T.C.

GEBZE YKSEK TEKNOLOJ ENSTTS MHENDSLK VE FEN BLMLER ENSTTS

TOZ METALURJS VE UYGULAMALARI

MEDHA SYLER YKSEK LSANS TEZ TASARIM VE MALAT MHENDSL ANABLM DALI

GEBZE 2007

T.C. GEBZE YKSEK TEKNOLOJ ENSTTS MHENDSLK VE FEN BLMLER ENSTTS

TOZ METALURJS VE UYGULAMALARI

MEDHA SYLER YKSEK LSANS TEZ TASARIM VE MALAT MHENDSL ANABLM DALI

TEZ DANIMANI DO. DR. FEHM ERZNCANLI

GEBZE 2007

YKSEK LSANS JR ONAY FORMU GEBZE YKSEK TEKNOLOJ ENSTTS

G.Y.T.E. Mhendislik ve Fen Bilimleri Enstits Ynetim Kurulunun 11/06/2007 tarih ve 2007/20 sayl kararyla oluturulan jri tarafndan 02/10/2007 tarihinde tez savunma snav yaplan Mediha SYLER in tez almas Tasarm ve malat Mhendislii Anabilim Dalnda Yksek Lisans tezi olarak kabul edilmitir.

JR

YE

: Do. Dr. Fehmi ERZNCANLI

(TEZ DANIMANI)

YE

: Do. Dr. Metin USTA

YE

: Yrd. Do. Dr. Mehmet Ali ARSLAN

ONAY
G.Y.T.E. Mhendislik ve Fen Bilimleri Enstits Ynetim Kurulunun .. tarih ve /..sayl karar.

ii

TEZN BALII: TOZ METALURJS VE UYGULAMALARI YAZAR :

MEDHA SYLER

ZET
Bu alma temelde 4 blmden olumaktadr. lk blmde genel olarak toz metalurjisine deinilmitir. Toz metalurjisi yntemiyle retilen paralarn zellikleri, toz metalurjisi ynteminin ksaca nasl uyguland, ilem basamaklar ve genel olarak hangi sektrlerde malzeme retiminde kullanld yer almaktadr. kinci blmde toz metalurjisinin genel tanm, douu, eski dnemlerden gnmze kadar uzanan geliim sreci ve bu sre ile birlikte insanolunun ihtiyalarn ne ekilde karladna yer verilmitir. Bunun yan sra toz partikllerin boyutlar ve ekilleri, temel olarak toz retim tekniklerinden kimyasal, elektrolitik, mekanik ve atomizasyon ynteminden bahsedilmitir. Dier yntemlere nazaran toz retiminde arlk verilen atomizasyon yntemi detayl olarak anlatlmtr. eitli metallerin hangi toz retim yntemiyle retildii bu blmde anlatlmtr. Ayrca toz metalurjisinin avantajlar ve dezavantajlarna yer verilmitir. nc blmde toz metalurjisinin en yaygn uygulama alanlarna yer verilmitir. almada yer alan son blm ise toz metalurjisi deneysel uygulamalardr. Bu blmde ise yedi adet numune ele alnmtr. Bu numuneler farkl sinterleme scakl ve sinterleme srelerine bal olarak sinterlenmilerdir. Sinterleme ilemi sonucunda, younluk deerleri, sertlik deerleri ve yzey analizleri incelenmitir. Bununla birlikte deneysel uygulama olarak sonu ve neriler ksmnda deney almasn zenginletirecek neriler sunulmutur.

iii

TEZN BALII: POWDER METALLURGY AND APPLICATIONS YAZAR :

MEDHA SYLER

SUMMARY
This study is basically composed of four parts. In the first part, generally, powder metallurgy is mentioned. This part; includes the masses properties that are manufactured by powder metallurgy, how powder metallurgy is carried out in shorthand, its process steps and in which industries it is used in manufacturing of supplies. The second part; includes the common description of powder metallurgy, its birth, development process which comes up from the past to the present and how it supplies humanbeings needs within this period. Beside, these particle size and shape of powders and some powder manufacturing methods which are chemical, electrolitic, mechanic and atomization are mentioned in this part. Comparing to the other methods, atomization which is focused on powder manufacturing is mentioned thoroughly. The methods of various metals manufacturing is also mentioned in this part too. In the third part, most common application fields of powder metallurgy are related. In the last part of this study, seven examples are handled. These examples are sintered under different sintering temperature and time conditions. As a result of sintering, density values, hardness values and in the result and suggestion part. surface analysis of examples are researched. Nonetheless, suggestions that enrich experimental studying are presented

iv

TEEKKR

Tez almalarm srasnda her konuda bilgi ve tecrbelerini esirgemeyen tez danmanm, Sayn Do. Dr. Fehmi ERZNCANLI ya teekkrlerimi sunarm. Deneysel almalarmda bilgi ve tecrbelerini esirgemeyen Sayn Do. Dr. Metin USTA ya ve labaratuvar almalarmda her trl olanak ve desteklerini esirgemeyen Sayn Adem EN ve mer Faruk DENZ e teekkrlerimi sunarm Deney malzemesi iin yardmlarn esirgemeyen Toz Metal A.. firmasna ve Ayta ATA a, tez almalarmn her aamasnda manevi olarak desteklerinden tr sevgili arkadalarm Cihan ZTRK ve teekkrlerimi sunarm. Didem AKTAa ayrca

NDEKLER
Sayfa No: KABUL VE ONAY SAYFASI ZET SUMMARY TEEKKR NDEKLER EKLLER LSTES TABLOLAR LSTES 1. GR 2. TOZ METALURJS 2.1. Tanm 2.2. Toz Metalurjisinin Tarihesi 2.3. Metal Tozlarnn retim Yntemleri 2.3.1. Kimyasal Yntemler 2.3.2. Elektrilitik yntemler 2.3.3. Mekanik yntemler 2.3.4. Atomizasyon 1. Ticari Yntemler 1.1.Su Atomizasyonu 1.2.Gaz Atomizasyonu 1.3.Ya Atomizasyonu 1.4.Vakum Atomizasyonu 1.5.Dner Elektrod Atomizasyonu 2. Yan Ticari Yntemler 2.1.Ultrasonik Gaz Atomizasyonu 2.2.Dner Disk Atomizasyonu 2.3.Silindir Atomizasyonu 2.4.Santrifj Yntemi 2.5.Titreim Elektrod Yntemi i ii iii iv v vii x 1 3 3 6 8 11 12 13 15 16 16 19 21 21 23 24 24 25 26 27 27

vi 2.4. T/M Yntemi le Para retim Sreci 1. Tozlarn Kartrlmas 2. Karmn Preslenmesi 3. Sinterleme 4. kincil lemler 2.5. T/M Ynteminin Avantajlar ve Dezavantajlar 3. TOZ METALURJSNN UYGULAMA ALANLARI 4. DENEYSEL ALIMA 4.1. Giri 4.2. Numunelerin ncelenmesi 4.3. Deneysel Sonular 5. SONU VE NERLER 6. KAYNAKLAR ZGEM 28 29 31 37 41 41 43 51 51 51 64 65 67 70

vii

EKLLER LSTES
ekil Sayfa

2.1. T/M paralarn pazar paylar. 2.2. Bir araba iindeki T/M paralar dalm 2.3. Bakr ve demir esasl T/M paralar. 2.4. Partikl boyutu ve metal toz uygulamas arasndaki liki (Lawley, 1992). 2.5. Toz ekilleri. 2.6. Elektrolitik kelme (German, 2005) 2.7.. Mekanik tme (German, 2005) 2.8.. Su Atomizasyonu.(mpif.org/apmi/doc4.htm, ubat 2007) 2.9. Su atomizasyonu nozul dzenei. 2.10. Su atomizasyonu ile elde edilen bakr tozunun elektron mikrograf grnts. 2.11. Dikey Gaz Atomizasyonu (mpif.org/apmi/doc4.htm, ubat 2007) 2.12. Gaz atmizasyonu nozul dzenei. 2.13. Nitrojen gaz kullanlarak atomize edilen toz. (a) T15 yksek hz elii, (b)Yksek karbon elii (Fe-1.9 w/o C-1.2 w/o Ni- 1.2 w/o Cr) SEM. 2.14. Vakum Atomizasyonu 2.15. Vakum atomizasyonu ile elde edilen Nikel speralam toz.(SEM) 2.16. Dner elektrod atomizasyon yntemi. 2.17. Dner elektrod ile elde edlen tozlar. (a) Ti-6Al-4V, (b) Rene 95. (SEM) 2.18. Ultrasonik gaz atomizasyonu ilemi. 2.19. Ultrasonik gaz atomizasyonu ile elde edilen 1020 elik toz. (SEM) 2.20. Dner disk atomizasyon ilemi. 2.21. Dner disk atomizasyonu ile elde edilen tozun ekli. 2.22. Silindir atomizasyon dzenei. 2.23. Santrifj yntemi. 2.24. Titreim elektrod yntemi. 2.25. Toz metalurjisi ilem basamaklar

4 5 5 9 10 13 14 17 18 19 20 20 21

22 23 23 24 24 25 25 26 26 27 28 28

viii 2.26. ki konili kartrc. 2.27. Yalayc miktarnn, paray kalp ierisinden karmak iin gerekli olan syrma basncna etkisi.(Aydn, 1997) 2.28. Basn deiiminin etkisi. 2.29. T/M rnlerinde, ekme mukavemetinin % teorik younlukla deiimi. (Onur, 1996) 2.30. Presleme ilem basamaklar 2.31. Kalp ve dier elemanlar. 2.32. Tek ynl Presleme basamaklar.(1)Besleme ayann kalba yaklamas, (2)Besleme, (3) Presleme,(4) Karmn tamamen sktrlmas,(5)Parann kalptan karlmas, (6) Yeniden besleme 2.33. zostatik sktrma 2.34. Presleme basncnn art ve taneciklerin kalp iindeki durumu. 2.35. Toz taneciklerin birlemesi. 2.36. Sinterleme sreci. 2.37. Ni tozlarn 1100 C de sinterlenmesi. 2.38. 1400 C de 2 saat sinterlenen seramik malzemenin yzey balants. 2.39. Sinterleme srasnda metalurjik balarn oluumu ve gzeneklerin deiimi.(Boz, 2003) 3.1. Kendinden yalamal burlar. 3.2. Elektrik kontaklar 3.3. Kesici ular. 3.4. Metalik filtreler. 3.5. Fren balatalar. 3.6. Dililer. 3.7. Mermi kovanlar. 3.8. Biyopsi aletleri. 4.1. Numunelerin sinterleme scaklk ve sreleri. 4.2. I no lu numunenin yzey kesiti. 4.3. I no lu numunenin dik yzey kesiti. 4.4. II no lu numunenin yzey kesiti. 4.5. II no lu numunenin dik yzey kesiti. 4.6. III no lu numunenin yzey kesiti. 43 44 45 46 47 47 48 49 52 53 53 54 55 56 35 36 37 38 38 39 40 32 33 34 31 31 29 30

ix 4.7. III no lu numunenin dik yzey kesiti. 4.8. IV no lu numunenin yzey kesiti. 4.9. IV no lu numunenin dik yzey kesiti. 4.10. V no lu numunenin yzey kesiti. 4.11. V no lu numunenin dik yzey kesiti. 4.12. VI no lu numunenin yzey kesiti. 4.13. VI no lu numunenin dik yzey kesiti. 4.14. VII no lu numunenin yzey kesiti. 4.15. VII no lu numunenin dik yzey kesiti. 4.16. Numunelerin yzey kesit sertlik deerleri. 4.17. Numunelerin dik yzey sertlik deerleri. 56 57 58 59 59 60 61 62 62 63 63

TABLOLAR LSTES
Tablo Sayfa

2.1. Toz Metalurjisinin lk Uygulamalar 2.2. Toz metalurjisinde materyal ve ilem aamalar 2.3. Baz materyallerin toz retim yntemi. (German, 2005) 2.4. Baz metaller ve Presleme Basnlar 2.5. Baz metallerin sinterleme scaklklar ve zaman. 3.1. Baz metaller ve uygulama alanlar. 4.1. Numunelerin hazrlanma koullar.

