FOURER

DNM

Y azan: Ronald N. BRACEVVELL" e vir e n: Aykut BULTAN***

DNA'nm ikili sarmal, gne lekesi hareketi, elektronikteki testendi sinyali, matematiksel olarak dalgal eriler serisine indirgenebilir. Bu dnce gl bir analitik gere olarak kullanlabilir.

urier dnmn hesaplamak iin dinlemek ye terlidir. Kulak otomatik olarak dnm hesap lar, ancak akln hesaplamay yapabilmesi iin yl lar sren matematik eitimi gerekir. Kulak, sesi frekans tayfna (farkl perdelerdeki ses miktarlar) evi rerek dnm gerekletirir. Beyin bu bilgiyi alglan m sese evirir.

kayet ederlerdi. Fourier ise evde kaln giyeceklerle do layordu. Fourier scak havann cazibesine dayanamayp, Napol yon'un Msr'a yapaca safere elik eden 165 bilginin arasna katlmt. Napolyon Filistin'de Suriyelilerle sa var, Memlk Beyi Murat Bey komutasndaki Trkleri Msr'dan srerken, Fransz bilim adamlar corafya, ar keoloji, tp ve tarm konusunda deerli almalar yapt lar. Fourier, bilimsel bir kurulu olan Msr Enstits'nde idari bir grevde almaya balad. Burada ok iyi al t iin bir ok diplomatik baar elde etti. Bu arada eski Msr eserleri konusunda youn aratrmalar yap maya ve cebir eitliklerinin kkleri ile ilgili bir kuram ta sarlamaya da zaman bulmutu. Franszlar 1801'de Msr'dan srlmeden ksa bir sre nce Fourier ve meslektalar Fransa'ya gitmek zere gemiye binmilerdi. ngiliz donanmas komutan Amiral Sir Sidney Smith, bu gemiyi iindeki Msr dokmanlar ve eserleriyle birlikte ele geirdi. Zamann onurlu ruhunun temsilcilerinden komutan Smith. bilim adamlarn hi bir zarar vermeden skenderiye'de kyya indird . ngiliz ko mutan daha sonra ele geirdii malzemeyi teslim etmek iin Paris'e gitti. Yalnzca Rosetta tan yannda gtr d. Bu ta Msr hiyeroglif yazs iin bir anahtar saylr ve bugn British Museum'da Napolyon'un yenilgisinin ve Msrolojiye katksnn bir ant olarak durmaktadr. Fransa'ya salam dnmeyi baaran Fourier Polytechnc School'da analiz profesr olarak almays baad ve matematiksel konular zerinde almalarn youn latrd. Ancak, 1802'de tekrar Napolyon'un hizmetine girdi ve ere blmnn bana geti. Bir yandan 1789 Devrimi'nden kalan hasarlar onarrken, dier yandan Turin yolunun Fransa blmn ina etti ve 80,000 kilo metrekarelik stmal batakl kuruttu. Bu sra arda, snn katlarda iletimi konusunda bir eitlik tretti. 1807'e doru ise bu eitlii zecek bir yntem buidu, Fourier Dnm!
MHENDSL

Benzeri ilemler matematiksel yntemleri kullanarak ses dalgalar veya k dalgalar, okyanustaki gelgit olaylar ve gne hareketi rneklerinde olduu gibi herhangi bir deiim zerinde gerekletirilebilir. Bu matematiksel gereleri kullanarak deiimleri gsteren fonksiyonlar sinzoidal dalgalar kmesine evirebiliriz. Fourier dnm, her frekansa ait sins dalgas iin genlik ve evre hesaplayan bir fonksiyondur. Fourier dnm deiik bilim dallarnda kullanlan gl bir teknik durumuna gelmitir. Baz durumlarda, Fourier dnm elektrik, s ve kla ilgili kark eit likleri zmekte kullanlabilir. Deiken bir iareti olutu ran sinzoidal dalgalar gstererek, astronomi,tp ve kimyada birok kullanm alan bulur. Bu teknii, btn dnya, teknie adn da veren bir mate matikiden, Jean Baptiste Joseph Fourier'den rendi. Fourier sadece syla ilgilenmiyor, syla iice yayordu. Grenoble'daki evi yle scakt ki btn ziyaretiler i
Sclentlflc American, Haziran 1989. sf 62 69 Ronald N. Bracwll, 1955 ylndan beri Stanford niversitesi Elektrik Mhendislii Blm'nde al maktadr. Sidney niversitesi'nde okumu, dokto rasn Cambridge'te Cavendish Laboratuvar'nda yapmtr. lgilendii konular, mikrodalga radar, iyo nosfer fizii ve radyo astronomiyi kapsar. Stanfordla "Space Telecommintcations and Radioscience" labo ratuvarnn yesi ve bilgisayar bilim profesrdr. (") O D T Elektrik ve Elektronik Mhendislii Bolm Aratrma Grevlisi. (') (")

