu nedenle, bir lifin mekanik zelliklerinin standart ko ullar dnda, retimi ve kullan m s ras nda karlat ortamlar iin de belirlenmesi olduka nemlidir. germe-geril ne Liflerin mekanik zelliklerini belirlernede erileri (yk-deformasyon) olduka faydal dr. nceleme, lifin kesiti dorultusunda de il ekseni dorultusundaki lmlerle yap lr. Bundan dolay, germe-gerilme e rileri bir yk (kuvvet) alt nda lifin birim uzunluk ba na uzama de erleri grafie geirilerek elde edilir..
ekil 3.4' de ideal bir lif iin tipik germe-gerilme e risi grlmektedir. E ride A noktas na kadar olan blge tam elastik davran a karlk gelir ve bu blgedeki deformasyon yani boydaki uzama tersinirdir (Hookean blgesi). Bu blgede ykn kald rlmas ile lif orjinal uzunlu una dner. Tersinmez deform.asyon B noktasnda balar ve bu nokta akma noktas veya boazianna noktast olarak tan mla= Akma noktas nda lif aniden incelir (boaz oluumu) ve uygulanan kuvvete bal olarak lifin boyu uzayarak C noktas nda kopar. B-C aras ndaki blgede ise k smen tersinraez uzama gzlenir ve rne e uygulanan yk kald rldku da lif orjinal boyuna dnemez. Deformasyonun bir k sm kal c olur. Gerek liflerin germe-gerilme e rileri ekk-,3.4' de verilen ideal davran tan sapmalar gsterir. Yk alt ndaki davran biimine gre lifler, yn tipi ve ipek tipi lifler olarak iki grup alt nda toplanabilir.
M. Sak 4i

8.Lifiertin ozelZikleri

ekil 3.4 ideal bir lif iin germe-gerilme erisi Ipek tipi liflerde ( ekil 3.5) kopma noktas na kadar hemen hemen sabit olan yksek bir elastik modl gzlenir (Young modl). Elastik modl germe/gerilme oran hesaplanarak bulunur ve Hookean blgesindeki do runun e imine eittir. Yn tipi liflerde ise kk gerilimlerde elastik modlde keskin bir d gzlenir. Uzun bir periyot sresince hemen hemen sabit kalan gerilim alt nda lifn uzamas devam eder (ekil 3.6).

etme

ket

brait3lat.)

naTion 8
parruk ipek

gerilme

ekil 3.5 pek tipi liflerde germe-gerilme eriieri

M. saak 82

8.LitteK s

gerrre

polialcrilenitril vi=sk

yn az dut

Yerihne

ekil 3.6 Yn tipi liflerde germe-geril ne erileri Gerne-gerilme deneylerinden a ada verilen baz mekanik kavramlarm saysal de erleri elde edilebilir. Kapma annda lif boyunda gzlenen oransal de iim hopna noktas nda uzatma deerine e ittir ve genelde % olarak verilir. Eer 100 em uzunlu undaki lif kopmadan nce 108 em ye kadar gelebilmi ise kopma noktas ndaki uzama de eri %8 olur. Tekstil amal liflerin kapma noktas nda uzama de erleri %10.20 aras nda deiir.
Kopma dayar m veya ksaca dayan kllk, lifin uygulanan yke direnme yetene inin bir lschir. rnein, denyesi 100 olan . lif 250 gramlk bir yk etkisi alt nda kopmu ise kopma dayanm 2,5 g/denye eklinde verilir. Kopma dayan m biriminden de yenilebilir. Asetat rayon iin kapma dayan m 1 Welenye, naylonlar ve baz dier lifler iin 5 g/denye dolayndadr. Asetat rayondan daha zayf lifler dokuma amac yla kullan mda yetersizdirler, kapma dayanm 5 Wdenye den byk olan lifler ise baz zel amalar iin kullanlr.

Liflerin dayan kll bazen kopma uzunt uu denilen kavramla da verilir. Kapma uzunlu u, lifin kopmasma yol aan kendi arlmn uzuniuudur. Tan mdan da anla labilecei gibi lifin kendi arl altnda kopmasma yol aacak uzunluk olduka
Saak 8.3

3.Lifterin GxeiItkteri

byk deerlerde olacakt r. Kopma dayan m 2 t/deliye olan bir lifin kopma uzunluu 18 000 metre (18 km) dir. Elastiklye4 life uygulanan kuvvetin kald rlmas sonucu lifin ilk boyutlanna dnme yetene inin bir gstergesidir. Tam elaatiki3rette, yani tersinir uzamada gerilim kuvveti kald nldmda lif ilk boyutuna gelir. Boyu 100 em olan bir lif rne i %10 uzatldktan sonra germe yk kald rldncla lif orjinal boyutuna gelir ise elastiklii %100 dr, Boyu 105 em de kal rsa elastikiyeti 01050, 102 em de kal rsa elastikiyeti 0,480 olur. Genelde filler d k germe kuvvetlerinde olduka esnektirler ve %5 dolay ndaki uzamalarda ilk boyutlarma dnerler. Bir lifin kapma noktas nda uzama de eri dk fakat elastikiyeti yksek olabilir. Benzer ekilde kapma noktas nda uzamas yksek olan bir lif d k elastikiyet gsterebilir.
3.3 KMYASAL ZELLIKLER

Liflerin asitleri, bazlara, kuru temizleme maddelerine ve ultraviyole nla.rna kar dayan kl olmasa istenir. Kullan mlar sresince dokumalar bu tr madde ve ortaralarm s ka etkisinde kat rlar. Lifin bu ortamlardaki davran elde edildii polimerin kimyasal yapsyla yakndan ilikilidir. Bu nedenle her lif trn kimyasal zellikler a sndan, polimerinin kimyasal yap s gz nne alnarak kendi iinde de erlendirmelidir. Blm 8' de lif e itleri ayr ayr incelenirken nemli kimyasal zellikleri verilmi tir. Liflerin nem absorpsiyonu nemli lif a rl temel alnarak nem kapsam ve kuru lif arl temel al narak nem tutuculuk eklinde iki ayr kavrartla verilebilir. 9'6 nem Ici psa.m --,
nenll a rl kkuru a irlik nemli a rl k x 1 O()

ch nem tutuculuk=

usrali *4' rl kkuru ajl rlak kuru aihrl k

xlO

M. Saak

8. Lifte rin

Basit bir yntemle liflerin nem tutuculuk ve nem kapsamlar belirlenebilir. Bu lmler genelde standart ko ullar da (%65 ba l nem, 70 'F) yaplr. Iyi bir ekilde kn-utular lif rnei tart ldktan sonra %65 bal nemli ortamda, 70 F da yeterince bekletilir ve yeniden tart larak nemli arl bulunur. Eer kuru a rl :100 gram olan rnekte, nemli ortamda bekletildikten sonra 10 graml k bir art gzlenirse bu lif iin nem tutuculuk %10, nem kapsam ise %9,09 olarak hesaplan r. Nem absorplama zellii kimyasal yapkyla ilikilidir ve hidroskobik lifler atmosferden kolayca nem absorplarlar. Pamuk, viskoz rayon gibi sellozik lifler ok say da hidroksil grubu tadklar iin olduka hidroskobikdirler. Buna karn polietilen, poli(etilen teraftalat), polipropilen gibi yapay liflerin su molekllerine kar ilgisi zayft r (izelge 3.4). Bu nedenle yapay lifler i ama r gibi yiiksek nem tutuculuk gerektiren dokumalar iin uygun de ildirler ve d k nem tutuculuk zellikleri o u yapay lifin en zayf yrelerinden birisini olu turur. Boyanabilirlik dorudan lifi olu turan polimerin yap snda boya moleklleri ile kimyasal etkile ime girebilecek fonksiyonel gruplarn varl ile ilikilidir. Boyalar kendi ilerinde asidik, bazik ve dispers boyalar gibi gruplara ayrlrlar. rnein asidik boya, bazik gruplar ieren liflerin boyanmas iin uygundur. Metilen mavisi gibi bazik karekterli boyalar ise' asidik fonksiyonel gruplar ta yan liflerin boyanmas iin uygundur. Poliesterler gibi baz lifler boyanma iin uygun fonksiyonel gruplar tamazlar. izelge 3.4 Baz liflerin nem tutuculuk de erleri
lif pamuk ipek Yn polipropilen Orlon polietilen
M. Saak

Vonem tutuculuk
7-8 11,0 1 5-17 0,0 4,5 0,0

lif Dacron Kodel naylon 6 spandeks naylon 6-6

%nem tutuculuk 0,4 0,4 4,5 1,3 4,5

36

<3. Lif/e rin zellikleri

Bu liflerin boyanmalarnda dispers boyalar kullan lr ve boya moleklleri yksek s cakl k ve bas n uygulanarak lif yap sma fiziksel olarak sokulurlar. Uran boyanmas sonucu oluan lif-boya molekiil kompleksinin kabul edilebilir bir renk tonuna sahip olmas gerekir. Ayrca uygun renk tonu yan nda kuru temizleme, k, ykama gibi etkilere kar da belli bir dayan m gstermelidir. Bu gibi ortamlara kar olan diren kullan lan boyanm deil, boya-lif kornpleksinin kararhl ma baldr. Liflerin herhangi bir s vda ime davran lar da fiziksel zellikler incelenirken ele al nan krma indisi gibi anizotropik karakterdedir. Bir s v ierisinde bekletilen lifin ime sonucu ap ndaki (radyal yn) art , lif ekseni do rultusundaki (uzunluuna) art tan fazlad r (izelge 3.5). Jelatin gibi izotropik ime gsteren maddeler belli boyutlarda kesilerek bir s v ierisine konursa ime sonucu her ynde uzunlukta gzlenen de iim yzde olarak ayn d r. .Anizotropik imenin temel nedeni liflerde gzlenen eksenine parelel pozisyona ynlenmedir. Ynlenme nedeni ile lif gelen ve birbirlerine olduka yakla an polimer zincirleri aras na yerle en s v moleklleri eksen do rultusunda daha byk bir genilemeye neden olurlar ( ekil 3.7). izelge 3.5 Baz liflerin ime sonucu boy ve aple.rindalci de iim (su ierisinde)
lif aptaki art (%) 26 19 16 14 4 boydaki art

viskos ipek Yn pamuk naylon

3-5 1,7 1,2 1,2 1,2

M, Saak

36

. Lifierin oz# /Ude rti.

e'. 1

i4jtcai lif
-ks!R ",

ekil 3.7 Yrlenclirilmi lifin. sv moleklleri etkisi ile anizotropik imesinin ematik gsterimi

Soob

37

4.Lif Oluptu rtbilen Polirrerierin Yapzs z

Lifler, dier polimerik son rlilerden fiziksel zellikleri ve tipik geometrileri ile ayr lrlar. Maddelerin fiziksel zellikleri zerine molekller aras dzenlenmenin nemli etkileri vard r. Bu nedenle bir polimerin lif olu turma yetene i bir tek molekler zellikle a klanamaz ve daha ok molekller aras dzenlenmenin belirledii baz faktrlere de ba ldr. Lif yap snn tam anla labilmesi iin de iik molekler dzenlenme birlikte de erlendirilmelidir. Bunlar organokimyasal, makromokkkr ve sperrnolekler dzenienmelerdir. polimer zincirindeki yinelenen birimin yap sn ve polimerik balarn doasma kapsar. Lifierin boyanabilirlik, nem tutuculuk, ime gibi kimyasal zellikleri dorudan organokimyasal yaplar ile ilikilidir. Fiziksel zellikler de dolayl olarak organokimyasal yap dan etkilenirler. polimer zincirlerini komple ele alr ve zincir uzunlu u, zincir esneklii, zincir uzunlu u dalm, zincir ekli gibi kavramlar kapsar. ise polimer zincirlerinin Spe rano/eki' ler dzenlenme boyutlu grnmleri ile ilgilidir. Makromolekler ve spermolekler yap lifin fiziksel zelliklerini do rudan belirler, kimyasal zellikler zerine ise dolayl etki yapar. Grld gibi her dzenlenme tr, lifin fiziksel ve kimyasal zelliklerinin belli bir k smndan sorumludur ve do rudan ya da dolayl olarak bu zellikleri etkiler. rne in poliamit liflerin
M Saak

Organokimyasal dzenlenme,

Makromokkler

dze/Iklime,

4.Lif

Pntimeterin

Yaggsl

yinelenen birimi olan amit balar zincir sertliiii arttrc karekterdedir. Bunun nedeni amit ba larnn,

eklinde ksmi ift-ba karakteri ta malar ve hidrojen ba lar yapabilmeleridir. Buna kar n amit balar hidroliz olmaya da yatkndrlar. Belli oranda zincir sertli i lif yapm iin istenirken hidrolize yatk nlk arzu edilmez. Ancak poliamit liflerin kristalitesi yksek olduu iin, kristal blgeler iinde yer alan amit ba lar su veya dier maddelere kar olduka ilgisizdirler.
4.1 MORFOLOJ

Polimer morfolojisi, kat haldeki pOlimern kristalin ve amorf karekteristi ini inceler. Ayrca bu kristalin ve amorf blgelerin biimi, yerle imi, bykl , dalm ile ilgitenir.

Tamamen amorf yap da olan bir polimerde zincirler rastgele dzealenmi ve birbirleri ierisine girmi , dolam durumdadr. Her trl dnme ve bklme hareketlerini yapabilirler. Bu hareketler cams gei s cakl alt nda durur ve polimer cams , sert., krlgan bir duruma geer. Amorf polimerlerde erime sz konusu de ildir. Tamamen kristalin bir polimerde ise belli kristalin birimler (hcreler) vardr. Polimer zincirleri belli bir dzen ierisinde bu birimlerde yer al rlar ve hareketsizdirler.
Doal ve insan-yap s liiler morfolojik a dan incelendiinde, polimer zineirlerinin ok iyi dzenlendi i baz blgeler (kristalin blge) yan nda zincirlerin rastgele dzenlendi i blgelerin de (amorf blge) var olduu gzlenir. Bu nedenle dokuma amac yla kullan lan lifleri olu turan polimerler yar-kristalin yapdadrlar. Uzun yllar lif olu turabilen polimerler iin iki fazl misei yap modeli lif zelliklerinin yorumlanmas nda kullanlmtr. Bu modelde kristal ve amorf blgelerin kesin sm rlarla birbirinden ayrld, bir polimer zincirinin yaln zca amorf veya kristalin blgelere katk larn) olduu dtinlm tr (ekil 4.1).
M. Saak 39

4.Lif Olu turabi./en Polimerterin Yapst

Daha sonralar bu model yerine saakl misal modeli gelitirilmitir. Saakl misel modelinde bir polimer zincirinin birka amorf ve kristalin blgeye ayn anda katksnn olduu varsaylr (ekil 4.1). ,Bylece amorf ve kristalin blgelerin keskin am rlarla ayrlmad ve sistemin karma-tek fazla oldu u dnlr. Kristalin blgeden amorf blgeye ya da amorf blgeden kristalin blgeye gei ani deil, derecelidir. lk defa 1937' de tek kristal polimerin elde edilmesinden sonra gelitirilen katlanntt misel modeli, polimer zincirlerinin dzenlenmesini a klamak zere kullan lmaya balanmtr. Bu modelde yap nn tamamen kristalin oldu u ancak yap da rektivitesi yksek baz blgelerin (amorf blgelere kar l k gelir) yer ald varsaylr. Amorf varsay lan blgelere gevek zincir sonlar, zincirlerin fiziksel dolam gibi polimer kristallerinde gzlenen kusurlar karlk gelir ve buralar difiizyona izin veren reaktif blgeler olarak d-I:MM-n Lif amac ile kullan lacak polimerde kritallenme e iliminin yksek olmas istenir, Kristallenme zerine zincirler aras etkile imlerin ve zincir dzenliliginin nemli etkileri vard r. rnein yksek-younluklu polietilen zincirler aras etkileimlerin ok zayf olmasna karn, dz ve basit zincir yap s nedeni ile kolayca krist allenebil ir.

kr1.9talinrac>rf

saakl misel

kati.gurn $ misal

ekil 4.1 Lif morfolojisini gsterir modeller

M_ Saak

40

4.Lif Olutu ilen Poli nerlorin Yap

4.2 YONLENME

Lifleri olu turan polimerlerin iki fazl (kritalin-amorf) veya tek fazl kristalin morfolijilerde olduuna bak lmakszn daha nemli bir baka zellikleri ok iyi bir boyutlu molekler dzenlenme (spermolekler yap ) gsterebilmeleridir. Blm 3' de k saca tan m] and gibi ynlenme polimer zincirlerinin lif ekseni dorultusunda yani lif eksenine parelel - ekilde yer almas dr. Bir polimer rne i zerine kuvvet uygulan rsa (ekme) polimer zincirleri yeni bir d-zenlenmeye girerek uyg danih kuvvet do rultusunda ynlenirler. Blm 3' de yer alan ekil de ynlenmeye ba l olarak polimer zincirlerinin ald dZen basite gsterilmi ti. Polimer morfolojisi iin Saakl misel modeli gz nne al nrsa ynlenme sonucu lif yap s ndaki zincirlerin dzeni bir ba ka biimde ekil 4.2' deki gibi verilebilir.

ynleami lif

ekil 4.2 Saakl misel modeli ile liflerde ynlenmenin gsterimi Dzelerden polimer eriyi inin veya zeltisinin basilarak filament ekline sokulmas lif amal kullan m iin yeterli de ildir. Dze delikleri alt ndaki filamentlerde ynlenme gzlenmez. Bu filamentler ok zay>ft rlar ve yksek tersinmez uzama gsterirler. Lif zelliklerinin kazand rdabilmesi amac ile filamentlerin hemen dze knda veya daha sonra uygulanacak bir germe ekme ilemi ile ynlendirilmesi gerekir. Bylece filamentler yeterli
-

M. Saak

41

4.Lit Otu turabilen Potimerlenn. Yapan

mekanik dayan kllk kazan rken izotropik polimer anizotropik hale geer. Dze knda filamentler biraraya getirilerek h zla bobinlere sarilrlar. Bu s rada filamentin ap klrken belli oranda ynlenme de gzlenir. Bu s rada olu an ynlenme asetat liflerde olduu gibi bazen yeterli olabilir. Ancak genelde filamentlere ayr bir ilemi ynlenme kazand rilr. Doal lifler az yada ok belli oranlarda ynlenmi lerdir. Ynlenme derecesi do al lif trne gre de iir. rne in pamuk ve keten, sellozdan olu an ve kimyasal yap a sndan farkl lk gstermeyen iki doal liftir. Ancak bu iki lifin fiziksel zellikleri Wdenye, kopma olduka farkl dr. Pamuun kopma dayamm noktasnda uzamas c',/o6-7 dir. Ketenin ise kapma dayan m g/denye, kapma noktas nda uzamas 0/01,5-2,0 dolaymdad r. Bu saysal de erler ketenin pamu a gre daha sa lam bir lif oldu unu gsterir. Bunun nedeni ketendeki yksek orandaki ynlenmedir. Pamukta ise ylenmi selloz zincirleri vard r, ancak ketene gre daha fazla say da zincir lif ekseni ile ail bir dzende yer almlardr. Ketene lif ekseni do rultusunda uygulanacak bir kuvvet ynlenmi tm zincirler tarafndan karlanr ve payla ilr. Bu nedenle keten liflerini koparmak zordur. Pamukta ise germe kuvvetini karlayan ve payla an ynlenmi molekl says azdr ve bu kuvvetin ok az bir k sm ynlenmemi zincirler tarafndan karilamr. Kuvvet etkisi ile pamuk lij5, dier molekller lif eksenine parelel dzene gelmeden kapar. GERN1E-EKME LEM Polimerlere ynlenme germe-ekme i lemi ile kazand rlr. Bu ilem sonucu, lif rne i aniden bir noktada incelir (bo az oluumu) ve germe-ekme boyunca ekilmi blgede lif ap ayn deerde kal r. Dier bir deyile germe-ekme ile incelmi olan k sm n n ap de imez iken, i lem sresince ekilmemi lif paras bu ap de erinde incelir. Polimerin ekme etkisi ile aniden inceldi i ekil noktaya boazIan na noktas veya akma noktas ad verilir. 4.3' de boaz olu umu ematik olarak gsterilmitir.

M. .9aak

42

4.Lif (11.z4tunabi.len Porimerlerin Yap 1.9

ekil 4.3 Lifterde germe-okme etkisi ile bo az olu umu

Germe-ekme i lemi farkl yntemlerle yap labilir. ekil 44' de verildii gibi aplar ayrl fakat dnme h zlar de i ik olan iki silindir liflerin ekilmesinde kullan labilir. H zl dnen silindire aktarlan lifler ynlenmi olacakt r. Bir dier yol ise dnme h zlar ayn fakat aplar farkl silinclirlerin kullan lmas dr. Bu yntemde ap daha byk olan silindire sarlan lifler ynlenmi olacakt r.

Germe-ck nP oran , ekilmi lif uzunluk-ur-1ml ekilmerni lif uz-unluuna blm ile elde edilir. Do al lifler de iik oranlarda ynlenmi olduklar iin germe-ekme i leminden geirilmeleri sz konusu de ildir. Poliamitler, poliesterler, d k-younluklu polietilen gibi ou yapay lifler iin ekme oran 4-5 dolaymdadr. Yani bu polimerlerden elde edilen filamentler boylarm n 4-5 katma ekilerek lif haline getirilir ve kullan ma haz rlan rlar.
Poliesterler gibi cams gei scakl yksek olan polimerlerde filamentlere s uygulanarak germe-eklae yap l r. Ynlenme blgesinde filamentler s cak metal levhalar aras ndan geirilerek 'edilir ve ekilir.. Bir lifin kopma dayan mmn gerek bykl germe-ekme ileminden geirilmeden kestirileraez. Germe-ekme i leminin lif zellikleri zerine etkileri a ada s ralanm t r. polimer zincirleri ekme do rultusuna dnerek lif eksenine parelel dzene girerler (ynlenme) polimer zincirleri birbiri zerinden kayar ve ynlenmeye ba l olarak daha yak nlarlar. Ilolekler dzende beli bir oranda ynlenme sa landktan sonra lifteki kop na nolekl kopmas eklinde olur. Bu nedenle ynelmenin daha da artt rlmas lif da yan rmn etkilemez. Youn apraz ba lanmar m olduu a
43

M. Saak

Oluturabilen Polimerlerin Yapsa

ynlendirme blgesi

A)
ynIendirme 1351sesi "<.., h zl diSnen silindir

ekim yGnu

B)
0\'ap byk silindir ekil 4.4 Germe-ekme yntemleri

ekim y-tin

yapl polimerlerde zincirlerin birbiri zerinden kaymasi sz konusu de ildir. Daha d k apraz ba oranlar nda belli derecede ynlenme gzlenebilir lifn kristalitesi artar polimer zincirlerinin yakmla mas sonucu molekl ve atomlar aras etkile imler artar. Bu etkile imler van der Waals kuvvetleri gibi ikindi kuvvetler olabileeeki gibi gl hidrojen balar da olabilir

Ilidrojen ba oluumu ise aadaki sonulara yol aar.

zincirlerin kaymas n engelleyece i iin lifin uzama derecesini azalt r zayf apraz ba karakteri ta yacak' iin lifin elastikiyetini artt rr normalde hidrojen ba yapabilme yetene i I itm nem tutuculu unu artt rr. Seliilozik liflerin ve ynn yksek oranda nem tutmasunn nedeni budur. Ancak a ada 'verilen yksek oranda ynlendirilmi lif zelliklerinden de grlebilece i gibi ynlenme derecesinin daha da art nem tutuculuku azalt r
M. saak

4.Lif Olu turabilan PoCimarterin Yap.st

Ynlenme derecesi artt ka lifler yeni zellikler kazan rlar. Yksek oranda ynlendirilmi liflerde gzlenen de iimler ise unlardr.
germe-ekme i lemi s rasmda lif denyesi nemli oranda azal r. rne in denyesi 120 olan lif boyunl.' drt katma ekilirse denyesi 30 de erine der. Ancak deliye d il-ndeki belirginlik kadar olmasa da, kopma dayan mlar artar ynlenme oran nn art kopma noktasmdaki uzama de erini azalt r yksek ynlenme nedeni ile anizotropik karakter de artar ynlenme derecesi yksek olan liflerin o u krlgandr naylon filamentler olduka mat grnmdedirler, germe-ekme ilemi sonucu pa.rlakl k kazan rlar . Viskoz rayon gibi baz , lifler ynlenme dereceleri d k olsa bile parlakt rlar. Kural olarak ynlermeniri art parlakl artt rr zincirlerin ynlenmenin art ma bal oarak daha iyi paketlenmesi lif ierisine difzyonu gle tirir. Bunun sonucu olarak lifin nem tutuculu u azal r. Hidrojen, ba yapabilen liflerde ise ynlenme sonucu zincirler aras hidrojen ba oran artar. Zayf apraz ba lar olarak d nlebilecek hidrojen balar nedeni ile zicirler aras etkile im kuvvetlenir. Bu tr liflerde nem tutuculu un azalmas na ynlenmeden kaynaklanan difzyon gl ile birlikte hidrojen ba larn n neden oldu u difzyon gl de katkda bulunur. Oine in ayn hidrof,obik gruplar ieren viskoz rayoua gre ynlenme derecesi daha yksek olan do al sellozun nem tutuculuk de eri d kt-r nem tutuculu un azalmas na benzer ekilde lifin boyanabilirlii de difzyonun zorla masma ba l olarak gle ecektir ynlenme ile lif ierisine difzyonun giiIe mesiiin bir dier sonucu lifin kimyasal dayamm nn artmas dr. Lif yksek ynlenme sonucu asitlere, bazlara ve di er kimyasallara kar dayan m kazan r

M. Saak

45

4.L f Oluturabiten Polimerlerin

4.3 MOLEKL AIRLII VE ZINCIR EKLI

Lif yapm iin uygun olabilecek polimerlerin do rusal

zincirlerden olu mas istenir. Polimer zincirleri aras ndaki dk orandaki apraz ba , polimer zincirlerinin birbiri zerinden kaymasm engelleyerek tersinir uzama Sa lar. Ynde gzlenen ve ynn krrnazl n salayan sistin ba lara buna iyi bir rnektir. apraz ba derecesinin ykseldi i polimeri termosetting polimerler grubuna Bakar ve polimer erimez, znmez bir zellik kazan r. Byle bir polimerden lif elde edilemez. Ancak poli(vinil alkol) liflerde olduu gibi polimer lif haline getirildikten sonra az oranda apraz ba olu turularak zellikleri ge li t irileb il ir. Lif eldesine uygunluk a sndan polimer molekl a rl iin kesin bir say vermek yanl olur. Molekl a rl dk varsaylabilecek bir polimer di er yap sal zellikleri nedeni ile lif yap m iin uygun olabilir. Bununla birlikte bir polimerin lif oluturabilmesi iin zincir uzunlu unun en az 100 A dolaynda olmas gerektii varsaylr.