7 8 15 32 40 49 51

1. GR
Modern bir imalat yntemi olan ve eski smerlerin alet ve silah yapmnda kullandklar [Aydn, 1997] Toz Metalurjisi; ileri teknoloji malzemelerinin retilmesine ok uygun ve kk paralarn ok sayda ve ekonomik retimini salayan nemli bir teknolojidir. Toz metalurjisi (T/M), metal ve metal alamlardan, kimyasal ve fiziksel yntemlerle elde edilen tozlarn nce preslenmesi ve daha sonra malzeme yapsnda toz tanecikler arasnda kuvvetli ba oluturmak amacyla sinterlenmesi ilemleridir. Toz metalrjisi kk, karmak ve boyutsal hassasiyeti yksek paralarn seri imalatna son derece uygundur. Malzeme kayb ok azdr, belirli derece porozite (gzenek) ve geirgenlik elde edilir. Bu yzden kullanm alanlar ok genitir. Bu ilem; ekillendirme veya presleme ve daha sonra paracklarn sinterleme yolu ile sl balanmas basamaklarn ierir. ncelikle metal toz ve yalayc karm kalba doldurularak preslenir. Karmda yalayc kullanlmasnn en nemli nedeni; preslenen toz taneciklerin yzeyleri ile kalp yzeyi arasndaki srtnmeyi azaltarak malzemeyi kalptan kolay bir ekilde karmaktr. Yalayclar sinterleme srasnda malzemeden yanarak kmaktadr. ok kk miktarda ilave edilmeleri yeterli olmaktadr [Demir, 1992]. Preslenen malzeme daha sonra sinterlenmektedir. Sinterleme preslenmi kompaktlardaki toz taneciklerin birletirilmesi ilemidir. Sinterleme, istenilen younluun ve fiziksel dayanmn elde edilmesi iin nemli bir aamadr. nk T/M ile elde edilen parann dayanm younluuyla dorudan ilgilidir. Toz metalurji prosesleri kullanlarak retilen tm paralarda % 100 teorik younluklara eriilmek istenmektedir [Kay, 2005].

Toz metalurjisi yntemiyle retilen paralar retildikten sonra hemen kullanlabilecekleri gibi, eer istenirse kaplama ve yzey sertletirme gibi ikincil ilemlere de tabi tutulabilir. Dkm veya klasik retim metodlaryla elde edilmesi mmkn olmayan paralarn yapm toz metalurjisi yntemiyle gerekletirilebilmektedir. Otomotiv bata olmak zere elektrik ve elektronik, tbbi tehizat gibi bir ok alanda para retimini mmkn klmaktadr. Otomotiv alannda, fren balatalar, araba kap kilitleri, motor starterleri gibi bir ok parann yapmnda kullanlmaktadr.

2 Gnmzde toz metalurjisiyle para retiminin tercih edilmesi maliyet asndan bakldnda gelien teknolojinin yenilikleriyle birlikte en nemli stn zelliklerinden biri olacaktr.

Bu alma temel olarak 5 blmden olumaktadr. lk blmde ksaca toz metalurjisinin retim zellikleri, yzeysel olarak ilem basamaklar ve hangi sanayide kullanld yer almaktadr. kinci blmde ise toz metalurjisi tanm, gemiten gnmze gelen uygulama ve geliimi, toz retim teknikleri ve detayl olarak atomizasyon teknikleri incelenmitir. nc blmde toz metalurjisi yntemi ile retilen, yaygn kullanlan malzemelere yer verilmitir. Bir sonraki blm ise deney uygulamalar blmdr. Bu blmde ise drt adet ayn toz malzemeden preslenen numunelerin deiik sinterleme scaklklar ve zamana bal olarak sertlik deerleri ve yzey analizleri incelenerek somut veriler ele alnmtr. Son blmmz ise sonu ve neriler ksmdr. Bu blmde ise genel olarak neden byle bir alma yapld, nelerin hedeflendii, nelerin eksik kad ve neler yaplabilecei hakknda bilgiler verilmitir.

2. TOZ METALURJS
2.1. Tanm
Toz metalurjisi (T/M), mekanik ve fiziko-kimyasal yntemlerle metal ve metalik alamlarn toz haline getirmek ve tozlar ergitmeden basn ve scaklk yardmyla i paras retmektir [Hiylmaz, 1999]. Bu yntemde toz halindeki saf metaller, karbon, seramik ve plastik malzemeler birbirleriyle kartrldktan sonra basn altnda preslenir. Daha sonra partikllerin temas yzeyleri arasnda kuvvetli bir ba oluturmak ve istenilen zellikleri salamak amacyla, sinterleme" olarakta bilinen, kullanlan metal tozlarnn ergime noktasnn altndaki bir scaklkta yaplan bir ileme tabi tutulur [Yavuz ve Gner, 2002]. Eer toz karm halindeyse, karmdaki en yksek ergime noktasna sahip tozun ergime scaklnn altnda yaplr [Ank ve di., 1999]. Toz metalurjisi (T/M), eitli metal ileme teknolojileri arasnda en farkl retim tekniidir. Yksek kaliteli ve karmak paralarn ekonomik olarak retilebilmesi, toz metalurjisininin kullanmn etkili klmaktadr. T/M farkl boyut, ekil ve paketlenme zelliine sahip metal tozlarnn nce preslenmesi ve daha sonra taneciklerin sinterleme yoluyla birletirilerek salam, hassas ve yksek performansl paralara dntrlmesidir. T/M dk enerji tketimine, yksek malzeme kullanmna ve dk maliyete sahip otomatiklemi ilemleri verimlice kulland iin, sahip olunan bu zellikler ile T/M verimlilik, enerji ve hammadde gibi gnmz kayglarn ortadan kaldrr. Toz metalurjisi kk, karmak ve boyutsal hassasiyeti yksek paralarn imalatna olduka uygundur. Mazleme kayb yok denecek kadar azdr. Bu yntemde malzeme kayplar yoktur ve elde edilen toleranslar istee uygun olmakla birlikte dzgn yzeyler elde edilmektedir [Yavuz ve Gner, 2002]. Bunlarn sonucu olarak, T/M konusu srekli gelimekte ve geleneksel metal ekillendirme yntemlerinin yerini almaktadr. T/Mnin uygulamalar olduka genitir. Tungsten lamba filamentleri, diilik, dili arklar, yalamasz yataklar, elektrik kontaklar, nkleer g yakt elemanlar, ortopedik gereler, ofis makinalar paralar, yksek scaklk filtreleri, uak fren balatalar, ak elemanlar ve jet motor paralar metal tozlarndan retilen paralara

4 rnek olarak verilebilir. Ayrca, metal tozlar boyalar, gzenekli betonlar, baslm devre levhalar, zenginletirilmi un, patlayclar, kaynak elektrodlar, roket yaktlar, bask mrekkepleri, lehimleme aletleri ve katalizrlerin retilmesinde de kullanlmaktadr. Bununla birlikte uak endstrisi, ileri teknoloji kompozitleri, elektronik paralar, magnetik malzemeler ve talal imalatta kullanlan kesici takmlarn retiminde hzl bir byme gstermitir [Yavuz ve Gner, 2002]. T/M paralarn dnya genelindeki pazar pay aadaki ekil 2.1.de verilmitir. Bu pazarn %75i otomotiv endstrisi tarafndan kullanlmaktadr. Avrupa yapm arabalar 7 kg, Japon yapm arabalar ise 5 kg T/M paraya sahip olduu halde, Amerikan arabalar 16 kgdan daha fazla T/M para iermektedir. [http\\turktoz.gazi.edu.tr/makale.htm, Ekim 2006]

ekil 2.1. T/M paralarn pazar paylar.

ekil 2.2. Bir araba iindeki T/M paralar dalm

ekil.2.3. Bakr ve demir esasl T/M paralar.

2.2. Toz Metalurjisinin Tarihesi

T/M bilinen en eski metal ekillendirme yntemidir. Kk, eski Smerlerin toz retim tekniklerini alet ve silah yapmnda kullandklar 4000 yl ncesine dayanr. Refrakter metallerin elde edilmesinin tek yolu olan T/M yntemiyle platin uzun yllardan beri retilmektedir. lk insanlar doada saf haliyle bulduu metalleri ergitemediinden onlar ekile dverek birletirmeyi gerekletirmilerdir. nkalar doal olarak meydana gelen platin, altn ve gm tanelerini kullanarak platin maddelerini hazrlamlardr. Hatta 18. yzyl sonlarna kadar platin nkalarn kulland teknikle tanelerden retildi [Aydn, 1997]. T/M en az 5000 yllk bir gemie sahiptir. Demir ve demir olmayan alamlar eritilmesi ve maden cevherinin ilenmesinin kefinden daha nceki uygarlklar tarafndan gelitirilen teknolojiye benzerlik gsterir. El aletleri, silahlar ve ss eyalarnda gibi yeni materyaller iin kullanlmaktayd. Sonralar bu teknoloji, Orta ve Kuzey Avrupa ve Dou Akdeniz lkelerine, Hindistan ve Asyann dousuna yayld.18. yy boyunca demir ve bakr gibi erimi metal rafinesi ve maden cevherinin eritilmesindeki geliim, Avrupa ve Asyada ergitme olmayan metal retiminin nemini byk lde azaltmtr. 1750 ve 1825 yllar arasnda, yumuak platin ihtiyacnn ortaya kmasyla endstriyel T/M ye ihtiya dodu. T/M teknolojisinde ilk olarak kark ekilli paralarn retilmesi ve sinterlenmesi 19. yzylda olmutur. 1830 ylnda, T/M de parann preslenme ve sinterlenmesi iin bir uygulama gelitiren Osann ile birlikte tarihi bir geliim yaamtr. Osann daha sonraki almalarnda ise gm, kurun ve bakr kullanmtr. 1870 ylnda, Gwynn, metal tozlar kullanarak yataklama elemanlarnn gelitirilmesini denedi. Gnmzde bu elemanlar kendinden yalamal yataklar olarak adlandrlmaktadrlar. Toz metalurjisindeki ilk ticari gelime, elektrik ampllerinde kullanlan filamentlerin retimidir. 1910 ylnda Coolidge, preslenen Tungsten tozunu yksek scaklkta sinterledikten sonra tokluunu arttrm ve tel ekline getirilen bu materyalin daha dk scaklklarda almasn salamtr. Bu uygulama gnmzde hala kullanlmaktadr. Bir baka yenilik de 1920 ylnda, kendinden yalamal gzenekli bronz yataklarnn bulunmasdr. 1920 ve 1930 lu yllarda

7 Tungsten gibi ar metal alamlarnn retiminde likit faz sinterleme uygulamas kullanlm ve gelitirilmitir. 1940 ve 1950 yllarnda, bakr tozlar ve kendinden yalamal yataklar, en temel T/M rn olarak modern T/M nin douunda yerlerini almlardr. II. Dnya Sava nn balangcnda, otomotiv endstrisinin bymesiyle birlikte demir tozu teknolojisi ticari yaamda ilerleme salam ve hzla T/M endstrisinde dnya apnda bir g haline gelmitir. 1950 ve 1960 l yllarda, T/M rnleri zerinde yaplan youn almalar sonucu; dk maliyetli ve teknik yaamn destekleyen toz birletirme teknikleri ortaya kmtr. Bunlardan balcalar: scak izostatik presleme, toz dvme, toz ekstrzyon ve toz haddelemedir. 1970 li yllarda, dk alam elikler, takm elikleri ve sper alamlarn oluumuyla yksek performansl malzemeler T/M de yerlerinin almlardr. T/M malzemelerin dk maliyet ve uzun ilem mr gibi stn zelliklere sahip olmas nedeniyle yeni bir pazar olumaya balad. 1980 li yllarda, bir ok yeni ve nemli toz retim teknikleri tanmlanmtr. Bu teknikler gnmzde de varlklarn srdrmektedir. Bunlar; hzl soutma ilemleri, mekanik alamlama, sprey ekillendirme ve toz enjeksiyon kalplama teknikleridir. Tablo 2.1 de T/Mnin ilk uygulamalar, Tablo 2.2.de ise T/M materyal ve ilemleri aama aama verilmitir [Lawley, 1992].