109

Fourier bu matematiksel teknii s iletiminin pek ok du rumunu aklamak iin kulland. Bu konuda hesap kar klna yol amayacak aklayc bir rnek olarak, yars atee sokulmu demir bir ember zerindeki s deiimi verilebilir. emberin bir ksm kzaracak kadar snnca, ateten kartlr ve s havaya yaylmadan ince bir kuma daldrlr ve evresinin etrafndaki scaKlk dalm llr(Bkz. ekil 1 ve ekil2). lk durumda scakk dalm dzensizdir, emberin bir ksm tamamen souk dier ksm ise tamamen scaktr ve birleme yerinde bir s sramas olmaktadr. Is, scak ksmdan souk ksma doru aktka' scakk yu muak bir dalm gstermektedir. Bir sre sonra ise ember etrafndaki s dalm sinOzoidal bir ekil alr ve scaklk eit aralklarda dp artmaya balar. Sins dal gas zamanla dzleir ve scaklk dalm btn ember etrafnda sabit bir deere ular. Fourier ilk durumdaki dzensiz dalmn, basit sins dal galarna indirgenebilecein! nerdi. Her sinsn kendi scakl ve evresi, yani ember zerindeki greceli ko numu vard. Ayrca her sinzoidal eleman ember evre sindeki bir dnte maksimum ve minimum arasnda tam sayda bir ini ve k gsteriyordu. Bir baka deyile, her sinsn periyodu ember evresini bir tam sayya blerek elde edilebilirdi. Periyodu, emberin evresine eit olan sinse ana harmonik, periyodu emberin evre sinin yarsna, te birine veya daha kk bir oranna eit olan sinslere ise srasyla kinci, nc ve yksek harmoniler denildi. Her sins iin maksimum scakl ve konumu yani evreyi gsteren fonksiyon, scak dalmnn Fourier dnmdr. Fourier matematiksel olarak ifadesi zor olan bir scaklk dalmn kullanm kolay bir sins ve kosins fonksiyonlar kmesine evir di ve bu fonaksiyonlarn toplam da zgn scaklk dalmn veriyordu. Fourier bu analizi uygularken, sinslerin ember etrafn daki periyod saylarnn artmasyla doru orantl olarak o kadar abuk yok olacaklar sonucuna vard. Bu dn ceyi anlayabilmek iin, scaklk dalmnn ana harmo niiyle ikinci harmonii arasndaki iliki incelenebilir. ember evresinde ikinci harmoniin ss, scakla souk arasnda iki kere yol alr, oysa ana harmonik sadece bir kere yol alr Bu nedenle ikinci harmoniin'en scakla en souk arasnda alaca yol, ana harmoniin alaca' yolun yarsna eittir. Ayrca ikinci harmonikteki scaklk deiimi, asl harmonikteki deiimin iki katdr. ki kat ekiH: Demir emberin scakl Fourier tekniiyle analiz edi len ilk durumlardan biridir. Balang annda ember etrafndaki scaklk ak yars kadar uzunlukta olduundan, ikinci s dalm grlmektedir (a). ember aMtndaki s dalm harmonik ana harmoniin yars kadar zamanda yok olur. verilmitir. Parlak renkler daha scak ksmlar gstermektedir Y ksek harmonikler ise daha abuk yok olacaklardr. (b). Scaklk her noktada llm ve emberin evresindeki Bylece, emberin scakl denge noktasna yaklatk scaklk dalm karlmtr (c). Daha sonra scaklk dalm a kalc olan ana harmonik oluyordu. Fourier, herhangi bir, iki ve daha yksek harmonMere dntOrOlebilirfd). Bu e bir balang scaklk dalmnn, zaman iindeki de rilerden 16 tanesi toplanrsa ((e)'deki dz izgiler), zgn iimlerinin bu teknikle hesaplanabileceine inanyordu. scaklk dalmna ok yakn bir seki olutururlar.

