1. STOK KAVRAMI 1.1.

Stoklarn Tanm Bir retim sisteminde retilen mamule dolaysz veya dolayl olarak katlan btn fiziksel varlklar ve mamuln kendisi stok kavram ierisinde dnlebilir. Stoklar, dner sermayenin bal bulunduu iktisadi kymeti olan ve bir sermaye yatrm olarak kabul edilen fiziksel unsurlardr. Genel anlamda stok, retilen veya satn alnan ve kullanlmak iin bekletilen malzemedir. Ekonomik deeri olan, atl kaynaklar olarak tanmlanan stoklar, birok iletmede byk yatrmlar temsil ederler. ou zaman stok ve envanter szckleri birbirlerine yakn anlamda kullanlmtr. Ancak bu iki kavram zde farkllk tar. Stok, somut olup, belli bir snra sahip, birikmi bir dzeydir. Envanter ise, bir birime sahip llm stok bykldr ve muhasebede genellikle yl sonlarnda yaplan fiziksel saym yolu ile stok tespiti anlamna gelir. Envanter ayn zamanda iletmenin sahip olduu mallarn ve servetin gerekli zellikleri ile birlikte gsterildii ayrntl bir listenin hazrlanmasn ifade etmektedir. Stok un, iktisadi ynden bir tarifini vermek gerekirse: Ekonomik deeri olan, atl bir kaynaktr diyebiliriz. Bu tarif analiz edildiinde, u unsurlar grlecektir: Bu kaynak iinde talep vardr. Talep, stoktan yaplan klarla karlanmaktadr. Stoklar ise, yeni girilerle beslenmektedir. Stoklar, bir dier ekilde yle tanmlayabiliriz: Eksiksiz, tahmine dayanan bir ekonomide, zorunlu bir yatrm olup, deien bir talep veya tam tersi, mevsimlik karakterdeki doal kaynaklar araclyla karlanan, devaml bir talep karsnda, muntazam bir retimi, sratli ve dzgn satn almay salar. Baka bir deyile stok, gelecekteki ihtiyalar karlamak iin, en iktisadi olan stok miktarlarnn, iletmenin retim, sat ve mali durumu da dikkate alnarak belirlenmesini ve stok miktarlarnn srekli klnmasn kapsar. 1.2. Stok Bulundurma Nedenleri Stok bulundurmann nedeni vardr: 1. Faaliyetin dzenli srdrlmesi 2. Emniyet 3. Speklasyon Genel olarak; mamul mallar, yar mamuller ve hammadde diye snfa ayrlan stoklar, eitli gr asndan farkllklar gsterirler. eitli faaliyetler iin zamana ihtiya olmas, talebin deiebilirlii, belirsizlik artlar, iletmenin kapasitesi, stoklarn olumasnn ana nedenlerindendir. retim srecinde malzemeler, eitli retim kademelerinde deiik ilemler grmektedir. Bu ise, retim sistemini dengelemek, daha ak bir deyimle, kademeler arasndaki farkl retim hzlarnn oluturaca aksaklklar veya sistemin bir ksmnda meydana gelebilecek arzalardan, sistemin tamamnn etkilenmesini nlemek iin, yar mamul stoklarnn ortaya kmasna neden olmaktadr. Dier taraftan, son talebin belirlenmesi, yneticileri tahminler yapmaya yneltmektedir. Ancak, tahmin edilen talep ile, gerekleen talep arasndaki farklarn meydana gelmesi, kanlmaz bir sonutur. Gelecein belirsizlii nedeniyle, retimin kesilmesi ve bunun sonucunda, retim aralarnn atl braklmas, fiili ve potansiyel sat olanaklarnn kaybedilmesi gibi risklerle kar karya kalnabilir. Bu nedenle, gerekleen ve talep edilen arasnda farkllk olmas normaldir. Bu farkll ortadan kaldrmak, stoklarla olur. Bu ifadesi ile stoklar, talep tahminindeki yanlmalarn ortaya kard zararlar, minimum klan unsurlardr. Mevsimlik dalgalanmalarn geerli olduu piyasalarda, denge unsuru olarak stoklara ihtiya vardr. Mteri talep dzeylerinde deikenlik, retimden ziyade, stoklar

araclyla karlanr. Ayn ekilde, maln retiminin mevsimlik olduu durumlarda da, devaml ve dzenli bir seviyede olan talebin karlanabilmesi iin, retim devresinde btn dnemin talebini kapsayacak lde retim yapmak, bunu stok olarak bulundurmak ve talep edildiinde, piyasaya sunmak gerekir. Hammaddelerin ve satn alnan dier malzemelerin stoklanmas ise, btn miktarlarda satn almann avantajlarn elde etmenin, herhangi bir nedenle aksamasndan doacak riskini, azaltmak gibi nedenlerle gerekli olabilir. 1.3. Stoklarn Faydalar Stoklar rasyonel esaslara gre faaliyet gsteren ve iktisadi dzende, fonksiyonunu gerektirdii gibi yerine getirmek isteyen iletmeler iin, kanlmaz bir unsurdur. Stok bulundurmadan alan iletme, stok bulundurarak alan iletmeye gre, daha az krl ve daha ok masrafldr. Stok bulundurmadan faaliyet gsteren bir iletme, tahmininin zerinde bir taleple karlat zaman, ilave tehizat ve ilave igc bulmak zorunda kalacak, stok tkenmesinden doan, fiili ve potansiyel talebin kayb ile karlaacaktr. Dou nedenleri ne olursa olsun, stoklar fayda salayan unsurlardr. Stoklarn saladklar bu faydalar, stoklarn retim ve pazarlama faaliyetlerini, birbirinden ayrma fonksiyonuna balanmaktadr. Malzeme stoklarnn temel fonksiyonu, retim datm tketim zincirinde, birbirini izleyen kademelerin uyum halinde almasn salamaktr. Stoklar, iletmelerde retim seviyelerinin dzenli olmasn salar. Talep miktar ile, tedarik sresindeki dalgalanmalar, retimi aksatarak, makine ve tehizatn atl kalmasna neden olur. letme, stok bulundurarak, retimin duraklamasndan doacak bu zarardan, kendisini korumu olur. Ayrca, tehizat ve igcnden de, daha rasyonel olarak yararlanr. Yine stoklar sayesinde, retim ve tedarik ilemlerinin en az masrafa sebep olacak miktarlar halinde, dzenlenmesi salanm olur. letmenin rettii mala ynelen talep, nceden tahmin edilen dalgalanmalar gsterdiinden, ek kapasiteye ihtiya duyulmadan, stoklar yardm ile talepteki artlar karlanabilir. Stoklar, talep tahminlerinin hatal olmasndan doacak sonular hafifletir, tketicilere ksa zamanda ve stn bir seviyede hizmet temin eder. Stoklarn salad faydalar, prodktivite ve rekabet gcn arttrc etkileri bakmndan, iki grupta dnebiliriz. Buna gre stoklar, perakendeciyi, toptancy, retim faaliyetleri iinde eitli safhalar ve tedarik kaynaklarn birbirinden ayrr. Dolaysyla, retim faaliyetlerinin verimi artar, talebin zamannda karlanmas salanr. Talebin zamannda karlanmasnn, iletmeye salad fayda, talebin zamannda karlanmamas halinde ortaya kacak kayplarla belirlenir. Bu kayplar, ksa vadede karlanamayan satlarn, dolaysyla sat kararlarnn kayb, uzun vadede, mterilerdeki gvenin zayflamas kaybdr. Endstri iletmelerinde, girdi kalemi olarak stoklar, retim faaliyetlerinin, daha dzenli ekilde devamn salar, retim kapasitesinin, daha verimli kullanlmasn mmkn klar, retim faaliyetlerinin minimum maliyete sebep olacak ekilde planlanmasn ve bunun bir sonucu olarak da, toplam maliyetlerin, minimum dzeyde seyrini gerekletirir. Stoklar, saladklar faydalar nedeniyle, tasarruf unsurlardr. Ancak, stoklarn ayn zamanda maliyet nedeni olmalar, salanan bu tasarruflarn, stoklardaki artlarla, dorusal bir iliki iinde artmadn gsterir. Bu durumda, stoklara ilave edilen, her birimin salad marjinal tasarruf, azalarak artar ve belli bir lden sonra, stoklarla ilgili maliyetler, stoklardan salanan tasarruflar aar. Rasyonel davranmak isteyen bir iletme, stoklarn salad tasarruflarla, sebep olduklar maliyetler arasnda, ekonomik bir denge kurmak suretiyle, kendisine minimum maliyete sebep olacak, stok seviyelerini tespit etmek durumundadr. Aslnda stok kontrolnn esas gayesi, belirli bir stoku elde bulundurmak veya bulundurmamaktan doan maliyetleri, minimum klmak baka bir deyile, elde stok bulundurmakla doacak maliyetlerle, bulundurmamaktan doacak kayplar arasnda, bir