Bir lif iki ayr mekanizma zerinden kapar. Birinci tr kopma molekler boyuttad r ve kapma s rasnda polimer zincirleri kirl r. Dierinde ise kopma noktas nda polimer zincirleri birbiri zerinden kayar ve ayr lr. E er zincirlerin k ylmas iin gerekli kuvvet, zincirleri ay rmak iin gereken kuvvetten byk olursa; kapma, zincirlerin birbiri zerinden kayarak ayr lmas eklinde olur. Polimer zincirlerinin k rlmas biimindeki kopmada ise terli sz konusudur.
Zincirlerin ayr lmas trndeki bir kopmada zincir uzunlu u nemlidir. Molekl arl yksek olan yani uzun zincirlerden olu an bir lif daha zor kapar. ekil 4.5' den grlebilece i gibi uzun zincirleri birbirleri aras ndaki etkile imleri yenerek ayrmak iin daha byk bir kuvvet uygulamak gerekir. Ancak belli byklkte bir molekl arl de erine gelindiinde polimer zincirini krmak, uzun polirner zincirlerini birbirinden ayrmaktan daha kolay olur. Bu nedenle polimerin molekl a rl belli bir de eri getikten sonra lifin kopma dayan m fazlaca de imez. ekil 4.6' da grlebilece i gibi dk molekl a rl s n rlar ierisinde lifin kapma dayan m molekl arl na} art ile ykselir.
M. Saak
46

4.Lif Ottsturrbiien Polinsrlerin Yaps

ekil 4.5 Zincir bilykliiiinn kopma kuvvetine etkis i. Uzun polimer zincirlerinden olu an lifte belli bir molekl arl deerine kadar kopma kuvveti ykselir (ahlaki ekil) Naylon lifler iin lif retimine uygun molekl a rl deerleri 12 000.20 000 aras , vinil Idrr ve vinil asetatm kopolimeri olan Vinyon filler iin 10 000-28 000 aras , polipropilen iin ise 300 000' kadar byk deerlerdedir. Naylon liflerin molekl arl ma bal olarak mekanik zelliklerindeki gzlemler izelge 4.1' de verilmitir.

kopma dayanun

molekl c4 rU

ekil 4.6 Lif kopma dayammoun molekl arlna ball

M. Saak. 47

4.Lif Oluturabi/en Poli.nerierin

Yapt..91

izelge 4.1 Nayion liflerde molekl a rlnn lifin mekanik zelliklerine etkisi molekl arl 4000 den kk 4000-6000 6000-8000 lifin zellii lif elde edilemez zayf, krlgan lif kualganl azal m g fakat lif eldesi iin hala yetersiz lif olumas kolay, dayankhl iyi lif retimi iin ok uygun

8000-10 000 10 000 den byk

Basamakl polimerizasyon yntemi ile sentezlenen bir polimer iin lif retimine uygun molekl a rlna yksek dnmlerde ulalr. Polimerizasyonun ba larnda lif oluturabilecek zellikleri tayan polimerin ortamda bulunmas sz konusu deildir. Zincir polimerizasyonun da ise yksek molekl a rlkl polimer polimerizasyon tepkimesinin ilk anlarnda oluur.
4.4 DORUSAL S NIErfR

Dorusal simetri bir polimerin lif eldesine uyguniu u iin aranan bir ba ka zelliktir. Dorusal simetri gsteren polimerlercle uygun zincir paketlenmesi sa lanabilir. Iyi paketlenmeden kaynaklanan sa lam bir zincir kom ulun kriatalizasyon ve yksek derecede ynlenme iin arzu edilir. Polimer zinciri zerinde byk yan gruplar n bulunmas sterik olarak ve fiziksel a dan zincir etkile imlerini engeller. Yan dal iermeyen yksek-yo unluklu polietilen yksek kristaliteden dolay lif eldesi iin uygundur. Buna karn yan dallar ieren diik-younluklu polietilenin kristallik oran diiktr ve iyi bir lif eldesi iin gerekli zellikleri tam olarak karlayamaz. Ancak yan gruplar ieren polimerlerden sterik dzen kontrol edilerek lif eldesine uygun polimer yap sna geilebilir.
M. Saak

48

4-Lif Qiuturabilen Potimerierin l'apt-9;

Polimer zinciri -zerinde asimetrik karbon' atomunun bulunmas gtaktik, izQtaktik ve sindiyotaktik; polirrer' yaplarna neden olur.
-

Ataktik yapda polimerzinciri zerindeki yan gruplar rastgele polimer zincirinin alt nda veya stnde yer al rlar. zotaktik y4da" yan gruplar zincirin yaln z bir tarafnda bulunacak ekilde:dizilrtilerdir Sindiyotaktaz yapda ise yan gruplarn sralan .zincirin bir altnda bir stnde olacak ekilde dzen ieriinde :clir.
Polimerlerin bu tr stereokimyasal dzeni ekil 4.7' de polipropilen rnek alnarak gsterilmi tir. tereosposifk,katalizarler yardmyla (Ziegler-Hatta katalizarleri) polimer satereodzeni kontrol edilebilir. Sindiyotaktik ve izotaktik yap lar kristallenmeye yatkndrlar ve polipropilehden lif eldesi izotaktik' polipropilenin sentezlenmeSi' ba ardabilmitir. Ataktik yapan polimerlerin ise kristallenmeye e limleri zayftr. Ksaca kristallenmeyi etkileyen baz dier faktrler u ekilde sralanabilir;
zinciri aras kuvvetli etkileimler kristalrenmeyi artt rr. Ataktik polipropilen, kristallenmez iken, ataktik 'alkol) zincirler aras hidrojen balar nedeni ile kristallerebilirler

ekil 4.7 Polipropilenin ataktik, izotaktik ve sindiyotaktik yaplan

M. Saak

49

4.Lif Olcqturabilen Polimerlerin Yczput

molekl arlnn art kristallenmeyi zorla trr. Kk polimer zincirleri uzun zincirlere gre belli bir dzene daha kolay girerler yan gruplarn dzeni, yani polimer stereokimyas da kristallenmeyi etkiler. Ataktik polipropilen yan grup dzensizlii nedeni ile kristallenemez ve amorf yap dadr. Buna karn izotaktik polipropilende kristallik %70 oran dolaymdadr ve lif yap mnda kullanlabilir ana zincirin simetrik yap s kristallenme e ilimini artt rr. Poli(etilen teraftalat) ana zinciri zerinde yer alan p-fenilen halkalar zincirlerin ok iyi paketlenmesini sa lad iin yksek kristaliteye yol aarlar

4.5 MOLEKLER ESNEKLIK

Lif yapmnda kullanlabilecek polimerlerde nemli olan di er bir faktr de molekler esneklik veya zincir esnekli idir.
Poiimer zincirleri aras ndaki etkile im molekler esneklikle yakndan llikilidir. Zincirlerin rastgele dzenlendi i bir sistem, zincirler aras fiziksel dola mlar dnda hibir etkile imin olmad yap modeline iyi bir rnektir. Byle bir polimerin kristallenmesi veya yeterli tersinmez molekler ynlenme yetene i gstermesi beklenemez. Buna karn zincirler aras nda gzlenebilecek, iyonik balar, polar etkile imler, van der Waals kuvvetleri, hidrojen ba lar gibi etkile imler molekler esneklii azaltarak daha sert bir zincir yapama yol aarlar. Zincirin birinci' ba lar, yani polimer ana zinciri zerinde yer alan balar etrafnda dnmesi zorlar. Bu anlamda molekler esneklik (zincir esneklii) polimer zincirlerinin birinci' balar etrafnda dnme kolayl olarak tammlanr.
izelge 4.2'de hekzametilen diamin ve sebakoil klorrden elde edilen poliamit (naylon 6.10) ile (PA1),

I H N- (CH2)6- NHCO- (CH2)8-00

""".",""-

(PA1)

bu poliamitin amit hidrojerderinin yarsnn metillenmesi ile elde

M. Saak 50

4.Lif eit4tr. rczbor Polirvarlerin Yapz.ss

izelge 4.2 PAI yapsndaki poliamit- histrojenlerinin bir ksmnn alkillenmesi ile ek* edilen poliamiti ' (PA2) baz zellikleri zellik elastik mochil <psi kopma dayamm, psi kopma uzamas, 0/9 cams gei scakl , C poliamit PAl 280;x103 63x103 25 50 poliannt PA2 6x103 18x108 400

edilen poliamitin (PA2) baz zellikleri birlikte grlmektedir. CM3, HN-(CH2)6-NCO-(CH2)8-CO -3 -AA.A.-~ (PA2)

rn4 alidrOjeAl~ birj. ksram n hidrojen ba yapma, yeteneini, azaltt iin PA2 yapsnda ZinCirler aras etkile iraler ksmen zayflamt r. Burun sonucu polimerin zincir esneklii artt iin, PA2 poliarnidinin dayan khl azalm, cams gei Scakl diiiito, kapma uzamas ise ykselmitir. - .

Grld gibi yan gruplar zincir esneklii yannda polimerin dolays ile lifin di er baz zelliklerini de etkilemektedir. Yan gruplarn baz etkileri aada su-atanmt r. polimerin znme davran n etkiler Poli(yinil alkol) hidroksil gruplar nedeni ile hidrofilik katakterdedir ve suda aziinebilir. Ancak zincirler aras youn hidrojen . bardan dolay souk deil scak suda znr. Poli(vinil alkol) yap sma sokulan (Y012 oran ndaki vinil asetat birimleri, yukar da verilen poliamit rneinde olduu gibi hidrojen ba younluunu azaltr ve polivinil alkol-ko.vinil asetat) kopolimerinden yap lan lifler oda scaklnda bile suda znebilir.

cams gei scakl n etkiler Feril gruplar hidrofobik ve iri

gruplardr. Stiren rne inde olduu gibi yan grup olarak ana zincir zerinde yer al rlarsa polimer zincirine sertlik kazandrrlar ve d etkilere kar korurlar. Ayrca serbest
M. Saak

4.Lif

Ohturabi.l.en Polimerlerin Yap n

hacmi azalttklar iin cams gei scaklm ykseltirler. rne in stirenin camc gei scakl (100 C) polipropilenden yaklak 100 C, polietilenden ise 200 C kadar daha yksektir

-E CHiCH
polistiren

I n CH3 polipropilen

-E CH2-CH2 In
polietlen

kristallenme yetene ini etkiler: Yan gruplarn irilii kristallenme yetene ini azaltr. Yan grup olarak yalnzca hidrojen atomlar ieren yksek-yo unluklu polietilende kristallik oran %90 lara kadar ykselir. D k-younluklu polietilenin kristalitesi dallanma nedeni ile daha d ktr. Polipropilende bulunan yan metil gruplar kristallenmeyi olumsuz ynde etkiler. Blm 4.4' de de inildii gibi polipropilende yan grup dzeni kontrol edilerek yksek kristalitede polipropilen elde edilir. Molekler esneklik yukar daki rneklerde belirtildi i gibi yan gruplardan etkilenmektedir. Ayrca molekler esneklik ana polimer zinciri zerinde yer alan gruplar n trne de ba ldr. Esnek zincirlerden olu an bir polimerin cams gei scakl ve erime noktas dktr. Zincir sertlii artt ka her iki sl gei deeri ykselir. Bu nedenle zincir sertli inin bir gstergesi olarak, kimyasal yap lar birbirine yakn olan polimerlerde polimerin erime noktalar karlatrlabilir. Ana zincir zerinde yer alan -O- , -000- , -0000- gruplar zincir esnekliini artt rr. Ayrca -CH2- grubunun zincir zerindeki yinelenme says da zincir esnekliini arttrc etki yapar. izelge 4.3 de alifatik zincirlerden olu an baz polimerlerde yukarda sz edilen gruplarn erime noktas zerine etkileri verilmi tir. Yap ierisine sokulan -SO 2- ve -CONH- gibi polar gruplar zincirler aras etkile imleri artt rarak kristallenmeye yard m ederken erime noktasn da ykseltirler. Polimer ana zincirinin sertlikini artt ran, dolaysyla zincir esnekliini azaltan en genel grup p-fenilen grubudur. izelge 4.4' de
M. Saak 52

4.Lif Oluturabil.en PoUnerlerin Yapas

izelge 4.3 F'olinorin erime noktas zerine ana zincirdeki -CH2- grup saysnn etkisi polimer yinelenen birim m poliester poliamit polislfun -(CH2)m-000-(CH2)m-CO-NHerime scald,C 2 122 3 62 4 56

325 265 259 300 271 243

grldiikii gibi esnek -CH2- gruplar yerine p-fenilen grubunun gemesi polimerin erime noktas n ykseltmektedi.r. Bu etki izelgedeki 1-2 ve 5-6 yap larnn karlatrlmas ile grlebilir. Benzer ekilde ana zincir zerinde yer alan aromatik grup saysndaki artta erime noktasm ykseltmektedir (yap 2 ve 4). Zincir serti i in i, p-fenilen grubunun karbonil grubuyla birlikte bulunmas daha da artt rr (yap 2-3).

izelge 4.4 Polimer ana zincir zerinde yer alan gruplarn erime noktas zerine etkisi yap
1) 2) -CO- (CH2 000(C112)20)6-

erime scald,'C
61-ra4 256 O146 346
' 41

-COCO-CH200-

00(CH2)0CH2-COO-CH 00(CH2 )20-

4) 5) 6)

-CO(CF12 CONH-CH2-

)8 (0)-CH2.14H' -CO(CH2)8CONH-(CH)8- W

268 197

M. Saakt

58

5.Ipif ekme

Wratemlwi

Lif verebilecek bir maddenin uygun i lemlerden geirilerek

lif geometrisinde ekillendirilmesi lif ekme olarak tammlamr. ou lifm yaps polimerik olduu iin bu yntemler incelenirken polimerlere uygulanan lif ekme i lemleri gz nne almaeakt r. Ancak cam lifler gibi inorganik kkenli liderin eldesinde de lif ekme yntemlerinden birisi kullan labilir. Polimerler eriyik halinde ya da zeltileri halinde dzelerden baslarak filamentlere dn krlrler. Erimi polimerin lif ekiminde kullan lmas eriyiktert ekme, zeltisinin kullan lmas zeltiden ekme olarak tammlamr. Polimer yap sal bozun maya uramadan erit ilebiliyorsa eriyikten ekme yntemi uygulanabilir. Is l kararll zayf olan ve erime noktas dolaynda bozunan bir polimer iin ise zeltiden ekme uygundur. Polimerin viskoz zeltisi haz rlan r ve dzelere baslr_ Dze knda filamentlere uygulanacak i leme bal olarak zeltiden ekme yntemi de kendi iinde ayr ca ikiye ayrlr. Filamentlerden QSziicr iin s cak hava, gaz veya buhar akmyla uzakla trldg yntem kuru ekme yntemi adn alr. Polimerin azcs buharla rken filament halinde polimeri geride b rakr. Dier zeltiden ekme yntemi olan ya ekme de ise f lamentler hemen dze knda bir banyodan geirilir. Bu banyo polimerin zcs ile iyi kar abilen fakat polimer iin ktiircii olan bir sv ierir. Bylece polimer zeltisinden polimerin ziics banyoya
M. Sacck. 54

5. Lif . ekme Yntemleri

ekilirken, polirrer-in (filamentlerin) kat lanias salanr. Ya ekme ynteminde filamentlerin iinden geti i banyoya koaglasyon banyosu ya da ktrne banyosu denir.
,

Eriyikten lif ekmede dze altlaruda filamentler so uk hava akmyla soutulduklan iin yaln zca soutmadan kaynaklanan s aktarm sz konusudur. Ince filamentlerin soi'p mas ok hzldr ve kontroll bir soutma dar s n rlar ierisinde yap labilir. Kuru ekme ynteminde ise aziicti buharla t nlarak flamentlerden uzakla tarld iin, ktle ve, s aktarm ;olaylar birlikte yrr. Ktle aktar m tek ynld.r ve .polimer csnn moleklleri buharla ma sonucu filament. yzeyine do ru difzlenirler. Dier yntem olan ya ekmede, kuru ekme yntemindeki benzer olaylar gzlenir, fakat bu yntemde ktle aktar m iki ynliidr. ktnne maddesinin moleklleri fil ament iine difzlenirken, zcii rroleklleri filarnent yzeyine difzleneeektir. Yukar da her yntem 'Iin sz edilen olaylar birlikte degerlendirilerse, fila nent kesit 'grnts ve boyutlarmda tek dzeliin eriyikten ekme ynteminde daha iyi kontrol edilebilece i akt r. Doal polimerlerden elde edilen yan-yapay liflere eriyikten ekme yntemi uygulanamaz. nk bu polimerler erime noktalar yakuludaki scakl klarda bozunurlar. Bu nedenle Chardonnet'in 1889 yl nda yapay ipe i sentezlemesinden 1940' larda yapay liflerin retiminin ba lamasna kadar- geen srede uygulanan lif ekme yntemi yalnzca zcden ekme yntemi olmu tur.
5.1 ERYih.FLN EKME

Uygulanabilirlii en kolay lif ekme yntemidir_ Polimer ncelikle eritilir, szlr ve bas n uygulanarak sabit bir h zla dzelere bas lr. Yntemin ak ernatik olarak ekil 5.1! de verilmitir. Filarnent kesit grnts, ap ve says kullanlan dzeye baldr. Genelde dzeler 5-8 em apmdadjrlar, 10-100 kadar kk delik ierirler ve kahnl klan da 0,5 em dolaymdad r. Dze deliklerinin ap arzu istenilen filament denyesine gre seilir
M.osak 56

5.Lif ekme Yntemler.

(2,5x10^2 em gibi). Filament denyesini ayn zamanda polimerin dzelere pompalanma h z ve filamentlerin saran h z da etkiler. Dzelerin yap ld malzeme ekim yntemine bal olarak deikenlik gsterir. Eriyikten ekme ve kuru ekme iin elik veya nikel alamlarndan yaplan dzeler kullan lr. Ya ekim ynteminde ise ktrme banyosu s vsnam korozif etkisi sz konusu olabilece i iin platin, tantal gibi metallerden yap lm dzeler veya cam dzeler kullan lr. Dze deliklerinin hemen alt nda eriyik halinde bulunan polimer souk hava akmnn etkisi ile kat lar ve filamentler elde edilir. Soutma hz ok nemlidir ve hava ak m hzma bal olarak soutma h z kontrol alt nda tutulur. Filamentlerin so utma blgesinde ald klar yol yakla k 60 em kadard r. Souyan filamentler biraraya getirilir ve sarma bobinlerine gnderilir. Genelde 650 m/dk l k bir sarma h z uygulanr. Erimi polimerin oksijen ile temas n nlemek iin eriyikten ekme o u kez CO2 veya N2 atmosferinde yaplr. Eriyikten ekme yntemi ilk defa naylon 6.6 ve naylon 6 dar lif eldesi iin gelitirilmi olmakla birlikte gnmzde ou polimerlerin lif haline getirilmesinde kullan lr. izelge 5.1' de eriyikten ekme yntemi ile lif haline getirilen polimerlerden baz lar erime noktalar ve lif ekme s cakl klar ile birlikte verilmitir. Cam lifler de 1250-1450 aras scaklklarda eritilip dzelerden bas larak bu yntemle elde edilirler. izelge 5.1 Eriyikten ekme yntemi ile lif haline getirilen baz polimerler erime scakli,C 265 215 264 115-138 167 120-140 ekme steakl i;C 280-290 270-280 280-300 250-300 250-300 175

lif

naylon 6-6 naylon 6 poli(etilen tenftalat) polietilen polipropilen poli(vinil klorriir kopolimerleri

M. Saak

56

5.Lif ekme Yntemleri

4- filamentler 4- buhar

bobin

ekil 5.1 Eriyikken ekme Ynteminin admlan 5.2 ZELTDEN EKME zeltiden ekme, lif eldesinde kullan lan en eski ve ilk yntemdir. Yukarda da deginildigi gibi kuru ekme ve ya ekme olarak iki ayr kilde uygulanr. Kuru ekme Polimerin viskoz zeltisi haz rlanarak do rudan diizelere baslr. Dze deliklerinden geen polimer zeltisi zerine s cak hava veya inert bir gaz ak m gnderilerek zc uzakla t nlr ve polimer zeltisinin filament halinde katila nas sajlanr. D k buharla ma scakl gma sahip zcler iin 80-130 C, dimetil
M. Saak 57

5.Lif ekme Yrt-te nieri-

ekil 5.2 z.eltiden ekme yntemlerinden birisi olan kuru ekme ynteminin ad mlar formamit gibi yksek buharla ma scakl na sahip zcler iin ise 200-400 C gibi yksek s caklklara stlm gaz flamentlere gnderilir. Yntemin i lem achmlarm gsteren bir ak n emas ekil 5.2' de verilmitir. Polirnerin zeltisini haz rlama da kullan lacak zc iyi seilmelidir. zcnn zme gc, geri kazan m kolayl , buharla ma sis kaynama noktas , kararl l, zararl olup olmad nemlidir. Kaynarca noktalarm n dk olun' ve hidrofobik karakterleri nedeni ile polar olmayan zcler daha uygundur.
,

Polimer zeltisinin yksek deri inderde olmas istenir. rne in, selloz diasetat iin asetondaki %20-45 lik zeltisi, 400-1000 poise viskozite ve 40 C s cakl k kuru ekim iin uygun koullard r. ekme h z eriyikten ekme yntemindeki h za yakndr

M. Sc ,x1A

58

S.Lif ekme Yntemleri

ve 650-900 rn/dk aras ndadr. izelge 5.2' de kuru ekme yntemi uygulanan baz polimerler ve zcler Ya ekme ekilde ncelikle lif haline getirilecek polimerin viskoz azeltisi haz rlamr. Daha sonra bu zelti koaglasyon banyosuna bas lr. Daha nce dejinildi i gibi koaglasyon banyosu polimer iin ktrticti olan bir sun ierir. Bu s v ayn zamanda polimerin ziiciis- ile iyi karabilir olmal dr. Bu s v ile karlaan polimer koagle olurken (phtlama) zfic -sii banyoya geer. Sistemin ak ekil 5.3' de grlmektedir. Ancak bu yntemde ktrme banyosundan alman filamentlerden polimerin zilciisfi veya ldrme banyosundan kaynaklanan kirliliklerin uzakla trlmas iin filamentlerin ayr ca ykanarak temizlenmesi gerekir. Ya ekimin ana noktasm zcrliin polimer zeltisinden ktr ne banyosuna al nmas oluturur. Dolaysyla eriyikten ekmede nemli olan polimer
izelge 5,2 Kuru ekme yntemi ile lif haline getirilen baz polimerler ve kullanlan zciller lif seliiloz diasetat selloz triasetat poliakrilonitril spandeks lifler modakrilik lifler poli(vinil klorr) poli(vinil alkol) vinil klorr kopolimerleri ziic aseton + su metilen kl'rr + metanol dimetil formai:ait
dimetil ase tamit

Bu yntemde de kuru ekme yntemine benzer

dimetit formaunt diinetil asstamit aseton karbon dislfiir + ~ton su aseton metil keton
59

M. Saak

5.Lif ekme Yntem/eri.