110

380 ELEKTRK MHENDSL

SICAKLIK

ZAMAN o ^

180 KONUM

360

180 KONUM

ISO

300

KONUM

ekil 2: Demir ember zerindeki s iletimi, scaklk dalmnn zaman iinde deiimine neden olur. Herhangi bir andaki scaklk dalmnn sinslerin toplam olarak gsterebildiimiz iin, scaklk dalmnn zaman iindeki deiimini sins/erdeki deiimlerden bulabiliriz. Ana harmonik (ortada) ve ikinci harmonik (sada) ekilde gsterilmitir. Fourier ikinci harmoniin ana harmonie gre dn kat hzla, daha yksek harmoniklerin ise daha da hzl snmleneceine karar vermitir. Ana harmonik uzun sre kalc olduundan, toplam scaklk dalm ana harmoniin sinzoidal ekline benzer. birim basamak fonksiyonu yatay eksendeki sfr nokta snda srama yaparak sfr deerinden bir deerine yk selir. (Byle bir fonksiyon anahtar aldnda geen akm gsterebilir). Fourier'in adalar sreksiz bir fonksiyonun sradan srekli fonksiyonlar, rnein doru sal, ikilenik (uadratic) ve stel (exponential) fonksiyon larn bileimi eklinde gsterilebileceini gremediler. Eer Fourier hakl olsayd, sonsuz saydaki sinslerin toplamnn sramalar yapan sreksiz bir fonksiyona yaknsamas gerekiyordu. O zaman da bu dnce ta mamen anlamsz gzkyordu. Bu itirazlara karn, baz aratrmaclar, rnein matema tiki Sophie Germain ve mhendis Claude Nauier, Fou rier'in almasn s analizinin dndaki konulara da uy gulamaya altlar. Ancak matematikiler iin sreksiz bir fonksiyonun, sins fonksiyonlarnn toplam olarak eksiksiz bir ekilde gsterilebilecei dncesi tam bir ba belasyd. Yaknsamak sorusu, sonsuz tane sayy toplamaya kalknca ortaya kar. Klasik bir rnek verebiliriz: Eer her admmzda kalan uzakln yars kadar yol alrsak bir duvardan dierine ulaabilir miyiz? lk admmzda ayak ucu yolun yarsna, ikinci admda yolun 3 eyreine ve beinci admn sonunda yolun yaklak %97'sine ulam olur. Bu aslnda kar duvara ulamak gibidir, ancak ka adm atarsanz atn kar duvara tam olarak vara mazsnz, te yandan matematiksel olarak duvara son suz kklkte bir mesafe kalacak kadar yaklaabile ceimizi gsterebiliriz. Bu gsterim 1/2, 1/4, 1/8... eklinde devam eden bir serinin toplamnn 1'e yakn sayacan gstermekle edeerdir. 380 ELEKTRK i t j MHENDSL JL JL J.

Fourier'in analizi adalarnn smsk sarldklar kuram lara meydan okuyordu. 19. yzyln balarnda, Parisli stn yetenekli birok matematiki rnein Lagrange, Legendre, Laplace, Biot, ve Poisson Fourier'in id diasn, yani herhangi bir balang s dalmnn, asl ve yksek frekansl harmoniklerin aritmetik toplamna indir genebileceim' kabul etmediler. Leonhard Euler de Fou rier'in dncelerinde hata olduunu syledi; oysa ken disi daha nce baz fonksiyonlarn sinslerin toplam eklinde yazlabileceini nermiti. Fourier Fransz Bilim ler Akademisi'ndeki toplantda iddiasn akladnda Lagrange ayaa kalkt ve bunun mmkn olamyacan syledi. Bu artlar altnda dahi, Akademi Fourier'in iKard so nularn nemini gzard etmedi ve ona s yaylmmn matematiksel kuram zerindeki almalar ve kuramnn sonularn hassas deneylerle karlatrmas nedeniyle dl verdi. Ancak dl aklanrken yle bi uyar da yapld: "Konusunun yenilii ve nemi bizi bu almay dllendirmeye yneltti. Yazarn bu eitliklere ulamas kolay olmamtr, ancak analiz teknii genelletirmeye ve kesinlie ihtiya duymaktadr." Meslektalarnn Fourier'in almalarna kar taknd olumsuz tavr, almalarn basmn 1815'e kadar gecik tirdi. Aslnda, 1822'de "The Analytical Thaory of Heat" (Isnn Analitik Kuram) adl kitab yaynlanncaya kadar almalar tam olarak aklanmamt Fourier'in yaklamna gelen itirazlar u noktada toplan yordu: Sreksiz bir fonksiyon, srekli sinzoidal fonk siyonlarn toplam eklinde gsterilemez. Sreksiz fonk siyonlar krk eriler ve krk izgelere benzer, rnein

ler kullanlarak genlik ve evre hesaplar elle yaplyordu. Her genlik ve evre ifti gelgit ykseklik fonksiyonunu oluturan sinslerden birini gsteriyordu. Bu sonular Lord Kelvin'in bilgisayararna girilince gelecek yln gelgit ykseklii elde ediliyordu. Gelgit erileri bir sre sonra dnyann her yerindeki limanlar iin karlmaya ba land. Aka grlecei gibi gelgit tahmin makinasnn para says arttka daha fazla genlik ve evre ileyebilecek ve daha iyi tahminler yapabilecektir. Ancak eer matema tiksel fonksiyonumuz keskin bir srama yapyorsa, yani sreksiz bir fonksiyonsa bu dnce tam olarak doru diyemeyiz. Byle bir fonksiyonu az sayda genlik ve evre bilgisiyle, yani az sayda Fourier terimiyle gster meye altmz dnelim. Fonksiyonun kendisiyle, Fourier terimlerinden oluturulan fonksiyon arasndaki hata deerleri her nokta iin bulunur ve kaydedilir. Her defasnda daha fazla Fourier terimi kullanlarak hata deerleri bulunur. Btn durumlarda maksimum hata ek silmeyecektir. Ancak, hatann sreksizliin olduu blgeye skt ve giderek azald dier noktalarda ise