dengenin salanmasna almaktr. 1.4. Stoklarn Snflandrlmas Stoklar farkl durumlarda ve farkl amalarla elde bulundurulur ve stok terimi ile anlatlan unsurlar, ayn karakterde deildir. Bu yzden, stok kontrol konusunu incelerken ncelikle, stoklarn snflandrlmas gerekir. Byle bir snflandrma, ok eitli ekillerde olabilir. Burada, stoklarn retim srecindeki yerlerine gre snflandrlmas gsterilecektir: 1. lem ncesi Stoklar - Hammaddeler - Yedek Paralar - Satn Alnan Montaj Paralar - letme Malzemeleri 2. Yar Mamul Stoklar 3. Mamul Stoklar

2. STOK POLTKASI 2.1. Stok Politikasnn nemi Stok politikas kavram genel olarak, bir maln tketim hz ( fiili ve tahmini olarak ) ile, eldeki veya siparie balanm bulunan, stok miktar arasndaki oran ile ilgilenir. Bu oran, fiziki miktarlarla veya gnlk tketim miktarlar ile ifade edilebilir. Daha yaygn olarak kullanlan, gnlk tketim miktarlar yntemi, malzeme kullanma hzn, eldeki ve sipariteki mal miktarlar ile birlikte gznnde tutar. Bu yntem ayrca, metre, litre, ton, TL gibi eitli standartlarla, lm yaplan geni aptaki deiik malzeme istekleri arasnda, uygun ekilde dengeye getirilmi bir stok bulundurmak iin, ortak temel oluturur. Bundan baka, verilerle, iletmenin belli devreler arasndaki stok durumunun karlatrlmasnda yardmc olur. Ancak, stoklarn, gnlk tketim miktarlar cinsinden belirlenmesinin bu stnlklerine karlk, unutulmamas gereken nokta; bir iletmenin, 30 gnlk tketimi karlayacak kadar sipari vermeyeceidir. Yani, gnlk tketim miktarlar, sipari iin bir l olamaz. Stok politikas, tketim gn veya fiziki miktarlar cinsinden, belirlemenin uygulanabilir olmasna karlk; iletmenin stoklara balayabilecei para miktarna, yani finansman gcne

cevap verebilecek bir stok politikasnn, daha uygun bir politika olaca aktr. ok fazla , ok az veya kt bir ekilde dengelenmi, stoklardan kanmak gerekir. Bu tip stoklar, iletmeye pahalya mlolur. Gereinden fazla, stok bulundurma masraflar yksektir. ayet, iletme retimde kulland birok maddeyi, stokta bulunduruyorsa, her bir stok kalemini ihtiyacna gre ayarlamaldr. Bir ksm stok kalemlerinin, dier stok kalemlerine uygun oranlarda bulundurulmas, yani stok kalemlerindeki dengenin bozukluu iletmeyi g duruma drr. Asgari stok miktarlar tespit edildikten sonra, eldeki stoklarn fiilen bu miktarlarn altna dp dmedii, srekli olarak kontrol edilmelidir. Stoklarn iyi hesaplanmas, dnemsel gelirlerle, ilgili dnem giderlerinin uyumunu belirler ve ynetimin ileride alaca kararlara dayanak olur. Bu faktrlerin altnda, bata sat olmak zere, tm departmanlarn katksyla kurulacak, etkin bir kontrol sistemi yadsnamaz.

2.2. Stok Politikasnda Etkinlik Salanmas Stok ynetimi politikasnda etkinlik salanabilmesi iin, gerekli koullarn banda, stok ve stok hareketleri konusunda, yneticilere bilgi aknn, zamannda temini gerekir. Stoklarla ilgili bilgilerin dzenli ve yararl olabilmesi iin, stoklarn snflandrlmas ve gruplara ayrlmas gerekir. Hemen hemen btn endstri iletmeleri, stoklar, idare giderlerinde tasarruf salama, stoklara ilikin karar almay kolaylatrma, nedenleriyle snflandrmaktadr. Ancak, stoklar snflandrlrken, ar derecede ayrma gitmek, yneticileri ayrntya boduu gibi, salkl karar almay da gletirebilir. Buna karlk, stoklar az sayda birka balk altnda toplamak, snflandrmann yararlarn ortadan kaldrabilir. Bu nedenle stoklar, yneticilere gerekli bilgileri salayacak ekilde, ayrma tabi tutulmaldr. rnein ( hammadde, yar mamul, mamul ), ynetim asndan yararl olmakla beraber, yeterli deildir. Bu ana gruplarn, alt gruplara ayrlmas gerekir. Etkin bir stok kontrol dzeninin salanmas iin, yneticilerin stoklarla ilgili olarak, aadaki bilgilerle donanmalar gerekir: Tedarik sresi Elde bulunan miktar Sipari edilen miktar Emniyet stoku letmelerde, stok politikalarnn amalarn, optimum stok yatrm dzeyini planlamak ve kontrol kanalyla planlanan optimum dzeyleri muhafaza etmek eklinde sralayabiliriz. Yine etkin bir stok ynetimi politikasnda, devaml kontrol ile, stoklarda istenmeyen gelimelerin annda saptanmas ve gerekli nlemlerin annda alnmas gerekir. Kukusuz stok bteleri, yneticiler elinde, etkin bir kontrol aracdr. Stoklara ilikin baz oranlar, kontrol konusunda yneticiler iin yol gsterici olduu gibi, olaanst veya beklenmeyen gelimeler hakknda da yneticileri uyarr. Yneticilerin bu amala kullanabilecekleri oran, ellerinde ka gnlk stok bulunduu veya stokta kal sresidir. Yneticiler, ka gnlk stokla altklarn hesaplamak yerine, stok devir hzn da bulabilir ve bu sreyi veya stok devir hzn, planladklar sre ve devir hz ile karlatrmak suretiyle deerlendirebilirler. Stok ynetimi politikasnda etkinlik salanabilmesi iin, iletme ynetimince alnabilecek nlemlerin balcalar aadaki gibidir:

a) eitli stok kalemleri arasnda denge salanarak, baz stok kalemlerinde ar ikinliin nlenmesi; Stok kontrolnn gerei gibi yaplamamas, retim iin gerekli hammadde veya yar ilenmi stoklarda dengesizlik yaratmaktadr. Baz kalemlerde ar birikim, genel olarak stok tutarn ykselterek finansman gereksinimini arttrmaktadr. b) Satn alma ( tedarik ) ve retim blmleri arasnda, yakn bir ibirlii salanmas; Tedarik ve retim blmleri arasnda ibirliinin salanamamas, retimde duraklamalara, aksamalara yol at gibi; baz stok kalemlerinde de ar birikimlere sebep olabilmektedir. c) retim sresinin ksaltlmas; Endstri iletmelerinde yar mamul stokunu tayin eden en nemli faktrlerden biri de, retim srecinin tamamlanmas iin, gerekli srenin uzunluudur. retim srecinin uzunluu, teknolojik faktrlere bal olmakla beraber, yneticilerin de alabilecekleri tedbirle bu sre ksaltlabilir. retim ilemlerinin hzlandrlmas, retim aknn iyi organize edilmesi, baarl bir yerleme plan ile, zaman kayplarnn nlenmesi, retim faaliyetlerinin kesintisiz devamnn salanmas gibi nlemler, yar mamul stokunda birikime yol amadan, hzl bir retim artna olanak verir. d) Kalite kontrolne gereken nem verilerek, iadelerin ve firelerin azaltlmas salanr. e) Stoklar iin en uygun deerlendirme yntemi uygulanarak, gerek d krlar zerinden, vergi denmesi nlenir.