Tablo 2.1. Toz Metalurjisinin lk Uygulamalar Demir Aletler Demir Stunlar Kllar Deerli Metal Eyalar Bakr Para Platinyum Klesi Msr Hindistan Arabistan Gney Amerika Almanya ngiltere ve Rusya M.. 3000 M.S. 400 M.S.1000 M.S. 1200 - 1500 1840 1834

[Lawley, 1992]

8
Tablo 2.2. Toz metalurjisinde materyal ve ilem aamalar Tungsten Filamentler Kompozit Metaller Poruz Metaller ve Metal Filtreler Sementit Karbrler Kendiinden Yalamal Yataklar Srtnme Elemanlar Elektrik Kontak Elemanlar Preslenmi ve Sinterlenmi Ferrus T/M Ferrus ve non-ferrus T/M Takm elikleri ve Speralamlar Scak Presleme Sprey ekillendrme Toz Enjeksiyon Kalplama 1910 1900 1900 1915 - 1930 1920 1920 1920 1940 1960 1960 -1970 1960 - 1970 1970 - 1980 1980

[Lawley, 1992]

2.3. Metal Tozlarnn retim Yntemleri

ou materyaller toz haline getirilebilir. T/M de kullanlan metal tozlar 200 m den kktr ve gelien teknolojiyle birlikte her geen yl daha da klmektedir [http://aselsan.com.tr, Ekim 2006]. Toz retim yntemiyle, retilen tozun boyutu, ekli, mikroyaps ve kimyasal zellikleri arasnda daima bir iliki vardr. Belirli zellikteki tozlarn retiminde farkl retim yntemleri kullanlmaktadr. T/M imal teknikleri ve metal tozlar imalat teknolojisi arasnda kuvvetli bir ba vardr. Kullanlan yntemler retilen tozun fiziksel zelliklerini etkilemektedir. Bu bakmdan planlanan para retimine gre uygun toz seimi yaplmaldr [Onur, 1996]. Tozun boyutu, ekli ve yzey morfolojisi; kullanlan metal ve alamn retiminde hangi parametrelerin kontrol edildiini yanstr. Boyut; toz metalurjisinde son kullanm iin belirlenen nemli bir zelliktir. ekil 2.4. de baz T/M uygulamalaryla metal toz boyutu ilikilendirilmitir [Lawley, 1992]

ekil 2.4. Partikl boyutu ve metal toz uygulamas arasndaki iliki [Lawley,1992].

Gnmzde retilen ou metal tozlarnn boyutu 10 ~ 500 m arasndadr. T/M ilemlerinde gerek akkanlk gerekse sktrlabilirlik ynnden kullanlan tozun boyutu ve ekli ok nemlidir. Toz retim yntemleri balca 4 gruba ayrlr: 1- Kimyasal Yntemler 2- Elektrolitik Yntemler 3- Mekanik Yntemler 4- Atomizasyon. Gemite toz retiminde kullanlan en yaygn yntemler mekanik, kimyasal ve elektrolitik yntemlerdi [Lawley, 1992] Gnmzde ise endstride kullanlan tozlarn % 60 dan fazlas atomizasyon yntemi ile retilmektedir [http://turktoz.gazi.edu.tr/makale.htm, Ekim 2006]. rnein; kresel toz ihtiyac iin

10 gaz atomizasyonu, dzensiz ekilde toz ihtiyac iin su atomizasyonu ve elde edilecek tozlarn oksitsiz istenmesi halinde ise inert gaz veya ya atomizasyonu tercih edilir. ekil 2.5.de grld gibi, elde edilen tozun ekli, kullanlan her yntem iin farkldr. Tozlarn ekilleride sktrlabilirliini etkiler [Onur, 1996].

ekil 2.5. Toz ekilleri.

11 2.3.1. Kimyasal Yntemler Genelde tm metal tozlar kimyasal tekniklerle retilebilir. Kimyasal yntemlerle sentezlemede, kat, sv veya buhar tepkimeleri ile toz retimi gerekleebilir. Bu sentezleme yntemlerini: a) Gaz altnda katnn ayrmas b) Termal ayrma c) Svdan ktrme d) Gazdan ktrme olmak zere drde ayrmak mmkndr. a) Gaz altnda katnn ayrmas Metal toz retiminin en klasik ekli metal oksitleri indirgeyici gaz ortamnda indirgeyerek ayrtrmaktr. Bu yntemle saf metal oksit tozlar gerek karbonmononsit gerekse de hidrojen gaz ile tepkimeye sokularak yksek scaklklarda metal oksit indirgenmesi gerekleir. b) Termal ayrma Buhar faznda ayrma ve youma srelerinin birleimiyle metal tozlarn retmek mmkndr. Prosesin termal ayrmas iin gereken yksek enerji gereksinimi ile karbondioksit sirklasyonunun beraberinde getirecei potansiyel tehlikelerden ve ok pahal bir yntem olmasndan dolay tam olarak benimsenmemitir. c) Sv fazdan ktrme Sv zeltide nitrat, klorr ve slfatlar olarak bulunan metalik tuzlar, metalik zelti veya kelti oluturan metali retmek iin ileme tabi tutulurlar. keltilen yada kelti faz haline getirilen metalik tuzlar, toz retimi iin uygun kaynak tekil ederler. Tuz suda eritilir. kinci bileik yardmyla keltilir. Ama ve Snmez (2000) almalarnda; demir tozu retimi iin atk pickling banyosu tuzlarndan gtit ktrme yntemi kullanmlardr. Suda zmlendirilen demir vitriol tuzu (53gl

12 Fe+) pH, 2,5-3 deerlerinde H2O2 ile oksidasyon ve sudkostik (NaOH) ile srekli ntralizasyon ile ktrme ilemine tabi tutulmutur. Sv fazdan keltiyle gerekletirilen toz retim teknikleri zellikle kompozit tozlarn retiminde yaygn olarak kullanlmaktadr. d) Gazdan ktrme Gaz bileiklerinin oluturduu kimyasal tepkimeler sonucu reaktif metallerden nano lekli partikllerden tozlar retilir. Gaz esasl tepkimelerin en byk avantaj; tepkime srasnda toz retiminde ergitmenin ortadan kalkmas sonucu potann kirlenmemesi ve yeniden kullanlabilir olmasdr [Turan, 2002]. Genel olarak kimyasal yntemlerin avantajlar yle sralanabilir : Metal oksitler kolaylkla bulunabilir. Gzenekli porlar elde edilebilir Metal ve oksitlerin boyut kontrol yaplabilir.

Dezavantajlar ise yle sralanabilir : 2.3.2. Elektrolitik Yntemler Genellikle iyi preslenebilen ve sinterlenebilen yksek saflktaki metal tozlarnn retiminde bu metod kullanlr [Pavlovic, et al., 2001]. Bu yntemle elde edilen tozlar % 99.99 ve zerinde saflktadr [German, 2005]. Bu yntemde tozu elde edilecek malzeme anot olarak, elektrolitik banyo ierisine yerletirilir. Gerilim uygulandnda anot elektrolitik banyo ierisinde znr ve katot zerinde toplanr. Daha sonra katot alnr ve temizlenir. Katot zerindeki tozlar syrlarak alnr. tlerek ince toz haline getirilir. Tozlar indirgeyici bir atmosfer altnda tavlanarak oksitten arndrlr ve bu ilem sayesinde tanelerin daha iyi sktrlabilmesi salanm olur. Elektrolitik Metal oksit saflnn toz safln etkilemesi Alam tozlarn retilmesinin mmkn olmay [Kay, 2005]

13 yntemle elde edilen toz, dentritik, sngerimsi (Pavlovic and Popov, 2005) ve gzenekli bir yapdadr [Hiylmaz, 1999]. Tozun spesifik zellikleri, elektrolit kompozisyonunu, elektrolit scakl, elektrolit sirklasyon hz, akm younluu, anot ve katotun boyutu ve ekli, elektrod aral ve tozun uzaklatrma hz gibi etkenlere baldr. Pavlovic et al. almalarnda zaman dndaki tm parametreleri sabit tutarak iki farkl bakr tozu elde etmilerdir. 1. grup deneyler zaman 15 dakika ve elde edilen tozun younluu 3600 A/m, 2. grup deneylerde yine ayn artlarda zaman 1.5 saat ve elde edilen tozun younluu 1800 A/m dir [Pavlovic, et al.,2001)]. Genellikle banyo scakl 60 C civarndadr [Aydn, 1997]. Bu yntemle en ok bakr tozu retilir. Demir, nikel, kobalt ve benzeri bir ok metal tozlar bu yntemle retilmektedir [Hiylmaz, 1999].

ekil 2.6. Elektrolitik kelme [German, 2005].

2.3.3. Mekanik Yntemler Krlgan ve gevrek yapya sahip , kimyasal balar zayf ve kayma sistemi az olan kark kristalli yaplara sahip metal alam ve seramik malzemelerin arpma sonucu ufalanarak toz haline getirilmesi ilemidir. Bu yntem daha ok boyaclk ve bask uygulamalar iin fleyk metal tozu retiminde kullanlr. Bunun yan sra, oksit tozlarn retiminde de en ok kullanlan metodtur [Sarta, 1996]. Balca retilen metal tozlar Al, Cu ve pirintir. Bunlarn yan sra Sn, Pb, Mn, Co, Si,Zn, Fe, Fe esasl ve Cu esasl tozlar da retilebilmektedir [Turan, 2002].

14

Tozu elde edilecek malzeme iri tanecik paracklar halinde bilyal silindirik f ierisine konulur. F ierisinde yer alan anmaya dayankl bilyalarla birlikte dndrlr. Bilyalarla arpan malzeme ince toz haline gelir. Bu yntemde snek malzemelerin kullanm tercih edilmez. krlamayarak taneciklerin Bunun nedeni snek malzemenin zerine svanmasdr birbiri

[http\\turktoz.gazi.edu.tr/makale.htm, Ekim 2006]. Bunun yan sra tmenin ilk aamasnda tozlar birbilerine souk kaynaklanr. Souk kaynaklanam sonucu balangta tozlara irileme grlmektedir. Souk kaynaklanma ileminde; bilya-bilya ve bilya-tme tank arasnda ezilen tozlarda, ezilmenin etkisiyle temiz yzeyler olumakta ve bu da souk kaynaklanmay kolaylatrmaktadr. Souk kaynaklanma aamasndan sonra tlen toz malzemelerde deformasyon meydana gelmektedir. Bir sre sonra ise pekleme nedeniyle krlmalar meydana gelir ve toz boyutunda klmeler grlmektedir [zyrek ve dierleri, 2004]. Bu yntem metal tozlarnn tlmesinde yaygn olarak kullanlmakla birlikte, dk hzlarda altklarndan tme sresi uzundur [Aydn ve Yetgin, 2006].

ekil. 2.7. Mekanik tme [German, 2005]

15 2.3.4. Atomizasyon Atomizasyon bir sv metalin 100-150 m dan daha kk boyutlarda sv damlacklar oluturacak ekilde paralanmas ve bu paracklarn ani ve ar soumasyla toz haline gelmesidir. Buna bal olarak ergitilebilen malzemelerin atomize edilebileceini syleyebiliriz [Hatman ve Karagz, 1993]. Gnmzde metal tozlarn ounluunun retimi atomizasyon ile gerekletirilir [www.metalpowder.net, Kasm 2002]. En nemli fiziksel yntem atomizasyondur. Tablo 2.3. de yer ald gibi baz materyallerden toz yntemleri ortak ve farkl olabilmektedir [German, 2005]. Atomizasyon ile metal tozlarnn retiminde kullanlan metodlardan ilki dk erime scaklna sahip metallerde uygulanmtr. Bir tankn iinde sv halde tutulan erimi metal bir boru yardmyla tanktan emilerek scak hava ortamna, nozul denilen deliklerden pskrtlr [Lenel, 1980]. Nozuldan pskrtlen ergiyik metal damlacklara paralandktan sonra s enerjisini kaybederek sour ve atomizasyon tanknn dibine toplanr. Nozullar, metal akmnn ekli ve boyutunu kontrol eder. Atomizasyonun temel prensibi, atomizasyon ortamnda ergiyik metalin kararsz ve dalm hale gelene kadar paralanmasdr [Hatman ve Karagz, 1993] Sv metal pskrtldnde paracklar kararsz enerjiye sahip olduklar iin taneciklerde yeni yzeyler oluur [Lenel, 1980].