Fourier serilerinin yaknsamas sorusu, 19. yzyln son larnda gelgit olaylarndaki su ekilmesi ve ykselmesini tahmin etme almalar srasnda tekrar ortaya kt. Lord Kelvin askeri ve ticari gemi mrettebat iin, gelgit olaylar hakknda bilgi veren bir anatog bilgisayar buldu. Yln deiik zamanlarnda belirli gelgit ykseklikleri ve karlk gelen zamanlar defalarca llyor ve bu lm

ekil 3: FERREL GELGT TAHMN MAKINASI 19.yy'da yaplan bir anatog bilgisayardr. Fourier sentezini kullanarak su ykselmesi ve ekilmesini tahmin eder. Bir limanda llen gelgit yksekelikleri el hesaplaryla bir saylar kmesine evrilebilir. Her say gelgiti oluturan periyodik byklklerden birini gsterir, rnein ayn ktlesel ekimi gibi. Belirii bir liman iin llen saylar makineye ar kasnda bulunan dmeleri evirerek girilir. Makinenin nndeki zaman ayarlandnda, tahmin edilen gelgit ykseklii kadrandan okunabilir.

112

380 ELEKTRK MHENDSL

sfra yaklat gzlenecektir. Yale niversitesrnden Jo siah VVillard Gibbs bunu 1899'da kuramsal olarak gster mitir. Fourier analizi birtakm anormal durumlarda uygulana maz. rnein, snrl bir blgede sonsuz sayda srama yapan bir fonksiyona uygulanamaz. Ancak fiziksel bir bykln llmesinden oluan tm fonksiyonlar iin Fourier serisi yaknsayacaktr. zel baz fonksiyonlar iin Fourier serisinin yaknsayp yaknsamayaca sorusu zerine yaplan aratrmalar matematikte yeni alanlarn gelimesine yol amtr. Bir rnek olarak genelletirilmi fonksiyonlar kuramn (the Theory of Generalized Functions) verebiliriz. Bu kuram ngiltere'den George F.J. Temple, Polonya'dan Jan G. Mikusinski ve Fransa'dan Laurent Schwartz tarafndan oluturulmutur. Kuram 19451e birim basamak fonksiyo nu ve delta fonksiyonu iin salam bir temel oluturmu tur; ayrca Fourier dnmn ktle noktas, yk nok tas, manyetik iftkutup (d'pole) gibi kavramlar ieren eitlikleri zmek iin kullanabilmemizi salamtr. Yaklak iki yzylk bir gelime dneminden sonra Fou rier dnm tekniinin teorisi salam bir ekilde kurul mu ve iyi bir ekilde anlalmtr. Grdmz gibi", Fourier analizi uzaydaki veya zamandaki bir fonksiyonu frekans, genlik ve evresi deien sinzoidal elemanlara indirger. Fourier dnm her frekanstaki genlik ve ev reyi gsteren bir fonksiyondur. Dnm iki matematik sel metotla hesaplanr; birincisi fonksiyon srekli ise ikin cisi ise fonksiyon kesikliyse (discr&te) uygulanr. Eer fonksiyon kesikliyse, yani fonksiyon kesikli zaman aralklarna ait deerlerden oluuyorsa, ayrk frekanslar daki sinzoidal fonksiyonlarn serisi eklinde gsterilebi lir. Bu frekanslar asl frekansn iki, ve daha byk kat lardr. Bu ekildeki sinslerin toplamna Fourier serisi denir. Eer fonksiyon srekliyse, yani her gerek say iin tanml bir deeri varsa bu fonksiyon tm frekanslardaki sinslerin Fourier integraline indirgenebilir. Fourier dnm ne seri ne de integral deildir. Kesikli fonk siyonlarda, Fourier serisini oluturan evrelerin ayrk fre kanslara bal listesidir, srekli fonksiyonlarda ise Fou rier integralinin alnmasndan ortaya kan frekansa bal bir fonksiyondur. Dnm hangi yntemle hesaplanrsa hesaplansn, her frekansta iki saynn hesaplanmas gerekir. Bu iki say genlik ve evre olabilir, veya ayn bilgiyi ieren farkl iki say da olabilir. Bu iki say, bir karmak (comptox) say ile gsterilebilir. Bu gsterim ok kullanlr, nk kar mak cebir ilemlerine olanak salar. Karmak cebir ku ram ve Fourier dnm, elektrik devresi tasarmn da, mekanik titreim analizi ve dalga yaylm almala nnda yaplan saysal hesaplamalarnda ayrlmaz bir btn olu tururlar.