3. STOK KONTROL 3.1. Stok Kontrol Kavram, Tanm Stok kontrol, ekonomik taleplerle kar karya olan bir ite ( piyasada ), elde tutulan stok miktarnn eitli ekiller de, bilimsel olarak kontrol edilmesi sanatdr. Bir retim sisteminde retilen mamule dolaysz veya dolayl olarak katlan btn fiziksel varlklar ve mamuln kendisi, stok kavram iinde dnlebilir. Stoklar szkonusu varlklarn miktar veya parasal deeri ile llr. Kavramn daha gelitirilmesi halinde, mal veya hizmet reten sistemde kabul eder. Bu sistemin iinde ilem grmek zere bekleyen veya grnen ve bu deiim srecinden ktktan sonra sistemin kts halini alan ve baka sistemlere gnderilmek zere bekletilen her ey stok olarak ele alnabilir. Sipari zerine alan atlye byklnde bir sistemde stok bulundurmaya gerek yoktur. Zira, hammaddeler sipari alndktan sonra tedarik edilir ve mamul bittiinde mteriye derhal teslim edilir. Stoklanan maddelerin elde tutulmalarnn arkasndaki gereke ne olursa olsun, stoklarn daha ok gelecekteki bir talebi veya ihtiyac karlamak, ileride gelinmesi beklenen bir problemin zmndeki riski azaltmak, ya da gelecekte bugnkne oranla daha byk faydalar salamak. Bundan karlacak sonular: a) Stok kalemlerinin stokta tutulduklar srece bir kullanm deerine sahip olmadklar b) Daha ok gelecekteki kullanm veya tketim sonucunda saladklar fayda ve sonras iin elde tutulduklar eklinde zetlenebilir.

Bir anlamda gelecekte salanacak daha byk fayda gelir ve uruna bugnk tketim ve kullanmdan vazgemek eklinde yorumlanabilecek olan stoklarn, gerek faaliyet alanlar ve amalar, gerek stok bulundurma amalar farkl olan hemen her trl iletme iin yadrganmayacak byk nemleri vardr. letmelerin bu stoklara sahip olmamalarnn da yarar ve sakncalar vardr. Baz kitaplarda stok yerine, asl ngilizce de Inventory olan envanter kelimesinin kullanld grlr. Fakat bu kelime muhasebe de, genellikle yl sonlarnda yaplan fiziksel saym yolu ile stok tespiti anlamna gelir. Ayn ekilde Trke literatr de envanter szcnn her iki anlamyla da kullanld grlr. zellikle muhasebe ile ilgili yazlm eser ve uygulama almalarnda envanter karmak , envanter almak eklinde alnrken, szck dnem sonundaki veya belirli dnemlerde iletmelerde yaplan mal saym anlamnda kullanlmaktadr. 3.2. Stok Kontrolnn Amac ve nemi Stok kontrolnn amac; iletme bnyesinde, retim srecinde kullanlan hammadde ve malzeme girdi ve ktlarnn kaytlarn, ayrntl bir ekilde tutmak, sipari verilen malzemelerin kaytlarn, tutarak, istenen anda, malzeme saymlarn gerekletirmek ve sonular kontrol ederek, aksaklklar ortaya karmak, uygun bir stok politikas belirleyerek, birbiriyle ilikili olan masraflar, minimum dzeyde tutmaktr. retim sistemi bydke, mamul eidi arttka, tedarik, talep ve imalata ilikin faktrlerdeki belirsizlik ve aralarndaki ilikilerin karmakl, stok bulundurmay zorunlu klar. Stok kontrol, malzemelerin ve rnlerin gerektii zaman yeterli miktarda salanmasn gvence altna almal ve ar stok maliyetlerine engel olmaldr. Stok kontrolnn balca amalar unlardr: Stok yatrmn minimize etmek Depolama giderlerini minimize etmek retimin hammaddesiz ve yar mamulsz kalmasn engelleyecek miktarda stok bulundurmak Etkin bir stok kayt sistemi kurmak Muhasebeye, stok konusunda doru ve yeterli bilgi vermek Ekonomik sipari iin, satn alma blm ile ibirlii yapmak 3.3. Stoklarn letme Asndan nemi Modern retim sistemlerinde stoklar her kademeden yneticiyi yakndan ilgilendirir. Asrlarca nce servetin gstergesi olan stoklar, bugn, artlar endie ile karlalan ve devaml kontrol edilmesi gereken bir duruma gelmitir. Yanl stok politikalar seilmesi veya uygulama hatalar yznden, pek ok iletmenin kritik duruma dt bir gerektir. letmeci iin stoklar, kr zarar hesaplarnda yer alan rakamlar sadece finans yneticilerini ilgilendirir. Halbuki etkin bir stok sisteminde her blmn rol vardr. Bazen byk nakit sknts iinde olduu belirtilen bir iletmede, imalat blmleri arasna dalm halde, nakit ihtiyacn karlayabilecek miktarda lzumsuz yar mamul stoklar bulunduu grlr. Baz iletmelerde, yeterli hammadde stoku bulundurulduu bilindii halde, birka nemsiz para yznden tm imalatn aksamas gibi durumlara rastlanr. Rekabet artlar gleen ve kr marjlar azalan iletmeler, faaliyetlerini srdrebilmek iin stoklar zerinde daha titiz kontrol kurmulardr. Yatrmlarndaki verimliliin artmas, yneticileri iletme sermayesini daha dikkatli ve rasyonel kullanmaya yneltirken, daha titiz bir stok politikasn da zorunlu hale getirmitir. letmeler, ucuz sat gibi tedbirlerle fazla