Table 2.3. Baz materyallerin toz retim yntemi [German, 2005]. Materyal Takm elikleri Alminyum Berilyum Sementit karbid (WC-Co) Kobalt Kompozitler Bakr Bakr alamlar (Pirin) Altn Demir Yntem Su atomizasyonu, Gaz atomizasyonu, Santrifj yntemi. Vakum atomizasyonu, Mekanik tme Mekanik tme, Gaz atomizasyonu Mekanik tme Kimyasal yntemler Mekanik alamlama, Plazma atomizasyon Elektrolitik, Su atomizasyonu, Gaz atomizasyonu, Kimyasal yntemler Su atomizasyonu, Gaz atomizasyonu Elektrolitik, Su atomizasyonu,Kimyasal yntemler Su atomizasyonu, elektrolitik, Gaz atomizasyonu, Santrifj yntemi

16
Nikel alamlar Deerli metaller (Ag) Reaktif metaller (Ti ) Refraktr metaller (W) Speralamlar nert gaz atomizasyonu, su atomizasyonu Su atomizasyonu, elektrolitik, Kimyasal yntemler Kimyasal yntemler, santrifj yntemi, Kimyasal yntemler, santrifj yntemi, Plazma atomizasyonu Mekanik alamlama, Gaz atomizasyonu, Santrifj yntemi

Atomizasyon yntemiyle toz retiminin tercih edilmesinin nedenleri u ekilde sralanabilir; Atomizasyon yntemlerinin eitlilii sayesinde, istenilen deerde tozun

boyutu, ekli ve yzey yaps gibi zellikler elde edilebilir. Ergitilebilen malzemelerin hemen hemen tamam bu yntemle toz haline

getirilebilir.

Demir tozlarnn dnda, aluminyum, bakr, paslanmaz elik gibi yksek

kalitede tozlar ve demir ve demir d alamlarn toz retimi bu yntemle salanmaktadr.

Atomizasyon yntemi genel olarak 3 ana gruba ayrlr ; 1- Ticari yntemler

1.1. Su atomizasyonu : Uygulamann genel prensibi ; ergiyik metal tandi denilen depodan nozul sayesinde, yksek basnl su pskrtlen atomizasyon tankna aktarlr. Yksek basnl su ortamnda arpmann etkisiyle oluan toz tanecikleri tankn dibine ker. (ekil 2.8.)

17

ekil 2.8. Su Atomizasyonu.. [mpif.org/apmi/doc4.htm, ubat 2007]

Su atomizasyonu, bakr, bakr alamlar, paslanmaz elik, takm elikleri ve manyetik tozlarn retiminde kullanlmaktadr. Su atomizasyonuyla elde edilen nikel alam tozlarnn en yaygn kullanm sl sprey kaplama ve lehimlemedir. Bu yntemle retilmi deerli metallerinde lehimleme ve sinterleme ilemlerinde kullanm mmkndr. Bunun yan sra di amalgamlarnda kullanlan deerli metallerin retimi de bu yntemle gereklemektedir. Dier retim yntemleriyle kyaslanacak olursa, retim maliyeti daha ucuzdur. Bunun nedeni gaz ve hava atomizasyonuna kyasla su basnc salamak iin daha az enerji gerektirir [metalpowder.net, Kasm 2002]. Toz safl asndan bakldnda ise, reaktif metallerde yetersiz kalmaktadr. Uygulamann verimlilii su ile reaksiyona girmeyen metaller iin olduka tatmin edicidir.

18 Genellikle serbest dme konfigrasyonlu dzenek kullanlr. ekil 2.9. da gsterildii gibi, ergiyik metal tanditen yerekimi kuvvetiyle nozullar araclyla su jetlerinin zerine ynlendirilir. arpmann etkisiyle ergiyik metal toz haline gelir.

ekil 2.9. Su atomizasyonu nozul dzenei.

Su atomizasyonu ile elde edilen tanecikler genelikle kaba ukur dokulu ve dzensiz ekle sahiptir. ekil 2.10. da su atomizasyonu ile elde edilen bakr tozun electron mikrograf grnts yer almaktadr.

19

ekil 2.10. Su atomizasyonu ile elde edilen bakr tozunun elektron mikrograf grnts.

Klasik su atomizasyonu uygulamasnda kullanlan su basnc genellikle 5.5 21 MPa dr. Metal enjeksiyon kalplnda kullanlan demir alamlarn retimi iin bu basn 50-150 MPa a kadar ykselmektedir.

1.2. Gaz atomizasyonu : Gaz atomizasyonu, hava, nitrojen, argon ve helyum gibi yksek hza sahip gazlar yardmyla ergiyim metalin datlmasdr. Gaz atomizasyonu ile Al, Ni, Mg, Co, Pd, Cu, Fe, Au, Zn ve Be alamlarnn tozlar retilmektedir [Turan, 2002]. 1920 li yllardan beri demir d alamlar hava atomizasyonu ile retilmektedir. Titanyum ve speralamlar gibi reaktif metallerin atomizasyon ileminde yada dk miktarda oksijen ierii gerekiyorsa soygazlar kullanlmaktadr. Su atomizasyonunda olduu gibi bu uygulamada da serbest dme dzenekleri kullanlmaktadr.(ekil 2.11.) Bu dzeneklerde yksek basnl su pompalar yerine yksek basnl gaz pompalar yer alr.(ekil 2.12.) de nozul ematik olarak gsterilmitir. lem srasnda basn 5~100 bar arasnda deiir. rnein demir, nikel ve kobalt alamlarnn soy gaz atomizasyonunda kullanlan en yksek basn 15~60 bar dr [metal-powder.net, Kasm 2002]. Gaz atomizasyonunda ergiyik metali paralara ayrmak iin hava ve nitrojen kullanlmaktadr. Reaktif ergiyik metallerde kirlenmeyi azaltmak iin argon kullanlmas nerilir. Buna ilave

20 olarak atomize olan damlacklarn soutma hzn arttrmak iin atomizasyon ortamna helyum ilave edilebilir.

ekil 2.11. Dikey Gaz Atomizasyonu [mpif.org/apmi/doc4.htm, ubat 2007].

ekil 2.12. Gaz atmizasyonu nozul dzenei.

21 Atomizasyon tank paslanmaz elikten retilmektedir. Su atomizasyonunda tankn su arln desteklemesi sz konusudur ancak gaz atomizasyonunda byle bir durum sz konusu olmad iin tankn cidar su atomizasyonunda kullanlan tanktan daha incedir.

Gaz atomizasyonunda elde edilen tanecikler, dzgn kresel bir ekle sahiptir. Kk partikller kendilerinden daha byk taneciklerin etrafna yaptklar iin kk bir uydu grntsndedirler.(ekil 2.13)

ekil 2.13. Nitrojen gaz kullanlarak atomize edilen toz. (a) T15 yksek hz elii, (b)Yksek karbon elii (Fe-1.9 w/o C-1.2 w/o Ni- 1.2 w/o Cr) SEM.

1.3. Ya atomizasyonu : Atomizasyon da suyun dnda kullanlan dier svlar Hidrokarbonlardr. atomizasyonunda da gelitirmitir. Su atomizasyonundaki oksidasyon problemi gibi ya bu problemden kanlmaldr. 1980 l yllarda Sumitomo

Metal, dk oksijenli yksek kalite eliklerin retimi iin ya atomizasyon ilemini

1.4. Vakum atomizasyonu : Bu yntem oksidasyona kar duyarl nikel, kobalt, demir ve alminyum alamlar iin gelitirilmitir [Turan, 2002]. Ergiyik metal

22 basnl hava ile doyurulduunda aniden vakum etkisine maruz kalr. Gaz genleerek ergiyik metalle birlikte zelti gibi davranr. Ergiyik metal enerji yklendii iin gazn basncyla birlikte pskrtlr. Dzenek ekil 2.14. deki gibidir. Dikey alan iki tane oda vardr. Altta yer alan oda da metal ergitilir ve basn altnda tutulur. Seramik bir tp vastasyla atomizasyon kanalna iletilir. Bu iletim sonucu ani genleen sv nce damlacklarlara ayrlr daha sonra da bu damlaclar ani ve ar souyarak toz haline gelir [Turan, 2002]. stteki oda da ise pskrtlen toz partiklleri vakum etkisiyle bir tanka toplanr. Alam ilk nce alt odada klasik bir frn kullanlarak vakum altnda ergitilir, ergiyik 1 ila 10 MPa basn altnda tutulur. Ergiyik daha sonra sifon eklindeki tpten sv olarak st odaya pskrtlr.Yksek hz ve gaz doygunluu ergiyik metalin paralanmasn salayacak bir enerji meydana getirir. Vakum atomizasyonunda hidrojen basnc gaz karmnn bileimiyle kontrol edilmektedir. Uygulamada argon soy gaz olarak seilir.

ekil 2.14. Vakum atomizasyon dzenei. Vakum atomizasyonu ile elde edilen tanecikler, etraflarnda ok kk uydu partikllerine sahip dzgn kresel biimdedir. (ekil 2.15.) Elde edilen toz tanecikler olduka yksek saflktadr [Ylmaz, 1996].

23 Normal artlar altnda boyut aral 1 500 m ve tanecik ap 40 70 m arasndadr.

ekil 2.15. Vakum atomizasyonu ile elde edilen Nikel speralam toz.(SEM)

1.5. Dner elektrod atomizasyonu : Uygulama, kendi etrafnda dnen metal ubuun serbest ucunun ergitilmesi esasna dayanmaktadr. Metal ubuun ergitilen kenar merkezka kuvveti sayesinde damlacklar halinde tanecikleri datr.(ekil 2.16.) Bu uygulamayla elde edilen tanecikler yksek kalitede ve dzgn kresel ekle sahiptir. (ekil 2.17.)

ekil 2.16. Dner elektrod atomizasyon yntemi.

24

ekil 2.17. Dner elektrod ile elde edlen tozlar. (a) Ti-6Al-4V, (b) Rene 95. (SEM)

2- Yan ticari yntemler 2.1. Ultrasonik gaz atomizasyonu : Metal ergiyik akm, ok yksek hzdaki gaz darbeleriyle atomize edilir.(ekil 2.18.) Yksek hza sahip gaz jetleri, metal ergiyik akm zerine Hartman ok dalga tplerinin arptrlmasyla elde edildi.

ekil 2.18. Ultrasonik gaz atomizasyonu ilemi.

25 Atomizasyon gaz olarak genellikle 1.4 ila 8.8 MPa basnca sahip argon gaz kullanlmaktadr. Bu yntemle elde edilen tozlar genellikle etraflarnda ok az uydu partikllere sahip dzgn yzeyli kresel ekildedir. ekil 2.19. da bu yntemle retilen 1020 elik toz gsterilmitir.

ekil 2.19. ultrasonik gaz atomizasyonu ile elde edilen 1020 elik toz. (SEM)

2.2. Dner disk atomizasyonu :

Dnen disk zerine sv metal ergiyik

akmnn arptrlarak, merkezka kuvveti yardmyla taneciklere ayrlmasdr. Dnen diskten uzaklaan tanecikler Helyum jetleri araclla soutulur ve siklon ayrclarla toplanr. (ekil 2.20.) Bu yntemle elde edilen tanecikler, uydu partikllerinden bamsz dzgn kresel biimdedir. Partikl boyutu 200 m ve ap 90 m den kktr.(ekil 2.21.)

ekil 2.20. Dner disk atomizasyon ilemi.