zgn fonksiyonu karmak Fourier dnmyle gstermek hesaplarda avantajlar salar. Klasik bir rnek olarak, bilinen bir gerilimin uyguland devredeki akm hesabn verebiliriz. Dolaysz yntemde, gerilim ve akm fonksiyonlarn ieren trevsel denklem (differen tial euathn) zm gereklidir. Akm ve gerilimin Fou rier dnmleri alndnda ise zm ok kolaydr. Bugn Fourier dnm zerine yaplan almalar, fonksiyon ve dnm arasnda zgrce hareket ede bilecek teknikleri elde etmeye yneliktir. Fourier integra lini almak iin analitik yntemler kullanlabilir ve dnm bulunur. Herhangi birisi iin bu yntemler zo olabilir, ancak pek ok Fourier integrali bulunmu ve bavuru tablolarnda listelenmitir. Dnmle ilgili baz kuramlar renmek ve uygulamak yoluyla kark dalga ekilleri daha basit elemanlara indirgenebilir.

"Bilgisayarlar ve programlar gelitike Fourier analizi iin yeni ynetimler ortaya kt ve hesaplar ok kolaylat. Yaplan bu almalar "Hzl Fourier Dnm" diye bilinen programn ortaya kmasn salad. tt

Deneysel lm deerleriden oluan fonksiyonlarn veya Fourier integrali kolayca hesaplanamayan ve tab lolarda bulunmayan fonksiyonlarn Fourier dnm saysal teknikler kullanlarak bulunabilir. Elektronik bilgi sayarlar kmadan nce, saysal hesaplar kat ve ka lemle yapmak gerekten zor bir iti. Formlar ve tablolar kullanarak bu zaman azaltlabilirdi ancak yine de berbat bir iti. Ne kadar aritmetik ilem yaplaca fonksiyonu gsteren noktalarn saysna baldr. Toplama ileminin says nokta saysna, arpma ileminin says ise nokta saysnn karesine yakndr, rnein 1,000 dzenli ara lklarla alnm noktadan oluan bir dalgann analizi iin yaklak 1,000 toplama ve bir milyon arpma gerekir. Bilgisayarlar ve programlar gelitike Fourier analizi iin yeni yntemler ortaya kt ve hesaplar ok kolaylat. 19651e IBM Thomas J. VVatson Aratrma Merkezi'nden James W. Cooley, Murray Hill'deki Bell Telephone Labo ratorieslen John W. Tukey bu tr bir program yazdlar. Onlarn almalar "Hzl Fourier Dnm" diye bilinen programn ortaya kmasn salad. Hzl Fourier dnm arpmalarn saysn azaltarak zamandan kazanr. arpma saysnn nemi, arpma i leminin dier bilgisayar ilemlerine (toplama, saklama, vb.) gre daha fazla zaman almasmdandr. 380 ELEKTRK | 1 'I MHENDSL 1 J

FOURER VE HARTLEY DNMLER

Fourier ve Harlley dnmleri zamana bal fonksiyonian, genUk ve evre bilgisi tayan fonksiyonlara evirir. Aadaki ekiller srekli g(t) fonksiyonu 9e ke sikli g(T) fonksiyonuna aittir, burada t zaman, T ise her noktaya verilen sayy gstermekledir.