stoklarn nakite evirdiklerinde zarara uradklarndan, stoklarn daha nceden kontrol etmeye balamlardr. Byle bir sistemin iletme ekonomisi asndan salayaca yararlardan balcalar yle sralanabilir: 1. retim faaliyetlerinin dzgn biimde yrtlmesine yardmc olur. Malzeme ve para yokluu yznden bo beklemeler minimuma iner. istasyonlar arasndaki ylmalar azalr. 2. Stoklara balanan para tam ihtiyaca gre saptandndan salkl bir finans ynetimine imkan salar. 3. Tedarik ve sat masraflar azalr. 4. retim programlarnn kolay ve geree uygun dzenlenmesi mmkn olur. 5. Etkili bir maliyet muhasebesi sisteminin ihtiyac olan bilgilerin pek ou kolay ve duyarl biimde toplanabilir. 6. Dikkatsizlik yznden ziyan olan malzeme ve mamullerin miktar azaltlr, dzeltme iin vakit gemeden mdahale edilebilir. 3.4. Stok Kontrol Politikas Stok kontrol, bir karar verme problemidir. Stoklarla ilgili baz maliyet unsurlar artt ( veya azald ) zaman, dier baz maliyet unsurlar da artmakta ( veya azalmaktadr ). Bu nedenle, stoklarla ilgili olarak, maliyetleri minimum klan bir karar problemi ile kar karya kalnr. Bu ifadesiyle stok ynetimi politikas , dorudan maliyetlerle ilgilidir. Ancak, alnan kararlar maliyetleri deil, miktar ve zaman ifade eder. Fakat ama, toplam maliyetlerin minimum klnmasdr. Gerek bilanonun aktif tarafnda bir varlk olarak yer almas, gerekse, retim faaliyetlerinin ana unsurunu oluturmas nedeniyle, ayr bir nem tayan stoklar, miktar olarak, iletme gereksinimlerine uygun dzeylerde bulundurulmaldr. letmenin amac, gereinden ok veya az, stoklar ortadan kaldrmaktr. Belli bir zamanda, ok az olan stok miktar, bir sre sonra, ok abuk fazla stok haline gelebilir. Piyasann genel gidii, olumsuz yne evrildiinde, herhangi bir endstri iletmesinde, yneticiler, sat hacminde, retimde ve dolaysyla nemli derecede malzeme ihtiyacnda, bir dle kar karya kalndn hissedeceklerdir. htiya olunduunda, bu miktar malzeme, daha ucuza satn alnabildii iin, dk fiyatlar, ayn zamanda maliyetin de dmesine neden olacaktr. Bu faktrler, ileride yaplacak sipariler hacminin daralmas , elde daha az stok bulundurulmas sonularn douracaktr. u hususu da belirtmek gerekir ki, yksek fiyata satn alnm stoklar ve stokta kullanlmadan duran malzemeler, daha sonra kullanlsalar dahi, bir kayp ifade ederler. Belirli koullarda kk olan stoklar, koullar deitii zaman, tamamen ikin bir stok haline gelebilir. Bir endstri iletmesi asndan, salam olan bir stok politikas, bir bakas iin isabetsiz bir politika olabilecei gibi; hatta ayn endstri iletmesi iin dahi, zamana gre deiiklik gsterebilir. Bu nedenler, stoklarla ilgili olarak, maliyetleri minimum klan bir karar probleminde, ne kadar ve ne zaman sipari verilmeli sorularna cevap gerektirir. Faaliyetin srdrlmesi iin, gerekli stok miktarnn erevesini, retim ve sat planlamas belirler. zellikle, enflasyonist dnemlerde, hammadde tedarik ve stoklamas, daha da byk nem kazanmaktadr. letmeler, stoklama politikalarn, enflasyon olgusunu deerlendirerek, yeniden biimlendirmek zorundadr. Etkin bir stok kontrol iin, ne lde, hangi kalemler zerinde kontrol kurulacak, her kalem iin satn alma veya retim emirleri ne zaman karlacak, satn alma veya retim siparilerinin miktar, ne olacak kararlarnn, optimal zm gerekir. 3.5. Stok Kontrolnn Organizasyondaki Yeri

Stok kontrol kapsamna giren faaliyetleri, eitli finansal durum, ynetim politikalarna, retim tipine veya baka faktrlere bal olarak, organizasyonlarda deiik ekillerde gstermek mmkndr. Stok kontrol; muhasebe veya imalat departmanlarndan birinin iinde yer alabilir. Bazen ayr bir mdrlk olarak organize edildii de grlr. Stok kontrolnde belli bal fonksiyon vardr:

1. Satn alma ve sat 2. Depolama 3. Stok kaytlarnn tutulmas Bunlardan arlk tayan hangisi ise, stok kontroln onunla ilgili blme balamak yerinde olur. Aslnda stok kontrolnn organizasyonda alabilecei yerden ok, dier nitelerle olan ilikileri byk nem tar. Bu ilikilerin verimli bir haberleme dzeni iinde salkl yrtlmesi, stok kontrolnn etkinliini arttrr. letme asndan nemli faaliyetlerin, dier bir ifade ile maliyet, kr ve iletmenin gelecei zerinde byk etkisi bulunan eylemlerin, st ynetim tarafndan ele alnmas rgtlenmenin temel ilkelerindendir. Bu nedenle, tedarik faaliyetlerinin, dar anlamyla ele alnp ikincil derecede bir fonksiyon olarak grlmesi ve retim blmne bal bir alt birim olarak rgtlenmesi doru deildir. Bunun aksine, en st ynetim basamana dorudan bal ve st ynetim yetki ve sorumluluklar ile donatlm olarak rgtlenmesi, modern iletmecilik anlayna daha uygundur. 3.6. Stoklarn Dou Nedenleri ve Stoklarn Faydalar Bir retim sisteminde retilen mamule dolayl veya dolaysz olarak katlan btn varlklar ve mamuln kendisi, stok kavram iinde dnlebilir. Stoklar, varlklarn miktar veya parasal deeri ile llrler. Genel olarak mamul mallar, yar mamuller ve hammaddeler diye snfa ayrlan stoklarn dou nedenleri eitli alardan farkllk arzeder. eitli faaliyetler iin zamana ihtiya olmas, talebin deiebilirlii, iletme kapasitesi, belirsizlik artlar vb. iletmelerde stoklarn varlk nedenleridir. retim faaliyetlerinde malzemeler eitli ilemler grmekte ve bu ilemler eitli retim kademelerinde yaplmaktadr. retim kademeleri iinde birbirini izleyen ilemlerin farkl retim hzlar iinde bulunmalar, bir denge unsuru olarak yar mamul stoklarn ortaya karr. Aksi halde stoklar tarafndan dengelenmeyen retim hzlar, beklemelere ve ylmalara neden olacak, ve sonuta retim maliyeti artacaktr. Dier taraftan, gelecek talebin belirlenmesi, belirsizlik iinde bulunan yneticileri tahmin yapmaya yneltmektedir. Ancak tahminlerde yanlmalar olabilir. Bu nedenle fiili ve tahmin edilen talep arasnda bir dengesizlik olaca aktr. Bu eitsizliin eitlik haline dntrlmesi, stoklarla mmkn olacaktr. Bu durumda stoklar, talep tahminlerindeki yanlmalarn ortaya kard zararlar minimum klan unsurlardr. Mevsimlik dalgalanmalarn geerli olduu mallarda denge unsuru olarak stoklara ihtiya vardr. Ayn ekilde maln retiminin mevsimlik olduu durumda, devaml ve istikrarl bir seviyede olan talebin karlanabilmesi iin, retim devresinde btn dnemin talebini kapsayan lde retimde bulunmak, bunu stok halinde muhafaza etmek ve talep geldike arz etmek gerekmektedir. 3.7. Elde Stok Bulundurma Nedenleri Taleplerin tam ve iyi olarak bilinebildii ve mal arzn salayanlardan tam zamannda maln