26

ekil 2.21. Dner disk atomizasyonu ile elde edilen tozun ekli.

2.3. Silindir atomizasyonu : Silindir atomizasyon

uygulamas 1970 li

yllarda Sinter tarafndan bulunmutur. Bu yntemde, eriyik metalin hzla dnen iki silindir zerine aktarlr.(ekil 2.22.) Silindir atomizasyonuyla elde edilen taneciklerin ekli dzensiz ve ine eklindedir [Lawley, 1992].

ekil 2.22. Silindir atomizasyon dzenei.

27 2.4. Santrifj yntemi: Bu yntem 1970 li yllarda Harwell tarafndan gelitirilmitir. Balangta alumina ve uranyum monokarbid gibi nkleer yaktlarda kullanlan refrakter tozlarn atomize edilmesinde kullanlmtr. Daha sonra bir takm modifikasyonlar sayesinde demir, nikel, kobalt ve titanyum alamlarnda da kullanm sz konusudur. ekil 2.23.de grld gibi dner bir pota ierisine elektord eritilerek atomizasyon salanr. Bu yntemle elde edilen taneler, dz yzeylere sahip kre eklindedir. Kresel paracklar 100-1500 m apndadr [Lawley, 1992].

ekil 2.23. Santrifj yntemi.

2.5. Titreim elektrod yntemi : Bu yntemde tozlar, eriyen elektrodun titretirilmesiyle elde edilmektedir. Dner elektrod uygulamasna benzemektedir. Tek fark, elektrod dnmek yerine bu uygulamada titremektedir. ekil 2.24de grld gibi eriyebilen elektrod, atomizasyon dngsnn devamll iin silindirler araclla beslenir. Bu uygulamada elde edilen toz kreseldir. Genellikle kk miktarda refrakter metal tozlarn elde edilmesi iin kullanlmaktadr [Lawley, 1992].

28

ekil 2.24. Titreim elektrod yntemi.

2.4. T/M Yntemi ile Para retim Sreci

T/M yntemiyle para retim sreci 4 aamadr.(ekil 2.25.) Bu aamalar; 1- Tozlarn kartrlmas 2- Karmn preslenmesi 3- Sinterleme 4- kincil ilemler.

ekil 2.25. Toz metalurjisi ilem basamaklar

29 1 - Tozlarn kartrlmas Bu aamada preslemeyi kolaylatrmak amacyla, metal toz ve yalayc homojen olarak kartrlmaktadr. Tozlarn kartrlmas V ve Y tipi ift konili kartrclarda yaplmaktadr [Aydn, 1997]. En ok kullanlan kartrc, ekil 2.26.da gsterilen iki konili kartrclardr.

ekil 2.26. ki konili kartrc. Karmda yalayc kullanlmasnn en nemli nedeni, preseleme srasnda tanecikler arasnda srtnmeyi azaltmaktr ve kalptan preslenen parann syrlmasn kolaylatrmaktr. Sv yalayclar tozun akma zelliini bozduu iin karma ilave edilen yalayclar genellikle kuru toz eklindedir [Kay, 2005]. En yaygn yalayclar; metal stearatlar [Demir, 1992], parafin, sterik asit, polipropilen [Karata ve Sarta, 1998], inko ve lityum sterat ve akravaks, politetrafloroetilen (PTEF) [Li et all, 2002] gibi sentetik mumlardr. Bu yalayclardan sterik asit ve metal steratlar, ergime noktas dk organik bileiklerdir. ok kk miktarda ilave edilmeleri yeterli olmaktadr [Demir, 1992]. Sinterleme srasnda yalayclar yanarak malzemeden kmaktadrlar. ekil 2.27.de preslenmi gzenekli demir tozlarnn ham younluk ve kalp ierisinden karma basnlarnn yalayc miktarna bal olarak deiimi grlmektedir.

30

ekil 2.27. Yalayc miktarnn, preslenmi snger demirinden paray kalp ierisinden karmak iin gerekli olan syrma basncna etkisi [Aydn, 1997].

%1 yalayc konsantrasyonuna kadar, preslenmi parann ham younluu ok az artmakta, %1 deerinden sonra ise yalayc miktar arttka ona bal olarak ham younluk dolaysyla ham mukavemet azalmaktadr. Bunun nedeni ise, dk younluklu yalayc toz ierisinde byk bir hacime sahiptir. Nihai rnn ekline bal olarak, kullanlan yalayc miktar genellikle arln % 0.5~1 i kadardr. Karmak ekilli paralarn kalptan karlmasn kolaylatrmak iin kullanlan yalayc miktar artabilir. Yalayc ve toz karmnn younluu ve kartrma zaman, toz karmnn ak ve grnen younluu gibi zelliklerini etkiler. ou metal toz karmnn kartrlma sresi genellikle 20 ila 40 dakikadr [Lenel, 1980]. Aydn ve Yetginin (2006) yapm olduu almada, 3 ayr kartrc tipi kullanlm ve kullanlan kartrc ve kartrma sresinin malzeme mikro yapsndaki etkileri incelenmitir. Bu almada yatay tip kartrcda elde edilen malzemelerin yeterli kartrma sresine tabi tutulmad iin yaplarnda topraklanma (homojen olmayan dalm) grld tespit edilmitir.

31 2- Karmn Preslenmesi: Presleme genellikle oda scaklnda ve zel hazrlanm elik kalplarda yaplmaktadr. Kalplar sementit karbr esasl ve sl ilemle sertletirilmi takm eliinden imal edilir [Turan, 2002]. Tozlarn preslenmesi srasnda preslenme basncna gre gzenek miktar deimekte olup, basn arttka gzenek miktar azalmaktadr. Ayrca artan presleme basncna gre birbirine temas eden toz says ve temas yzey alan artmaktadr.(ekil 2.28.) Gzenek miktar arttka younluk azalmaktadr. T/M ile retimi yaplan paralarda gzenek miktarna gre mukavemet deerleri de deimekte olup, ekil 2.29. de teorik younlua gre ekme mukavemeti deiimi grlmektedir [Onur, 1996].

ekil 2.28. Basn deiiminin etkisi.

ekme Mukavemeti

40

60

80

100

% Teorik younluk ekil 2.29. T/M rnlerinde, ekme mukavemetinin % teorik younlukla deiimi [Onur, 1996].

32 Aadaki tabloda baz metallerin presleme kuvvetleri verilmitir.

Tablo 2.4.Baz metaller ve Presleme Basnlar Metaller Alminyum Pirin Bronz Demir Tantal Tungsten Dier malzemeler Alminyum oksit Karbon Sementit Karbid Ferrit 110 - 140 140 - 165 140 - 400 110 - 165 Preslenme Basnlar (Mpa) 70 - 275 400 - 700 200 - 275 350 - 800 70 - 140 70 - 140

ekil 2.30.da grld gibi ilem 3 basamakta gereklemektedir. ncelikle toz ve yalayc karm kalba doldurulur. Daha sonra karm preslenir. Son aamada ise para kalptan syrc yardmyla kartlr. ekil 2.31.de ise kalp ve dier elemanlar gsterilmektedir.

ekil 2.30. Presleme ilem basamaklar

33

ekil 2.31. Kalp ve dier elemanlar. Metal tozlarn preslenmesi ilemi 3 gruba ayrlmaktadr: 1- Tek hareketli sktrma: Geleneksel toz sktrma ilemi ekil 2.32.de grld gibi tek ynl yaplmaktadr. Bu yntemde, toz karm kalba doldurulduktan sonra st bask plakas ile basma ilemi gerekletirilir. Alt pistonun grevi paray kalptan syrmaktr. Parann kalptan karlmasn kolaylatrmak ve sktrlabilirliini salamak amacyla kalp duvarlar yalanmaktadr. Tek ynl preslemede uygulanan basn artka sktrlan malzemenin younluu artmaktadr. Bunun nedeni, tozlar arasnda gzenek dediimiz boluklar azalr, ktle ayn ancak hacim kld iin younlukta artmaktadr. Bu yntem kalp tipinin basitlii nedeniyle [Aydn, 1997] maliyet asndan uygun bir yntem olmasna ramen, karmak ekilli paralar ile boy/en oran yksek (L/D>2.5) metalik paralarda istenilen ham younluu salayamad iin tercih edilmemektedir. Bu yzden bu tip paralarn preslenmesi iin souk izostatik presleme (SP) ile gerekletirilir. Souk izostatik presleme uygulamasnda, tozlar kauuk bir kalba doldurularak ya ile dolu basma hcresine yerletirilir. Basma pistonu ile basn uygulandnda, ya sayesinde kalbn her yerine eit bask uygulanr ve numunenin her taraf eit younlua sahip olur.

34

ekil 2.32. Tek ynl Presleme basamaklar.(1)Besleme ayann kalba yaklamas, (2)Besleme, (3) Presleme, (4) Karmn tamamen sktrlmas, (5)Parann kalptan karlmas, (6) Yeniden besleme 2- ift Hareketli Sktrma : ift hareketli sktrmada toz, hem alt hemde st zmba tarafndan sktrlmaktadr. Bu iki zmbada hareketlidir. Zmbalar eit yada farkl miktarlarda hareket ve basn uygulayabilirler. 3- zostatik Sktrma: zostatik sktrma, tozlarn bir akkan basnc ile sktrlmasdr. Sktrma ilemi oda scaklnda yaplyorsa ileme souk izostatik presleme (CIP) ad verilir [Eki ve Sarta, 2002]. Souk izostatik presleme uygulamasnda, tozlar kauuk bir kalba doldurularak ya ile dolu basma hcresine yerletirilir. Basma pistonu ile basn uygulandnda, ya sayesinde kalbn her yerine eit bask uygulanr ve numunenin her taraf eit younlua sahip olur. Sper alam uak trbini diskleri ve takm elii ktkleri balca rnekleridir [Aydn, 1997].

35

ekil 2.33. zostatik sktrma Hedeflenene yakn bir boyut ve ekil istenen para retiminde izostatik presleme uygulanmaktadr. Basma hcresinde yan yan sra su veya gaz ile de basnl sistem gerekletirilebilmektedir. zostatik preslemenin avantajlar; a. Karmak ekilli paralarn preslenme kabiliyetleri b. Pahal toz giriindeki maliyetin azalmas c. Malzeme kaybnn az olmas d. Preslenmesi zor olan paralarn retimi e. Presleme srasnda balaycya ihtiya olmamas f. Paray son ekil ve boyuta yakn retme Homojen younluk gibi zellikler yer almaktadr [Boz, 2003]. T/M ile para retiminde en nemli faktr sktrlabilirliktir. Sktrma 3 aamada incelenebilir: 1. Bu aama taneciklerin boyut ve ekil gibi fiziksel zelliklerin geni lde dalmnn yeniden dzenlenme aamasdr [Kurt and Davies, 1996]. Sktrma basncnn ilk uyguland anda plastik deformasyon sz konusu deildir. Baz partikllerde krlmalar olabilir. Bu aamada partikller aras boluk biraz daha azalarak partikller arasnda srtnme balar. 2. kinci aamada artk taneciklerde elastik ve plastik deformasyon grlmeye balanr. Partikller arasnda balar oluabilir ve mekaniksel kilitlenmeler gzlenebilir.

36 3. En son aamada ise partikller krlr ve plastik deformasyon nedeniyle tanecikler arasndaki boluk tamamen yok olmutur. Bu aamada tanecikler arasnda souk kaynak grlmektedir

ekil 2.34. Presleme basncnn art ve taneciklerin kalp iindeki durumu.