FOK

1
_ *: (0

f. J
i | \ \

Hzl Fourier dnm, eri zerin de eit aralklarla ok sayda rnek alr. rnek says yarya drlr se, erinin analizi iin gereken arp ma says da yarya der. rnein, 16 rnekten oluan eri iin 16'nn karesi yani 2 5 6 arpma gerekecek tir. Eer eriyi iki tane 8 rnekten oluan paraya ayrrsak, her para iin 8'in karesi yani 64 arpma gere kecektir. ki para iin toplam 128 arpma olacaktr ki bu da nceki du rumun yarsna eittir. Eer rnek serisini ikiye blmek ilem saysn azaltyorsa neden blmeye devam etmeyelim? rnek serisini alt blmlere ayrmaya devam edersek 8 tane 2 noktadan oluan ve blnemeyen paralar elde ederiz. Bu iki noktadan oluan paralarn Fourier dnm arp ma yapmadan hesaplanabilir, ancak dnmn tamamn hesaplarken paralar birletirmek gerekir ve bu rada arpma ilemi zorunludur. n c e s e k i z t a n e iki nokt al dnm, drt t a ne drt noktal dnme, sonra iki tane sekiz noktal dnme ve sonunda iste nen 16 noktal dnme evrilir. Her birleme srasnda16 arpma gerekir ve bu birleme iin top lam 48 arpma eder. Bu da 256'lk zgn deerin 3/16'sna eittir. lem saysn drmek iin izlenen bu yntemin dncesi Cooley ve Tukey'den ok ncelere, gkbilimci Cart Frtedrich Gauss'a kadar uzanr. Gauss kk gezegenlerin ve kuy ruklu yldzlarn yrngesini az say da gzlemle hesaplamak istiyordu. zm bulduktan sonra, hesap larn karmakln azaltmak iin hzl Fourier dnmndeki ilkelere ok benzeyen yntemler kulland. 1805"teki yaynnda yle yazmt: "Kullanc deneyim kazandka bu yntemin mekanik hesaplamalar ok azalttn grecektir." Gkyz hareketlerine ynelik aratrmalar, sadece yksek matematii ve hare ketin kuraln ortaya koymakla kalmam, modern bir hesaplama yntemine de kaynak oluturmu tur. Eitimlerinin balarnda karmak

NO

ZMMN(t)

iZAMAN

(T)

ki fonksiyon da sfrdan balar, pozitif bir deere srar ve stel olarak inie geer. Srekli fonksiyon iin Fourier dnmnn tanm aada verilen F(f) integrali, kesildi fonksiyon iin ise F(v) toplamdr. oo . n 1 Hf) / gtt) (cos Zrft i sin 2rft) dt F( v) T g(t) (cos 2ITYT i sin 2rvr)

"

n rt0

Burada f frekans, V frekansa bal bir deeri, n toplam rnek saysn ve i ise A "in karekkne eit sanal sayy gsterir. Integral gsterimi kuramsal yak lamlara, sonlu toplam gsterimi ise bilgisayar uygulamalarna daha yatkndr. Harttey dnm ve kesikli Harlley dnmnn tanmlan da yledir. H(f) J g(f) (cos 2nft + sin 2rrft) dt H(v) g(r) (cos 2nvr + sin 2nvr) n T 0 Fourier ve Hartley dnmlerinin arasndaki tek biimsel fark sins fonksiyo nunun nndeki i faktr olarak grnse de esas olarak Fourier dnmnn gerek ve sanal ksmlarnn olmas, iki dnm ok farkl klar. Kesikli Fourier ve kesikli Hartley dnmleri srekli dnmlerine karlk gelen ekillere benzer ekiller kartr.

V. GEREK

SANAL

/\y t
FREKANS

V V \J
FREKANS FREKANS

ekiller farkl grnmesine karn Fourier ve Hartley dnmlerinden karla cak genlik ve evre bilgisi aada grld gibi ayndr.

FREKANS

Fourier genlii gerek ve sanal ksmlarn kareleri toplamnn karekkOdOr. Hart ley genlii ise H( v) ve H(v)Y in karelerinin toplamn karekkOdOr. Fourier evre 1 si, sanal ksmn gerek ksmna blmnn tan" i, alnarak Harlley evresi ise H 1 ( v)'nin H(v)ye blmnn tan' 1ne 45 eklenerek bulunur.