teslim edilebildii bir piyasann var olduu ideal bir dnyada, herhangi bir ekilde elde stok bulundurmaya, imalatta kullanlan tali maddelerden biraz karmak, buna ramen btn parametreleri tamamen bilinen veya btn ile tespit edilebilecek bir liste yapmak olacaktr. Halbuki pratikte talep bilinemez ve mal arzn stlenenler ounlukla mal tesliminde ge kalrlar veya teslimi erken yaparlar. Bu hatal; ama gerek durumda, stoklar arz ve talep dalgalanmalarna kar bir tampon grevi yaparlar. Stok bulundurmann balca sebepleri yle sralanabilir: 1. Ortalama talepten daha yksek taleplere kar bir sigorta gibi kullanmak. Bu durum mterinin memnuniyetinden dolay artan talebi karlamaya yardmc olur. 2. Ortalama mal teslim sresinden daha uzun bir sreye kar bir sigorta gibi kullanmak. Bu durum genellikle stok kontrolnde sevk ( tedarik ) zaman ( Lead time ) olarak ifade edilir. Mterinin mal kontenjanlar mallar ge kaldnda bir mazeret bulunarak tamamlanamaz. zellikle mteriler bu mal baka bir kaynaktan temin edebiliyorlarsa, bu gecikme mteri kaybna neden olur. 3. skonto mallarndan yararlanmak iin. Bir maldan ok miktarda alnmas sonucunda birim maliyette azalma, dier maliyetleri dengeleyebiliyorsa gerekenden fazla mal almak ( depolama ve elde tutma maliyetlerine nazaran ) avantajl olabilir. 4. Mevsime ve dier fiyat dalgalanmalarna kar avantaj elde etmek. Yaz dnemlerinde kmr satn alan bir aile reisi, daha ar basan artan depolama ve yatrm maliyetlerinden ok, kmr fiyatlarndaki tasarrufu gznne alr. Byle olmasna ramen kmr reticileri iin bu mevsime bal fiyat dmleri, piyasann durgun olduu bir dnemde talebi tevik eder. Bylece talep yl boyunca canl tutularak retim maliyetleri azaltlr. 5. Paralarn eksikliinden doan retimdeki gecikmeleri en aza indirmek iin. rnlerle ilgili birok para ve gruplarn her birinin ayn zamanda en son montaj noktasna ulatrlmas ynetim asndan hemen hemen imkanszdr. Bu durumda paralarn ve gruplarn montaj noktasnda stokta bulundurulmas, retim sisteminde ortaya kan bir talebi karlamak iin bir tampon grevi yapar. Bir stok kontrol sisteminin amac, stok bulundurma gerei olan btn ilerde karlalan btn maliyetleri drmek, iin krlln arttrmak, belirli bir mteri servisi salamak vb. gibi baz iletme ltlerini optimize etmek ve bu amalarla, elde tutulan stok miktarn korumaktr. ok az stok bulundurmann bariz dezavantajlar vardr: 1. Mteri talebi ounlukla karlanamaz. Bu durumda mteri kaybna sebep olabilir. 2. Mteri talebinin karlanamamas nedeniyle, mteri nezrinde firmann itibarn korumak iin zel imalat usulleri ve program dna kma gibi baz pahal yollara bavurulur. 3. Rasyonel bir servis salamak iin, daha yksek stok seviyesinin mevcut olduu bir durumdan daha sk mal siparii vermek gerekecektir. Bylece daha yksek tedarik maliyeti ortaya kar. Ayrca yksek stok seviyesinin dezavantajlar da yledir: 1. ok yksek depolama maliyetleri ile karlalr. Bunlar yalnzca depo, iilik, stma gibi maliyetleri kapsamaz. Ayrca hasar ve bozulma masraflar da gznne alnmaldr. 2. Stoklara balanm sermaye nedeni ile para alternatif kaynaklar iin kullanlmaz. 3. Depolanan rnn modas getiinde, bu maldan geni bir stok bulundurulmas istenmeyen bir durumdur. Bu durum, pein sat deeri ancak hurda fiyatna eit olan satlamayan bir mala, bir sermayenin balanmasdr.

4. Stoklara yksek miktarda para balamak ister istemez ile ilgili dier faaliyetler iin elde daha az parann olmasna neden olur. 5. Yksek seviyede bir hammadde stoku bulunduunda piyasada ani fiyat dmelerinde maln daha nceki yksek fiyat satn alnm olmas dolaysyla bir nakit kayb meydana gelir. Buna karlk piyasadaki maln fiyat ykseldike nakit kr elde edilir. Bir iletmenin stok bulundurma politikas, bu stokun nasl ve ne zaman yaplacan bildiren kesin kararla ilgili bir seri kurallar yrtlr. Bu kurallar serisi, stok politikas olarak bilinir. 3.8. Stok Kontrolnn nem Kazanmasnda Rol Oynayan Faktrler Bundan nceki asrlarda servetin belirtisi olarak telakki edilen stoklar, bu kontrol edilmesi gerekli hususlar olarak ortaya kmakta ve artlar endie ile karlanmaktadr. Stok kontrolnn nem kazanmasnda ve gelimesinde rol oynayan faktrler yle sralanabilir: retim Tekniindeki Gelimeler retim tekniindeki gelimeler ( otomasyon, prodktivite artlar, yn halinde ( ktle retimi ) retim gibi ) mamuln miktar ve eit itibari ile artmasna, mamul bnyelerinin komplike bir hal almasna neden olurken, dier yandan iletmeleri bir stok problemi ile kar karya brakmtr. Dner Sermayenin Daha Rasyonel Olarak Kullanlma Mecburiyeti Sermaye iin artan ihtiya ve yatrmlarn oalan verimlilii iletmeleri, kt bir faktr olan alma sermayesini daha ihtiyatl ve rasyonel bir ekilde kullanmaya, sevkederken, stoklarla ilgili daha uurlu bir politika takibi, zorunlu hale gelmitir. letmelerin Sayca Artmas ve Bymesi letmelerin sayca artmas neticesinde kr marjlar azalm ve rekabet artlar arlamtr. Rekabet artlarna dayanabilmek kr marjlar ile hayatlarn devam ettirebilmek iin iletmeler stoklar zerinde daha titiz bir kontrol kurmaya ynelmilerdir. Ayrca iletmelerin bymesi stok kontrol sayesinde kmsenmeyecek miktarda tasarruflarn salanmasn mmkn klm ve stok kontrol iletmeler iin cazip bir konu haline gelmitir.

letmelerin Zararlar letmelerin fazla stoklarn elden kartmak iin aldklar tedbirler ( ucuz sat gibi ) neticesinde uradklar zararlar, ilgilileri daha nceden stoklar kontrol etmeye zorlamtr. Btn bu saylan faktrler, stok kontroln kanlmaz bir unsur haline koyarken dier yandan da iletme iktisad eitiminin gelimesi, yeniliklere ak bir iletmeci kadrosunun yetimesini salam, ayrca mhendislerin iletme iinde nem kazanmalar da meselelere ilmi yaklam tarzlar getirilmesine yardm etmi ve bu suretle stok kontrolnn gelimesine sebep olmutur. Stok kontrolnn bir btn olarak uzun devredeki gayesi, iletmenin yatrmlarnn krlln

artrmaktr. Stok kontrolnn bununla birlikte ksa devrede de baz hedefleri vardr. Bunlar yle zetlenebilir: Stok tkenmelerini belli ve kabul edebilecek bir sayda tutmak sureti ile tketiciye stn seviyede hizmet temin etmek ve iletmenin rekabet imkanlarn arttrmak Sipari ve stok bulundurma masraflarn asgariye indirecek ekilde tedarik ilemlerini organize ederek, iletmenin iktisadi miktarlarda stok bulundurmasn salamak. Ksaca stok kontrolnn gayesi, iletmenin isteklerine uygun olarak, gerekli miktar ve kalitede stoku gerekli zamanda, asgari bir yatrma neden olacak ekilde bulundurmaktr, denilebilir. Stok kontrol, yukardaki hedeflere ulamak iin, tedarikin zaman ve miktar ile ilgili olarak sistematik usuller ortaya koyar ve bunlara uyulmasn temin eder. Ad geen sistematik usullerin tespitinde, stoklarla ilgili deikenler arasndaki fonksiyonel ilikiler ifade olunurken geni lde matematikten yararlanlr. Stok kontrolnde matematiin byk lde uygulanmas, sezgi yoluyla verilen kararlarn yerlerini ilmi karar verme usulne terk etmesine neden olmutur.