J
t

--- polimer- daelti4i

.4.-- pornp. 4-- filtre

,

di.ize I,

Oktfirne banyuu ekil 5.3 zeltiden ekme yntemlerinden birisi olan ya ekme ynteminin ad mlar eriyiinin sogutulmas (kat la ma 'sis ve kuru ekmede gzlenen zeil buliarla mas (buharla ma ss) gibi s aktarm olaylar ya ekme ynteminde gzlenmez. Lif eldesine uygun olan bir polimer erime noktas

yaknlarndaki scakl klarda bozunursa eriyikter ekme yntemi uygulanamaz. Polimerin zeltisi haz rlanarak kuru ekme yntemi ile ekme d nlebilir. Ancak polimer zeltisinin dze deliklerirden geii sras nda zelti yzeyinde, di er bir deyile filament yzeyinde olu acak etkin gerilim kuvvetleri polimerin flament halinde de il de damlalar halinde akmas na neden. olabilir. Bu sorun. polimer zeltisinin deri iminin artt rlmas (viskozite ykselir) ile giderilebilir. Viskozitenin belli bir de eri amas siizme, chizelere pompalarna acl mlarnda sorun yarataca gibi dze deliklerinden gei i de zorla trabilir. Bu gibi durumlar da ya ekme yntemi en uygun yoldur. Daha seyreltik polimer azeltileri kullanlarak polimer zeltisinin ,rliize delikleri knda akmasma izin vermeden filamentler banyo ierisindeki ktrc yard m ile kat lat rd r. Deriik zeltiler kUllandsa bile ekme s caklnn ykseltilmesi ilevskozitedriilebilir. izelge 5.3' de ya ekme yntemi ile lif haline getirilen baz polimerler verilmitir.
M. Sc.Lc.lk 60

Lif ekme Yntemleri

izelge 5,3 Ya ekme yntemi uygulanan polimerler polimer viskos rayon bakr-amonyum rayonu rejenere protein poli(vinil alkol) poliakrilonitril zc su sulu bakr amonyum hidroksit seyreltik sodyum hidroksit
SU

ktrme banyosu seyreltik siilfiirik asit + inkosiilfat su seyreltik sltirik asit + sodyum slfat sulu sodyum slfat sulu dimetil asetamit scak krosen 9640-50 inko klorr
SU
0

dimetil aset amit dimotil formamit 0 4,60 inko klorr dimetil formamit deriik siiffirik asit

spandeka lifler naylon 6-T

/040-60 slfiirik asit

M. Saak

&Doal. Lifier

Doal lifler dorudan doadan salanrlar ve bu lifler doada da lif halindedirler. Yapilarm oluturan kimyasal maddenin sentezinde veya bu maddenin lif ekline getirilmesinde insan eme i yoktur. On temizleme ve haz rlama ilemlerinden geirilerek direk dokuma veya dier amalar iin kullaruhrlar. Sa landklar kaynaa gre doal lifler hayvansal lifler, bitkisel lifler ve inorganik (mineral) lifler olarak grup alt nda toplanabilir. nsan-yap s lifler retilmeden nce, insanlar ok uzun y llar liflere olan gereksinimlerini doal liflerden salamlardr. Gnmzde insan-yap s lifler pek ok alanda do al liflerin yerini alm lardr. nsan-yap s lifler ekonomik olmalar, amaca ynelik retim yaplabilmesi, rn e itlilii, baz iyi zelliklere sahip olmalar , lif zelliklerinin iyi kontrol edilebilmesi gibi ynlerden do al liflere stnlk saklarlar.
6.1 HAYVANSAL LFLER

Hayvansal lifler do al liflerin nemli bir blm olu turur ve dokuma endstrisinde de nemli bir yerleri vard r. Yn, angora, doal ipek, ka. mir tr hayvansal lifler yayg n ekilde de iik amalar iin kullan lr. Doal ipek hari btn hayvansal lifler kimyasal yap a s ndan keratin olarak bilinen protein grubuna girerler. Keratin bir lifsel proteindir ve derinin d yzeyinin, saan, tilylerin vb. ana bile enidir. Keratin tek bir yap ile gsterilemez ve proteinlerin bir kar mudr.
M. Saak
fil

&Doal Lifter

Proteinler, amino asitlerin kondensasyon rnleridir ve amino asitlerin polimerleri olarak de erlendirilebilirler. Amino asitler kondensasyon tepkimeleri sonucu OMR - I I H eklinde gsterilen peptit batan ile birbirine balanrlar. rne in, iki amino asit olan glisin ve alanin aras ndaki kondensasyon tepkimesi, CH
3

H2N-CH2-COOH + H2N-CH-COOH
glisin

CH i 3 H2N-CH2CO- NH-CH-COOH + H2O gli-ala

alanin

bir dipeptit verir (glisilalanin veya ksaca gli-ala). Gli-ala ileri tepkime ile tripeptit, daha sonra pentapepetit verir ve bu ekilde tepkimenin ilerlemesi ile sonuta uzun zincirli polimer yani polipeptit elde edilir. Proteinleri dier polimerlerden ayran en nemli zellikleri zincirlerinin ok farkl monomer trleri ierebilmesidir. rne in, keratinin polipeptit zincirlerini 'olu turan yakla k 20 tane farkl amino asit aydmlat labilmitir.. Bu amino asitlerin yakla k %33 n (mal) glisin, alanin, fenilalanin, lusin, izolusin ve valin oluturur. Keratin ierisindeki amino asit bile imi keratin kayna ma gre deiir.

Keratini oluturan polipeptit zincirleri sistin balart ile birbirine balanmlard r ve sistin ba lar aada verilen boyutlu bir a yap ya yol aar. Sistin ba larmdan kaynaklanan yksek slftir ierii keratin proteinlerinin karekteristik zelli idir. Keratin kaynana gre slfiir miktar ve buna ba l olarak da apraz ba oran farkl lklar gsterir; rne in insan samdaki sistin miktar yne gre fazlad r. Keratin proteinleri sistin ba larmdan dolay klasik organik zcillerde znmezler. Bu ba lar hidroliz, indirgenme ya da ykseltgenme ile k rlabilir. Bylece znebilen keratin trevleri elde edilebilir.
M. Saak

6.Doal Lit7Rr

CH NH\ CO co/ /CH CH2 S SCH 2 CH\ NHNH -N. sistn balar Co, CO . CH CH NI-1/ NH
`1/4.

,,CO 91-1,\NH

CO

N.

Yfil<

Blm 7' de ele al nacak olan rayon lifler do al ipee ok benzerler ve bu nedenle rayon lifler iin yapay ipek tan m kullanlr. Naylon, Terylene gibi poliamit veya .Poliester lifler de dayan khlk, salaml k, ekicilik ve incelik a sndan doal ipekten daha iyidirler. K saca doal ipee benzeyen ve onun yerini alabilen yapay lifler bugn iin retilebilmektedir. Ancak, di er bir doal lif olan yn kalitesinde yapay lif retimi henz ba arlamamtr.

Yn, doal ipekten de stn bir liftir ve ipe e gre ok daha kullanl ve yararl dr. Ynn de erini artt ran ynleri;
ele yumuak gelmesi dokunulduunda scaklk hissi vermesi tersinir esnekli inin fazla olmas (krmay engeller bu nedenle ynl dokumalarm k rklklar asma ile kaybolur) . arlnn 1/3 i oran nda nemli olsa bile kuruluk hissi vermesi ve ele nemli gelmemesi skeele me yetene ine sahip olmas (scak ykamalarda arzu edilmez, buna karn yer demeleri ve a r giyim e yalar yapm iin ok iyi bir zelliktir) eklinde s ralanabilir. Sralanan zelliklere sahip olan do al veya yapay ba ka bir lif yoktur.
111. Saak .
<34

&Doal Lifier

Polipeptit zincirlerinin baz karekteristik ynleri vard r ve hayvansal liflerin dolay siyla ynn ou zellikleri bu yap ile yakndan ilikilidir. protein zincirleri sarma! yap lan nedeni ile yksek esneklik gsterirler. Lifin uzat lmasyla dorusal yapya geen zincirler germe k-uvvetini karlar ve, ani yklemelerde kopmasm engeller polar peptit ba lar molekl ii ve molekller aras etkin hidrojen balanna neden olur iri saylabilecek - yan gruplar protein zincirlerirtin ok yakan paketlenmesini engelleyerek bir dereceye kadar hidrojen balarmn younluunu azaltr

sistin balar protein yap sma apraz ba l polimer karekteri verir. Gerilim etkisi ile ekil 6.1' de tematik olarak gsterildi i gibi A pozisyonunda bulunan protein zincirleri B pozisyonuna geer ve gerilimin kalkmas yla yeniden A pozisyonuna geerek orjinal boyutlarn korurlar. Bu yetenek hayvansal liflere knmazlk zellii kazandnr. izelge 6.1' de grlmektedir. izelgedeki de erler kesin de ildir ve ynn saland corafi blgeye gre kk bile im farkllklar gzlenir.
Ynn ortalama ,elementel bile imi

sistin ba lara

A
ekil 6.1 Yn Merck germe ile protein zincirlerinin ald pozisyon
M. Saak 65

&Doal Lifter

izelge 6.1 Ynn bile imi C O N H S %50 %22-25 %16-17 %7 %3-4

Yn liflerinin uzunluu 5-35 cm aras nda deiebilir. Giyim amal kullammlarda 7,5.15 em aras uzunlua sahip lifler uygundurlar. nce yn liflerinde ap 16 milron dolay ndadir. Kaln yn 'illerde ise ap de eri 40 mikrona kadar ykselir. Kesit grntleri dairesel veya hafif elips biimindedir. Lif inceli i artt ka bkm says artar, ince yn liflerinde 2,5 em ba na ortalama 15 bkm bulunur. Kuvvetli asit ve bazlara kar dayan kszdr, buna karn pek ok organik zcden etkilenmez. Boyanmalar kolaydr. Ynn dier baz zellikleri izelge 6.2' de verilmitir. izelge 6.2 Ynn zellikleri kopma dayamnu, Wdenye 0 /065 nem, 70 C ya 0,8-2,5 kopma noktasnda uzama,0/0 %65 nem, 70 'F ya elastik modl, &anya 0 /065 nem, 70 F ya
nem tutuculuk,% %65 nem

1,0-1,7 0,8-1,6

25-35 25-50 25-35 20-30 15 17

-

younluk, giem3 suda ima %, haeimee

M. Saak

1,30 35
66

6.1)43fica Lifter

Y-nn b-zlmesini engellemek iin ba vurulan yollardan birisi lif yzeyinin bir polimerle kaplanmas dr ve bu amala kullanlan polimerlerden birisi poli netilendir. Uygulamada. yn, %0,1 bakr`klrr ieren metil alkolde bekletilir ve daha sonra,kgutulur. , Bylece katalizr i levi grecek bak r klrr yn liflerinin .yzeyinde kal r. Bu ekilde haz rlanan yn fiilen %1,4 diazometan ieren eter zeltisine dald rl rsa,
N

n CH2
\N

cH2 _kr, ri N2

distzonwtan.

polimetilen

tepkimesine gre lif yzeyi polimetilen ile kaplan r. Kaplama oran 20 dakikada %3; 2 saat de ise 1%7' din. Normal yine gore buziilme %3 polirctetilen kaplamada %65, %7 kaplama ise '1%90 oran nda azalr. Hayvansal lif trlerinin tamam kesiklidir. Dier nemli hayvansal liflere. angora (moher) ve ka mir rnek yenilebilir. Angora liflori yn liflere gre daha dzgn lif yzeyi gsterin ve lif kesitleri hemen hemen daineSeldir. Ka mir ince - 3riine 'daha ok benzer, dairesel kesitlidir ve ap 14-17 mikron aras nda de iirilizda nce belirtildii gibi bu liflerin, genelde btn hayvansal kimyasal bileimi birbirine benzer (ipek hari), yaln zca sistin ba larmn bir gstergesi olan -slrur ier' eri ile birbirinden ayr lrlar.
PEK

pek, srekli filamentlerden olu an tek doal liftir. pek bceinin azndan salglanan s v (sv ipek) hava ile temas etti i anda iki filament verecek ekilde kat lar. Bu iki filamenti, balayc , grevi yapan serisin isimli madde birarada tutar. Etrafmdak serisinle birlikte bu iki filamente '.: -at- pek denir. +21T--- ..t,,-. Serisin sabunlu suyla ykanarak uzakla trdr. Anca YikSMS, ilemi genellikle ,.f klcuma halindeki son rne uygulan r. pein proteinine fibroin ad verilir ve fibroin yap sndaki 18 amino asidin yap s aydnlat labilmitr. Amino asitlerm yakla k ' *
txt. -

M. 84a.k.

67

6.Doal Lider

%85 ini glisin, alanin ve serin olu turur. pek yapsndaki amorf kismn yaklak %65 i yine bu amino asitlerden olumutur.

Doal ipek filanentleri dzgn yzl, gen kesitli ve k smen efraft r. Ortalama aplar 10 mikron, younluklar 1,25 gicra' ve kapma dayanmlar 3-5 g/denye aras nda deiir. Kopma uzamalar ya halde %30, kuru iken %20-25 dolaymdad r. ou organik zcjiye dayankhdr, asit ve bazlarda ise bozunarak znr.
62 BITKISEL LFLER

Bitkisel lifler aras nda tartmasz en nemlisi pamuktur. Pamuk dnda snrl kullanm alanlar olsada yzlerce bitkisel lif tr vardr. Bitkilerin yapraklarmdan, kabuklar ndan, tohunlarmdan, kklerinden lif amal yaralanlabilir. Bitkilerin yapraklarmdan elde edilenlere sert lifler, dierlerine ise yumuak lifler denir. Bitkisel liderin temel bile eni sellozdur ve doada en fazla bulunan polimerdir. Selloz anhidroglikoz birimlerinden (glikoz att) oluan yksek molekl a rlkl bir polimerdir ve sellozun yaps,

HO

eklindedir. Bitkisel liflerdeki selloz ve di er bileenlerin oranlar retim blgelerine gre farkl lklar gsterir. izelge 6.3' de baz bitkisel Etlerin bile imleri verilmitir. Doal sellozun polimerizasyon derecesi selloz kayna na ve ayrma/saflatrma yntemlerine yakndan baldr. Pamuk sellozu molekl arl en yksek olan dr ve 800 000 dolaymdad r. Odun ve dier kaynaklardan elde edilen sellozun Molekl a rl ise 160 000 dolyndadr. Kat halde iken sellozda hidroksil gruplar nedeni ile molekl ii ve molekller aras youn hidrojen ba gzlenir. Hidrojen ba lar ve yksek molekl a rl nedeni ile selloz klasik
M. Saak. 68

6.Do6.1 Lifle r

izelge 6.3 Baz bitkisel liflerin bile imi lif pamuk kapok keten kenevir jt selloz 94,0 64,0 71,2 74,3 71,5 hemiselloz 2,0 23,0 18,5 17,9 13,3 pelstin 2,0 23,0 2,0 0,9 0,2 lignin ekstraktlar

2,0 13,0 2,2 3,7 13,1 6,0 3,1 1,8

Kapak iin verilen hemiselloz oraiu pektinle birliktedir

zclerde znmez. Metal komplekslerinin (bak r etilamin gibi) sulu azeltilerinde zniir. Kuvvetli asitlerde aznmesi hidrolitik bozunmayla birlikte yrr.

PAMUK

izelge 6.3' den grlebilece i gibi pamukta selloz oran olduka yksektir. Pamuktan elde edilen sellozun polimerizasyon derecesi 4000-5000 aras deiir ve bu polimerizasyon derecesi bykl yaklak 800 000 dalaynctak bir molekl arlna karlk gelir. Pamuk kozalar iindeki'"sel1oz amoi<=f yapdadr. Kazann almas sonucu kuruma ile birlikte kristalizasyon ilerleyerek cK65-85 deerlerine kadar yksolir. Selillozik olmayan bile enler yksek scaklklarda pamuun seyreltik bazla ykanmasyla uzaklatunfir. Pamuun e i`anemli zelliklerinden birisi de ya ve kuru halde dayan khlunn ve uzana- orannn ayn olmasdr. Hidroksil gruplar nedeni ile .ok, iyi boyan rlar. izelge 6,4' pamuun dier baz zellikleri grlmektedir. Pamuk ou kez merserizasyon ileminden geirilerek kullan lr ve bu ilem sonucu pamuun baz zellikleri iyile ir. Merserizasyon ilemi 1850' lerde Merter tarafndan gelitirilmitir. Merserizasyon i leminde pamuk lifler veya dokumalar 1-3 dakika gibi k sa bir sre 30-40 'C de seyreltik NaOH ile etkile tirilir. Merserizasyon i lemi sonucu pamuk liflerin;
kristalitesi artar ap yaklak %25 kadar artar
M. Saak 6'9

8.Doal 147er

izelge 6.4 Pamu un zellikleri kapma dayamm, g/denye 0 /1365 nem, 70 'F ya 0,8-2,5 kapma noktasnda uzwrn a,% %65 nem, 70 "F ya elastik modl, g/denye %65 nem, 70 'F Ya nem tutuculuk,o/o. %65 nem yonduk, gcm3 suda ine hacimee 3-5 3-6

4-10 6-13 40-90

30 60 .
-

1,54 40

dayakl l azal r esneklii artar younluu azalr keait.grntleri hemen hemen dairesel olur 'boyu %15.25 oran nda ksalr daha ok nem tutar daha iyi boyanr yzeyleri daha dzgn bir hale geer ve parlakl g artar.

43.3 iNORGANK ILIMLER

Doada baz inorganik maddeler de lifsel yap da bulunurlar. Bu minerallere genel olarak asbest ad verilir. ok e itli asbest trleri bulunmakla birlikte krisotil tr asbest (3Mg0.2Si02.217120) lif amal kullan m iin ok uygundur. Krisotil asbest 2,5 5,0 . cm uzunluundaki liflerden olu ur_ ok incedirler ve kapma dayan nlar
-

M. Saak

70

6.Dor1 Lifler

iyidir. Is ya kar da dayan khdarlar ve yanmazlar. 1000 scaklkta 2 saat tutulduklarmda ak rlklan ancak %15 azal r. Mekanik zelliklerinde 300 C dolay nda bile bir de iim gzlenmez. Bu nedenle sya kar direnle birlikte mekanik kararlil km gerekli olduu alanlarda kullan m yeri bulurlar.

'

M. Saaie.

71

7.Yan-yapay Lifter

Yar-yapay liflerin retiminde kullan lan polimer do adan salamr ve uygun ilemlerden geirilerek bu do al polimer insan emei ile lif haline getirilir. Do ada en bol bulunan polimer sellozdur ve daha nce de de inildii gibi bitkilerin ve a alarn temel yap sn oluturur. Bu nedenle insan-yap s lif retimine ilikin dncelerin prati e aktarlmasnda da ilk akla gelen polimer selloz olmutur. Ilk insan-yap s lif olan Chardonnet ipei (yar-yapay) a ada ayrnt l incelendii gibi bir selloz rndr. Doal selloz yksek molekl a rl ve youn hidrojen balar nedeni ile klasik zclerde znmez Sellozun znrlk uygun z-cler kullan larak veya selloz triasetat, selloz nitrat gibi trevlerine dn trlerek sa lanr. Haz rlanan znebilir selloz trevi daha sonra lif retim ad mlarnda kullan l r. Eer selloz trevi lifin son rn halinde kullan m boyunca trevsel yap sn korursa sello t-revi iitier selloz trevi uygun ilemlerle yeniden selloz yap sna dtrlrse rejenere sel lozik lif (ray-on) grubuna girer.
,

Selloz dnda baz doal proteinler de yar -yapay lif retiminde kullan lm tr. Ancak rejenere protein liflerin ticari retimi olduka sna rldr ve o u ara t rma dzeyinde kalmt r.

M. Saak

72

7: Yan-yapay Lifler

REJENERE SELLOZK LFLER Ticari amala retimi yap lan ve ilk insan-yap s lif olan Chardonnet ipei bir rejenere sellozik liftir. Chardonnet ipe i 1889 ylmda selloz nitrattan retimi 1949 ylna kadar yap lan Chardonnet ipe inin bugn iin yaln zca tarihsel bir anlam vardr ve retimi sz konusu de ildir. Chardonnet ipei yapmnda nce seli z %40 HNO3, %40 H2SO4, %20 H20 karmnda 45 C de 1-2 saat tutularak nitrolan r. Oluan selloz nitrat %60 alkol, %40 eter kar imnda zlr. Bu zelti ya ekme yntemi uygulanarak su ierisine bas lr ve filament haline dntrlr. zeltisinden kuru ekme yntemi ile de lif haline getirilebilir - ,Rejenarasyon f lamentler zerine uygulanan denitrolama i lemi ile 'gerekle tirilir. Olduka yan c olan selloz nitrat lifler rejenarasyonla yeniden selloz yapsma getii iin yanclk zellikleri azal r ve pamuktan daha yan c deildirler. Rejenere sellozik lifler ayr ca rayon iifte:r olarak da isimlendirilir. Chardonnet ipe i retiminde izlenen yollar ayn zamanda ilk rayon retim yntemidir (nitro rayon yntemi). Daha sonralar gelitirilen viskos yntemi, bak r amonyum yntemi ve asetatm sabunlatrlmas yntemi rayon retiminde kullanlmaya balamt r. Viskos yntemi en fazla uygulanan yntemdir ve rayon rnlerinin %80-90' bu yntemle retilir. Hangi yntem kullan hrsa kullandsm rayon retimi temelde; selloz -kayna olan doal haramaddenin ternizlenmesi selloz-un znrl niin sa lanmas iin knYaa41 ilemlerle bir selloz trevinin haz rlanmas veya 't.i3iini zede sellozun zlmesi zelti halindeki selloz trevinin dzelerden bas larak lif haline getirilmesi rejenarasyonla sellozun yeniden kat halde kazandmas basamaklar zerinden yap lr.
Yapay lif retiminde de hemen hemen yukar da sralanan ayn basamaklar izlenir. Ancak znrl n saland ikinci basamak ve rejenarasyon basama yapay lif retiminde yer almaz.
M. Saak
.73

7. Yarr.-yapay Lifter

Rayon retimi iin gerekli selloz kaynaklar dk molekl arlkl kat -hamuru ve- pamuktur (sellozun molekiil a rl pamukta yksektir).

Vis kas yntemi

Rayon retiminde ekonomik olu u nedeni ile en youn .kullan lan yntemdir ve 1910' da geli tirilmitir. Bu yntemle odundan elde edilen selloz uzunlu u, kalml ve kesit geometrisi ok iyi kontrol edilebilen liflere dn trlebihr. Viskoz rayon retiminde aagdaki basamaklar izlenir. 1. Selilloz nce %15.20 lik NaOH zeltisi ile 25 C de etkile tirilerek alkali selloza (soda selloz) dn trlr. Tepkimenin mekanizmas ' ve olu an soda sellozun yap s tam olarak aydmlat lamamakla birlikte sonuta, (C61-1.D05)n nNaOH (C6111305)n nNaOH Sehiloz (C61-19040Na)n ' (C6H1005 .NabH) n Soda selloz nH2O

eklinde bir alkoksit veya bir kompleks olu ur. Aada verilen yapda gsterildii gibi bu adamda selloz ierisindeki herbir glikoz art nda bulunan OH grubundan birisi tepkimeye girer.
H OH H H ONa H

t1
CH2OH
sellz

, o_

OHH

Lo_

O CH2OH

soda sattaa

Oluan soda selloz daha sonra preslenerek s ktrhr ve paralama ilemine alnr. 2. Daha sonra uygulanacak Olan ad mlarda hava ve CS2 n alkali seliilozla iyi etkile ebilmesi iin bu aamada alkali selloz
M. aSci.y.,..k
74

7. Yan-yapay Lil.r

kesme, tme gibi uygun ilemlerle iyice paralanarak ufalt hr. Alkali selloz hava ile kar latnda bozunaca iin (polimerizasyon derecesi d er) paralama zaman ve scakl ok nemlidir. Bu nedenle paralama i lem inin yapldu , kaplar stma ve soutma sistemleri ile donat lmt r.