T/M retim srecinde genellikle tek eksenli kalpta presleme tercih edilir. Bunun nedeni, seri ve hzl para retimidir. Toz taneciklerin safl [Kurt and Davies, 1996], boyutu ve ekli, sktrlabilirliklerine nemli derecede etki etmektedir. rnein, toz taneleri ince ise toz ak hz ve presleme younluu dk olur. Bunun yan sra tane boyutu kk tozlar daha verimli sktrlabilmektedirler.

Kresel ekilli tozlar dank ekilli tozlara oranla presleme basncn daha iyi iletirler ve bunun yan sra paketlenme zellikleri daha iyidir [metal-powder.net, Kasm 2002]. Presleme aamasndan sonra sktrlan malzemeye younluk kazandrma amacyla sinterleme ilemine geilir.

37 3- Sinterleme: Sinterleme preslenmi kompaktlardaki toz taneciklerin birletirilmesi

ilemidir.(ekil 2.35.) Sinterleme srecinde, toz paracklarn yksek yzey enerjileri alarak, paracklarn tam ve mkemmel balar oluturulur. Bu sayede i yapdaki gzeneklilik sfra der.(ekil 2.36.) Hacim bana den yzey enerjisi toz parack apnn tersiyle doru orantl olduundan, kk toz paracklar daha kolay sinterlenmektedirler [Boz, 2003]. Sinterleme, istenilen younluun ve fiziksel dayanmn elde edilmesi iin nemli bir aamadr. nk T/M ile elde edilen parann dayanm younluuyla dorudan ilgilidir. Aydn ve Yetgin (2006) almalarnda preslenen numuleri, grafit kaplar ierisinde 600 C scaklkta argon koruyucu atmosferi (Ar gaz bakr tala ierisinden geirilerek oksijeni alnmtr) altnda 1 saat sinterlenmitir.

ekil 2.35. Toz taneciklerin birlemesi.

38

ekil 2.36. Sinterleme sreci.

ekil 2.37. Ni tozlarn 1100 C de sinterlenmesi. Sinterlenme ilemi srasnda bir takm olaylar meydana gelir. Bunlar; oksit indirgenmesi, balayclar kaldrlmas veya kimyasal reaksiyonlardr. rnein; demirin sinterlenmesi srasnda, oksit indirgenmesi, yalayclarn dalm, karbon kayb olmas,scakla bal azot znebilirlii ile deimektedir. Yzeyin gaz dar atmas (desorption) dan fazna dnm, 900 C zerindeki tane bymesi ve scakla bal olarak ( bu dnm bronz iin 800 C dir) difzyon art meydana gelir. Ayn zamanda boluk morfolojisi deiir.(Boz, 2003) Bunun yan sra malzemenin yapsnda da deimeler olur. Seramiklerde mukavemet, sl iletkenlik,

39 younluk, saydamlk ve yar saydamlk artar. Polimerde younluk ve mukavemet ykselir. Metallerde iletkelik, mukavemet ve sneklik genelde artar [Aydn, 1997].

ekil 2.38. 1400 C de 2 saat sinterlenen seramik malzemenin yzey balants. Gzenekli bronzlar ve bronzlara benzeyen alamlar 600 C ile 800 C arasnda, demir grubu metallerin alamlar ise 1000 C ile 1300 C arasnda, sert alamlar 1400 C ile 1600 C arasnda ve refrakter metaller (molibden, wolfram, tantal) 200C ile 2900 C arasnda sinterlenirler. Sinterleme scakl gibi sinterleme sreside malzemeye gre deimektedir. Elmas alamlar ve refrakter metaller iin yarm saatten az bir zaman yeterli olurken, sert alamlar ve mknats alamlarsa olduu gibi bir ok hallerde birka saat sren bir sinterleme uygulanmaldr. Sinterleme scakl ve zaman arasnda ters oran vardr. Sinterleme scakl yksek ise zaman az ksalr, scaklk azaldka uygulanan zaman artar. Sinterleme scaklnn 1050 C civarnda olmas halinde nikel-krom veya demir-krom-alminyum rezistanl elektrik frnlar yeterlidir. 1350 C ye kadar silis ubuklu frnlar kullanlmaktadr. Daha yksek scaklklar iin (1000 1600 C ) molibdenrezistanl frnlar; 1800 C ye ve daha yksek scaklklar iin ise yksek frekansl veya ksa devreli karbon tpl frnlar kullanlmaktadr. Molibden, wolfram, tantal gibi refrakter metallerin sinterlenmesinde 2000 C lk scaklk yeterli olmadndan, bu metaller hidrojen dolu sinter anlar iinde sinterlenirler. Sinter anlarnda paradan akm geirilerek, parann ergitilmesi iin gerekenden % 10

40 kadar daha az g kullanlr.Tablo 2.4.2. de baz metallerin sinterleme scaklk ve zamanlar verilmitir.

Tablo 2.5.Baz metallerin sinterleme scaklklar ve zaman. Materyal Bakr, Pirin, Bronz Demir, Demir grafit Nikel Paslanmaz elik Ferrit Tungsten karbid Molibdum Tungsten Tantalum Scaklk (C) 760900 10001150 10001150 11001290 12001500 14301500 2050 2350 2400 Zaman (Dak.) 1045 845 3045 3060 10600 2030 120 480 480

[me.gatech.edu, ubat 2007]. Baz T/M malzemeler iin kullanlan frnlar u ekildedir; demir veya bronz gzenekli yataklar iin, nikel-krom, demir-alminyum, molibden ve silisyum karbrl frnlar, sert alamlar iin; ksa devereli karbon tpl frnlar, vakumlu yksek frekansl frnlar, sinter mknatslar ve elmas alamlar iin; molibden rezistansl frnlar veya ksa devreli karbon tpl frnlar kullanlmaktadr [Aydn, 1997]. Sinterlenme srasnda tanecikler arasndaki birleim ekil 2.39.deki gibi sralanr [Boz, 2003].

ekil 2.39. Sinterleme srasnda metalurjik balarn oluumu ve gzeneklerin deiimi [Boz, 2003].

41

Presleme ve sinterleme ilemlerinin ayr sreler halinde olmasnn yan sra, artk baz malzeme ve alamlar iin presleme+sinterleme ilemleri ayn srete gerekletirilmektedir. Bu ilemler scak presleme ve scak izostatik presleme (HIP) teknikleridir. Bu uygulamada tozlar scaklk altnda ilk olarak preslenir ve daha sonra daha yksek scaklklarda sinterlenmektedir [Turan, 2002].

4. kincil lemler: Sinterleme ileminden sonra nihai rn dediimiz paraya isteimiz dorultusunda bir takm ilemler de yaplabilmektedir. Eer paraya younluk kazandrlmak istenirse tekrar sktrma ilemi, yzey parlatma, birletirme, yzey kaplama, yzey sertletirme, ya emdirme, yeniden boyutlandrma vs. ilemler yaplabilmektedir.

2.5. T/M Ynteminin Avantajlar ve Dezavantajlar

T/M nin avantajlar; 1. Malzeme kayb yoktur, 2. Ergime kayplar yoktur, 3. Net-shape denildii gibi retim sonras elde edilen para istenilen tolerans ve ldedir, 4. Elde edilen para dzgn yzey kalitesine sahiptir, 5. Seri retime uygundur, 6. Yksek younlua sahip paralar retilebilir, 7. Metal matriks kompozit ve metal alamlar retimi yaplabilir,

42 8. Dk maliyetlidir. 9. Metal olmayan malzemeler, metal asll rnlerin iinde homojen bir ekilde datlabilir (Boz, 2003), 10. Dier retim yntemleriyle elde edilmesi zor olan gzenekli yaplar elde edilebilir, 11. Younluk ve ergime noktalarndaki farkllklarndan dolay baka yollarla retimi imkansz olan alam ve karmlar retilebilir (Boz, 2003).

T/M nin dezavantajlar: 1. Makina ve tehizat bakmndan ilk yatrm maliyeti yksektir. 2. Metal tozlarn maliyeti yksektir. 3. Elde edilecek malzemenin boyutlar snrldr [Uygur, 1996]. 4. Kalplar pahaldr 5. Gl presler gereklidir [Aydn, 1997]. 6. retilecek para boyutlar snrldr.

43

3. TOZ METALURJSNN UYGULAMA ALANLARI

T/M de kullanlan metal tozlar 200 m den kktr ve gelien teknolojiyle birlikte her geen yl daha da klmektedir. T/M ile bir ok alanda uygulamalar mevcuttur. Bunlardan bazlar; kendinden yalamalal yatak burlar, metalik filtreler, metal ve metal olmayan elemanlarn alam, sreli mknatslar, rle kontaklar, elektrik ampllerinin flamentleri, freze aklar, elmas ular, srtnmeyle alan yataklar, dililer, pompalar ve daha pek ok alanda kullanlmaktadr. 1- Kendinden yalamal yatak burlar: Demir, bakr, kalay, grafit ve stearik asit belirli oranlarda kartrlarak preslenir. Presleme basnc dk tutulur. Bunun nedeni tozlar arasnda gzenek kalmas istenir. Presleme ileminden sonra sinterlenir. Sinteleme srasnda kalay ergir ve stearik asit yanarak kaybolur. Kalayn ergimesi sonucu, ergiyen kalay ile bakr kuvvetli ba meydana getirirken dier yandan ergiyen kalayn yerine boluklar oluur. Malzeme yapsndaki bu boluklar daha sonra vakum altnda ya emdirilerek doldurulur. Mil ile bur arasndaki srtnme nedeniyle ya srtnen yzeylere akar ve yalama ilemi gereklemi olur. Herhangi bir srtnme olmad zaman ya ak durduu iin, burlar uzun sre ya yaplarnda korurlar. ekil 3.1. de olduu gibi tam ve ksmi kesitli retimleri sz konusudur.

ekil 3.1. Kendinden yalamal burlar.

44

2- Elektrik Kontaklar: Elektrik iletkenlii fazla olan bakr ile gm, wolfram, molibden ve nikel tozlar kartrlarak preslenir ve sinterlenir. Elde edilen malzeme elektrik kontaklarnda ve elektrik diren kaynak elektronlarnda kullanlr. ekil 3.2. de grld gibi deiik ekil ve boyutta retimleri sz konusudur.

ekil 3.2. Elektrik kontaklar

3- Sreli Mknatslar: Alminyum, nikel ve kobalt tozlarnn %97 younlukta kartrldktan sonra preslenmesi sonucu ok ince yapl ucuz mknatslar elde edilmektedir. 4- Sert Karbr (elmas) Kesici Ular: Yksek kesme hzna sahip sert maden ularnn, freze aklar, kaya delme ve petrol kuyusu delme matkaplarnnn yapmnda T/M den faydanlmaktadr. Sert maden ularn retim maliyeti yksek olduu iin kk boyutlarda retilip kullanlacaklar takmlara sert lehimle lehimlenir. Bu ular wolfram karbr, titan karbr ve tantalum karbr tozlarndan

45 retilmektedir. Karbr tozlarnn balayc maddesi olarak karma kobalt tozlar da eklenebilir. Kobalt tozu ve wolfram karbr tozlarndan retilen kesici takm elemanlarnn anma dayanmn arttrmak iin karma % 40 kadar titankarbr veya tantalum karbr ilave edilebilir. Karmda kullanlan kobalt oran %3~13 arasndadr. Genel uygulamalarda kullanlan sert ularda iin %94 WC, %6 Co bulunur. Bu takmlar genellikle dkme demir ve demir olmayan metallerin ilenmesinde kullanlmaktadrlar. eliklerin ilenmesinde ise %82 WC, %8 C ve %10 Co kullanlr. ekil 3.3. de grld gibi retimleri sonras farkl bir ileme tabi tutulmadan kullanma hazrdrlar.

ekil 3.3. Kesici ular.