3.9. Optimum Stok Seviyesinin Tespiti in Cevap Verilmesi Gerekli Sorular ve Bilinmesi Gerekli Faktrler Her stok kalemi iin o kalemle ilgili toplam masraflar minimize edecek bir stok seviyesi mevcuttur. Stok kontrol ile yaplmak istenen de, bu optimum seviyenin tayininden ibarettir. letme iin minimum masrafa sebep olacak stok seviyenin tayini ise her eyden nce bir karar alma meselesidir. Daha ak bir ifade ile, iletmeye minimum masrafa mal olacak stok seviyesinin tespiti, iki karar deikenine bal olmaktadr. Bunlar, bir stok kalemi ile ilgili olarak cevaplanmas gereken ne kadar sipari verilecek ve ne zaman sipari verilecek sorulardr. Ne kadar sipari verilecek ve ne zaman sipari verilecek sorular, stok kontrol sistemini belirleyen ve zerinde karar alnmasn gerektiren iki deikendir. Bu iki sorunun cevabn verirken stok probleminin bnyesine uygun modeller kurulacak ad geen sorulara matematik yolla cevap vermeye allacaktr. letme iin asgari masrafa neden olan stok seviyesini tayin ederken, yani sipariin miktar ve zamannn ne olmas gerektii konusunda bir karar verirken, aada belirtilen drt faktrn bilinmesi gerekir: 1. Stoklarla ilgili masraflar 2. Talep durumu 3. Tedarik mddeti 4. nite deeri

4. STOK ETLER VE STOK YNETM PROBLEMLER 4.1. Stok eitleri Stoklar, bir ilem sonucunda tespit edilen elde mevcut mallar hammadde ve malzeme gibi maddi varlklar ifade eder. Stok terimi ile ifade edilen unsurlar, aslnda ayn karakterde deildirler. Farkl durumlarda ve farkl amalarda elde bulundurulurlar. Bu nedenle rasyonel bir stok ynetiminde ilk hareket noktas, stoklarn bir tasnife tabi tutulmas olmaldr. Ancak byle bir tasnif okluk ve eitlilik gsterir: I. Fonksiyonlarna Gre Stoklar a) lem ve hareket stoklar ( Process and movement stocks ) b) Organizasyon stoklar ( Organization inventoires ) b1) Emniyet stoklar ( Safety stocks ) b2) Beklenilen veya mevsimlik dalgalanmalara kar koruyucu stoklar (Anticipation inventoires ) b3) Devre stoklar ( Cyale stocks ) II. retim Prosesi indeki Durumlara Gre Stoklar a) lem ncesi stoklar a1) Hammaddeler a2) Yedek paralar a3) Satn alnan montaj paralar a4) letme malzemeleri a5) Konsinye stoklar b) Yar mamul mallar ( Process stocks ) c) Mamul mallar c1) Yava hareket eden stoklar c2) Modaya tabi stoklar c3) l stoklar

4.2. Stok Ynetim Problemleri Stok ynetim problemi, bir karar problemidir. Stoklarla ilgili baz maliyet unsurlar artt veya azald zaman, dier baz maliyet unsurlar da artmakta veya azalmaktadr. Bu nedenle, stoklarla ilgili olarak maliyetleri minimum klan bir karar problemi dorudan maliyetlerle ilgilidir. Ancak alnan kararlar maliyetleri deil, miktar ve zaman ifade eder. Ama, toplam maliyetin minimum klnmasdr. zetle, stok ynetim problemi, toplam maliyetleri minimum yapan Ne kadar sipari verilecek ve Ne zaman sipari verilecek eklindeki iki kararn alnmas eklinde ifade edilebilir. Bu sorularn cevaplarn vermek zere pek ok aratrmac matematik modeller ve teknikler gelitirmilerdir. Stoklarla ilgili aratrmalarn neleri ihtiva etmesi gerektii hakknda pek ok farkl gr vardr. Bunlar:

a) Stok hareketlerini gsteren kaytlarn tutulmas. Burada problem, hangi bilgilerin, kimin tarafndan, nerede ve ne zaman kaytlara geirileceidir. b) Stoklara yaplan yatrmlarn krll ve bu yatrmlara balanan fonlarn finansman. Burada problem, muhtemel satlarn daha az stoklarla karlanmamasn salamak zere stoklarn devir hzn arttrmaktr. c) Stoklarn fiziksel ynetimi ve kontrol. Burada ise problem, neyin, ne zaman ve ne kadar stoklanacadr. 4.3. Stok Ynetim Sistemleri Miktar ve zamanla ilgili stok problemleri genellikle iki ekilde cevaplanr: A1. Sipariler, eldeki stoklar nceden tayin olunan bir seviyeye eit veya bu seviyeden az olduu zaman verilmelidir. A2. Sipariler nceden belirlenen zaman aralklar ile verilmelidir. B1. Sipariler nceden saptanan miktarlarda verilmelidir. B2. Sipariler elde mevcut stoklar nceden saptanan maksimum stok seviyelerine tamamlayan miktarlarda verilmelidir. Her iki sorun drt muhtemel cevab arasndan bir kombinezon kurulursa ortaya drt stok ynetim sistemi kar: 1. Eldeki stoklar nceden tayin olunan bir seviyeye eit veya bu seviyeden az olduu zaman, nceden saptanan miktarnda sipariler verilmelidir. 2. Eldeki stoklar nceden tayin olunan bir seviyeye eit veya bu seviyeden az olduu zaman, eldeki mevcut stoklar nceden belirlenen maksimum stok seviyesine tamamlayan miktarlarda sipariler verilmelidir. 3. nceden tayin olunan zaman aralklar ile, nceden belirlenen miktarnda sipariler verilemelidir. 4. nceden tayin olunan zaman aralklar ile, eldeki mevcut stoklar, nceden saptanan maksimum stok seviyesine tamamlayan miktarlarda verilmelidir. Literatrde bu drt sistem: 1. Sabit sipari miktar sistemi 2. htiyari sipari sistemi veya ( SS ) sistemi 3. Tadil edilmi yeniden sipari noktas sistemi 4. Sabit sipari devresi sistemi olarak ifade edilmektedir. Bu sistemlerin, stok kontrol sistemlerinin tamam olmad hatrlanmaldr. Ancak btn sistemler, iki temel sistemin zelliklerini tamaktadr. Uygulamada kullanlabilme niteliklerini de gznne alrsak bu sistemler: a) Sabit sipari miktar sistemi, b) Sabit sipari devresi sistemi dir.