3. Bu adda ufalt lm soda selloz havada bekletilir ve

oksijen ile karlaan uzun selloz zincirleri degrede olarak daha kk zincirlere dnr. Bylece sellozun polimerizasyon derecesi 250.500 deerlerine kadar dii rlerek dzelerden bas m iin uygun bir zelti viskozitesi elde edilir. Genelde 20-35 C de 48 saat alkali selloz bekletilerek bu ad m tamamlan r. . 4. Soda CS2 , ile tepkimeye sokulatak sodyum selloz ksantata, dntrlr. Sodaselloztn., ksantata dn m tam olarak -gerekle tirilmez ve iki glikoz a.rt ba'rta'bifhidroksil grubu tepkimeye girecek ekilde kontrol edilerek Optir .ttin znrl e ula hr.
H ONa H H CH2OH s + CS x H OCS.S Na OH H IH H 1 --O CH20 H

soda selloz

soda selloz ksantat

Uygulamada CS2 miktar sellozun %30-60 l'Itadar'al nr ve tepkime vakumda 20-35 de 1-3 saat kadar kar trlarak srdrlr. 5. Soda seliiloz ksantat zeltisinin haz rland admdr. zc olarak seyreltik NaOH kullanlr ve selloz/NaOH oran retilecek lif trne ba l olarak de iir. Dokuma amal viskoz rayon retimi iin %7,5 selloz, %6,5 NaOH ieren sulu zelti uygundur. Sodyum selloz ksantatm seyreltik NaOH Baki bu zeltisine viskos dop denir. Viskos dop szlerek bir sonraki i leme a z rl an r.
M. Saak 75

Ya"-yapay Lifier

6. Olgunlattnita achm denilen bu adunda, viskos dop 2-25 'C scaklklarda bir sre bekletilir. Olgunla t rma ilemi etkin bir fdament ekimi iin uygun viskozitede ve zellikte zelti elde edilebilmesi amac ile yap lr. Ayn zamanda olgunla ma derecesi viskos rayon liflerin daya nkhl nn, boyanabilirli ini ve dier baz zelliklerini etkiler. Bu nedenle retilecek lif trne gre olgunlatirm.a sresi ve s cakl ayarlamr.
admda ayrca va kum uygulanarak viskoz dopda z -nm hava uzakla trd r. 7. Viskoz dopun clzelerden bas larak lif haline getirildi i admdr. Ya ekim yntemi uygulan r ve rejenarasyon banyosu s vs seyreltik H 2SO4 dir. Rejenarasyon banyosunda soda seliiloz ksantatm yeniden selloza dn iim salan r.
H OCS.SNka

Bu

H OH

o
H

cy
C H2OH

+ 1/2 H2SO4

+1/2 NaS0, +CS 2 H C H2OH e.elloa

soda selnloz k santst

Rejenarasyon banyosuna o u kez ZnSO, da kat lr. Bylece ara rn inko ksantat olu ur ve inko ksantatm rejenarasyonu sodyum ksantata gre daha yava derler. Rejenarasyonun yaya lamas sellozun kristal kalitesini artt rr.

Viskos rayon lifleri de Blm 6,1' de ayr nt l incelenen ve do al bir lif olan pamuk gibi seliiloz polimerinden olu mutur. Ancak viskoz rayonun pamu a gre baz stnlkleri vard r. Bunlar; viskoz rayon filamentler istenilen ap ve uzunlukta iiretilebilir, tekdze bir ap de iimi gsterir matl k dereceleri kontrol edilebilir pamua gre daha ucuz olan odun hamurundan elde edilebildii iin ekonomik avantaj Sa lar
76

M. Scgx:ck.

7. Yan-yapay Lifter

pamuk lifler kesildi olduu halde viskoz rayonun srekli lif halinde 'retimi yaplabilir pamua gre ok daha parlakt r eklinde sralanabilir. Buna karn pamukla karlatrldnda; dayanklllam zellikle ya halde pamua gre diiiikl
L:

elastikliinin iyi olnay' ok su absorplamas ve pamua gre suda daha fazla imesi merserizasyon ilemi) dayankl olmay

Bakr-anonyun yntemi Bakramonyuna yntemi, sellozun bakr-amonyum hidroksit ierisinde ziiniirl gline dayan r. znme selloz yap sndaki hidroksil gruplarnn Cf' katyonlan ile kompleks vermesi eklinde olur. Yntem uygulan rkea ncelikle selloz bak r hidroksitle birlikte bir kartrraa.l tank ierisine konur. zerine, kar trlarak Q/024-28 lik amonyum hidroksit zeltisi eklenir. Hava da belli bir sre bekletilerek 'bozunma sonucu seliilozun polimerizasyon derecesi uygun deere drlr. Olduka viskoz olan koyu mavi renkli bu zelti zerine amonyum hidroksit zeltisi kat larak selloz miktar %9-10 dzeyine getirilir. zelti daha sonra szlerek dzelerden su ierisine bas lr. Filamentler genne-ekme i leminden geirildikten sonra yeniden dk deriimde metal tuzlan ieren %5 lik H 2SO4 banyosundan geirilerek rejenarasyon tamamlamr. Rejenarasyon banyosunda bak r (II) ve amonyum katyonlan slfatlarma dn iir. Ak mavi ' grnml lifler ykanarak, bakr slfat, amonyum slfat ve a r asit uzaklatrhr. Bakr-amonyum yntemi, bak r ve amonyam geri kazanlmasn gerektirdii iin viskoz yntemin gre ekonomik deildir. Ancak bakr-amonyum rayonu lifler ok incedir ve ele ho
M. Saak 77

7.Yan-yapay Liter

gelir. Doal ipe e ok benzerler ve iyi boyan rlar. Bakr-amonyum

rayonunun dayan kkl viskos rayon a gre biraz daha yksektir.

Asetatn sabunlatrlmas yijntemi Asetat n sabunlatrlmas yntemi viskos rayon ve .,4aktr-amon.yum ynteminden farkl dr. Dier iki yntemde selloz yapsma dn filamentler rejenarasyon bar yosunda iken gerekle ir. Asetat n sabunla trlmas ynteminde ise asetat n znrlnn salanabilmesi iin dntrld trev, flamentler elde edilene kadar yap sn korur. Rejenarasyon btn lif retim admlar tamamlandktan sonra ayr bir kimyasal ilerale yaplr.
' Uygulamada selloz, katalitik llerde slfurik asit veya perklorik asit ieren asetik anhidrit-asetik asit kar unnda asetillenir. Tamamen asetillendii kabul edilen sellozun (selloz triasetat) yap s,

selloz triasetat eklindedir ve birinci! asetat olarak adland rlr. Selloz triasetat haz rlamak iin nce odun hamuru veya panuktan: elde edilen selloz, asetik asit ile a rlka selloziasetik asit oran 1,/3 olacak ekilde iyice kartrdr. Kartnna ilemi srasnda kimyasal tepkime gzlenmez. Daha sonra karma az oranda .slfrik asit (%15) ieren asetik asit-asetik anhidrit kar m katlr. Bylece asetik anhidrit ve slfrik asit aras ndaki tepkime ile asil asetilleme maddesi olan slfo-asetik asit (HO3SCH2COOH) ortamda oluur. A.set Meme tepkimesi ekzotermiktir ve degradasyona neden olaca iin tepkime kabm n soutularak s cakln 50 C! yi emeMesi saglan r. zc olarak asetik asit yerine metilen klorr de kullan labilir.

M. Saak

78

7Yar-yapay Lifter

Yukardaki formlden grlebilecegi gibi selloz triasetat yapsnda selloz zinciri zerindeki btn hidroksil gruplarn n asetillenmesi sz konusudur. Sellozda bir tek yinelenen birimin (C61-1/005), arl 162 g/mol; selloz triasetat da, [(C6H702(000CH3),), ise 288 gimol dr. Bu de erlere gre selloz-selloz triasetat dn mnde a-Irlikte %77,8 lik bir art olmaldr. Bu nedenle birinci asetat n bazlarla sabunla trhrak yeniden selloza dn trlmesinde de (deasetilleme) ayn arln (%77,8) kaybedilmesi gerekir. Ancak sabunlatrma sonucu gzlenen a rl k kayb %77,8 deil %43,7 dir. Bu sonuca gre sellozdan asetilleme ile birinci asetat elde edilirken sellozun ierdi i btn hidroksil gruplar deil bir ksm tepkimeye girmi olmaldr. Gerekli hesaplamalar yap hrsa tepkimeye giren hidroksil grubu say s glikoz art bana 3 de il 2,4 olarak bulunur. Eer birinci asetat belli oranda hidroliz edilirse asetil gruplarnn says azalr ve asetonda znebilen ikincil asetat (selloz diasetat) elde edilir. ikinci asetat elde edebilmek iin asetilleme tepkimesi, tepkime ortam na 4%5.30 orannda su kat larak durdurniur ve bu kal-4bn 100 *C zerinde 1-8 .saat bekletilir. Hidroliz scakl ve zaman istenen deasetilleme derecesine gre seilir. Kar m daha sonra su ierisine dklerek ikinci asetat ktrlr.

Lif retimine gei te ikincil selloz asetat n aseton/su (95/5)

karmnda %25 lik zeltisi hazrlan r (asetat dop), sziiliir ve d-zelerden scak bir ortama bas lr. Uygulama kuru ekme yntemidir ve s cak ortamda zc uzakla rken ikincil 'asetat filamentler olu ur. Filamentler daha sonra su buhar' ieri'Sinde germe-ekme ileminden geirilir. Bylece iyi bir kristallenme ile birlikte yksek dzeyde ynlenme sa lanr. Son basamak rejenarasyon i leraidir ve gerilim alt nda filamentler NaOH ile etkiletirilir, sabunlama tepkimesi sonucu sellozun asetil trevi, selloza dn r. Sabunla ma srasnda asetil gruplarn n filamentlerden ekilmesi ve yksek dzeyde ynlenme nedeni ile bu yntemle retilen rayon filamentler ok incedirler. Buna bal olarak filamentlerin dorusal younluklar da ok dilktiir.

M. Saak

79

7. Yart-yapay Lider

Rejenere ;sellozik liflerin iizrllikleri retim yntemine ba l olarak de iir. ,izelge 7.1' de rejenere sellozik liflerin (rayonlar) baz zellikleri
7.2 SELOLOZ TIDREV LFLER

Bu grupta iki temel . lif yer alr. Bunlar seliilozun asetil trevleri olan selloz triasetat tbiriz cil asetat) ve selloz diasetathr (ikincil asetat). ikinci] asetat liflere setloz metal' lifleri veya ksaca asetat lifleri de denir. Blm 7.1' de asetatm sabunla trlmas yntemi konusunda ayrntl incelendi i gibi, ikinci] asetat rejenere
izelge 7.1 Rejenere seliilzik liflerin baz zellikleri zellik kopma dayaninn Wdenye %65 nem, 70 F ya viskoz bakir-amonyum

asetatn sabunlatrlmas

1,5-4,0 0,8-2,5

1,7-2,3 1,0-1,4

7,0-8,0 5,5-6,5

kopma noktas nda uzama,% %65 nem, 70 F ya

elastik modl Wdenye R4)65 nem, 70 F Ya nem tutuculuk,% %65 nem "'kurduk Wein' stidiy me haeinie

10-30 15-40

10-17 20-25

6,0 7.0

45770 15-40 12-16 1 50-1,54 45-82

50 40 11,0 1,54 100-134

150-180 100-130 10-12 1,52 18-26

M. uak

80

7. Yart-yapay

L if:.

sellozik lif yapmnda da kullan lr. Bu yntemde ikincil selloz yapsndaki liflere rejenarasyon i lemi uygulanarak yeniden selloZ yapsma dvlr. Buna kar n selloz trevi liflerin retiminde rejenarasyon ilemi uygulanmadan iin selloz trevi, lif halinde , de trevsel yap sn korur. Dolaysyla selloz trevi lif retiminde, rejenarasyon ilemin() kadar rejenere sellozik' :lif retim basamaklar izlenir. Daha nce ayrnt lar ile verilen bu basamaklar selloz trevi liflerin retimi iin u ekilde ksaca yeniden dzenlenerek s ralanabilir. selloz nce ufalt larak asetik asit ile iyice kar trlir karm zerine katalitik miktarda alfrik asit ieren asetik asit-asetik anhidrit karm konur ve asetilleme gerekle tirilir ktrlerek ayrlan selloz triasetatm ok az alkol ieren metilen klorrdeki zeltisi haz rlanar ve kuru ekme yntemi ile selloz triasetat lifleri elde edilir. Selloz triasetat metil asetat, asetik asit, dimetil slfoksit gibi zciilerde znr, asetonda ziinme7 retilen triasetat liflerin ok az bir ksm da eriyikten ekme yntemi ile elde edilir. Ancak bozunman n nlenebilmesi iin zel sistemler kullan l r. selloz diasetat lifleri retebilmek iin i leme devam edilir ve selloz triasetat ierisine %5-30 su kat larak 100 C veya daha yksek scaklklarda 1-8 saat tuttulur. Bylece selloz triasetatdaki asetil gruplar nn bir ksm deasetile edilir. Oluan ikincil asetatatm ktrlmesi iin karm su ierisine dkl-r.

selloz diasetatm %5 su, ieren asetondaki zeltisi dzelerden baslarak kuru ekme yntemi ile asetat filamentleri elde edilir. Asetat lifler aseton-su kar mndan oluan ktrme banyosuna bas larak da ya ekme yntemi ile lif haline getirilebilirler. Eriyikten ekme de bazen uygulan r. Selloz trevi lifler rejenarasyondan geirilmedi i iin asetil gruplar ierirler. Bu nedenle rejenere sellozik liflere gre daha az nem tutarlar. Trevsel liflerin asetil gruplar ndan dolay rejenere sellozik liflere gre yinelenen birim ba na arlklar da daha fazladr. Buda ekonomik a dan bir avantaj Balar. Triasetat lifler 1-5 dakika sre ile 210-280 C aras nda bir s caklkta tutulursa
M. .Saak
S1

7. YarcyQpxy 1,41.er

kristalitesi artar ve 200 'C olan yumu ama scakl 240 "C dolayna ykselir. Asetat ve triasetat lider ok parlakt r. Dep halinde iken 8iA Ii" 7S karma eklenecek Ti02 ile matl k salanabilin Her iki trevi lifm baz ;izellikleri izelge 7.2' de Orlmektedir.
7.3 RE,IENERE PROTEIN LFLER

Baz proteinlerden de lif retiminde yararlan hni ve rejenere :ton protein lifleri iiretilmi tir. Rejene -e protein liflere genel olarak 'illeri denir. Azlon liflerinin o unun retimi piot-fal.!rika .clze3rinde kalm, retildikleri yllarda k sa bir sre iin ilgi ekseler de tekstil endstrisinde yer edinernemi lordir, Endstriyel bayutlarda ilk retimi yap lan' rejenere protein lifi kazeinclen elde edilen ve 1938' de- talya'da retimi yap lan Lant-Zai ihr. Daha sonralar st proteini olan kazein yan nda m s r, soya . ve yer ..fst g proteinleri de rejenere protein liderin retiminde kullanlm t r.
izelge 7.2 Seliiloz baz zellikleri

seliiloz diasetat kopna da-y-anniu, g/denye %65 hem. 70 'T ya kopna nokta:4 .01<N uzama,wo i,65 nem, 70 `F
i,Idenye elastik <>4:;65 nem. 70 "P nem tutuculuk,94: wo65 nem yokunduk gir ma

selloz triasetat

25-40

20-28 20-40

25 40
-

35 40
-

<3,4-

4,5

1,30.1,35

1;32

. Sr.4ca k

62

7. Yartyapay Li

Proteinler, a kopelimer ya 'da -kannilar halinde diger polimerlerle birlikte lif retiminde kullan labilir:. Akrilonitril-protein a koiolimeri ve viskos rayon-protein -:-.4canmlar bu tr uygulamalara rneklerdir. Chinon lifteri alerilolitrilin sulu inko klox-r zeitisi ierisinde kazein zerine radikalik pelimerizasyonla ailanarak elde edilir ve a kopolimer %30 kazein, %70 akrilonitril bulunnr.
.

Rejenere sellozik lifier basit molekiiler yap daki selloz polimerinden Doal ipek, protein lifteri gibi amino asitierden olu makla birlikte do al ipek yaps n oluturan bu amino asitler kk moleklldr ve fazlaca iri yan gruplar ta mazlar, kolayca kristallenebilirler. Keratinden olu an yn 'illerde bulunan sistin ba lar ise, life gerekli dayan klil verir. Ancak, protein zincirlerinin yukar da verilen selloz, yn, do al ipek gibi lifleri...oluturan., -polimer zincirlerinden yap sal adan baz olumsuz farkl lklar :vardr. Rejenere protein liflerin fazlaca geliememesinin temel nedeni protein zincirlerinin lif yap mna uygun polimerlerin zelliklerini tam olarak ta manaas dr. Proteinlerin zincir uzunluklar , molekl arl klar ve polar olulan lif eldesi iin uygun olsa da ana zincirleri ,zerinde molekller aras etkileiraleri engelleyecek kadar byk, yan gruplar tamalar dezavantajland r. Bir polimerin lif retiminde kullan labilmesi iin gerekli - olan zincir dorusall ve zincir sertlii zellikleri de esnek zincirlere sahip olan proteinler taraf ndan karlanamaz. Protein kayna na gre proteinin ayrlmas ve salla trlmas farkllklar gsterir. rne in hazein st yandan kolayca saf halde ayrilabilir. Msr proteini olan zein ise niastas uzaklat rdm msrn alkolle ekstraksiyonu sonucu elde edilir. Saf protein daha sonra ?.415-20 deri imlerde zelti verecek ekilde seyrettik NaOH da olgunla maya brakl r. Daha sonra bu zelti seyrettik H 2SO4 ieren rejenarasyon hanyosuna dzelerden baslarak rejenere protein filleri elde edilir. Protein filamentleri ok zay ft r ve yksek oranda tersinmez . uzama gsterirler_ Germe-ekme i leminden geirilen protein ynlenme dereceleri de ok d k dzeydedir. Protein liflerin in mekanik zelliklerinin geli tirilmesi a ma c yi a z nc irler arasnda apraz ba lanma salanr. Bu amala filamentler sulu m. Saak 8..`

7. Yan-yapay Lifter

formaldehit zeltisinden geirilir, kurutulur ve uygun i lemlerle metilenik apraz balar oluturulur. Bu ilemle ekmeye dayan kl hale getirilen liflere germe-ekme ilemi uygulanarak ynlenme artt rlr ve daha sonra yeniden formaldehit banyosundan geirilerek

apraz ba lanmam tamamlanmas salanr. Rejenere protein liflerin retiminde izlenen ad mlar ksaca aadaki gibi sralanabilir. zelti haz rlama -protein graniilleri suda bekletilerek iirilir
-

NaOH eklenerek znrlk sa lan r

-zelti olgunlamaya braklarak proteinin istenilen klerde bozunmas salanr -zelti szlr ve ziinm hava uzaklatrhr -zeltinin viskozitesi ayarlarur

lif ekme
-seyreltik NaOH ieren koagiilasyon banyosuna bas lr -filatrentler tuz banyosundan geirilir -filanentler tow haline getirilir -santrifujleme ile towdaki s v uzaldatrilr

sertle tirme ve germe-ekme -tow formaldehit banyosundan geirilir -flamentlere germe-ekne uygulanr -yeniden formaldehit banyosundan geirilir -ykanr, santrifuilenir,kurutulur -gerekirse kesildi lif retimi iin kesilir

Rejenere protein liflerinin baz zellikleri izelge 7.3' de grlmektedir. elgedeki zellikler ynlenme derecesi ve apraz ba youluuyla yakndan ilgilidir.

M. Saak

7.Yart-yapay Lfler

izelge 7.3 Rejenere protein liderin baz zellikleri kopma dayamm, gdenye 0 ,/065 nem, 70 F ya kopma noktasnda uzarna,0/0 %65 nem, 70 F ya elastik modl Wdernye Q/065 nem, 70 F nem tutuculuk.% eYo65 nem younluk &icra'

0,8-1,2 0,3-0,7

30-40 . 40-70

25,0 ,10-15

M. Sapak

85

&Yapay Diler

Polimerinin sentezi ve lif haline getirilmesi tamamen insan emei ile gerekle en ilk yapay lif naylon 6-6 dr ve W.H. Carothers tarafmdan sentezlenmi tir. Carothers'in poliesterler ve poliamitler zerine yapt almalarn aklad 1930' larda, polimerler pek ilgi eken maddeler de ildi. Polimerlerin o yllara kadar bilinen klasik kk molekiill kimyasal maddelerin aksine zor znmeleri veya hi znmemeleri, kimyasal tepkimelere ilgisiz olular gibi zelliklerinden dolay deneysel al malar srasnda olumalar istenmez ve at k madde gz ile bak lr& Carothers gzlemleri sonucu bu maddelerin (polimerlerin), gnlk yaantda yaygn olarak kullan lan odun, doal kauuk, pamuk ve yn gibi materyallere zellik a smdan daha yak n olduunu gzlemi ve ara trmalarm lif verebilecek bir polimer sentezi zerine younlatrmtr. Carothers, ilk denemelerinde diol ve diasitlerden molekl arl 2300-5000 aras deien dorusal zincirli alifatik poliesterler sentezlemitir. Molekl arlklarmm ve erime noktalar = dk olmas nedeni ile bu poliesterlerden elde edilen liflerin zellikleri yetersiz kalm, ayrca sentezlerinde de baz deneysel glklerle karlalmtr. Bu nedenle Carothers daha sonra poliesterler yerine poliamitlerden yararlanmaya ynelmi tir. Aratrmalar sonucu hekzametilen diamin ve adipik asidin kondensasyon rn olan naylon 6-6 sentezlenmi ve 193.S" de Amerika'da naylon 6-6 retimine ynelik ilk pilot fabrika
M. Saak 86

8.Yapcy

Li.fier

kurulmu, 1939' da da ticari boyutlarda retimine geilmi tir. ki yl sonra naylon 6, 1941' de Vinyon lifler ticari boyutlarda retilmeye ba lanmtr. Yapay lifler as l gel iimlerini 1950' li yllarda yapm lardr ve 1950' de Orlon, 1952' de Acrita.n, 1953' de Dara-on, 1954' de polipropilen, 1960' da Kodel, 1965' de Vinylon lifler retilmi ve daha pek ok yapay lifin retimi bu y llardan sonra gerekle mit ir.
8.1 POLIAMIT LFLER

Poliamit liflere genel olarak naylon denir ve polimer ana zinciri zerinde
CN Il 1 OH

eklinde yinelenen amit ba lar bulundururlar. Poliamitler dayan kl olmalar, iyi boyanabilmeleri, a nmaya kar direnli olmalar, bzlme oranlarnn kkl, ipeimsi grntleri ve mikroorganizmalara kar dayankl olulan nedeni ile lif yap m iin uygun polimerlerdir. Ayrca dk younluklar, yksek dayankhlklar ve uzun sreli kullanma uygun olular a sndan dier doal ve insan-yap s liflere stnlk saklarlar. En fazla hali, orap, kord be zi ve deme olarak tketilirler. Aadaki rneklerden grlebilece i gibi deiik poliamitler sentezlenmekle birlikte. naylon 6.6 ve naylon 6 tart masz bu grubun en nemli iki lifidir. naylon 2 naylon NP3 naylon AP naylon 2.6 naylon 6-1 naylon 6.5 naylon 6.6 naylon 10-T
M. Saak

poliglisin poli(N-feni1-3-aminopropiyonik asit) poli(amino pivalik asit) poli(etilen adipamit) poli(hekzametilen karbonamit) poli(hekzametilen glutaramit) poli(hekzametilen adipamit) poli(dekametilen teraftalamit)
87

8.Yapay Liffer

naylon 6-T naylon 2-T naylon Pip-10 naylon 11 naylon pX-I naylon mX-T naylon pX-4 naylon mP-6 naylon mP-L naylon pP-T
NAYLON 6-0

poli(hekzametilen teraftalamit) poli(etilen teraftalamit) poli(piperazin sebakamit) poli(w-undekanoik asit) poli(p-ksilen izoftalamit) poli(m-kailen teraftalamit) poli(p-ksilen sksinamit) poli(m-fenilen adipamit) poli(m-fenilen izoftalamit) poli(p-fenilen teraftalamit)

poli(hekzametilen adipamit) Naylon 6.6 n n k maddeleri adipik asit ve hekzametilen diamindir.

n 1-12N(CH2 N112 n
)0

H [HN(CH2 14-(CO(CH2),,C OH+ (2 n -1) I-10

)6

hekzametilen diamin

adipik asit,

naylon 6,6

Poli(hekzametilen adipamit) polimeri ana zincir zerinde yan dal veya zincirler aras apraz ba iermez. Molekl a rl 12 000-20 000 aras olan polimer lif eldesi iin uygundur. Daha yksek molekl arl zrme ve erime zorluu nedeni ile istenmez. Bu nedenle polim.erizasyon s rasnda molekl a rlmm kontrol edilmesi ve belli bir de ere ulaldnda polimerizasyonun durdurulmas gerekir. Bu zincir sonu stabilizasyonu (zincir kesme) denilen bir ilemle gerekle tirilir_ Hekzametilen diamin ve adipik asit deri imi polimerizasyonun balangcnda eit al nrsa, yukardaki kimyasal e itlie gre teorik olarak polimerizasyon btn fonksiyonel gruplar tepkimeye girene kadar ilerler. Diasit veya diamin deri iminin birisinin fazla al nmas durumunda, rne in [diamin]1Idiasiti=1/2 al nrsa 'zincir sonlar

M. Saak' .

88

8.Yapay Lifler

COOH gruplar ile kapanaca ndan kondensasyon tepkimesi belli bir yerde duracak ve ilerleyemeyecektir.