114

380 ELEKTRK MHENDSL

kll 4: FOUER ANAUZ X n krnm ekiterini mohkOhr modellere dntrr. X snlar virsteki elektronlan saarak film zerinde ekMIer oluturur. Bu ekiSer virsn molekler yapsnn Fourier dnmnn bir ksmn gsterir. Eer dnm ilemi tersine yaplrsa elektron dalm ve sonuta atom dalm bulanabilir. Bu dalmlardan virsn modelleri yaplabilir. Burada farkl renkler farkl proteinleri gsterir. cebirle tanan mhendis ve fizikiler sinslerin gsteri minde rahat ederler. Fourier dnmn karmak bir fonksiyon olarak gstermek, bize karmak sayy olu turan sinslerin gerek fonksiyonlar olduunu unuttura bilir. Bu dnce alkanl, 1942'de Ralph V. L Hartley tarafndan tasarlanan dnmn neminin anlalmasn engellemi ve kabul grmesini geciktirmitir. Hartley, VVestern Electric Company'da alrken transat lantik radyo telefonlar iin gereken radyo alclarnn erken geliimine nderlik etmi ve Hartley salngacn (oscillator) bulmutur. 1. Dnya Sava srasnda Hartley dinleyicinin kulak ve beyindeki mekanizmalar kullanarak sesin geli ynn nasl alglandn aratrmtr. Sa vatan sonra Bell Laboratorieste alrken, biliim tek nolojisindeki nemli bir kural ilk ortaya koyan kii olmu tur. Bu kurala gre, bir sistemin gnderecei bilgi miktar, sistemin gnderme frekans bant geniliiyle gnderme zamannn arpmna doru orantldr. 1929'da Hartley, hastal nedeniyle ynetimindeki gruptan ayrlmak zo runda kald. Sal dzelince, kendini kuramsal almalara adad ve bu almalar "Hartley Dnm'n ortaya kard. Hartley dnm eldeki bir fonksiyonu sinsler cinsin den analiz etmek iin bir alternatiftir. Fourier dnmn den ayrlr. Fourier dnm gerek ve karmak saylar ve sinslerin karmak toplamn ierirken, Hartley dnm yalnzca gerek saylar ve sinslerin gerek toplamn ierir. 1984 ylnda bu makalenin yazar, hzl Hartley dnm iin bir algoritma gelitirmitir. Hzl Hartley dnm ile hzl Fourier dnmnn hesaplama zaman arasndaki fark, kullanlan bilgisayara, programlama diline ve tjpirte baldr. Eer bu unsurlar sabit tutulursa, hzl Hartley dnmn hesaplayan programlar hzl Fourier dnmn hesaplayan programlara gre daha hzl alrlar. lk nceleri, Hartley dnmnn, Fourier dnmy le ayn bilgiyi tad pek ak deildi. Bu nedenle, Hart ley dnmn hesaplamak iin yazlan programlarda, bunu alkn olduumuz Fourier dnmne evirmek iin fazladan bir ilem yaplyordu. Ancak bir sre sonra, bu konuda alanlar, Hartley dnmnden genlik ve evre bilgisinin dorudan hesaplanabileceini grdler. Ayrca iki dnmden her birinin her frekansta genlik ve evre iin iki bilgi tad aklk kazand. Fourier dnmnn stn bir yan fiziksel olgularn gsterilmesinde daha uygun olmasdr. Pek ok durum, rnein basit bir sistemin titreime gsterdii tepki, si nzoidal fonksiyonlarn karmak toplam eklinde gsterilebilir. Bu nedenle, Fourier dnmnn doann davranlarn gstermek iin daha uygun olduu syle nebilir. Aslnda bu karm doadan deil, bizim matematiksel eitimimizden kaynaklanmaktadr. Her eyden nce l tmz fiziksel nesnelerin hi birisi karmak say deil gerek saydr.

'Fourier dnm ayrca plazma fiziinde, yar iletken fiziinde, mikrodalga akustiinde tbbi grntleme sistemlerinde, denizbilimde (oceanography), sismografide nemli yer tutar.

380 ELEKTRK * t MHENDSL 11 d

Hzl Hartley dnmnn ortaya kmas baz hzl Fou rier dnm uygulamalarn ortadan kaldrmtr. Buna rnek olarak saysal kaydedilmi mzikteki grlty te mizlemeyi verebiliriz. Burada iki program kullanlmak tadr. Birincisi gerek fonksiyonlar karmak Fourier tanm kmesine (domain) dntrr, dieri ise Fourier tanm kmesindeki fonksiyonlar gerek fonksiyonlara evirir. Saysal kaytl mzikteki yksek frekansl grlt birinci program kullanlarak bulunan dnm szerek temizlenir. Daha sonra ikinci program bu szlm dnm temiz mzik iaretine evirir. Bu iki program ayr ayr hzl Hartley dnmne yakn hzlarda alsa lar bile, tek bana bir Hartley program hem gerek fonk siyonun dnmn alr, hem de szlmeden sonra dnm gerek fonksiyona geri evirir. Sonuta iki program iin bo yere bilgisayar bellei kullanlmam olur. Genelleme yaparsak, Fourier ve Hartley dnmleri d zensiz deiim gsteren durumlarla ilgilenen btn alan larda kullanlabilir. Bu nedenle uygulama alan ok geni tir. Biyolojide birok uygulamas vardr. Aslnda DNA'nn ikili sarmal ekli X n krnm (diffraction) tekniklerini ve Fourier analizini kullanarak 1962'de bulunmutur. Bir X n demeti DNA liflerinin kristaline odaklanr ve DNA mo leklleri tarafndan krman X nlar filme kaydedilir. Bu krnm yaps, kristal yapnn Fourier dnmnn genlik bilgisini tar. Fotoraflarda olmayan evre bilgisi ise, DNA'nn yaratt yapsyla benzeri kimyasal maddelerin yaratt krnma yapsn karlatrarak elde edilir. Biyo loglar Fourier dnmndeki X n iddeti ve evre bilgi sinden yararlanarak kristal yapy, yani zgn fonksiyo nu elde ettiler. Son yllarda X n krnm almalaryla ters Fourier analizi (Reverse Fourier Analysis) pek ok biyolojik molekln yapsn ve virs gibi daha kark yaplar aklamak iin kullanlmaktadr. (The National Aeronautics and Space Administration) Ulusal Havaclk ve Uzay idaresi kurumu gkyz cisim lerini grntleyen uzayda ekilmi resimlerin ayrntlarn netletirmek ve kalitesini artrmak iin Fourier analizini kullanmaktadr. Gezici sondalar (planetary probes)ve dnya etrafnda yrngelenmi uydular dnyaya grnt bilgisini radyo vurumlaryla (impulse) gnderirler. Bilgisayar bu vurumlarn Fourier tekniklerini kullanarak dnmn alr. Daha sonra bilgisayar her dnmn baz elemanlarn ayarlayarak resmin kimi zelliklerini n plana karr, dierlerini atar. Bu ilem mzikten grlt nn atlmasna benzemektedir. Sonunda ilenmi dnm terimlerinden grnt tekrar elde edilir. Bu i lemle odaklama keskinletirilebilir, sertlik (contrast) ayarlanabilir ve fondaki bulanklk giderilebilir. Fourier dnm ayrca plazma fiziinde, yar iletken fi ziinde, mikrodalga akustiinde tbbi grntleme sis temlerinde, denizbilimde (oceanography), sismografide nemli yer tutar. Kimyadaki nemli uygulamalarndan biri si de Fourier dnm sepektrometresinin kimyasal ana