5. STOK KONTROL YNTEMLER Endstri iletmelerinde, ok deiik sayda ve deiik tutarlarda stok kalemleri, retim faaliyetlerinde kullanlmaktadr. Bunlarn tmnn izlenmesi, uygulamada olduka zor ve karmaktr. Bir baka deyile, retim faaliyetlerinde ok miktarda stok kaleminin bulunmas nedeniyle, istenilen zamanda kullanma hazr bulunmas nedeniyle, istenilen zamanda kullanma hazr bulundurulmas ve bunun ekonomik bir ekilde, gerekletirilmesi gerekir. Stok kontrol sistemlerinde kullanlan yntemler, basit sayma ve gzle kontrol yntemlerinden, elektronik bilgi ilem sistemlerine doru aama gsterir. Bozulabilen rnlerin, stok kontrol metotlar, uzun sre dayanabilen rnlerin stok kontrol metotlarna uygulanmaz. Ayrca, ayn tip endstri kolunda, ayn temel hammaddeleri kullanan iletmeler arasnda da farllklar bulunabilir. unu da belirtmekte yarar vardr ki, ayn hammadde veya malzeme kullanld zaman endstrinin nitelii ne olursa olsun, ayn tip stok kontrol metotlarnn kullanlmas, doru bir uygulama olarak kabul edilmez. zetle, en iyi bir stok kontrol sistemi diye bir ey, kabul edilemez. nk metot, daima belli bir duruma gre ortaya kar. Herhangi bir endstri iletmesine adapte edilen bir stok kontrol sisteminin, bir baka endstri iletmesi iin geerli olmamasnn balca nedeni, bunlar tarafndan kullanlmakta olan hammadde, yardmc madde vb. maddelerin, nitelik ve nispi nemlerinin her birinde farkl olmasdr. Endstri iletmelerinin ounun nemli derecede eitli hammadde, yardmc madde kullanmalar ve stok kontrol sisteminde, buna bal olarak kontrol edilecek kalemlerin cinslerine gre tayin edilmesi nedeniyle, herhangi bir endstri iletmesinin, bir deil, birka stok kontrol metodu bulundurmas zorunludur. Stok kontrolnn amac, istenilen mal, istenilen zamanda hazr bulundurmak ve bunu en ekonomik biimde gerekletirmektir. Stoklarn ekonomik dzeyde bulunmas, eitli maliyet unsurlar arasnda denge unsurlarnn aratrlmas ve bulunmas ile salanabilir. Her iletme byklne, st ynetim politikalarna, retim tipine, mali imkanlarna ve daha birok faktre gre oluturduu bir stok kontrol sistemi uygulanr. Bu sistemlerde kullanlan yntemler, basit sayma ve gzle kontrolden, bilgisayarlarn desteinde karmak olaslk modellere kadar deien niteliklerde olabilir. Bir iletme uygulayaca stok kontrol sistemini seerken, yukardaki faktrlerin yannda haberleme, kayt ve personele ait imkanlarn da deerlendirmelidir. Stok kontroln kapsamna giren deerleme yntemlerinin belli ballar yle sralanabilir: 1. Gzle kontrol yntemi 2. Yeniden sipari seviyesi politikas 3. Periyodik denetlemeli yeniden sipari seviyesi politikas 4. Sabit sipari periyodu politikas 5. ( SS ) politikas 6. Birletirilmi yeniden sipari dzeyi ve devresi politikas 7. Sabit sipari miktar politikas 8. ABC yntemi Ayrca stoklar, en ok rastlanan kriterlere gre, u ekilde snflandrlabilir: a) retim projesi iindeki durumlarna gre ( hammaddeler, yardmc malzemeler, yar mamul

ve mamul maddeler gibi ), b) Stok kalemlerinin deerlerine gre, c) Kalemlerin hacmine gre, d) Sebep olduklar depo ve sigorta masraflarna gre, e) ktisadi ypranma derecelerine gre, f) Tedarik edilme ve retim srelerine gre, g) Harcama temposuna gre, h) Fonksiyonlarna gre, i) ABC esasna gre.

6. ABC YNTEM Stoklarn ABC esasna gre snflandrlmas General Electric in retim yneticisi H. Ford Dickie tarafndan ortaya konulan ABC snflandrmasnda stoklar, belirli bir kritere gre tasnif edilmeyip, eitli kriterlere gre snflandrlr. Buradaki eitli kriterlerin ortak zellikleri, stok kalemlerinin birbirlerine gre nispi nemlerini belirtmeleridir. Stok kontrol asndan, stoklarn nem derecelerine gre snflandrlmas ve kontroln stoklarn nem dereceleri ile orantl olarak uygulanmas gereklidir. nem dereceleri farkl olan stok kalemlerini ayn titizlilikle kontrol etmek, hem lzumsuzdur hem de gerektiinden fazla masrafa sebep olacandan iktisadi deildir. Bu nedenle stok kalemleri, nispi nemlerini belirten kriterlere gre gruplara ayrlmakta ve kontrol ilemi farkllatrlmaktadr. zellikle ok sayda stok bulunduran iletmelerde, bir analiz arac olarak kullanlan bu yntem, stok kalemlerinin, toplam iindeki kmlatif yzdelerine gre snflandrmasndan ibarettir. Stok ynetiminde en etkili yntemlerden biri olan ABC analizinde ama, stokta bulunan mallarn, yllk tketim deerlerine gre snflandrarak, ynetimlerinin kolaylatrlmasdr. Snflandrmada stoklar, genellikle gruba ayrlr: A En nemli B Orta nemli C En az nemli gruplardr. A Grubu Stok Kalemleri: Toplam miktarn % 15 20 sini, toplam deerin % 75 80 ini oluturur. B Grubu Stok Kalemleri: Toplam miktarn % 30 40 n, toplam deerin % 10 15 ini oluturur. C Grubu Stok Kalemleri: Toplam miktarn % 40 50 sini, toplam deerin sadece % 5 10 unu oluturur.

Bylece belirlenen A, B, C grubu paralar, toplam deer iinde, nispi nemlerine gre, yksek deerli, orta deerli, dk deerli stok kalemlerini temsil eder. Bu ayrm, stoklarn kontrol faaliyetlerinin farkllatrlmasn salar. Buna gre, A grubu stok kalemleri, ok sk bir kontrole tabi tutulmaldr. Stok ynetim sisteminin, miktar ve zaman kararyla ilgili olarak, sipari miktar, emniyet stoku, tedarik sresi, fiili stoklar gibi sistemin temel faktrlerinin hepsi dikkatle kontrol edilmelidir. Btn faktrlerin sk sk kontrol edilmesi, daha az kabul yaplmasn mmkn klacandan, kontrol fonksiyonunun hassasiyeti artar. Siparilerin sk sk verilmesinden ama, fiili stoklarn, talebe mmkn olduu kadar yakn bulunmasn temin etmektir. Bylece emniyet stoklarnn, minimum seviyede tutulmas salanm olur. Sk sk siparilerle, stoklarn iletmede bekleme srelerinin azalmas dolaysyla, elde stok bulundurma masraflarnn azalmasna, talebin karlanmama ihtimallerinin azalmas nedeniyle, stok tkenme hadisesinin sebep olaca, maliyetlerin azalmasna ve emniyet stok seviyesinin, minimum tutulabilmesi nedeniyle, yine bu stoklarla ilgili, elde bulundurma masraflarnn, azalmasn mmkn klar. C grubu stok kalemlerinin kontrolnde, A grubu stok kalemlerinin kontrolnde, uyulmas gereken yntem ve politikalarn tamamen aksinde bir davran gsterilebilir. Byk miktarda ve uzun aralklarla sipari verilir, yksek seviyeli emniyet stoklar tesis edilir, kayt, raporlama ve kontrol faaliyetleri azaltlr. C grubu stok kalemlerinin, birim bana elde bulundurma masraf dk olduundan, yksek emniyet stoklar ekonomiktir. Bu grup kalemlerin, genellikle standart mallar olmas nedeniyle, eskime ve ypranma riski azdr. Belirlenen bir politika ile, btn C grubu kalemleri iin emniyet stoklar tayin edileceinden, her kalem iin, ayr ayr emniyet stoku seviyesi tayin etmeye lzum yoktur. C grubu stok kalemleri iin, siparilerin az fakat byk miktarlarda olmas neticesinde, ortalama stoklar ykselir, dolaysyla elde stok bulundurma masraflar artar. Ancak, elde bulundurma masraf, ayn zamanda birim maliyete de bal olduundan, C grubu stok kalemlerinin birim maliyeti, dk unsurlar olmas nedeniyle, bu art ok byk deildir. B grubu stok kalemleri iin, yukarda aklanan iki ar durum arasnda, bir kontrol sistemi kurulmaldr. Yani, bu kontrol srecinde, stok kaytlar tutulmal, raporlama sistemleri almal, her kalem iin, sipari miktarlar ve emniyet stoklar tayin edilmeli, tedarik sreleri izlenmeli ve bu faktrler, muhtemel talep deimelerine gre revize edilmelidir. ABC analizi, stok kontrolnn yan sra, sat ve datm, kalite kontrol, mamul eidi, malzeme tedariki ve retim planlama sorunlarnda da baar ile uygulama imkan bulmutur. Baz firmalarn stoklar ten daha fazla sayda grupta toplad veya ABC nin her biri iinde alt gruplar tanmlad grlr. Her iletme, stoklarnn zelliklerine uyan bir snflandrma yapmak, miktar ve deer yzdelerini de yine bu kritere gre saptamak zorundadr. Stok kalemlerinin toplam stoklar iindeki nispi nemini belirten kriterler unlardr: a) Toplam sat haslat iindeki nispi paylar, b) Siparileri arasnda geen zaman ( sarfiyat tempolar ), c) Her stok kaleminin, bir ylda stoklara balanan dner sermaye iindeki pay. En ok uygulama alan bulan snflandrma ekli, stok kalemlerinin, yllk talebin deer olarak toplamnda igal ettikleri nispi neme gre ABC gruplar altnda snflandrlmasdr. Stok kalemleri incelenirse, bu kalemlerin kk bir yzdesinin, toplam stok deerinin byk bir ksmn meydana getirdii grlr. ABC analizinin uygulanmasnda ncelikle u iki kural gznne alnmaldr: 1. Dk kalemlerden ( deerce ) bol miktarda bulundurmak