H2 N-(CH2)6N112 + 2 HOOC-(CH2)4-COOH HOOC-(CH2)4C0 NH-(CH2).6 -Nl+CO-(CH2)4-COOH + 2H20

Eer [diaminV[diasit] deriim oran 1/12 al nrsa lif retimi iin uygun olan yakla k 12 000 gfraol molekl a rlna sahip poliamit elde edilir. Ancak uygulamada zincir sonu stabilizasyonu bu ekilde de il, ortama asetik asit gibi monofonkeiyonel bir asit katlarak yaplr. Monofonksiyonel asit, zincir sonlar ndaki -NH2 , etkileerek zincir ucunu kapat r ve daha fazla gruptanile bymesini nle , Naylon 6-6 ilretininde, ncelikle hekzametilen diamin ve adipik asitin ayr ayr metanodeki zeltileri liaz rlanr. Bu zeltiler kartrldnda naylon tuzu ad verilen hekzametilen diamonyum adipat ker. Naylon tuzu ierisine zincir ucu stabilizatrli olarak (Y00,2-1,5 (mol) ia.setik asit katlarak azot atmoaferincle eritilir. Polimerizasyon iin 280 C ve 4 saat uygun ko ullardr. Mat naylon elde edilmek istenirse polimerizasyon ortamna %0,3 kadar TiO 2 ln KOnderisaeyon polimerilasYOrit bir denge tepkimesi oldu ukat iin oluan enyun polimerizasyon s ras nda ortamdan uzaklatrlmas gerekir_ Srekli naylon 6-6 lif retiminde erimi polimer dorudan lif ekimi iin diizelere gnderilir. Naylon 6-6 lifler tlenmeye pek gelmezler. t scakl. 180 C yi getiinde yap ma gzlenir. Kimyasal a dan olduka kararldr, kuru temizleme maddelerinden etkilenm.ez. A nmaya kar direnci de iyidir. Yksek dayan kll nedeni ile haiat, para t ve kay yapunnda kullan lr. Ya haldeki dayarukhl unn da iyi olmas nedeni ile bal k a yapmnda kimyasal kararl l nedeni ile szme amal dokumalarda, biyolojik kararl l nedeni ile cibinlik yapmnda kullan lr. En nemli lullantn alanlarndan biriside yer demelerinin yap mdr. Naylon dan yap lan halilar kolay temizlenmesi ve dayan khl nedeni ile kalabal k yerlerde kullan m iin idealdir. Monofilament naylon 6-6 lifler, orap, di fras , kl ve elbise yapmnda yaygn olarak kullan lr.
M. Saak 89

&Yapay Lifler

NAYLON 6

poli(e-kaprolakt43an) lk defa 1889' da S. Gabriel ve T.A. Maass, e-amino kaproik asidin dorudan stlma ile polimerletiini gzlemilerdir.
Hf NH(CH2)5- CO]- 0H + (r-1) H20 n

n H2N(CH2)5COOH

6-amino kaproik asit

nayion 6

Bu gzlem ayn zamanda ilk poliamit sentezidir ve siklik laktam yannda poli(e-kaproa nit) de oluur. Ancak o yllarda polimer kavram bilinmedii iin elde edilen sert, zor znr .bu rnn bir amaca ynelik kullan labilece i dnlememitir. Carothers' de 1930' larda 6-amino kaproik a.sidin polimer verme zelliklerini incelemi, ancak daha sonralar almalarn girdileri daha ucuz olan naylon 6-6 zerine kayd rmt r_ Naylon 6 n n ticari bir de er kazanmas 1939' de e-kaprolaktamm naylon 6 retiminde kullan lmas ile balamtr Kaprolaktamm kullanlr. polimerizasyonu iin iki ,.,ayr yntem

i) Bu yntemde kaprolaktarn alkali metal veya metal hidrrlerix katalizrl nde anyonik mekanizma zerinden

NaH N NC Ac20 H ll O /
[

CO(CH2)5N H -n

e-kaprolaktam

naylon 6

Asetik anhidrit gibi ailleme maddeleri de ko-katalizr olarak kullanlr. Kaprolak-tamn poli(e-kaprolaktam)a dn m tipik halka a lmas polimerizasyonu zerinden yrr. Bu yntem ticari naylon 6 retimi amac ile kullanlmaz. nk ortamda yer alabilecek az

M. Saak

gO

8. Yapay Lifler

orandaki salszlkla.r polimerizasyon h zn ve polimerin molekl arln olumsuz, ynde etkiler. ii) Dier yntemde kaprolaktam 260 'C dolay nda su, amino asitler, naylon 6.6 tuzu gibi ba lat c lar yannda polimerle tirilir. Ortama zincir sonu stabilizatr olarak asetik asit kat lr. Tepkime balangcnda yani ilk admda su, siklik rtiOnomeri hidroliz ederek halka a lmasna neden olur ve amino kaproik asit oluur. Halka a lmas sonucu zamanla amin ve karboksil grubu says artar ve karboksil gruplar etkisi ile halka a lmas hzlan r. Bu srada ortamda bulunan siklik dimer, trimer ve di er oligomerler de tepkimelere girebilirler. Tepkime bas n altnda yrtlr ve kaprolaktamm yakla k %95 i tepkimeye girerek k sa polimer zincirleri oluur. Polimerin molekl arl 8 000 (Dp=71) ve 14 000 (Dp=124) aras ndadr. Bu admda kondensasyon, kat lma ve halka almas tepkimeleri birlikte yir ` Ikinci admda bal ca kondensasyon tepkinesi gzlenir ve ilk admda oluan ksa zincirler birbirleri ile tepkimeye girerek yksek molekl arlkl rne. dnrler. Son adm, sonlanman n gerekle tii admdr. Zincir stabilizatr olarak ortama monofonksiyonel amin veya asit kat larak istenilen molekl arlnda polimer elde edilir. Naylon 6 iin lif retimine uygun molekl arl deerleri 20 000 (D P =177) ve 36 000 (D P =318) snrlar ierisindedir., Aada su varlnda kaprolaktam n polimerizasyonu sras nda gzlenebilecek tepkimeler verilmitir. Tepkimelere dikkat edilirse, ortamdaki her boydaki molekler tr birbirleri ile tepkime girerek sonuta yksek molekl a rlkl poliamiti verirler. Naylon 6 , naylon 6.6 ya gre daha d k sc.kl klarda erir (sras ile erime noktalar 215 ve 265 'C) ve bu naylon 6 iin nemli bir dezavantajd r. Ancak naylon 6 retiminde kullan lan kaprolaktam. naylon 6-6 k maddeleri olan hekzametilen diamin ve adipik asitten daha ucuzdur. Naylon 6 asidik boyalarla da iyi boyanr Pek ok zcye kar dayan kldrlar ve eriyikten ekme yntemi lif haline getirilirler. Kord bezi yap mnda, ynlenme derecesi yksek olan Copnkn isimli naylon 6 lifler sya dayan m, kauu a iyi yaplmas, esneklii vb. zellikleri nedeni ile yayg n olarak kullanlr.
M. Saak 91

8. Yapay Lider

[ Hma-uco]
NC H l O _144(CH2)5C0

= c-kaprolaktam

+ H20 = H2N(CH2)5COOH

HN(CH2)5C0 n

+ 1-120

n0H H-EHN(CH2 C01)5

HN(CH2)5C0

H HN(CH2)5C0f OH

1-1N<CH2)5C0]

OH n+1

[HNec-u co],

H {HN(C1-12)5C01- OH
lit

.r--

L1

(C1-12)5C0] OH
n +m

H -EFINI(CH2)5C0 OH + H -n

HN(CH2)5C0I OH

H IHN(CH2)5C0] OH
n 41T1

NAYLON 6. SEMKARBAZD

Semikarbazid (H 2NNHCONH2) karbonil grubu ile semikarbazon verecek ekilde,

C=0 + H2NNFICOM12
/

C=NNHCONH2 + H20

karbouil semikarbazid

etkile ir.

Poliamit lifierde bulunan karbonil gruplar da semikarbazid ile tepkimeye girerek,

M. Saak

92

8.Yeapery Lifter

A.."ANA

NHCO(CH2)5 ,"ovvvvv +
NHCO(CH2)5

"."