5- Metalik Filtreler : Presleme basnc kontrol edilerek, karm iindeki toz ierisinde gzenek braklr. Bu gzenekler sv gazlarn szlp filtrelenmesini salamaktadrlar [Aydn, 1997]. retimleri sz konusudur. ekil 3.4. de grld gibi deiik aplarda

46

ekil 3.4. Metalik filtreler.

6- Srtnme Plakalar: nce bakr plakalar zerine bakr, kalay, silisyum, grafit ve kurun tozlarnn preslenmesi ile elde edilmektedir. Bu plakalar sinterlenerek 0.3 mm kalnlnda srtnme diskleri elde edilmektedir. Bu diskler fren ve kavramada, havaclkta uak ini takmlarnda kullanlmaktadr.

7- Jeneratr Kmrleri: Bakr ve grafit tozlar, preslenerek yalama zelliine sahip ve elektrik iletkenlii stn bir malzeme elde edilir. Bu malzeme jeneratrlerde kullanlr.

8- Debriyaj ve Fren Balatalar: Toz metalurjisi retim tekniinin temel avantajlarndan birisi, birbirlerinden farkl zellikte veya karmayan malzemeleri toz halinde birletirmektir. Metal tozlar ve srtnmeyi arttrc reineler ve katk maddelerinin bu yntemle sktrlabilmesi, balatalarn ve debriyajarn (ekil 3.5.) retimini de mmkn klmtr [Uygur, 1996)].

47

ekil 3.5. Fren balatalar.

9- Dililer: stenilen boyutta ve 1240 MPa ve zeri yksek mukavemete sahip dililerin retimi mmkndr.

ekil 3.6. Dililer.

10- Di Amalgamlar: Gm esasl metal tozlar di dolgu amalgamlarnn en nemli bileenidir. Gm miktar % 65 den fazla olup %30a kadar kalay ve % 30

48 kadar bakr olan alamdan tala kaldrma yada atomizasyon ile toz retilir [Hiylmaz, 1999].

11- Savunma Sanayi: Toz metalurjisi savunma sanayinde s oluturucular, tututurucu karmlar, kibrit bileimleri, ateleyici ve geciktirici uygulamalar da desteklemektedir [Sarta ve nal, 1996]. gibi bir ok

12- Akll Metaller: Toz metalurjisiyle tanecik boyutunun ve bileim kontrolnn ok iyi olmas nedeniyle, akll metallerin retiminde olduka yaygndr [Li et all., 2006].

13- Mermi Kovanlar: Toz metalurjisi mermi kovanlarnn yapm iinde olduka elverilidir. salanmaktadr. ekil 3.7. de grld gibi deiik koniklik oranlar

ekil 3.7. Mermi kovanlar.

49 14- Biyopsi Aletleri: Toz metalurjisi sayesinde ok kk boyutlu paralara retilebildii iin, biyopsi aletlerinin retimi de bu yntem ile gereklemektedir. ekil 3.8 de yer ald gibi dier retim yntemleriyle retilmesi zor ebatlardaki paralarn retimi mmkndr.

ekil 3.8. Biyopsi aletleri. Bu uygulama alanlarnn yan sra aadaki tabloda baz metallerin uygulama yerleri belirtilmitir;

Tablo 3.1. Baz metaller ve uygulama alanlar. Uygulama Andrclar Uzay Otomotiv Elektrik Isl ilemler Yalama Metaller Fe, Sn, Zn Al, Be, Nb Cu, Fe, W Ag, Au, Mo Mo, Pt, W Cu, Fe, Zn Kullanm alanlar Temizleyiciler ve andrc tekerler. Jet motorlar ve s kalkanlar Valf girileri, yataklar vedililer Kontaktrler, diyot s alcs Frnlar, termokapllar Kendinden yalamal yataklar

50
Manyetik Medikal Nkleer Co, Fe, Ni Ag, Au, W Be, Ni, W Rleler, Manyetikler Tbbi cihazlar, dolgular. Kalkanlar, yanstclar, filtreler

Kaynak: [me.gatech.edu, ubat 2007].

51

4. DENEYSEL ALIMA
4.1. Giri :
Bu uygulamada Toz Metal A.. firmas araclyla Hgans firmasndan temin edilen ierii % 2,07 Cu, % 0.5 MnS, % 0.6 Grafit ve % 1 inko stearat olan demir toz kullanlmtr. Bu uygulama iin 70-80 ton basn altnda tek ynl preslenen ayn arlkta 7 adet numune farkl sinterleme scakl ve sinterleme zamanna maruz braklarak malzemenin younluu, dik kesiti ve yzey kesitinin sertlii ve yzey yaps incelenmitir. Numunelerin sinterleme scaklklar, sreleri ve koullar Tablo 4.1. de yer almaktadr.

Tablo 4.1. Numunelerin Hazrlanma Koullar.

Numune no I II III IV V VI VII Scaklk (C) 1100 C 1100 C 1200 C 1200 C 1300 C 1300 C 1300 C Zaman (dak) 30 dak 1 saat 30 dak 1 saat 30 dak 1 saat 2 saat Younluk (g/cc) 6,2571 g/cc 6,3329 g/cc 6,5702 g/cc 6,6460 g/cc 6,6645 g/cc 7,1109 g/cc 7,2013 g/cc

4.2. Numunelerin ncelenmesi:

Numuneler vakumlu frn ortamnda Argon gaz altnda sinterlenmitir. Numuneler sinterlendikten sonra younluklar llmtr. Numune younluklar ekil 4.1. de gsterilmitir

52

ekil 4.1. Numunelerin sinterleme scaklk ve sreleri.

I no lu numune 1100 C scaklkta 30 dakika sinterlenmitir. Sinterlenen numunenin younluu 6.2571 g/cc olarak llmtr. Numunenin presleme kuvvetine dik olan yzey kestinin sertlik deeri numuneden alnan deerlerin ortalamas olarak 71 HV olarak bulunmutur. Numunenin dik kesitinin sertlik deeri ise 94 HV dir. Yzey kesitleri incelendiinde tane snrlar olduka belirgin olmakla birlikte sinterleme boluklar grlmektedir. ekil 4.2. de grld gibi yzey alan olduka homojendir. ekil 4.3. de ise dik kesit alan yer almaktadr. Dik yzey kesit incelendiinde sinterleme boluklarnn yzey alan kesitinden daha az olduu ve sertlik deerinin daha yksek olduu grlmektedir.

53

50 m

ekil 4.2. I no lu numunenin yzey kesiti.

50 m

ekil 4.3. I no lu numunenin dik yzey kesiti.

54 II no lu numune 1100 C scaklkta 1 saat sinterlenmitir. Sinterlenen numunenin younluu 6.3329 g/cc olarak llmtr. Numunenin presleme kuvvetine dik olan yzey kestinin sertlik deeri numuneden alnan deerlerin ortalamas olarak 86 HV olarak bulunmutur. Numunenin dik kesitinin sertlik deeri ise 96 HV dir. Yzey kesitleri incelendiinde tane snrlar olduka belirgin olmakla birlikte sinterleme boluklar I no lu numuneye nazaran daha azdr. ekil 4.4. de grld gibi yzey alan olduka homojendir. ekil 4.5. de ise dik kesit alan yer almaktadr. Dik yzey kesit incelendiinde sinterleme boluklarnn yzey alan kesitinden daha az olduu ve sertlik deerinin daha yksek olduu grlmektedir.

ekil 4.4. II no lu numunenin yzey kesiti.

55

50 m

ekil 4.5. II no lu numunenin dik yzey kesiti. III no lu numune 1200 C scaklkta 30 dak. sinterlenmitir. Sinterlenen numunenin younluu 6.5702 g/cc olarak llmtr. Numunenin presleme kuvvetine dik olan yzey kestinin sertlik deeri numuneden alnan deerlerin ortalamas olarak 101 HV olarak bulunmutur. Numunenin dik kesitinin sertlik deeri ise 101 HV dir. Yzey kesitleri incelendiinde tane snrlar olduka belirgin olmakla birlikte sinterleme boluklar I ve II no lu numuneye nazaran daha azdr. ekil 4.6. de grld gibi yzey alan olduka homojendir. ekil 4.7. de ise dik kesit alan yer almaktadr. Dik yzey kesit incelendiinde sinterleme boluklarnn yzey alan kesitinden daha az olduu ve sertlik deerinin daha yksek olduu grlmektedir.

56

50 m

ekil 4.6. III no lu numunenin yzey kesiti.

50 m

ekil 4.7. III no lu numunenin dik yzey kesiti.

57 IV no lu numune 1200 C scaklkta 1 saat sinterlenmitir. Sinterlenen numunenin younluu 6.6460 g/cc olarak llmtr. Numunenin presleme kuvvetine dik olan yzey kestinin sertlik deeri numuneden alnan deerlerin ortalamas olarak 101 HV olarak bulunmutur. Numunenin dik kesitinin sertlik deeri ise 103 HV dir. Yzey kesitleri incelendiinde tane snrlar olduka belirgin olmakla birlikte sinterleme boluklar dier numunelere nazaran daha azdr. ekil 4.8. de grld gibi yzey alan olduka homojendir. ekil 4.9. de ise dik kesit alan yer almaktadr. Dik yzey kesit incelendiinde sinterleme boluklarnn yzey alan kesitinden daha az olduu ve sertlik deerinin daha yksek olduu grlmektedir.

50 m

ekil 4.8. IV no lu numunenin yzey kesiti.

58

50 m

ekil 4.9. IV no lu numunenin dik yzey kesiti.

V no lu numune 1300 C scaklkta 30 dak sinterlenmitir. Sinterlenen numunenin younluu 6.6645 g/cc olarak llmtr. Numunenin presleme kuvvetine dik olan yzey kestinin sertlik deeri numuneden alnan deerlerin ortalamas olarak 102 HV olarak bulunmutur. Numunenin dik kesitinin sertlik deeri ise 105 HV dir. Yzey kesitleri incelendiinde tane snrlar olduka belirgin olmakla birlikte sinterleme boluklar dier numunelere nazaran daha azdr. ekil 4.10. de grld gibi yzey alan olduka homojendir. ekil 4.11. de ise dik kesit alan yer almaktadr. Dik yzey kesit incelendiinde sinterleme boluklarnn yzey alan kesitinden daha az olduu ve sertlik deerinin daha yksek olduu grlmektedir.

59

50 m

ekil 4.10. V no lu numunenin yzey kesiti.

50 m

ekil 4.11. V no lu numunenin dik yzey kesiti.

60 VI no lu numune 1300 C scaklkta 1 saat sinterlenmitir. Sinterlenen numunenin younluu 7.1109 g/cc olarak llmtr. Numunenin presleme kuvvetine dik olan yzey kestinin sertlik deeri numuneden alnan deerlerin ortalamas olarak 108 HV olarak bulunmutur. Numunenin dik kesitinin sertlik deeri ise 115 HV dir. Yzey kesitleri incelendiinde tane snrlar olduka belirgin olmakla birlikte sinterleme boluklar dier numunelere nazaran daha azdr. ekil 4.12. de grld gibi yzey alan olduka homojendir. ekil 4.13. de ise dik kesit alan yer almaktadr. Dik yzey kesit incelendiinde sinterleme boluklarnn yzey alan kesitinden daha az olduu ve sertlik deerinin daha yksek olduu grlmektedir.

50 m

ekil 4.12. VI no lu numunenin yzey kesiti.

61

50 m

ekil 4.13. VI no lu numunenin dik yzey kesiti.

VI no lu numune 1300 C scaklkta 2 saat sinterlenmitir. Sinterlenen numunenin younluu 7.2013 g/cc olarak llmtr. Numunenin presleme kuvvetine dik olan yzey kestinin sertlik deeri numuneden alnan deerlerin ortalamas olarak 112 HV olarak bulunmutur. Numunenin dik kesitinin sertlik deeri ise 122 HV dir. Yzey kesitleri incelendiinde tane snrlar olduka belirgin olmakla birlikte sinterleme boluklar dier numunelere nazaran ok daha azdr. ekil 4.14. de grld gibi yzey alan olduka homojendir. ekil 4.15. de ise dik kesit alan yer almaktadr. Dik yzey kesit incelendiinde sinterleme boluklarnn yzey alan kesitinden daha az olduu ve sertlik deerinin daha yksek olduu grlmektedir.