2. Yksek deerli kalemlerin miktarlarn dk tutup, kontrol sklatrmak ABC analizi ile stok kontrolnde A grubundaki kalemlerin kontrolnn daha sk yaplabilmesi iin u yollara bavurulabilir: 1. Ayrntl kayt sistemleri uygulanr. 2. Kontrol sorumluluu daha st dzeydeki personele verilir. 3. Gzden geirme periyotlar sklatrlr. 4. Tedarik sresi, sipari noktas, emniyet stoku, sipari miktar deerleri titizlilikle aratrlr ve hesaplanr. 5. Tedarik ilemleri yakndan takip edilir.

Kmlatif 100 % Deer 70

40 ABC 10 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Kmlatif % miktar ekil 1. Toplam Miktarn % 20 sini A, % 30 unu B, %50 sini C Grubu Stoklarnn Oluturulmas Halinde ABC Analizi C grubundaki stoklar iinse yukardaki hususlara mmkn olan en alt seviyede tutulur. Kontrol, sipari ve kayt ilemleri basit tutulur, bazlar elimine edilir. Stok miktar yksek tutulduundan, sk gzden geirme ve sipari ilemlerine gerek kalmaz. lemler basit olduundan, daha az kalifiye personelle yrtlr. B grubundaki stok kalemleri iinse A ve C grubu stok kalemleri aras bir yol izlenir. Ayrca kontrol iin stok kalemlerinin deerlerine gre tasnif edilmesi yeterli deildir. lemlerin gidii veya sonucu zerinde byk tesiri olan paralar, bir darboaz tekil edilebilir. Baz makinelerde nemli rol olan para veya ypranabilir paralar, A grubu stok

kalemleri grubuna dahil edilmelidir. Stok kalemlerinin deerlerinden baka dier faktrlere gre snflandrlmas ( A, B, C ), tecrbeye dayanan bir husustur. Snflama ilemi, talep ve maliyetlerin nemli miktarlarda deiecei mit edilen her ana program devresi iin tekrarlanmaldr. Tahmin devrelerinin ksa olduu veya talep miktar tahminlerinin iyi bir ekilde yaplmad hallerde bir nceki devreye ait sarfiyat ve maliyet rakamlarndan yararlanlabilir. Ayrca snflama ilemi u durumlarda yaplmaldr: Mamul hattnda yaplan nemli bir deime. rnein retim kapasitesinin azaltlmas veya arttrlmas Mamul konstrksiyonunda yaplan nemli deiiklik Satn alma veya imal etme politikasndaki deiiklikler Btn bunlardan sonra ABC analizinin hazrlan aamalarn yle sralayabiliriz: 1. Her maln yllk tketim miktar belirlenir ( Bu analiz, genellikle gelecek yl iin yapldndan tahmini miktarlar kullanlr ). 2. Tketim miktarlar, birim fiyatlarla arplarak, yllk tketim deerleri bulunur. 3. Mallar, en yksek tketim deerinden en dk deere kadar sralanrlar. 4. Mallar, kmlatif yzdelerine gre snflandrlrlar. Stoklar ABC analizine gre snflandrlmasn bir rnekte gstermek istersek: rnek. Bir iletmenin stoklar 10 kalemden olumaktadr. Bunlarn kod numaralar, adet cinsinden yllk tketim miktarlar ve birim fiyatlar aadaki Tablo 1 de gsterilmitir. Son stundaki sra no lar, yllk tutar en yksek kalemden balanarak oluturulmutur. Bundan sonra, stok kalemleri toplam tketimdeki arlklarna gre yeniden sralanarak kmlatif tketim yzde deerlerine baklarak ilk iki kalem A, sonraki kalem B, deerleri ise C grubu stoklar olarak tanmlanabilir. Bu ayrm iin kesin bir forml olmadndan, daha nce verilen oranlar civarnda kalmak yeterlidir. Belirlenen stok yzdelerinin tespiti etkin bir kontrole imkan verir. rnein, toplam miktarn % 20 sini A, %30 unu B, % 50 sini C grubu stoklarnn oluturmas ngrlebilir. Bu durumda, daha nceki ekil 1 deki grafik elde edilir.

Tablo 1. letmede Kullanlan Stok Kalemlerinin Deerleri Kod No Yllk Tketim ( Adet ) Birim Fiyat ( $ ) Yllk Tketim ( $ ) Sra No 03 / 323 40.000 7 280.000 5 03 / 334 195.000 11 2.145.000 1 03 / 335 4.000 10 40.000 9 06 / 603 100.000 5 500.000 3 06 / 604 2.000 14 28.000 10 06 / 605 240.000 7 1.680.000 2 06 / 606 16.000 8 128.000 6 12 / 152 8.000 6 480.000 4

12 / 153 10.000 7 70.000 7 12 / 154 5.000 9 45.000 8

Son stundaki sra no lar, yllk tutar en yksek kalemden balanarak oluturulmutur. Bundan sonra, stok kalemleri toplam tketimindeki arlklarna gre yeniden sralanarak kmlatif tketim miktarlar ve yzdeleri hesaplanr. Kmlatif yzde deerlerine baklarak ilk iki kalem A, sonraki kalem B deerleri ise C grubu stoklar olarak tanmlanabilir. Bu ayrm iin kesin bir forml olmadndan daha nce verilen oranlar civarnda kalmak yeterlidir. Belirlenen stok yzdelerinin tespiti etkin bir kontrole imkan salar. rnein, toplam miktarn % 20 sini A, % 30 unu B, % 50 sini C grubu stoklarnn oluturmas ngrlebilir. Bu durumda, Tablo 2 elde edilir.

Tablo 2. ABC Analizine Gre Stok Kalemlerinin Dalmas Kod No Yllk Tketim ( $ ) Kmlatif Tketim Kmlatif ( % ) Snf 03 / 334 2.145.000 2.145.000 39.8 A 06 / 605 1.680.000 3.825.000 71.0 A 06 / 603 500.000 4.325.000 80.2 B 12 / 152 480.000 4.805.000 89.3 B 03 / 323 280.000 5.085.000 94.4 B 06 / 606 128.000 5.213.000 96.7 C 12 / 153 70.000 5.283.000 97.6 C 12 / 154 45.000 5.328.000 98.9 C 03 / 335 40.000 5.368.000 99.6 C 06 / 604 28.000 5.396.000 100.0 C

KAYNAKLAR 1. Duymaz, smail, Temel letmecilik Bilgileri Ders Notlar, YT, 2000 2. Erenolu, Halis, letmelerde Stoklarn Ynetimi ve Deerlenmesi, Ankara, 1973 3. Esta, Semra, Envanter Kontrol Yntem ve Uygulamalar, MPM Yayn No: 281, Ankara, 1983 4. Yalkn, Y., Ynetim Arac Olarak letme Bteleri, Doan Basmevi, Ankara, 1977