lizdeki kullanmdr. Benim yaptm iki boyutlu grntleme almalarnda Fourier analizinin deeri kantlanmtr. 1956'da ise, dilim projeksiyonu (projection slice) kuramna takldm ve bu durum daha sonra erit (strip) integrallerinden grnty tekrar oluturma olayna, yani bugn "tomog rafik grntleme" diye bilinen olaya yol amtr. Daha sonra deitirilmi geri projeksiyon (modified back pro jection) algoritmasyla uratm. Bugn bu algoritma bil gisayar destekli X n tomografisinde (CAT) kullan lmaktadr. Ayrca, radyo astronomiden elde edilen verilerle tekrar grnt oluturmakla ilgilendim. Gnein yzeyinde oluan radyo dalgalarnn kaynaklarn tam olarak gstermek istedim. Bu amala dnm yntemlerini ta ramal (scanning) teleskobun tasarmnda kullandm ve bu aygtn yardmyla 11 yl boyunca gnein gnlk mik rodalga scaklk haritasn kardm. Bu yntemler gzn ayrmsama gcnden daha keskin demete sahip ilk an teni ortaya karm ve genel anten teknolojisindeki ye rini almtr. NASA gne haritalarn ay astronotlarnn gvenlii asndan kullanmaktadr. Bunlarn yansra Hartley dnmn kullandm baz almalar da yaptm. Son zamanlarda meslektam John D. Villasenor ile birlikte Hartley dnmn bulan optik bir yntem tanmladm. Bu yntemle Fourier genlik ve evre bilgisi bir gerek deerli grntye kodlanabil mektedir. Ayrca birlikte mikrodalga kullanarak Hartley dnmn alan bir aygt gelitirdik. u sralarda ise gne fizii zerine yaynlar hazrlyorum. Bu yaynlar da, dnm teknikleri kullanarak gne lekesi saym laryla ilgili verilerin analizi ve yeryz katmanlarnn kalnlyla ilgili analiz yer almaktadr. Fourier ve ilgili analitik tekniklerin geni kullanm, 1867'de Lord Kelvin'in sylediklerini bugn iin de geerli klmaktadr: "Fourier kuram modern analizin en gzel sonularndan biri olmakla kalmayp, ayn zaman da modern fizikteki pek ok bilinmeyene yaklamda vazgeilemez bir ara olmutur".

1 | S 380
m\

ELEKTRK

njfiLjCMnlo l*il

GORUNTU LEME VE BOY UTLU FOURIER DNM

380 ELEKTRK | 1 7 MHENDSL 1 1 /

(a) Jean Baptiste Joseph Fourier'in Resmi (b) (a)'daki resmin 2 boyutlu Fourier dn mnn bykl (c) (a)'daki resmin 2 boyutlu Fourier dn mnn evresi (d) 2 boyutlu Fourier dnmnn bykl (b)'deki gibi olan ve evresi sfra eit olan resim. (e) 2 boyutlu Fourier dnmnn evresi (c)'deki gibi olan ve bykl 1 'e eit olan resim. (f) 2 boyutlu Fourier dnmnn evresi (c)'deki gibi olan ve bykl (g)'deki resmin 2 boyutlu Fourier dnmnn byklne eit olan resim. (g) Herhangi biryeldeirmeni resmi!
Kaynak: A.V. Oppenheim, AS. VVilIsky. I. T. Young 'Signals and Systems", Prentice Hail, 1983

118

380 ELEKTRK MHENDSL