62

50 m

ekil 4.14. VII no lu numunenin yzey kesiti.

50 m

ekil 4.15. VII no lu numunenin dik yzey kesiti.

63 Numunelerinin yzey alan ve dik yzeyin sertlik deerleri ekil 4.16. ve ekil 4.17. de yer almaktadr.

120 100
Sertlik Deeri (HV)

101 86

101

102

108

112

80 60 40 20 0

71

1100 C (30 dak)

1100 C (1 sa)

1200 C (30 dak)

1200 C (1 sa)

1300 C (30 dak)

1300 C (1 sa)

1300 C (2 sa)

Sinterleme scakl ve sresi

ekil 4.16. Numunelerin yzey alan sertlik deerleri.

140 122 120 115 94 96 101 103 105

Sertlik deerleri (HV)

100 80 60 40 20 0

1100 C (30 dak)

1100 C (1 sa)

1200 C (30 dak)

1200 C (1 sa)

1300 C (30 dak)

1300 C (1 sa)

1300 C (2 sa)

Sinterleme scakl ve sresi

ekil 4.17. Numunelerin dik yzey sertlik deerleri.

64

4.3. Deneysel Sonular:

Numuneler zerinde yaplan younluk, sertlik deneyi ve yzey analizi sonucu; 1- Numunelerin argon gaz altnda vakumlu ortamda sinterlenmeleri neticesinde numune yzeylerinde herhangi bir oksitlenme grlmemektedir. Sinterleme sonrasnda numunelerin younluklar llmtr. Numunelerin younluk deerleri sinterleme scaklk ve srelerine bal olarak ilk numuneden son numuneye doru art gstermektedir. 2- Numunelerin yaps karlatrldnda, I no lu numunenin daha gzenekli yapya sahip olduu grlmektedir. En homojen yapya sahip olan numune VII nolu numunedir ve I nolu numuneden VII no lu numuneye kadar gzeniklilik azalmakta ve yap daha homojen duruma gelmektedir. 3- Numunelerin sertlik deerleri karlatrldnda, sertlik deerlerinin

sinterleme scakl ve sresine doru orantl olarak artt gzlenmitir. Bunun yan sra sertlik deeri yzey kesitinde dik kesit alann sertlik deerine nazaran daha dktr. Sertlik deeri ilk numuneden son numuneye kadar dzenli bir at gstermektedir. Sertlik deeri yzey alanda ve dik kesitte en dk numune I no lu numune olmakla birlikte, sertlik deeri en yksek olan numune VII nolu numunedir.

65

5. SONU VE NERLER
Yaplan bu alma, toz metalurjisinin en basit anlamda tanm ve nasl uygulandn iermektedir. Bunun yan sra toz metalurjisinin en eski uygulamalarndan rneklerle, teknolojinin el verdii yenilikleri ierisine katarak gnmze kadar nasl uzandn anlatmaktadr. En nemli toz retim yntemi olan atomizasyonun tanm ve atomizasyon yntemleri detayl olarak anlatlmaya allmtr. Gnmzde uygulanmakta olan en yaygn atomizasyon yntemleri, sistem dzenekleri ve bu yntemlerle elde edilen tozun yapsal zelliklerine detayl olarak yer verilmitir. Bunun yan sra gnmzde en ok uygulanan toz metalurjisi rnekleri sunulmutur. Genel olarak anlatmn yan sra, almay hem grsel hemde somut verilerle desteklemek amacyla deney almalar yaplmtr. Yaplan deneysel almalar; sinterleme koulu, sinterleme scakl ve sre gz nne alnarak numunelerin sertlik deerleri ve yzey analizeleri karlatrmalarn ve younluk deerlerini iermektedir. Deney sonular karlatrlarak, scaklk ve zaman faktrlerinin numune yaps zerindeki etkisi aratrlmtr. Deney uygulamalar srasnda en byk sorun; numunenin sinterlenmeden nceki haliyle d etkenlere kar mukavemetinin dk olmasdr. Numune zerinde sertlik deeri alnrken, malzemenin gzenekli yaps nedeniyle ayn noktadan bir defada ok salkl deer alnamad iin bir ka kez ilem yapld. Bu da zaman asndan sknt yaratmtr. Yaplan alma daha ok gncel rneklerle zenginletirilebilir. Deney almalarnda numuneler zerinden alnan sertlik deerleri, sinterleme scakl ve zaman dikkate alnarak karlatrlmtr. stenirse bu deerler toz karm ierisine farkl metaller eklenerek malzeme yaps ve sertlik deerleri incelenebilir. Bir baka uygulama da presleme basnc deitirilerek malzeme yapsndaki gzeneklilik oran, malzemenin younluu ve mukavemeti gibi deerler karlatrlabilir. Yaplan uygulamada sinterleme sonras ikinci kez presleme yaplmamtr. Bu ilem yapldktan sonra malzeme yaps inecelenebilir ve preleme ncesi ve sonras deerler karlatrlabilir. Bu deneysel uygulamada yanlzca sertlik deneyi verileri deerlendirilmitir. Bu deneyin yansra ekme deneyi ve basma deneyi gibi parann

66 dier mukavemet zellikleri zaman kstll nedeniyle incelenememitir. Bir baka almada bu zelliklerde dikkate alnabilir.

67

KAYNAKLAR
Ama, E. ,Snmez, ., (2000), ki Deerli Demir Slfattan Demir Tozu retimi, Trk J. Engin. Environ. Sci. 25 , s. 211- 218 ,TBTAK. Ank, S., Dikiciolu, A., Vural, M. , (1999), mal Usulleri, , .T.. Makina Fakltesi, stanbul Aydn, M., Yetgin,H., (2006) MMK retiminde Farkl Tasarmlardaki Kartrclarn Etkisinin Aratrlmas , Teknoloji, Cilt 9, Say 1, 39-46 Aydn, R., (1997), T/M elik Paralarda Isl lemlerin Mekanik zelliklere Etkisi, Yksek Lisans Tezi, Sleyman Demirel niversitesi, Isparta Aydn, ., (1997), Toz metalurjisi Yntemleri iile Elde Edilen Seramik Tanecik Destekli Alminyum Esasl Kompozit Malzemelerin Mekanik zellikleri, Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi, Ankara Boz, M., (2003), Seramik Takviyeli Bronz Esasl Toz Metal Fren Balata retimi ve Srtnme- Anma zelliklerinin Aratrlmas, Doktora Tezi, Ankara Demir, A., (1992), Toz Metal Bir eliin Mekanik zellikleri, Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi. Ankara Eki A. ,Sarta S., (2002), Effects of Powder Hardness and Particle Size on the Densification of Cold Isostatically Pressed Powders, Turkish J. Eng. Sci., s: 377-384, Tbitak German, R., M., (2005), Powder Metallurgy & Particulate Materials Processing. Hatman, A., Karagz, ., (1993), 7. Uluslararas Metalurji ve Malzeme Kongresi Su atomize CuZn42 alam tozu retimi ve su basncnn toz zelliklerine etkileri, s. 553-565, Ankara.

68 Hiylmaz, N. (1999), Toz Metalurjisi Yntemleri ile Elde Edilen Seramik Tanecik Destekli Alminyum Esasl Kompozit Malzemelerin Anma zellikleri, Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi, Ankara Karata, ., Sarta, S., (1998), 316 Paslanmaz elik Tozlar ve Polipropilen Esasl Balayc Karmlarnn Reolojik zellikleri, Ankara Kay, V., (2005), Ksmi ve n Alaml Demir Tozlar erisine Katlan B ve Feb lavelerin Sinterleme Davranlar ve Mekanik zelliklere Etkisi, Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi, stanbul Kurt, A.,O., Davies, T.,J., (1996), A Study of Compaction of Metal Powders, 1. Ulusal Toz Metalurjisi Konferans 16-17 Eyll 1996, Gazi niversitesi, Ankara Lawley, A., (1992), Atomization The Production of Metal Powders. Lenel, F., V., (1980), Powder Metallurgy Principles and Application. Li, Y. Y., Ngai, T.L., Zhang, D.T., Long, Y., Xia, W., (2002), Effect of die wall lubrication on warm compaction powder metallurgy, Journal of Metarials Processing Technology 129 (2002) 354-358. Li, Z., Pan, Z.Y., Tang, N., Jiang, Y.B., Liu, N., Fang, M., Zheng, F., (2006), CuAl Ni-Mn shape memory alloy processed by mechanical alloying and powder metallurgy, Materials Science and Engineering A 417 (2006) 225229 Onur, A., (1996) Ya Atomizasyonu Yntemiyle Metal Tozu retiminin

ncelenmesi, Doktora Tezi, Karadeniz Teknik niversitesi, Trabzon zyrek, D., zbilen, S., etinkaya, C., (2004), Toz Metalurjisi Yntemiyle retilen Titanyum Bazl Malzemelerin Atritr Tipi Deirmenlerde tlebilme kabiliyetlerinin ncelenmesi, Teknoloji, Cilt 7, Say 4, 629-636 Pavlovic,G. M., Popov, K. I., (2005), Metal Powder Production By Electrolysis, December, 2005

69 Pavlovic, M.,G., Pavlovic, Lj., J., Ivanovic, E., R., Radmilovic, V., Popov, K., I., (2001), The Effect of Particle Structure on Apparent Density of Electrolytic Copper Powder, J. Serb. Chem. Soc. 66 (11-12)923. Sarta, S., (1996), Bir Titreimli tc malat ve Metal Tozlarnn tmeye Bal zelliklerinin Aratrlmas, 1. Ulusal Toz Metalurjisi Konferans, s.387-395, Gazi niversitesi, Ankara. Sarta, S., nal, ., (1996), Piroteknik Uygulamalarda Toz Metalurjisi, 1. Ulusal Toz Metalurjisi Konferans, s. 315- 333, Gazi niversitesi, Ankara Turan, P., 2002, W-Ni-B ve W-Ni Ar Alamlarnn Karlatrmal Sinterleme Davranlar, Yksek Lisans Tezi, stanbul Uygur, M., E., (1996), Balata retim Teknoloji, 1. Ulusal Toz Metalurjisi Konferans, s.485, Gazi niversitesi, Ankara Uygur, M., E., (1996), Toz Metalurjisi: Ekonomik Bir retim Teknii, 1. Ulusal Toz Metalurjisi Konferans, s.485, Gazi niversitesi, Ankara Yavuz, N., Gner, R., (2002), Demir Esasl Toz Metal Paralarn Elektrik Diren Kaynandan Optimum Kaynak artlarnn Belirlenmesi, Uluda niversitesi Mhendislik- Mimarlk Fakltesi Dergisi, Cilt 7, Say 1, S. 221-228. Ylmaz, N., F., 1996, Production of Metal Powders by Gas Atomization, Yksek Lisans Tezi, Gaziantep. www.turktoz.gazi.edu.tr/makale.htm, Eriim Tarihi ( Ekim 2006 ) www.aselsan.com.tr, Eriim Tarihi ( Ekim 2006 ) www.mpif.org/apmi/doc4.htm , Eriim tarihi (ubat 2007) www.metal-powder.net, (Kasm 2002) www.me.gatech.edu/jonathan.colton/me4210/powder.pdf, (ubat 2007)

70

ZGEM

Mediha SYLER, 1982 ylnda Adana da domutur. Lise renimini Adana Merkez Endstri Meslek Lisesi Tesviye blmnde tamamlad. 1999 ylnda balam olduu Marmara niversitesi Teknik Eitim Fakltesi, Makine Eitimi Blm, Talal retim retmenlii programn 2003 ylnda bitirdi. 2004 ylnda Gebze Yksek T:eknoloji Enstits Tasarm ve malat Mhendislii Ana Bilim Dalnda yksek lisans renimine balad.