NH2 1 NH I C=0 1 NH2

N.

~~~ NHC(CH2)5 -^,^..v,^ N I NH 6=0

k

~.",,,,, NHC(CH,J5

naylon 6 zincirleri

semikarbazid

naylon 6 semikarbazid

eklinde naylon 6 zincirlerinin apraz baglarla birbirine balanmasna neden olurlar. Yntem uygulan rken naylon 6 lif:teri 20 saat sre ile 100 C de semikarbazidin %10 luk sulu zeltisinde tutulur. Daha sonra lifler 130 C de azot altmda kurutulur. Naylon 6 semikarbazid lifler naylon 6 ya gre daha dayan khdr. Kopma noktas nda uzamas , younluu ve asl kararll daha yksektir. NAYLON 3 poll(P,P-netil propiyolaktan) Naylon 3 akrilamidin hidrojen transferi zerinden yryen anyonik polimerizasyonu ile sentezlenebilir.

n CH2=CH-CO-NH2 akrilarait

--t,-

-E cH2-cu2-co-NH
naylon 3

Bu yolla sentezlenen poli(fl-alanin) (naylon 3) lif retimi iin uygun deildir.

Sbstite (3-propiyolaktanlardan sentezlenen naylon 3 ler lif retimi iin ok daha uygundur. zellikle poli(P,P-dimetil propiyolaktam) lif vermeye olduka yatk ndn-. Dimetils-lfoksit veya hekzametilfosforamit ierisinde /020-26 lik zeltisi haz rlanan propiyolaktam 0-20 C aras nda potsayum pirolidon veya potasyum t-btoksit gibi kuvvetli bazik ba latclar kullanlarak
M. Saak

8.Yapay Liffer

anyonik yolla polimerle tirilin. CH3 H H3C C=0 Ni H -CH2-CO- NH C CH3 naylon 3

r#,13-dirnetil
propiyolaktam

Poli(P,P-dimetil propiyolaktam)m dayan kl lif verebilmesi iin molekl arlmn 200 000 in zerinde olmas gerekir. Bu lifler k etkisi ile sararmaya kar olduka dayan khdr ve doal ipei anchrrlar. .` Naylon 3 filler, poli(P,P-dimetil propiyolakta n)n metarol-kalsiyuM siyanatta ziilmesi ve bu zeltinin su ierisine basilmas ile elde Sdilirler.
NAYLON 4 poliprolidon

Pirolidon yksek molekl arlkl polimer verecek ekilde 60 C gibi d k scakl klarda anyonik olarak polimerle tirilebilir.

2n

(cH2),com-kcH2>3CoNH + 2n H20
naylon 4

N H pirolidon

Polipirolidon 260 C dolay nda monomerini verecek ekilde hzla bozundu u iin eriyikten ekme yntemi ile haline getirilemezler. Formik asitdeki zeltisi kullan larak kuru ekme uygulanr. Nem tutuculu u pamua yakn bir deerdedir (%9 dolaynda) ve naylon lifleri ierisinde nem tutuculu u en yksek olan liftir.

M. Saak

8. Yapay Lifler NAYLON 7

poli(m-enantamit) Sentezlendii yllarda Encnt olarak adlandrlan naylon 7, heptanoik asidin laktammdan (enantolaktam),"

NH
n
enant laktam

4 (cH2 -ct,ki
)6

naylon 7

veya m-amino heptanoik asitin kondensasyn -tndan elde edilir.. n H2N(cHACOOH t.- H NH-(CH2 CO+ OH + (n-1) H20 n 0>--amino naylon 7 heptanoik asit
)6

k maddeleri etilen ve karbon tetraklrr Oran heptanoik asit ve heptanoik asit laktam deiik bir yntemle sentezlenir. Etilen ve karbon tetraklrr, benzoil peroksitle polimerizasyona sokulur. CI(C2 H4) n Ca3 telomer

ne2H4 + CICCI3 etilen karbon tetraklriir

Tepkimede n, yani yinelenen birim says ok kk de erler alr ve sonuta oligomerier kar m (teiorner) elde edilir. Bu tr polimerizasyon tepkimeleri, yani'd k molekl a rlkl polimerlerin elde edildii polimerizasyona telornerizc syon Etilen benzoil peroksitle kolayca polimerle ebilir. Ancak karbon tetraklrrden oluan el` ve CC13 . radikalleri byyen liOmerik polietilen radikalleri ile birle ir ve zincir ularn kapalarak plimerizasyonu durdurur. Kaynama noktalar farkndan yararlanilarak oligorrierler fraksiyonlu destilasyonla birbirinden ayrd ria.:

M. sua

95

8. Yapay Lifler

*rtinlerden birisi olan cc,c,cc,co-tetrakloroheptan, hidroliz edilerek co-kloroheptanoik asite dEpnii t-rlr.
H2 S O4

Ci(CH2)6CCI3 + 2 H20 a,a,a,co-tetra kloroheptan

CI(CH2)6COOH + 3 HCI co-kloro heptanoik asit asit aras ndaki

Amonyakla, 0-kloroheptanoik heptanoik asit laktamm verir.

tepkime ise

NH

CI(CH2)6COOH + NH3 co-Idoro heptanoik asit

C1:0 heptanoik asit laktarn

(enanto laktam)

NAYLON

poli(a-undekanoik asit) Naylon 11, ilk defa Fransa' da Rilsan ad ile iiretilmitir ve co-amino undekanoik asidin polimeridir.

n NH2(CH2)vCOOH ---)b H NH(CH2)13C0]-0H + (r1-1) H 20

co -amino
undek anoik asit

naylon 11

Lif retimine uygun molekiil a rlkl poli(w-undekanoik asit), erimi w-undekanoik asidin 3 saat sre ile 215 C de azot alt nda polircerletirilmesi sonucu elde edilir. Naylon 11 in nem tutuculuu d k olduk-L.1 iin, di fras yapm gibi dwiik nem tutueulukun arand yerlerde kullan m iin uygundur.

M. Saak

96

8. Yapay Lifler

NAYLON 43-T

poli(hekzametilen teraftalamit) Genel olarak alifatik zincirli poliamitlarden olu an liflerin fiziksel zellikleri 150 C zerinde zay flar. Bu eksikliin nne polimer ana zinciri ierisine aromatik gruplar sokularak geilebilir. Ana zinciri boyunca aromatik gruplar ieren poliamitlerin Blm 4.5' de de incelendi i gibi erime noktalar ve cams gei scaklklar yksektir. Naylon. 6-T retiminde kullan lan k maddeleri hekzametilen diamin ve teraftalik asittir.

n H2N(CH2)6 NH2 n}-400C

"OOOH--` H_ENH(CH 2)6NHOCnaylon 6-T

0]-0H + (2n-1) H20

hekzametilen diarnin

teraftalik asit

Yapdan grlebilece i gibi naylon 6-T ana zinciri boyunca alifatik ve aromatik paralar ierir, bu nedenle bir alifatik-aromatik poliaraittir. Aromatik gruplarm varl nedeni ile naylon 6-T nin erime noktas yksektir (370 c' C, naylon 6-6 n n erime noktas ise 265 C). Naylon 6-T 185 C de 5 saat tutulsa bile dayan kllkndart birey kaybetmez. Ayn koullarda "'aylar- 6-6 n n dayan kl l yar yarya azal r. Yksek erime noktas ndan dolay poli(hekzametilen teraftalamit)ten lif ekimi eriyikten ekme ile yap lamaz; ya ekim yntemi uygulanr. Polimerin oda s caklnda %96 l k H2SO4 rlanr ve bu zelti dzelerden 50 C iersnd%15lkztiha de %47,5 lik H2SO4 zeltisi ierisine bas lr. Naylon 6-T retiminde kullan lan ucuzluu, dayankll ve asil zelliklerinin iyi olu u bu lifleriii'eN"rantajlar dr. Buna karn ekme ve polimerizasyon yntemi pahal ilemler gerektirir.

M. Saak

97

8 Yapay L ifier
-

NAYLON nP-I (NOMEX) poli(m-fenilen izoftaiamit)

Nomex bir dier aromatik yap ieren poliamittir. izoftalik asit ve mfenilen diaminden yola klarak kondensasyon polimerizasyonu ile sentezlenir.

NH2 HOOC
n

OOOH

NHOC

OH
+ (2n- 1)H20

n
m-fenilen difunin izoftalik asit noroeks

retiminde izoftalik asit yerine izoftaloil klrr de kullanlabilir.

H214'NeNH C1OC n

COCI

Ir
L

NHOC

COCI (2n-1 ) HC jn

m-fenilen ditunin

izoftaloil klrr

nomeks

Naylon 6-T den farkl olarak ana zincirleri alifatik k sm iermez ve tamamen aromatiktir. Bu tr poliamitler aramit olarak bilinir. Bu zellik life baz stnlkler Ba lar. Ana zinciri yalnzca aromatik grup ieren poliamitlerin di er poliamitlerden farkl lklar u ekide sralanabilir. yksek s cakl klarda fiziksel, mekanik ve elektriksel zelliklerini koruyabilirler yksek s caklklarda (200-300 C) fazla etkilenmeden uzun sre kullandabilirler alevlenme s cakl klar cl-ktr iyonlat rc radyasyonlardan daha az etkilenirler kimyasal maddelere ve zclere kar daha dayankldrlar

M. Saak

98

&Yapay Lifier

Poli(m-fenilen izoftalamit)in erime noktas 371 'C dir ve bu yksek erime noktas nedeni ile naylon 6-T gibi lif eldesinde eriyikten ekme yntemi uygulanamaz. Polimerin dimetilformamitte Vo20 lik zeltisi haz rlanr ve ya ekim yntemi ile lif haline getirilir.
,

Nomexin en nemli zellii alevlenneye kar direnli.-. olmasdr. Nomeke lif yak ld zaman birka saniye parlak alevle ,yanrvehms.Buzli inden dolay uzay giysileri, itfaiyeci -elbiseleri, ate e dayan kl eldiven, yksek s caklkta kullan lacak filtre vb. malzemelerin yap mmda kullanlr. Nomex, dier poliamit lifler gibi ultraviyole mlara kar dayankszdr ve bu nla.rn etkisi ile bozunur.
NAYLON pP-T (KEVLAR)

poli(p-fenilen teraftalamit) Son yllarda (1985) sentezlenmi nemli bir aramittir. Teraftaloil klorr ve p-fenilen diaminin kondensasyonu ile elde edilir.

n H2N<O>N1-12 + n CIOC<>COa

Ni+OC kevlar

}na

a+(2n-1)H

pferilen &emin

teraftaloil
Iderr

Isl kararl l ok yksek ve sert zincirlerden olu an bir polimerdir. ok iyi zincir paketlenmesi nedeni ile olduka kristalindir. Bir ka zilcilde aznr ve bunlardan birisi de slfrik asittir. Diamin yerine m-fenilen diamin kullan larak polimerin znrl ii gelitirilir.
8.2 POLESTER LPLER

Daha nce de inildii gibi poliesterlerden lif yapmaya ynelik ilk aratrmalar 1930 larda Carothers taraf ndan yaplmt r. Ancak Carothers'in senteziedi i alifatik poliesterler d k molekl arlklar ve dk erime noktalarndan dolay lif retimi iin
M. Saak 99

8.Yapay Eifter

yetersiz kaimlardr. Daha sonralar ngiltere'de J.R. Whinfield ve Dickson 194 1'de ilk defa etilen glikol ve dimetil teraftalattan yola karak lif eldesi iin -uygun olan poli(etilen teraftalat) senteZlerniierdir (Terylene). Amerika'da ise 1953'de etilen glikol ve teraftalik asitten Dacron ad verilen poliester lif iiretil nitir. A ada ayrnt l ineeleneeegi ,gibi, k madderi ayr olsa da Dacron ve Terylene temelde ayni yap ya sahiptir ve her ikisinin de polimeri poli(etilen teraftalat) d r. Genel olarak poliester lifler a rl ka en az %85 oran nda diol diasidin esterini ieren lifler olarak tan mlanrlar ve ana zincir zerinde yinelenen. ,
ve

Cs
i

ester ba lar bulundururlar Ticari a dan nemli olan bir di er hornopoliester, retiminde diol olarak etilen glikol yerine 1.4-siklobekzan dimetanolurs kullan ld poli(1,4-siklohekzandimetilen teraftalat)d r.

POLI(1, fiLEN TEIUFTALAT)

Terylene, etilen glikol ve dinletil teraftalat,

COOCH.,, T n HO(C;

o [cic-0- 00<<"}i. 0}-1 - 2 12

4- t2n

terafialat-

etilen glikol

pollk-T ter aft.a1.9.1>

t>aeron ise etilen glikol ve teraftalik asit aras ndaki konclensasyon tepkirnesinden elde edilir.

r 1100C
t.fd- aft.s

COOKE n HO(H2)pl.l li k Asit

F:tilffr

HO OC
. poli

4:2) COO(CH2)20! nH + (2n-1) H2O

(et-il en ter attD I st>

100

8.1raixy Lifter

Dimetil teraftalatm safla t rlmas teraftalik asite daha kolaydr. Bu nedenle uzun y llar poliester retiminde tercih edilmitir. Son yllarda teraftalik asidin safla trlmas iin yeni yntemler gelitirilmi ve dimetil teraftalata stnlk salamtr. Bugn iin her iki madde de poli(etilen teraftalat) retiminde kullanlmaktadr.

Poli(etilen teraftalat) da son gruplar,

C OO CH2 CH2 OH

yap sndadr, az miktarda da,

COCOOH

eklinde karboksil gruptan bulunur. Terylene retimi iin gerekli poli(etilen teraftalat) kesikli polimerizasyon y6nteminde iki ad m zerinden iiretilir, Ilk ad mda dimetil teraftalat ve biraz fazla alman etilen glikol ncelikle atmosfer bas nc nda dimetil teraftalatm erime s cakl zerine Erimeden sonra scaklk 180.210 C zerine kartdarak astar de iim tepkimesi yrtlr. Etilen glikol fazla al nd iin polimerizasyon ilerlemez ve polimerizasyon ortam nda yaln zca p-hidroksietil teraftalat monomeri, d k molekl arlkl poliester ve metanol karm oluur.
HO-CH2CH200C COO-CH2CH2OH

Plaidrosietil teraftalat

Ester de iim tepkimesi denge zerinden yrd - iin polimerizasyon yan rn olan metanol ortamdan srekli uzaklatrlmaldr. Ikinci admda monomerin ve dk molekl arlkl poliesterin yksek molekl arlkl poliestere dn m Balanr. Scaklk 270 C zerine karlr ve sistem erimi halde tutulurak ester de iim tepkimesi ilerletilir. Genelde antimen tr katalizrler
M. Saak
101

,:;

8. Yapay Lifter

ve TiO2 gibi matl k verici katk maddeleri de bu ad mda kat lr. Daha sonra kontroll olarak sistem kar t rhr ve bas n yava yava 1,5 mraHg de erlerine kadar d ri.ilerek a a kan etilen ' glikol sistemden uzakla t rhr. Istmaya istenilen molekl a rl na ulalana kadar devam edilir. Molekl a rl kontrol genelde kant rc n n ektii elektrik gc izlenerek yap lr. Srekli poliester lif retim sistemlerinde reaktrde erimi halde bulunan polimer do rudan dzelere bas l r. Ancak genelde retimde kesikli sistem kullan lr ve ta ma kolayl amac ile polimer granl haline getirilir. Daha sonra eriyikte a ekme yntemiyle poliester lifler elde edilir. Poliester lifler zay f asitlere kaynama noktas nda bile dayan kldr. Kuvvetli asitlere oda s cakl nda dayamm iyi iken kuvvetli bazlara kar dayamm zayftr. Cam arkas nda gne na direnci iyi olduu iin perde yap mnda kullan lr. Hah, maya, ip, kord bezi, d eme, balat, ince i ama rlar, asitle dayan kl clokumalarn yapmnda kullan lr. Uzun sreli kullanuncla naylon lifler sararrken poliester lifler beyazl n' korur. Pamuk, yn gibi dier liderle kar trlarak e itli dokumalarn retimi poliester lifierin en nemli kullan m yerlerinden birisidir. Pamuk-ipoliester oran 1/2 olan lifler gmlek, bluz gibi giyim e yalar ve kuma yap m iin ok uygundur. Poliesterin d k nem tutuculu u pamukla giderilirken, pamuk ayn zamanda life matl k verir. Poliester liflorin di er baz zellikleri izelge 8.1' de verilmi tir. Poliester liflerin zayf ynlerinden birisi boyanmalar ndaki glk-tr. Yap snda boya moleklleri ile etkile ecek gruplar bulunmad iin, boya molekllerinin lif yap sma fiziksel olarak uygun yntemlerle yerle meleri sa larnr. Poliester lifler dispers boyalarla boyamrlar ve dispers boyalarm lif yap sma yerle meleri tamamen fizikseldir. Bu tr bir boyama yntemi ise fazladan i lem admlar (yksek s caklk ve bas n uygulama, ta yc ad verilen kimyasal maddelerin kullan lmas gibi) gerektirdii iin ekonomik a dan istenmez.

Dacren 15pe 62 ticari ad alt nda 'retilen poliester tr lif bazik boyalarla da boyanabil ne zelliine sahiptir. Dacron Type 62 temelde poli(etilen teraftalat) olmakla birlikte, zincir boyunca sOdyurn-3,5-di(karbometoksi)-benzen slfona t gruplar ierir. Dacron
M. Saak 102

8. Yapay Lifler

izelge 8.1 Poliester lifierin zellikleri

srekli
kopma dayamm, g,/denye %65 nem, 70 F ya kopma noktasnda, uzama,% %65 nem, 70 F ya

kesikli

4,0-6,0 4,0-6,0

3,5-5,0 3,6-6,0

15-30 15-30

25-45 25-45

elastik modl, g/denye %65 nem, 70 F

nem tutuculuk,% %65 nem younluk,g/cm' suda ime 0,4 1,38

90 0,4 1,38 imez

imez

Type 62 nin Terylene ve Dacron' dan farkl dier bir ynde filament kesit grntlerinin dairesel de il gen eklinde olmas dr.
H3COOC COOCH3

SO3Na

POL(11,4-SELOREICZANDMETLEN TERAFTALAT)

Poli(1,4-siklohekzandimetilen teraftalat), 1,4-siklohekzan dimetanol ve climetil teraftalatdan elde edilen bir poliesterdir.

M. Saak

108

8. Yapay Lif ler

n HOCH2 OCH2OH + n K3C

1,4-sildohekzan dimetanol
H -E0C1-12

OCOCK3

dimetil teraftalat

CH20C0-

OCIOCH3 + (2n-1)043 0H

poli(1,4-sfidohekzandimetilen teraftalat)

Bu polimerden yap lan lifler 1960'larda Kociel ticari ismi ile retilmeye balannzutr. Polimerizasyonu polgetilen teraftalat) n polirnerizasyomma benzer ekilde yap lr. Dimetil teraftalat ve biraz fazlaca alman 1,4-siklohekzan dimetanol organik titanyum katalizarleri varlmda 200 C dolaynda st lr. Ester de iim tepkimesi ile-ler ve olu an metanol ortamdan destilasyonla uzaklat rdr. Daha sonra s cakl k 270 C ye ykseltilir ve bas n 1 mrnHg ya indirilerek kondensasyon tepkimesinin ilerlemesi sa lanr. Kodelin dayan khl Terylene ve naylonlardan daha dktr. Asit ve bazlara kar dayanm iyidir. Erime noktas 290-295 C aras nda deiir. Polgetilen teraftalat) gibi di er Ellerle kartrlarak e itli tr dokumalarm -retiminde kullan lr.

8.3 ~LIK VE MODAKRLff LFLER Akrilonitril yksek molek-l arlkl polimer verebilen bir monomerdir. Yksek molekl arl ise lif eldesi iin istenilen bir zelliktir. Poliakrilonitrilin lif eldesi iin uygun bir polimer oldu u n CI-12=CH CN akrilonitril CH2-CH CN n I poliakrlonitril

dnlerek 1930' larda bu polimerden lif retimine ynelik yo un aratrmalar balam, ancak uygun bir zc bulunamay nedeni ile 1945' lere kadar sonu almamamtr.
M. Saak 10

8. Yapay Lifier

Poliakrilonitril zincirleri dokrusald r ve apraz ba gzlenmez. Buna karn zincirler aras youn hidrojen balari ve'yksek

H C CN
HAC

/
7 -

HC CN CH2

H C CN - - HC CN

kristalite nedeni ile olduka zor a iinr. Poliakrilonitrilin znrlk daha sonralar bu hidrojen ba larn krabilecek polarla sahip dimetilforma.mit, dimetilasetamit, .fenilen-. dirunin ve etilen tiyosiyanat gibi zcler kullan larak saklanmwt r. Ayn. zamanda poliakrilonitril sodyum tiyosiyanat, kalsiyum tiyosiyanat , lityum bromir ve inko klorrn deriik zeltileri gibi inorganik sistemlerde de znr. ,

F.'9144rilonitrilden yaplan liflere genel olarak akrilikkr denir ve akrilik poliakrilonitril en az ak rlka %85 oran nda bulunur.
Uygulamada, akrilik lif retiminde kullan lan polimerler ierisindeki .poliakrilenitril oran %85.94 aras nda dekiir ve saf poiiakrilanitril gerleicl e,' lif yap mnda dorudan kullandmaz.. Lif ' yapsina az oranda da ;joisa baka monomerlerin kat lmas nda temel ama boyanabilirlii iyiletirmektir. Yukarda da belirtildii gibi saf, poliakrifenitril yapsnda. gZlenen yo un hidrojen bak, yksek ka-istalin yaP eams gei ,,scaklmm yksek oluu (100-110 C), gibi faktrler.',:zciileriri, boya molekllerinin ve di er kimyasallarm polimer yap s - ierisine difilzyonunu gle tirir. Boyanabilirliin gelitirilmesi ile kullanlan amac monomerlerden baz lar 2-vinil piridin, vinil klrr, akrilamit, vinil asetat, stiren ve metil Metakkilatt r. rne in, %5 2-vinil piridin r veya %2 2-metil-5-vinil piridin ieren akrilonitril kopolimeri asidik boyalarla; %1-5 aras and' Slfonik asit ieren kopolimerin ise bazik boyalarla boyanabilirliki- sa lamr. Metil metil akrilat veya , .vinil asetat gibi' nc bir ntrai''Monomerin k-ullandmas boyanabilirliki daha da gelitirir. *Bn- ri-onraerler boya molek-lleri ile etkile ebilecek fonksiyonel gr.uplar iermezler fakat boya
M. Saak
105

&Yapay Lifler

molekllerinin lif ierisine difzyonunu dzenleyip, geli tirerek lifm daha iyi boyanmas n saklarlar. Bu tr monomerlerin yap ya sokulmas ile kopolimerin cams gei scakl da 75.80 C dzeyine der. Bylece lif 80-90 C gibi d k scaklklar da bile boyanabilme yetene i kazanr. Buda ekonomik bir yarar Salar. Kopolimer bileiminde poliakrilonitril oran arlka %35.85 arasnda olan polimerlerden yap lan lifler ise modakrilik lifler olarak tanmlamr. Ticari retimi yap lan modakrilik liflerde akrilonitril yannda kullanlan dier monomer genelde ya vinil klrr ya da viniliden klarrdiir.
AKRLK LFLER

nemli bir akrilik lif olan 0r/onun 1950' de ticari boyutlarda retimine geilmi tir. Acrilan retimi ise 1952' de ba lamtr. Dralon, Courtelle dier ak-ilik liflere rneklerdir. Akrilonitril genelde dier monomerlerle birlikte sspansiyon, enlsiyon veya zelti polimerizasyonu yntemlerinden birisi ile polimerletirilir. 1. Sspansiyon polimerizasyonunda akrilonitril sulu fazda 0,01.0,5 mm apnda damlacklar halinde dak thr. Ba latc olarak organik peroksitler kullan lr (benzoil peroksit gibi) ve bu balatclar monomer damlalar ierisinde znr. Iyi bir kar trma ile polimerizasyon 30-70 C s caklklarda gerekle tirilir. Balatc iin monomer damlalar ierisinde znd yalnzca polimerizasyon saf s v monomerin polimerizasyonu eklinde derler ve oluan poliakrilonitril kerek ayrlr. 2. Emlsiyon polimerizasyonu sspansiyon polimerizasyonuna benzer ancak bu yntemde suda znebilen ba latclar kullan lr. Ayrca ortama sodyum stearat, potasyum stearat veya yksek ya asitlerinin tuzlan gibi emlsiyon yap c maddeler (emlsifiyan) katlr. Emlsiyon yap c maddenin molekllerinin byk bir k sm misei denilen kolloidal tanecikler olu turmak zere toplan r. Miseli oluturan mlekller hidrokarbon taraflar misalin ierisine, iyonik ular ise suya ynelik olacak biimde diizenlenirler. Monomerin
M. Saak
106

8. Yapay Lifter

byk bir k sm monomer damlalar halinde dalr. Bir ksm ise misellerin ierisine girer. Byle bir ortama eklenecek suda z-nebilir ba latc, monomer damlalar/Ida znmeyecektir. Suda znen monomer deri imi: ok dk olaca iin polimerizasyon zeltide de ba lamaz. Polimerizasyon, organik yap daki monomer meleklleri balatc dari - ' - Oluan radikallerin birle me yeri olan miseller ierisinde balar. Miseller ierisinde polimerizasyon ilerlerken suda az oranda z-nm olan rrtenomer raoleklleri miseller ierisine hcum eder. zeltideki monoiner znrlk dengesi ise monomer damlalarndan zeltiye geen monomer moleklleri tarafndan salamr. Polimerizasyon sonunda sspansiyon polirnerizasyonuna benzer ekilde polimer tanecikleri elde edilir. Emlsiyon polimerizasyonunun ilerleyi i basite ekil 8.1' de gsterilmitir.

3. Akrilonitril dorudan kuru ekim iin uygun olan bir ziic ierisinde polirnerle tirilebilir. Bylece lif ekimine haz r bir zelti elde edilir. Dimetilformamitin zficii olarak seildi i zelti polimerizasyonu denemeleri ticari retim a sndan ba arsz olmutur. Bu zcde yap lan polimerizasyon sar -kahverengi aras 'renkler alan ve viskozitesi lif ekme iin olduka d k olan poli4rilonitril vermitir.
. Dimetil slfoksit, etilen karbonat, .y-b -tirolakton gibi zi.1ex- poliakrilonitrilin zelti polimerizasyonu iin daha uygun z-c ortamlardr. Balat c olarak organik radikalik ba lat clar kullanlr. Orne ik dimetilslfoksit ierisindeki polimerizasyon iin %16.2 akrilonitril;" %83,5 dimetil slfoksit olacak ekilde 'bile im ayarla= ve ierisine ba latc olan azobisizobtironitrilden; %0,26 oran nda kat lr. Polimerizasyon 50 C de 16 saat srdrlr. zelti polimerizasyonu inorganik zcler ierisinde de gerekletirilebilir. Arlka %7,15 akrilonitril, tY045 inko klorr (z-cii tuz) ve %15 ma nezyum klorrden olu an sulu zelti 50 C de 24, saat %2 K 28208 polimerle tirilir ise, 25 'C de viskozitesi 890 poise olan berrak bir zelti elde edilir.

M. Saak

107

8.Yapay IAfter

O-

emlsifiyan moleklleri balaticidan oluan radikaller

p pplimer

m monomer
misel

ekil 8 1 Emlsiyon polimerizasyonunun

M. Saak

108

S. Yapay Lifier

Akrilik filler kuru veya ya ekme yntemleri ile lif haline getirilebilirler. Kuru ekmede zcii genelde dimetilformamittir. Ya ekmede ise polimer yukar da belirtilen organik veya inorganik ziiclerde zlerek, organik ve inorganik katk maddeleri keten, sulu zelti ierisine bas lr. Akrilik liflerin zellikleri izelge 8.2' de grlmektedir, Bu liflerin kimyasal dayammlar ve sl kararllklar olduka iyidir. Tipik erime noktas gstermezler fakat yumsarna s caklklar 250 C dolayndadr. Orlon stkl zaman rengi sar, kahverengi zerinden siyaha gider. 's tma alt saat 200 'C de srdrlse bile kopma dayanmumn yandan fazlas n korur. Alevde :k sa sreli yanmadan sonra olduka kararl dr ve arlgnn ancak %30 unu kaybeder. Poliakrilonitril karbon lif eldesi iin uygun bir polimerdir ve 2800 C dolaynda yaplan proliz ile karbon life dnkr (Blm 8.8). izolge 8,2 Akrilik liflerin zellikleri
zellik kopma dayammi gdeayo 0 0/065 nem, 70 F ya srekli kesikli

4,5-5,0 4,0-4,5

2,5-3,0 2,0-3,0

kopma noktasnda uzama.% %65 nem, 70 'F ya elastik modl g/denye %65 nem, 70 'F
nem tutuculuk,% %65 nem younluk

15-20 20-30

25-35 35-45,

60-70 1,6-2,0 1,17

25-40 1,8-2.5 1,17 2-5

suda ime

ok az

M. Saak

109

&Yapay

Lifler

MODAKRLK LF'LER

Modakrilik lifler a rlka %35-85 arasmda poliakrilonitril ieren kopolimerlerden yaplan liflere verilen genel tan mdr. lk modakrilik lif 1954' de retimine ba lanan Dynerdir ve bu lif monomer akrilonitril ve vinil klrrn kopolimeridir. Iki akrilonitriVvinil klrrr a rlk oran 40/60 olacak ekilde kartrlr ve ba latc olarak amonyum peroksi clisiilfat-potasyum bislfit redoks ba latc sistemi kullan larak emulsiyon polimerizasyonu ile 1 saat kadar 28-30 C de polimerle tirilir.
nCH2=-CH + rnCH2 H 1 1 CN CI
---p.

akrilonitril

yin]] Idrr

11+ CH2CH-CH2-C H }:_ n, 1 CN CI poli(akrl onitrl-ko-vinil klriir) ' -

Akrilonitril ve vinil klrrn kopolimerinin asetonda %21 Ilk zeltisi haz rlanr ve sulu ktrme banyosuna basdarak ya ekme yntemi ile lif haline getirilir. Daha sonra s cak gerne-ekrne ilemi ile %1300 oran nda ekilir ve son olarak da sl ilemden geirilir. Kimyasal, biyolojik ve sl dayamm ok iyidir. Bir dier modakrilik lif ise akrilonitril ve viniliden klrr kopoliraerinden elde edilir. Vere", Teklan ticari isimli lifler akrilonitril ve vinil klorr kopolinerinden elde edilen modakrilik liflere rneklerdir. C{ n CH2=CH + m CH2=CH --,.. -[ CN c
akrilonitril viniliden klrr

CN

C{ 1 -, it +m CI

PulKaktilonitril -ko-viniliden klrr)

Poli(akrilonitril-ko-viniliden kdoriir) . kopolimeri redoks balatclar kullan larak emlsiyon polimerizasyonu ile elde edilebilir. AkrilonitriVviniliden klorr oran 75/25 alnarak, uygun deriimdeki balatc yannda 32 C de 1 saat kadar srdrlen

M. Saak

110

&Yapay Lifter .

polimerizasyon sonucu %72,5 dn mle ieren kopolimer elde edilir.

klorir .

liflei; benzer. Genelde modakrilik liflerin zellikleri akrilik Ancak modakrilik liflerin yo unluklar daha yksektir lifleregre daha fazla nem tutarlar ( s ras ile %1,6-2,6've' l-L/o4,0). 8.4 OLEFN LPLERi Olefin liflere poliolefin lifler de denir ve arlka en az %85 etilen, propilen gibi olefinlerin polimerlerini ierirler. Poliizopren yapsnda olan kauuk gibi amorf lifler bu tan mm dnda tutulurlar. Olefn lifleri ierisinde en-t;neralileri polipropilen ve polietilen liflerdir. Her. iki polimer de ayn zamanda ok iyi birer plastiktir. Gerekte, lif retiminde kullan lan ou dier polimerin de ilk sentezinde yakla m '.'polim.eri plastik olarak kullan ma yneliktir. Daha sonralar lif verebilme yetenekleri anla ltrutr. POLETLEN Polietilen, etilen gaz nn yksek basn -rve, scaklk altnda polimerizasy-onu ile sentezlenebilir, Polimerizasyon 'ortam nda bulunan az orandaki oksijen (%0,01) katalizr grevi yapar.

n CH2r-CH2
edlen

CH2-CI-12
polietilen

Yksek basn da elde edilen polietilen, lif retiminden daha ok plastik amal kullanm iin uygundur. Molekl arl 15 000 dolaynda olan bu polimer 300 C de dzelere bas larak lif haline getirilir. Yksek bas n polietileninin younluu diiktktr ve bu polimerden yaplan lifler ok zayftrlar. Dk-younluklu polietilen liflere yeterince germe-ekme uygulansa bile hala uzayabilirler. Bu zellikleri dk kristaliteden ve polietilen zincirlerinin dallanme9 bir yapda olmasndan kaynaklarn-. Dk-younluklu polietilenin lif retimi iin yetersiz kald dier bir nokta, erime noktas nn 115 C gibi ok kk bir de erde
M. Saak 111

8. Yapay Lifier

olmasdr. 'Gne mlarma kar da dayan kszdrlar. Gamma nlar etkisi ile apraz ba lanma sonucu sl kararl l biraz ykselir fakat yine de tekstil amal kullanm iin yetersizdir. Yksek denyelerde retilerek monofilament halinde (rne in 500 denye) kullan labilir. Dokumalar ise daha ok plastik film duygusu verir ve korozif ortamlarda kullan lrlar. Dkyounluklu polietilen yukarda verilen yetersizlikleri nedeni ile lif retimi a sndan pek ilgi eknemitir, Ancak 1957' de yksek younluklu polietilenin sentezlenmesi poliolefn liflerin geliiminde nemli bir etken olmu tur.
-

Yksek-yo unluklu polietilen metal katalizrler yan nda dk basn da elde edilir. Younluu yksek olan dk basn polietileninin kristalitesi de yksektir. Yksek-yo unluklu poliatilenden yaplan liflerin dayaralefil biraz daha iyidir ve erime noktas 130.138 'e dolaymdadr. Kimyasallara olan direnci yksektir. Daha ok raonofilament halinde kullan lr. izelge 8.3 de polietilen liflerin zellikleri verilmi tir.
POLPROPiLEN

Polipropilen, propilenin anyonik, katyonik veya radikalik polimerizasyonu ile elde edilebilir.

n
CH3

-E CHZ-C H}j
CH3

propilen

Polipropilen

Blm 4,4' de ele al nd gibi polimerler stereokimyasal a dan belli bir dzende elde edilebilirler. Stereospesifik katalizrlerin (Ziegler-Natta katalizrleri) 1954' lerde polimerizasyon sistemlerinde kullanlmaya balanmas ile birlikte polipropilen de lif izotaktik eldesine uygun stereodzende sentezlenebilmi ve polipropilenden 1957' de ilk defa Italya'da lif retilmeye balanmtr. Yan metil gruplarnn zincir boyunca rastgele sraland ataktik polipropilen yap s lif eldesi iin uygun de ildir. Buna karn yksek molekl arlkl izotaktik polipropilen kolayca

M. Saak

112

,;-,

8. Yapay ,Lifter
. . -t L;f .);f,

izelge 8.3 Olefn zellik kopma dayanun g/denye 0/065 nem, 70 F ya kopma noktas nda uzama i% Vo65 nem, 70 F Ya 5,0-9,0 polipropilen polietilen

2,0-4,0

15-30 15-30

4-40 20-40

()lastik modl g/denye wo65 nem, 70 F , Ya

nem tutueuluk,o/o Vo65 nem younluk gcm3 suda ime 0 /o, haeimee erime noktas , 'C

30-45 30-45

167

115-138''
.;W`?:4

yCinlendirilebilmesi ve kristallenebilrneei nedeni ile h lit'''i:eilMine yatkn bir polimerdir.

Yapay lifler ierisinde yo unluu en dk olan (0,90 g/cm3) liflerden birisidir. Yksek kristalite ve polar grup ierinemesinden dolay dier poliolefin lifler gibi nem tutmaz. Kimyasallara olan direnci iyidir, ancak gne etkisi ile degredasyona u rar. Bu nedenle ekme ileminden nce, eriyik halinde iken polimer ierisine ultraviyole iadam' absorbe eden stabilizatrler kat lr. izelge.8.3' de pol ie t ilenle birlikte polipropilen liflerin baz zellikleri grlmektedir.

M. Saale

118

8. Yapay Lifler

Poliolefin lifler genelde eriyikten ekme yntemi ile retilirler. Ancak poliolefin polimerlerden film yarma yntemi denilen bir yolla da lif elde edilebilir. Bu yntemde polimer kristalitesi yksek film haline getirilir ve germe-ekme ile ynlenme salanr. Ynlenmi lifler daha sonra ynlenme ynne parelel ince eritler halinde kesilir. Elde edilen bu ince eritler biraraya getirilerek bklr ve 1000-4000 aras nda deien denyelerde dayan kll iyi lifler elde edilir. Bu hali ile retilen lif ip, halat, uval, a vb malzemelerin yap mnda kullanlabilir.
-

eritlerin daha da inceltilmesi denye deerini 3-100 aras ndaki byklklere kadar d rlebilir. Bu ince filamentler tow haline getirilip kesildi lif retiminde kullanlr. Liflerin kesit grntleri dzensiz dikdrtgen eklindedir. Film-yarma tekni i dier lif ekme yntemlerine gre baz - ilem achmlarm ortadan kaldrd iin daha avantajl dar. Polipropilen liflerin boyanmas zordur ve bu zellii kullanm alanlarn snrlar. Boyanmalarmda kullan lan bir yntem, polimer ierisine nikel ve alumiyum gibi metallerin tuzlarmm kanat nlmasdr. Metal tuzlan boyama iin uygun merkezleri olutururlar. Ancak boya molekllerinin polimer ierisinden difzyonla bu merkezlere ola mas gerekir. Bu nedenle yntem renk tonu ve parlakl asndan iyi sonular vermez. Dier bir boyama yntemi ise polipropilen ierisine bazik karekterli polimerlerin kan tnlmaadr. Bylece asidik boyalarla boyanabilirlik sa lanr. Poli(N-vinil piridin) s! karal l ve polipropilenle kan abilirlii iyi olduu iin karm hazrlamada kullanlan bir polimerdir. Et ilen , propilen dnda 1-bten, 1 -penten, 3-met il- 1 -bten, 4-metil-l-hekzer gibi dier olefinlerden de lif yapma ynnde aratrmalar yaplmtr. Ancak bu tr poliolefin liflerin nemli miktarlarda retimi sz konusu de ildir.

8.5 VNL VE VNLDEN LFLER

Akrilik liflerin eldesinde kullan lan poliakrilonitril vinil siyanrn (akrilonitril), yani bir vinil t -revinin polimeridir. Ancak ak-ilik ve raodakrilikler geni bir lif grubunu olu turduklar iin
M. Saak 114

13.Yapay L tler

ayr bir blm alt nda incelenmitir. Bu blmde dier vinil ve viniliden trevlerinden elde edilen lifler ele al nacaktr.
POL(VNL KLRR)

Poli(vinil kdorr)den lif retimine ili kin ilk al malar 1913' lere dayan r. Ancak o yllarda poli(vinil zebilecek ticari bir zciinn bulunamay lif retimini engelleyici nemli bir faktr olmu tur. Daha sonralar Fransa'da aseton-karbon clistilfr karmmn poli(vinil klorr) iin iyi bir azc olduu gzlenmi ve Rhovyl liflerinin retimine ba lanmtr. Almanya `da ise poli(vinil kloriir)in znrlii klorlama ile salanarak "Pe Ce lifleri retilmitir. Amerika'da asetonda znebile -r vi il klorr ve vinil (Vinyon) asetat kopolimeri kullan larak vinil klorr lifleri retilmitir. Vinil klorr serbest radikalik ba latclar kullanlarak yn, emlsiyon, sspansiyon veya zelti polimerizasyonu tekniklerinden birisi ile polimerle tirilebilir. En fazla -kullanlan yol emlsiyon polimerizasyonudur.
CH2=CH dl viil klorr CH2-CH n

ci
poli(vinil klorr)

Poli(vinil klrr) eriyikten ekme yntemi ile kolayca . lif haline getirilebilirse de genelde aseton-karbon slfr kar mmda zlecek zeltiden ekme yntemi uygulan r. Bunun nedeni erime scakl 175 C gibi dk bir deerde olsa da, poli(vinil klorr)n erime noktas yaknlarnda bozunmas dr. Ayrca zeltiden ekme yntemi ok ince, yani filament denyesi ok d k olan fillerin retimine de olanak Sa lar. Bylece yn, pamuk gibi doal liflerle kartarlabilecek kalitede lifler elde edilir. Poli(vinil klrr)den elde dilen bir dier; lif olan Pe Ce, klorlanm poli(vinil klrr)den retilmi tir. Normalde poli(vinil klrr) polimeri %56,8 oran nda klor ierir. Klorlanm klrr)de ise klor oran %64 dolaymdadr. Poli(vinil klrr) yeniden
M. Saak, 115

&Yapay Lifter

klorlamada ama asetonda znrl ii salamaktr. Aseton zeltiden ekme yntemi iin ideal bir ziiciidr. Klarlama ilemi iin poli(vinil klrr)n klor gaz doymu karbon tetraklrrde-%25 lik zeltisi haz rlamr ve bu zelti. 80 C de 20 saat kadar tutulur. Daha sonra Idorlanm polimerin asetonda %28 lik zeltisi hazrlanr ve su iine bas larak Pe Ce lifler elde edilir. Bir dier vinil lif olan. Vinyon, vinil klorr (%88) ve vinil asetatm (%12) kopolimerinden yap lr. Vinyon, naylon 6-6 dan sonra retimi yap lan nc yapay liftir ve naylon 6 dan y l kadar sonra ticari retimine ba lanmt r.
nCH2-CH + nCH2-CH I 0CocH3 c .

n CH2-CHCH2-CH t ci OCOCH3

vinil
klorr

vinil
asetat pol vinil klorr-ko-vinil asetat)

Poli(vinil asetat), benzoil peroksit kullan larak zelti polimerizaeyonu ile sentezlenebilir. Poli(vinil klorr) tek ba na sert bir polimerdir ve bozunma scakl dktiir. Polivinil asetat) ise oda s cakln da bile yumuak karekterdedir. Iki monomerin birlikte polimerizasyonu ile elde edilen poli(vinil asetat) kopolimeri ise lif verebilme yetene i asndan her iki monomerin homopolimerinden daha uygundur. Kopolimer yap mnda yer alan az orandaki vinil asetat birimleri plastikle tiriei grevi yaparlar ve polimerin daha yumuak olinasm ealarlar. Vinyon retimi iin 10 000-28 000 aras molekk-j arlkl , kopolimer uygundur. D k molekl arlkl kopelimerden ,elde edilen lifler ok zay f olur. Yksek molekiil arlkl kopoIimer ise zi1emez ve lif haline getirilemez. Vinyon poli(vinil klorr-ko-trixtil asetat) kopolimerfflin aseton veya metil etil ketondaki zekileri kullan larak kuru ekme ile lif haline getirdirler. Viniliden Saran ad verilir. Saran, ierieine az oranda vinil klrr kat larak elde edilen
liflvre genel olarak

&Yapay Lifler

poli(vinil klorr-ko-viniliden klorr) kopolimerinden 1949' da retilmitir. CI I , .i.CI I -,

ci

n CH2 cH + n CH2..C, ---tis

ci vinil Idorr

_E cH2-eFtcHic th
ci

ci

viniliden klorr

poli(vinil klorr-ko-viniliden Idorr)

Daha sonralar ise Ve/on, Pernialon, Tygan ticari isimleri altnda viniliden trevi lifler retil nitir. Viniliden klorrn kopolimer olarak kullan lmasuadaki ama polimerdeki klor oran na artt rmaktr. Bylece asetonda aznebilir rn elde edilir. Yukar da deinildii gibi Pe Ce liflerde poli(vinil klorr)n yeniden klorlanmas klor oran artt rlm ve asetonda znrlk salanmt . Polimer yap s nda yer alan klor, brom gibi halojenler genelde polimerlere yanmazl k zellii kazandrrlar. Bu nedenle Saran lifler ve dier vinil klrr veya viniliden klorr tr monomerler ieren lifler yanmazdr ve yanmazl n arand yerlerde kullanahrlar. Bu grup lifler kimyasal olarak da kararl drlar ve asitlerden, o u bazlardan etkilenmezler. Yap da yer alan a r halojen atomlar nedeni ile younluklar yksektir (1,68-1,75 Wein' aras deiir) ve bu yksek younluk giyim amal kullanm asmdan byk bir dezavantajd r. Nem tutuculuklar da ok dktr (%04).
POLI(VNL ALKOL)

Vinil alkol serbest halde elde edilemeyen bir monomerdir ve kolayca yeniden dzenlenme ile asetaldehite dn r.
CHfiCH OH
villil alkol

CH3CHO

asetaldehit

Bu nedenle poli(vinil alkol)n, vinil alkolden,

M. Saak

117

8.Yapay Lifler

nc
OH

CH2-CH} n
OH poli(vinil alkol)

vinil alkol

eklinde yryen bir polimerizasyon tepkimesi ile sentezlenmesi sz konusu deildir. Poli(vinil alkol), poli(vinil asetat)tan ikilarak elde edilir. Vinil asetat, metanol iinde benzoil peroksit gibi radikalik bir balat c ile kolayca polimerle ir. n CH2-CH
I OCOCH3
vitill asetat

--a.

__E CI-12CHIfi
i OCOCH3

poli(vinil asetat)

Polimerizasyon sistemine NaOH eklenirse,

-E cH2cH

n NaOH --

cH2-cH ]_ n
OH

n C H3COONa

OCOCI-1,3

poli(vinl asetat)

poli(vnul alkol)

tepkimesi yryerek poli(vinil asetat) hidroliz olur ve olu an poli(vinil alkol) ker. Poli(vinil asetat)tan poli(vinil alkol)e gei te uygulanan bir dier yolda ester de iim tepkimelerinden yararlanmakta.. cH2-cH + n CH3OH

_E cH20-1
OH

n CH3COOCH3

ocoCH3 asetat)

poli(vinil alkol)

Poli(vinil alkol) suda ziinebilen bir polimerdir. Bu nedenle

M. Saak 118

8.Yepay Lifer
'

olarak .<reya emlsiyon ve sspansiyon sistemlerind e suda z-nrliin istendii alanlarda ambalaj maliemesi: Olarak kullanlr. Dier nemli bir kullan m yeri. de lif iiretimidir. Poli(vinil alkol) yapsndaki Kuraton S lifleri 44 C dolaynda kolayca suda znrler. Daha ok dokuma sonras birbirinden ayrlmas gereken paralar n (orap gibi) seri retiminde dokumalar birletirici olarak kullan hrlar. Bu dokumalarm boyanmas sras nda poli(vinil alkol) lifler kendiliinden znece i iin dokuma paralar da birbirinden ayrlr. Ya da daha sonra uygulanan s cak suda ykama ilemi ile 9Bzn-rlk salanr. Bir dier poli(vinil alkol) lifi olan Vinylon 1965' de Japonya'da retilmi tir. Vinylon lif -retiminde poli(v-Mil alkol)n sulu zeltisi sodyum slfat, slfrk asit ve formaldehit :'keren banyoya bas lr. Bylece zincir ii ve zincirler araei dioksi metilen balara oluturulur.

CH2-CH- CH2-CH-CH 2-CH-CH2-CH 1 I I OH O -CH2- O

6
CH2-CH- CH2-CH- CH2-CH-CH2-CH I 1 OH 0 --- cH2 O

Zincirler aras nda oluan apraz ba lar Vi-nylon liflerin bzlmelerinide engeller. znmezlik iin hidroksil gruplarmm te birinin apraz ba a kat lmas yeterlidir. Ynlenme derecesi lif zelliklerini belirlemede nemli bir faktrdr. Asit ve bazlara ;karga direnci olduka iyidir. Erime s cakl 220 C, nem tutuculu uASe yapdaki hidroksil gruplar nedeni ile %S dolaymdad r.
POL (TETRAFLORO ETLEN)

Flor ieren polimerlerden poli(tetraf1oro etilen), tetrafloro etilenin polimerizasyonu elde edilir ve lif retiminde kullan lr.

M. Saak

119

8.Yapay Lifler

Teflon olarak bilinen bu polimer 1941' de sentezlenmi ve

teflon lifler 1954' de ticari olarak retilmeye ba lanmt r. Poli(tetrafloro etilen) daha ok plastik olarak kullan lan bir polimerdir. Tetraloroetilen genelde serbest radikalik ba lat c lar kullanlarak su., varl nda yksek bas nlarda Redoks ba latc lardan da yararlan lir.
F
F

I n c c 1 I F F tetrafloro

c c j-n
F F

edlen

poli(tetrafloro etilen)

Teflon zincirleri, polimer yap snda yer alan ok say daki hacimli flor atomlar nedeni ile d etkilere kar korunmu durumdadr. Bir molekln flor atomlarnn oluturduu bu bariyeri geerek ana zincire etki etmesi olduka zordur. Bu nedenle Teflon kimyasal a dan olduka kararl dr ve hibir zcde znmez. Teflonda zincir dzeni ve simetrisinin iyi olmas nedeni ile ok iyi zincir paketlenmesi de sa larm. Buna bal olarak flor atomlar aras nda gzlenen ok say daki van der Waals etkile imleri sonucu zincirler aras etkile im artar. Teflonun yksek yo unluu (2,2 g/cm) ve yksek erime noktas (400 C) bu bu yap sal zelliklerinin bir ya as raas dr. Erime noktas yaknlarna sit ldganda bozulmas ve znmez oluu nedeni ile poli(tetrafloro etilen), Blm 5' de incelenen lif ekme yntemleri lif haline getirilemez. Uygulamada Teflonun kolloidal sulu dispersiyonu dzelerden HC1 zeltisi ierisine bas larak lif elde edilir. Teflon lifler neme ve kimyasallara kar tamamen ilgisizdir. Sras ile 290 'C de deri ik H 2SO4 de bir gn, 100 C de deriik HNO3 de bir gn ve 100 'C de %50 lik NaOH da bir gn bekletilse bile dayan kllmdan fazlaca bir ey kaybetmez. Is l kararl l da ok iyidir ve 300 s cakl a kadar kullan labilir. Bu scaklkta bekletilirse arlmn ancak %0,0002 sini kaybeder. Teflon liflerin bir diger zellii de yanmaz olu lardr.

M. Saak

120

8.Yapcy Lifle r

Yapay lifler ierisinde kimyasallara ve sya en dayan kl lif olan Teflon bu zelliklerine uygun olarak daha ok korozif ortamlarda kullan lacak szme amal dokumalarn (filtre) yapmnda, ate veya korozif maddelere' kar koruyucu elbiselerin yapmnda ve anti-statik bandlarm yap mnda kullan lr.
8.0 ELASTOMERK LFLER

Elastomerik lifler kopmadan Zire. e:%200 lerin zerinde uzama ve uygulanan gerilimin kalkmas ile h zla ilk bo3rutlarma ckinebilen liflerdir. Bu zellikleri nedeni ile kauu a benzerler. Uzun yllar doal ve yapay kauuklar elastomerik lif yapmnda kullanimlardr. Ancak bu liflerin elastikiyeti yksek olmakla birlikte kopma dayan mlar ok diiktr. Ayn zamanda `oksidatif degradasyona yatk ndlar ve boyanmalar da zordur.
,

gsterebilen

Ideal bir yapay elastomerik lifin polimeri esnek, tersinir uzama gsterebilen zincir paralar (segment) ile birlikte bu paralar birbirine balayan sert segmentlerden olu maldr. Uzun olan esnek segmentler kauu umsu ve amorf yapdadr. Bu segmentler zincirin yumu ak ksmn oluturur ve kk kuvvetlerde yksek uzama gkisterirler. Sert segment ise genellikle kristalin ve polar karakterdedir. Gerilim alt nda deforme olmazlar ve elastikiyeti salarlar. Kauuksal elastikiyetin nedenleri anla ildktari sonra yapay elastomerik lif retimi gerekle tirilebilmitir. Poliiiretanlar elastomerik lif retimi iin gerekli yap sal zellikleri ta rlar. Spandex !iller olarak da bilinen elastomerik lifler bu nedenle arlnn en az %85 i poliretan birimleri ieren lifler olarak tan ml arnr. Diol ve diizosiyanatlar aras ndaki tepkime poliretan polimerlerini verir. Poliretar lifler Almanya'da ilk defa IL Dnya sava srasnda Perlon (Perlon U, Perlon L, Perlon T gibi) ad altnda retilmilerdir. Perlon U retiminde 1,4 ,btandiol ve hekzametilen diizosiyanat 195 C de tepkimeye sokulur.

M. Saak

121

S. Yapay Lifter

n HO(CH2)40H + n OCMCH2)614C9 hekzarm*ilen diizosiyanat

0(CH2)4000NH(CH2V+ICO

1,4-btandio

poliretan

Daha sonra polimer eriyikten ekme yntemi ile ekilerek Perlon U lifleri elde edilir. Dorudan poliretandan yap lan liflerin elastikiyeti olduka dil ktr ve daha ok klasik sert liflere benzerler. Aada ayr ntl incelendii gibi elastikiyeti yksek spandex lifler sert poliretan birimleri ierisine yumu ak polimer zincirleri sok-ularak elde edilir. Spandex liflerin sentezi birka ad m zerinden yap lr. ncelikle esnek poliglikol (makroglikil) zincirleri olu turulur. Makroglikoller, zincirleri hidroksil gruplar ile sonlanm, molekl arlklar 400-500 dolaynda olan polieter veya poliesterlerdir. rnein elastomerik lif olan Vyrene retiminde etilen glikol, propilen glikol ve -adipik asit kullan larak molekl a rl 1600 dolaynda olan poliester elde edilir. 14:filen glikol biraz fazla al narak son gruplarn hidroksil grubu olmas Balanr.
CH3 7 HOCH2CH2OH + 3 HOCHCH2OH + 9 HOOC(CH2)4COOH

etilen glikol

propilen glikol

adipik asil C H3

HOCH2CH2OCO(CH2)4 COOCHCI42 0C0(CH2)4 C0 ..~-0CH2CH2OH

poliester ( mol. ar. 1600 ) Spandex lif eldesinin bir sonraki admunda makroglikol, a r dlizosiyanatla tepkimeye sokularak yumu ak segmenti olu turacak n-polimer elde edilir. Bu ad mda genellikle 2,6-toluen diizosiyanat gibi aromatik izosiyanatlar kullan lr. Yumuak segmenti oluturacak olan makroglikol k saca,
HOOH

M. Saak

122

8. Yapay Lifler

eklinde gsterilirse, aromatik diizosiyanatla makroglikol aras nda,

H HO --- OH + 2 NCO OCN N- -O H O-C-N y NCO Ii O cH3

CH3 makro glikol aromatik diizosiyanat

CH3 O

yumuak n-polianer
son

eklinde yryen tepkime sonucu n-polimer elde edilir.

gruplar izosiyanat olan

En son admda ise izosiyanat son gruplu n-polimer, etilen glikol veya hidrazin gibi kk molekl a rlkl bir diol ya da diaminie etkile tirilerek sert segmentler olu turulur.
H

OCN-- NCO

HOCH2CH2OH

N-C-OCH 2CH2O-C- N
II
li

on-polimer

etilen. glikol

sert poliretan segmenti

OCN--NC0+ H2N- NH2 n-polimer lndrazin

N-C-N- N-C-N II J x L li
O O

HHH i 1

sert polire segnaenti

Sert polimer segmenti ierisinde yer alan re ve retan gruplar hidrojen ba yapma yeteneklerinde dolay dier polimer zincirleri etkile erek ba lanma noktalarn' olu tururlar, apraz ba karekteri ta yan bu etkile im spandex laflara elastikiyet kazand rr. Gerilim alt nda spandex lif zineirlerinin ald pozisyon ematik olarak ekil 8,2' de gsterilmitir.

M. Saak

123

8. Yapay Lifier

ekil 8,2 Spandex lif zincirlerinin gerilim altmdaki davranlar

Spandex lifferin elastik modl d k, uzama oranlar ve elastikiyetleri yksektir. izelge 8.4' de spandex lifierin baz zellikleri doal kauukla kar lat rmal Doal kauu un lif haline getirilmesinde poliolerm lifiere uygulanan yarma tekni i kullanilabilir. Kauuk vulkanizasyon iin gerekli katk maddeleri kat ldktan sonra kiitl-r ve kalenderleme (silindirler aras ndan geirme) ile levhalar haline getirilir. Vulkanizasyon sa landktan sonra baklarla kesilerek lif haline getirilir. Beklenildi i gibi film-yarma yntemi kal n filamentler verecektir. Bu yntemle 2000 metre uzunlu a kadar lifler elde edilebilir. Doal kauugu lif haline getirmenin bir diger yolu da kauuk lateksini cam dzelerden asetik asit ieren ktiirme banyosuna basmakt r. Lifler daha sonra vulkanize edilerek i lem tamamlan r. Spandex lifler ise polimerin yap sma gre eriyikten veya zeltiden ekme lif haline getirilirler. Spandex lifler do al kauu a gre ok, daha incedir. Spandex liflerin daha dayan kl ve kirnyasallara direnlerinin iyi olmas bu tr ince filamentlerin retimine olanak saklar.

Saak

124

8. Yapay Lit7.er

izelge
zellik

Spandex 1 11erir zellikleri doal kauuk spEuidex

kopma dayamm, Wdenye %65 nem, 70 'F kapma noktas nd auzama,% %65 nem, 70 F elastik modiil, Wdenye %65 nem, 70 'F %100 uzamada elastikiyet, % nem tutuculuk,% %65 nem younduk,Wcm3

0,3 500 0,02 97

0,9 600 0,05 95

1,21

Spandex lifler tek ba larna pek kullandmaz.lar, daha ok poliesterler, poliarnitler, yn, pamuk gibi sert liflerle sar lm olarak kullanlr. Bylece sert lifle korunmu olan spandex lif yap ya elastikiyet kazardrrken, sert lif de gerekli mekanik ve fiziksel zellikleri Salar. 8.7 POLESTER-ETER LFLER Poliester-eter lifler polimer ana zinciri boyunca hem ester hem de eter kimyasal birimlerini ierirler ve poliester liflerin bir alt grubu olarak d iinlebilirler. Grikne ve A-Tell iki nemli poliester-eter liftir A-TELL poli(etilenoksibenzoat)

k maddeleri p-hidroksi benzoik asit ve etilen oksittir ve A-Tell retimi 1971 yl nda Japonya'da gerekle tirilmitir. Iki madde aras ndaki ilk kondensasyon tepkimesinde olu an ester

M. Saak

125

&Yapay Lif/er

COOH + CH2 CH2

COOCH2CH201-1

\o/ p-hidroksi benzoik asit etilen oksit

ileri kondensasyon tepkimeleri sonucu poliester-etere dn r.

O-4)cOoCH2CH21-71 len oksibenzoat) poli(et A-Tell lifler eriyikten ekme yntemi ile elde edilirler ve ipee ok benzerleri Filament kesit geometrileri gendir. Erime noktas 220 C dolaymdad r ve poli(etilen teraftalat) ve poli(1,4-siklohekzan dimetilen teraftalat) a gre d ktr. Hidrolize kar bu liflerden daha dayan kldr.
GRLENE

Teraftalik asit, etilen glikol ve p-hidroksi benzoik asidin kopoliraeridir. Poliester-eterin eter bile eni p-hidrroksi benzoik asit ile etilen glikol aras ndaki tepkimeden olu ur.
HO(CH2)20H + HO COOH HOCH2CH20 COOH

etilen glikol

p-hiclrokni benzoik asit

veya HOCH2CH2Q000OCH2CH2OH

kinci admda teraftalik asitle esterle me sonucu Grilene lifm polimeri elde edilir.

M. Saak

128

8. Yapay Lifler

n HOCH2CH20-000OCH2CH2 OH n 1400C.

00H-4-

H OCH2 CH20

00CH2CH20 0C-

0H + (2n-1) H2 0

Grilens

Erime noktas kopolimer bile imine bal olarak de iir ve genelde 230 'C dolaymdad r.
8.8 NORGANK LFLER

nsan-yaps inorganik lifler kendi ierisinde cam lifler, metal lifler, karbon lifler ve seramik lifler alt gruplar na ayrlarak incelenebilir. Blm 6.3' de incelenen asbest filler kullan m alan bulabilen tek doal kaynakl inorganik lif grubunu olu turur. insan-yaps liflerin en nemli zellikleri yanmaz olu lar ve yksek scaklklara dayanabilmeleridir.
CAM LFLER

Cam filler yayg n olarak kullan lan nemli bir insan-yap s inorganik liftir ve bu grup lif retiminin yakla k %90 m n oluturur. Camn temel girdileri silika (8i0 2), kire ta (CaCO 3) alimunyum hidroksit, borake ve sodyum karbonatd r. Cam liflerin temel zellii %50 den fazla SiO 2 iermeleridir. izelge 8.5' de baz cam fillerin bile imi verilmitir. Cam granl hale getirilir ve eritilerek dzelere bas lr. Cam liflerin ate e ve sya dayammlar iyidir, mikroorganizmalardan etkilenmezler ve yksek s caklklarda boyutsal kararl l iyidir. Ancak esnek de ildirler ve krlgandrlar, younluklar da yksektir (2,5 gicm3). Atmosferden nem tutmazlar ve ya veya kuru hallerinde mekanik zellikleri ayn dr. Bilinen tekstil boyalar ile boyanamazlar, genelde erimi cam ierisine pigment tr boyalar kat larak renklendirilirler. En nemli kullan m yeri dayan klfi artt rmak amac ile polimerler ierisine takviye maddesi olarak kat lmas dr. Cam lif
M. Saak

127

8. Yapay Lifier

izelge 8.5 Baz cam liflerin bileimi, (%) oksit Si02 Na2O Al, CaO B203 MgO Be0 dierleri silika 99,97 0015 0,0032 Na-cam 78,2 21,8 E-cam 54,5 1,0 14,5 17,0 8,5 4,5 YM-31 -A 48

11,85 8,0 8,5 8,0 14,0 840

erime noktas, C 1500-1650

750-800

takviye edilmi plastik astarlar, kimyasal fabrikalarda, depolama kap ve tanklarmda egitli korozif etkilere kar astar olarak kullanlr. Bu amala kullan lan polimerler genelde poliesterlerdir. Ayrca ate e dayankl eldiven, ba lk, rt ve battaniye gibi malzemelerin yap mnda ve s yal tm amac ile de kullan hrlar. KARBON LFLER Karbon lifleri, sellozik veya yapay liflerin' (veya dokumalann) kontroll sl bozunmalar ile elde edilirler. Rayon lifleri ve poliakrilonitrilden yap lan lifler bu ama iin olduka uygundur. ou karbon lif poliakrilonitrilden yap lr. Poliakrilonitril 1000 'C dolaynda proliz edilirse, polisiklik yap daki siyah Orion ad verilen rne dn r. ,CH2,, CH2 , H law G \ CH/ N poliakrilonitril N C

CH2\

CH I

/C1"1-2\ CH CH

siyah Odan

M. Saak

128

&Yapay Lifigr

S cakl n daha da ykseltilerek 2800 C dolayna kart lmas ise tam bir grafitle meye neden olur ve yap daki bidrojenler uzaklaarak karbon lif elde edilir. Bu lif poliakrilonitrilin zclerinde ziinmez, daha hafiftir, kimyasal a dan tamamen inertdir.

karbon lifi Karbon lifler de, cam lifler gibi yayg n ekilde plastiklerde takviye maddesi olarak kullan lr.
MTALIK LIF.4gRe

Aluminyum,, elik nikel, bak r, Platin, alt n gibi metallerden lif yapmnda yararlan lmtr. Metelik lifleri dokuma haline getirip kullanmak olas dr. Ancak bu tr dokumalar ok pahal dr ve daha ok zel askeri amalar, ya da uzay al malarnda kullan lr. En sk karlalan metal lif aluminyumdan elde edilenidir. Her iki yan seliiloz asetat-btirat veya. poliesterle kaplanm aluminyum folye ya da levhalar istenilen - sboyutlarda kesilerek filament haline getirilir. Bu liflerin hemen hemen tek kullan ld yer, dekoratif amal uyklamalardr. Metalik liflerin elektriksel ve sl iletkenlikleri yksektir, darbeye dayan mlar iyidir, d k ve yksek s aklklarda fiziksel zelliklerini korurlar.

M. Saak

129

9.LifWin Analizi

fifF;RiN ANAL

Baz durumlarda bir lifm yap smm aydnlatlmasna, en azndan ne tr bir lif (do al veya insan-yap s lif) olduunun bilinmesine gerek diryulabilir.
Tek tr lifden yap lm bir iplik veya dokuma rne inin analizi kolayd r. Ancak gnmzde o u dokumalarda tek tr lifler deil, genelde lif karmlar kullanlmaktadr. Amaca ynelik olarak hazrlanan bu dokumalarda do al ve insan-yap s lifler de iik oranlarda kar trlarak kullanilabildii gibi iki veya daha fazla insan-yap s lifm karmyla karlalabilir. Bu nedenle lif analizine gemeden nce _farkl olabilecei dnlen lif trleri dokumadan ayr ayr al nmal ve daha sonra analizlerine geilmelidir. Liflerin analizi iin ok de iik yntemlerden yararlan hr. izelge 9.1' de bu yntemler ayr ntl grupland rlmtr. Analizde kullan labilecek rutin bir yntem yoktur. Ozelge'cle s ralanan analiz yntemlerinden yaln zca birisi, lif trnn belirlenmesinde yeterli olabilir. Ancak yan lglarn nne geebilmek iin de iik yntemlerin verdi i sonular birlikte de erlendirilerek bir sonuca gidihrelidir ve lif . tr ile ilgili kesin bir sonuca var lmadka baka analiz yntemleri denenmelidir. Yakma testleri, ultr viyole spektrofotometresi (UV) infrared spektrometresi (IR), znrlk testleri ve erime noktas gibi baz analiz yntemlerinde kullan lan lif rne ini yeniden ba ka bir test de kullanmak olaa ieildr. Bu nedenle seilecek analiz yntemi,
M. Saak 140

Aracaizi

izelge 9.1 Liflerin analizlernde kullanlan yntemler mikroskobil yntemler uzunluuna grn kesit grnts lardma indisi ift krma indisi kimyasal yntemler yakma testleri znrlk testleri sl analiz kimyasal etkileimler lekeleme dierleri

firiksel
yntemler younluk erime noktas nem tutuculuk IR UV mekanik testler

analiz edilecek lif rne i miktarna gre belirlenmeli ve olabildiince fazla yntem uygulanmal dr. Analiz yntemlerinin baz larnda mikroskop, IR ve UV spektrofotometresi gibi aietlere gereksinim cluyulur. En faydal analiz Yntemi mikroskopik incelemelerdir. izelgede verilen genel analiz yiinte rde4 ' 'Yan nda n gzlemler olarak tammlanabilecek baz basit n incelemelerie de lif kayna ile ilgili bilgiler edinilebilir.
91 N GZLEMLER

n gzlemler, dorudan el ve gzle yap lan incelemeleri kapsar. Bu incelemeler s rasnda herhangi bir sistem, alet, kimyasal madde kullan mna gerek yoktur ve lif rne i de bir zarar grmez. Lif boylarm n kontrol, lifin do al ya da-- insan-yap s lif olup olmadna ilikin bilgiler verir. Lifin srekli olmas insan-yaps lif olasln artt rr. Doal ipein srekli lif oldu u Unutulmamaldr. Dolaysyla srekli bir lifle karlahrsa, -doal ipek el.ip olmad kontrol edilir ve eer doal ipek deilse analiz insan-yap s lifler zerine younlatrhr.

Kesildi lileF karlahrsa lif boylar nu kontrol edilmesi gerekir, Yn, pamuk gibi doal liflerde lif boylar deikendir. Insan-yap s lifler ise belli boylarda kesilerek kesildi lif haline getirildii iin ayn boyda liflerle karlalmas lifin insan-yap s olduunu gsterir.
M. Saak
131

9.Liflerin Analizi

Basit koparma denemesi ile lifin dayan klfi kontrol edilerek de baz bilgiler edinilebilir. kr kopan yani kapma dayaram byk n olan, lif insan-yaps lif ya da doal ipek olma olasl yksektir. Pamuk, yn 'gibi doal lifler kolayca kopar. Bir ayr gzlem lif parlakl mm kontrol eklinde yap labilir. nsan-yaps lifler genellikle do al liflerden daha parlakt r. Lif dokuma halinde ise, de iik lifler ayrlarak n gzlemler yaplmal dr. Yukarda sz edilen inceleme yntemleri yaln zca lifin kayna ile ilgili bilgiler verir. Lifm yap snn aydnlatlmas iin dier analiz Yntemlerinden yararlanmak gerekir.
9.2 MIKROSKOPiK YNTEMLER

Yntemde lifin mikroskop alt nda incelenmesi ile elde edilen bilgiler de erlendirilir. Blm 3.1' de de inildii gibi liflerin kesit grntleri farkl dr. Ayn blmde, ekil 3.3' de ise baz liflerin kesit grrtlerine rnekler verilmi ti. Benzer ekilde liflerin uzunluuna grntleri de birbirinden farkl dr. Mikroskop alt nda kesit ve uzunluuna grntler incelenir ve tr belirlenebilir. Ancak elde edilen grntlerin kar latrilabilmesi iin analiz yapan kiide doal liflerin ve de iik ticari isimler alt nda retilen liflerin orjinal kesit ve uzunlu una grntlerini ieren zengin bir kataloun bulunmas gerekir. Liderin kesitleri veya eksenleri do rultusundaki k rma indisi deerleri de enalizde yard mc olabilir. Bu de erler kaynak kitaplarda yer alan verilerle kar latrlr ve de erlendirilir. Her iki yndeki . krma indisi llm ise, bunlarn farkna eit olan ift krma indisi (Blm 3.2; izelge 3.3) de eri de hesaplanarak analizde kullanilabilir
9.3 F ZIESEL YNTEMLER

Erime noktalar belirlenerek yap lan analizde liflerin tek tr yani saf olduundan emin olmak gerekir. Lifin erime noktes belirlenir ve izelgelerle kar lat rlarak hangi lifin erime noktas na uyduu kontrol edilir. Tek ba na erime noktas liflerin analizinde

M. Saak

1,92

9.LiTerin

ou kez yetersizdir. olam incelii salansa bile erime noktalar yakn olan lifler aras nda bir seime gitmek g olabilir. Benzer ekilde lifin nem tutuculuk de eri de analizlerde kullanlabilir. Nem tutuculu u dk lifler genelde insan-yap s liflerdir. Bulunan nem tutuculuk de eri :Uygun izelgelerle karlat rlr ve yardmc bir veri Olarak analiz& 'kullan l r. Kopma dayan m, elastik modl, kopma uzamas gibi mekanik zellikler de analizlere yard mc olur. Ancak tr mekanik yntemlerin fazlaca yarar yoktur. zellikle nem tutuculuk, erime noktas , ,gibi veriler tek ba larna lif trn ayd nlatmakta ok yetersizdirler. Olas ln ok aza indirildii durumlarda belki de yararl olabilirler. Bu nedenle bir lifm analizi yapl rken daha nce de belirtildi i gibikesin sonuca ula lana kadar uygulanabilecek di er analiz yntemleri denenmeli ve erime noktas, mekanik zellikler, nem tutuculuk gibi veriler destekleyici olarak kullan lmaldr. UV, IR gibi aletsel yntemler lif analizlerinde ok yararl dr. zellikle IR spektrumlar ndan yararlamlarak, ba ka veri gerekmeden do rudan sonuca gidilebilir. Ancak, IR ynteminin kullanalabilmesi iin lifin saf olmas gerekir ve spektrumlarda yanl deerlendirmelere yol aabilecek katk maddeleri, boya gibi yabanc maddeleri iernemesi istenir. Bu tr maddeler analizden nce uygun ilemlerle liklen uzakla trlmaldr. Temizlenen lifin dorudan KBr pelleti haz rlanarak spektrumu al nabilir. Daha iyi bir yntem lifin uygun bir azcde zlp film haline getirilerek spektrumunun almmas dr. UV spektrumlar IR kadar yararl de ildir. Liflerin younhklar da analizlerde yard mc olur. Elde edilen yomluk de eri lif yoamluklar ile karlatrlarak hangi lif olabileciine ilikin bilgi edinilir. izelge 9.2' de baz liflerin younluklax yardm ile Liflerin younluklar, youn luk kolonu belirlenebilir. Younluk kolonu yakla k 5 cm ap nda ve 40 em uzunluunda bir cam boru ierisine e it hacimde karbon tetraklorr ve ksilen doldurularak haz rlamr. Kolon sabit s cakl k banyosuna yerletirildikten sonra karbon tetraklorr (yo unluu 1,60 g/cm3) daha sonra zerine ayn hacimde ksilen (younluu 0,86 g/ern' )
M. Saak I.

9.Liflerin Analizi

izelge 9.2 Baz liflerin yogunluidar lif pamuk yogunluk (g/cm3)

1,54 1,30 Yi.41 sSndeks 1,21 Teflon 2,20 poiipropilen 0,90 Strn . 1,68-1;75 DaCron 1,38-1,40 Orlon 1,12-1,19 naylon , 6 1,12-1,15 polietilen 0,92-0,96 1,34-1,37 ipek

konur. ki svnm birbirine karmamas iin, ksilen bir baget yardm ile kolon kenarndan yava yava eklenmelidir. Kolon bu ekilde haz rlandktan sonra 3-4 gn sabit s caklk banyosu ierisinde bekletilir. Bu sre ierisinde ksilen ve karbon tetraklorrn birbiri ierisinde difzyonu sonucu kolon boyunca 0,86 g/cm2 ve 1,60 g/cm' sm rlar arasmda bir younluk deiimi oluur. Dier bir deyile kolonun her seviyesi ayr bir yogniluk deerine karlk gelir. Bu a amada kolona younluklar incelikle bilinen deiik younluk deerlerine sahip uygun sayda kalibrasyon bilyalar atilr. Bilyalar kolon ierisinde kendi yo mluklarma karlk gelen seviyelerde dururlar. Daha sonra yo unlu u llecek lif rne inden kk bir para kolona at lr. rnek de kolon ierisinde kendi younluuna eit olan bir seviyede duracakt r.
g0 lifin pozisyonu ekil 9.1'de grld . gibi ise, lif rne inin ,_Voinilui 2,nolu - ,,bilyadan byk, 3 nolu.' bilyadan kk olacakt r.
,

M Raak

134

aLifte

younluk kolonu
4

ekil 9,1 Lif yokunluklaruun belirlenmesi iin kullanlan younluk kolonu rnein, yaplan bir deneyde kalan tabanmdan yap lan seviye lmleri sonucu;

younluk(g/cm3) 1. bilya 2. bilya 3. bilya lif rnei 0,9753 1,3570 1,5355

seviye (cm> 29,543 22,613 17,243 22,150

verilen i elde edilmi ise, 2 ve 3 nolu bilyalar aras ndaki ykseklik fark 22,613-17243=5,370 cm veya 53,70 mm olur. iki bilyainn younluk fark 1,5355-1,3570=0,1785 g/em2 olaca iin, iki bilya aras nda mm uzunluk bana younluk deiimi 0,1785/53,70=0,003324 Wein' mm olarak hesaplan r_ Lif rnei ile 2 nolu bilya aras ndaki uzaklk ise 22,613-22,150=0,463 cm veya 4,63 mm olaca iin, lif rne inin younluunun 2 nolu bilya younluunda]) 4,63x0,003324=0,01539 g/cm2 kadar daha byk olmas gerekir. Bylece lif yo unluu
M. saak
35

g.Lillsrin Anali zi

1,3570+0,01539=1,3724 g/cm olarak bulunur. Yo unluk hesaplanmasmda 3 nolu bilya da kullan labilir, ancak hatan n azalt lmas iin lif rneine daha yak n bilyay kullanmak doru olur.
10.4 IIMYASAL YNTEMLER

Yakma testleri
Kimyasal lif analiz yntemleri ierisinde yer alan yakma testleri lifn alev karmdaki davran larna dayanr. izelge 9.3' de ayrntlar verildii gibi lifler tiirlerine ba l olarak aleve yaklarken, alevde ve alevden uzakla trlrken belirgin davran lar gsterirler. Yanma sonucu b rakt klar art k ve yanna srasnda duyulan koku da analizde nemli ip ular verir. Asbest lifler erimez ve yanmaz, cam lifler ise erin fakat yanmaz. izelgeden grlebilece i gibi protein lifleri olan yn, ipek tr lifler tipik ty (veya sa) yan lg kokusu vererek yanarlar.

znrlk testleri
znrlk testleri uygulan rken lif rne inden alman kk bir paran n deiik zclerdeki davran gzlenir (izelge 9_4). izelge 9.4 yaln zca tek tr lifler iin uygulanabilir. Birden fazla lif tr- ieren dokumalar veya di er rnler iin izelge 9_5' de grlen sistematik analiz yolu izlenebilir. zc lif oran 100/1 olacak ekilde izelge 9.5' de verilen s raya gre zcler kullanlr. Lifin her bir ztic ierisinde bekletilme sresi yakla k 5 dk olmaldr. izelge 9.5 izlendikten sonra hala znmeyen k sm varsa, analiz edilen rnek ierisinde izolgedeki zcillerde znmeyen asbest, kauuk, cam veya florokarbon tr lif oldu u dkrnlmelidir.

M Saak

286

9.Lif1rin Analizi

izelge 9.3 Liflerin yanma s rasidaki davranlar alevden lif tr viskoz, pamuk ve keten yn ve ipek yaldarken erimez bzlmez alevde erimeden yanar uzaldanca artk armeden yanmaya devam eder yanmaya yava yava devam eder koku

topak ya da kat boncuk ,ya brakmaz yumu ak, kabark, siyah kl brakr ty yang

erir ve kvrlr

biraz eriyerek yava yava yanar eriyerek yanal-

selloz triasetat

erir

eriyerek yanmaya devam eder

krdgan, boncuk brakr

aSetik asit

poliamit ve poliester

erir ve bzlr

eriyerek yava yava yanar eriyerek yanar

genellildo iten yanmaya devam eder eriyerek yanmaya devam eder iten yanmaya devam eder

kat,ezilmez, plastik yuvarlak 3ran g boncuk

akrilik

erir

sert,krlgan, plastik ekilsiz yang boncuk sert~siz boncuk

modakrilik erir

eriyerek yava yava yanar

M. Scgak

13?

9.Lifterin .Analizi

izelge 9.4 Liflerin e itli ziiclerdeki davran

lif tr poliamitler
nayion 6 naylon 6-6 + + + + +

HNOs aseton HCI H2SO4 CH202 NaOH DMF m-kresol

Rilsan

akrilonitril Acrilan
Verel Dynel

+
+ -

100C
+ /

k.n. .
.

Orlon
Creslan asbest ve cam

+
+
..

y /
.

poliesterler Dacron Terylene

Kodel

k.n. k.n. k.n

poliolefinler
polietilen

vinil
tiirevleri Saran Rhovyl

+ Y

k.n.

M. Saak

138

9.Lifterin Arvlizi

doal lifler ipek yn sekilozikler Arnel viskoz nitrik asit : oda s cakl nda 30 dk bekletilir aseton HCl H2S0, CH2CI, NaOH DMF : oda scaklnda 20 dk bekletilir : oda scaklnda 5 dakika bekletilir : %70 lik zeltide 38 C de 15 dakika bekletilir : oda scakl nda 10 dk bekletilir : 91045 lik zeltide geri sogutueu alt nda 30 dk kaynatilr : dimetil formarait : znr : znnez : ksmen ziiniir kaynama noktas nda znr
y yumuar
GIE MO,

9415 lik

Lekeleme testleri Lekeleme testleri renksiz veya ok a k renkli lidere uygulanabilece i iin, renkli lifler -zerinde yap lacak testlerde boyanan liften uzakla trlmas gerekir. Lif lekeleme testine hazrlandkt an sonra e itli ticari isimler altnda sat lan lif belirteleri ile etkile tirilir. Lif belirteleri de iik boyalar ieren karmlardr. rnein, Stahl A belirteci e it oranda Du Pont Antrokinon Blue SWF, Du Pont Asetamit Yellow CG ve Karbik Kromordin BR boyalar ierir. Bu belirteler trne ba l olarak lifi spesifik bir renge boyar. izelge 9_6' da baz lif belirtelerinin liflerle etkile imi sonucu gzlenecek renkler verilmi tir.

M. Saak-

139

9.Lifierin Analizi

izelge 9.5 Lifterin analizi iin zc uygulamas nda sistematik yntem zc asetik asit scaklk oda scakl ziinen rnek lifler Arnel,asetat naylon 6, naylon. 6-6 protein (ipek nceden 9/.o27 lik HCl ile aynlabilir) kaynama kaynama Saran polietilen polipropilen Acrilan,Orlon Creslan,Zefran Dynel,Verel 200 F 110 F Spandex pamuk,keten rayonlar Dacron,Kodel
viniliden

genel lif grubu asetat poliamit

%20 lik HCl oda scakl sodyum hipoklorit dioksan m-ksilen amonyum tiyosiyanat butirolakton DMF
0

oda scakl

poliolefn

akrilik
modakrilik poliiiretan sellozik poliester

/075H2SO4

m-kresol DMF' dimetil formamit

izelge 9.6 Geigy SYN lif belirteci kar snda liflerin ald renklere rnekler lif Acrilan pamuk . Dynal Kodel polietilen yn Vere! renk k inavimsi yeil , ak mavi koyu. kahverengi parlak sar ak pembe koyu mavi inat krmz lif Arnel Dacron naylon6 naylon 6-6 Rilsan ipek Saran renk parlak sar ak san koyu yeil koyu yeil parlak yeil mavi kahverengi

M. Saak

140

Dinin
A
A-Tell 125 Acrilan 4,5,87,106,138,140 Adana 5 alana/lohan 31,42 akriiik lifler 104,106 zellikleri 109 alcrilikier 105 anizotropi 30 anizotropik &ne 36 aramit 98 arayzey polimerizasyonu 14 wenn hfieri 80 Anon 5 5 Avisco FE Avril 5 Azlon 82

ya* ekne
znrlk testleri

Ss
136

D
Dacion Type 62Dacron 102 4,87,100,138 28 67 :( 1,62 .>1. 28 28 28 28 106 4,55 27 5,110,138,140

denye
doal ipek doal filler donsal your:link dewe

grex tex.
Dralon dze dze geometrin DYnel

E
elastilciyet elastomerik lifler ernitlsiyon polimerizawyoru EnanR eriyikten lif ekme Estrort 34 121 106,108 95 55 5

B
balatc bakr arnonyum yntemi basamakl polinerizasyon ~on bilinen metal boazianna noktas Pri-naylon hkm 8 tipi, Z tipi, 17 3,77 13
5

78 31,42 25 25

F
filament monofil multifd film-yarma yntem Fortrel 6,58 6 6 114- ; 5

Buna
C, cam lifler cama gei scakl C aprolan Chardonnet ipei Chin= C ourtelle Creslan ift krma indisi ktrme banyosu grzelti.pofimerizakyonu zeltiden lif ekme kum ekme
.A.1:Saak

23 5

127 19,52 91 3,72,73 83 106 139,140 29,132 55 106 57 57

G
8mile-ekme ilemi genne-ekme oran Gerrix Glaswolle grex Grilene 41,42"
zr)...b.

5 5 28 126

H
hayvansal lifler hidroj en ba 62 44
141

D izin
Hookean blgesi Hostalen 31 5 5 4 6, 1 kesildi lif 4,23,25,28 uzmlukiap oran 28 fillerin fiziksel zellikleri 78 dalma' younluk 25 fillerin geometrik zellikleri 25 bfildim 26 kesit alan 27 kesit grntOsn 34 liflerin kimyasal zellikleri 35 boyanabilirlik 34 nem kapsam 34 nem tutuculuk 31 liflerin mekanik zellikleri 31 genne-gerilme erileri 38,39,40,46 fillerin yaps 29 fillerin sl zellikleri makromolektfler dfizerilerune 38 31 mekanik zellilder 34 elastilciyet 31 Hookean blgesi 33,47 kopma dayamn 33 kopma noktas nda uzama 33 koyma uzunluu 32 Young Modnlii 9 Mer 69 merserizasyon 129 metalik lifler 39 misel 104,106,110 modakrilik Uler 9 moleknl arl 9 lrlka ortalama 9 awica ortalama viskozite ortalama 9 6 monofil monomer 9 6 naltifil

1,1
asetat inorganik lifler insan -yaps lifler ipek tipi filler ipek 79 62,70,127 31 67,139,140

K
karbon lifi 109,128 kadanrin misel 40 katlma polimerizaryonn 16 balama 16 bnynne 16 16 sonianma Kazein 83 Kirisitol 70 Kodel 5,87,104,138,140 kopma dtyaram 33,47 kopma noktasnda uzama 33 kopma uzunluu 33 kopolimer 11 a 12 ardarda 12 blok 12 rastgele 12

L
Lame Lanital lekeleme testleri lif analizleri znerirlk testleri fiziksel yntemler kimyasal yntemler lekeleme testleri milanskopik yntemler n gzlemler yakma testleri lif ekme yntemleri zeltiden ekme eriyikten ekme
ld.Saak

5 5,82 139 130 136 132 136 139 132 131 136 54 54 54,55

N
naylon 10-T naylon 11 naylon 2-6 naylon 2-T naylon 2 naylon 3 naylon 4 87 15,88,96 87 88 87 93 94
142

Dlzin
naylon 6-1 naylon 6-10 naylon 6-5 naylon 6-6 naylon 6 naylon 6 semilearbazid naylon 7 naylon AP naylon mP-6 naylon mP-I naylon mX-T naylon NP3 naylon Pip-10 naylon pP-T naylon pX-I naylon num naylon N ornex NRC naylon Nylfrance 0,0 aldn lifleri 111 organokimyasal dzenlenme , 38 Orlon 4,5,87,106,138 n gzlemler 132 87 14,50 87 14,86,87,138,140 90,1.38,140 92 95 88 88,98 88 87 88 88,99. '88 89 3,14,87 5,98
.

s
5

P
para* merserizasyon 42,49 69 5,115

Pe Ce peptit balar 63 Perlon 121 Permalon 117 poli(1,4-sildohekzandimetilen teraftalat)103 poli(amino pivalik asit) 87 poli(13,13-metil propiyolaktana) 93 poli(dekametilen teraftalamit) 87 poli(e-kaprolaktam) 90 polgetilen adipamit) 87 poli(etilen terallalamit) 88 polgetilen terafialat) 14,100 polgetilenokbi boazoat) 125 poli(Liekzametilen adipamit) 87,88 polghekzanetilen ghtaramit) 87 poli(hekzatnetilen karbonamit) 87
M.Saak

14 poli(hekzaznetilen bakana polgliekzametilen terallalarnit) ----- $8,97 88 poli(n-fenilen adipamit) 88,98 polgn-fenilen izofialamit) poli(m-kailen terafialamit) poli(N-fenil-3-arninopropiyomli asit) , polgp-fentilen teraftalamit): 88 poli(p-kailen izeddanat) *88 polgp-Icsilen skeinanit) 33 polgpiperazin webaluunit) 119 pOlgtetrafloro edlen) 51,117 pili(vinil alkol) polgvinil asetat> 116,118 poli(vinil klort1r) 115 klorlarna 115 polgm-enartamit) 95 pol(to-undekanoik asit) 15,96 104,114,128 poliakrilonitril poliarnit 14;87 poliestet-eter lifler 8,114138,140 polietilen dk younluklu zellikleri 113 112 yksek younhldu poliglikol 122 poliglisin 87 polimerizasyon '12'4 14 lwaYelzeY basamakl 13 . 106 ernlsiyon 106,108 iyonik zincir 17 katlma 16 radikalik zincir 17 sspansiyon 106 polimetilen 67 poliolefin lifleri 111 63,65 PoliPePtit poliprolidon 94 polipropilen 49,112,140 113 zellikleri poliretan 121 protein 62

R
radikalik zincir polimerizasyonu 17
143

Dizin
S, 40 5 5,116,138,140 80 3 72,80 68 3 3 67 63 128 16 18 18 121,140 sikpermoickeder clUenlearne 38 arayzey 14 wrekti lif 6 sspansiyon polimerizaryonn 106 sv ipek 67 36 ifne sarold miael S aniv Saran selloz asetat lifleri aelloz nitrat sellloz trevi filler selloz aeltdozik lifler sellozikler aerisin iiistin balar siyah Orlon gonlanna birleerek orantisz apandex lifler Vinylon Vinyon viskos dop viskoa yntemi Vyszon Vyrenel 5,87,119 87,115,116 75 3,74 5 22

w
WYnegie X X-51 5

Y
yakma teateleril yapay lifler yan-yapay lifler yinelenen birim youniuk kolonu Yomg Mod10 ynlenne yn tipi lifler Yan zellikleri 37 2 2.72
9

133 32 24,41 31 42,64,139,140 66

T
Teflon Teldan telonner telornerizaayon Terylene Teteron Tional tow Toyflon Turlon Turlon TYSaa
1.1111111

z
5,120 110 95 95 4,5,100,138 5 5 5-. " . 110 5 117 Zefran Zebla Perlon Z,ein zincir sonu atabilizaayonu 5 5 83

s0111111~{10=Maiffilli4

V
Velon Verel vinil lifleri viniliden lifler
M.Saverk

117 5,110,138,140 114 114,116

144