EGN KASABASPNIN TARHSEL GELM

ZekiARKAN Einin etraf dadr, meedir, inde otura beydir, paadr Ein Trks Ein viran olmu blbl myor Viran bahelerde gller bitmiyor Aam bu ayrlk senden gitmiyor Ein Trks

GR
Son yllarda lkemizde kk lekli kasabalarn ve hatta kylerin tarihlerinin, ekonomik ve ktrel gelimelerinin aratrlmas giderek nem kazanmaktadr. Bu tr aratrmalarn, Halkevlerinin almalar iinde nemli bir yer tuttuunu biliyoruz. Halkevleri, bir yandan Cumhuriyetin getirdii deerleri halka gtrmeye alrken te yandan da kurulduklar yrenin tarihsel, kltrel zenginliini ortaya kararak insanmzda tarih bilincinin olumasna nemli bir katkda bulundular. Halkevlerinin kard dergiler, bu bilinci canl tutan en nemli belgeler olarak gnmze ulam bulunmaktadr. Manisa'nn Gediz, Bursa'nn Uluda, Isparta'nn n vb. dergileri yerel tarih aratrmalarnn en dikkate deer rneklerini vermilerdir. Gnmzde bu alandaki almalarn, etkinliklerin devam ettiini, niversitelerin, yerel ynetimlerin dzenledikleri kongre, seminer ve sempozyumlarla zengin bir ierik kazandn
I. Mahmut H. akirolu, "Memleketimizde Toplu Tarih almalar II", Tarih ve Toplum, 38 (1987), 9-13, Kar. Ayn yazar, "Cumhuriyet Tarihimizde Sreli Yaynlara Ksa Bir Bak r, HalkevleriDergiler", Trk Kltr, 156 (1976),59-384. Erzincan'da yllarca Yeil Ein bal altnda kan haftalk gazete de yrenin sosyal ve kltrel tarihi asndan nemli malzemeyi iermektedir.

ZEK ARIKAN

gryoruz. er' iye sicillerinin, ariv belgelerinin daha kolay kullanlabilir bir konuma gelmeleri bu alandaki aratrmalara yeni boyutlar kazandrmtr. Btn bu yerel tarih aratrmalar, lkemizin tarihinin bir btn olarak anlalmas, kavranlmas yolunda denecek talar oluturacaktr. Ulalmas g yaln kayalar arasnda skp kalm olan Ein [Kemaliye] Kasabas, tarihinin belirli bir dneminde parlak bir ekonomik gelimeye sahne olmutur. Buras zengin bir kltrel gelimenin de merkezi devini grmtr. Bunun izlerini bugnk kasabada grmek olana bulunmaktadr. Kasabadan da dnk glerin yeniden ieriye dnk bir hal almas, burann kltrne olduka zengin eler katmaktan geri kalmamtr. Ein'in en uzak evre kylerle kurduu ekonomik ve ticari balar, kasabann bu blgede oynad rol ortaya koymaktadr. te biz bu almamzda Ein Kasabas'nn tarihsel geliimi ele alacak ve onun yrede oynam olduu ekonomik ve ticari etkinlii incelemeye alacaz2 Ein, douda Munzur, batda Sariek dalarnn uzantlar arasnda, Yukar Frat vadisinin bat kysna skm bir kasabadr. Vadi taban burada deniz seviyesine gre 813 metredir. Bu vadinin dou yamac dik bir duvar halinde ykselirken, bat yamac, yukarlardan inen kk bir dere boyunca ve bir amfiteatr biiminde, daha hafif bir eimI e gerileyerek kasabann kurulmasna uygun bir zemin oluturmaktadr3 Frat nehrinden itibaren ykselen ana sekiden birincisinde kasabann ba ve baheleri, ikincisinde ise yaplanma alanlar yer almaktadr. Yerleim alann evreleyen nc sekiden sonra Hotar da, bir kale duvar gibi ykselir. Dalk arazi kalker, konglomera, granit, kil, bazalt gibi verimsiz plak alanlardan olumaktadr. Ancak kk alanlarda verimli saylabilecek toprak mevcuttur4
2. Aslnda bu aratrma, Frat niversitesi Ortadou Aratrmalar Merkezi Birinci Milletleraras Ortadou Sempozyumu 'na sunulmak zere hazrlanmt. Ancak 12-15 Mays (l999) tarihlerinde Elaz'da yaplmas tasarlanan bu sempozyum ileri bir tarihe alnm fakat bildiim kadaryla bugne kadar da gereklememitir. 3. Besim Darkot, "Ein", slam Ansiklopedisi (A), IV, 194-196. 4. Berrin Alper, Kemaliye (Ein) Yerleme Dokusu ve Evleri zerine Bir Aratrma, stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Doktoru Tezi, (Baslmam, 1990), bundan byle Alper. Kemaliye, 9.

EGN KASABAS'NIN

TARHSEL GELiM

Hotar dann dik yamacndan (Gaban) doan Kadgl, teden beri Ein' e hayat vermitir. Kadgl ilenin emelerini besler, bahelerini sular, deirmenlerini iletir ve Kadgl deresiyle Frat'a akar. Bu suyun kasabann mahallelerinin gereksinimini karlamas, ba ve bahelerini sulamas iin zaman zaman bir takm nlemlerin alndn ve almalarn yapldn belirtmek gerekirs. Ein'in ne zaman ve kimler tarafndan kurulduu sorusunun yant pek ak deildir. Kasabann adnn Ermenicede kaynak anlamna gelen Akn/agn'dan geldii ve kentin XI. yzylda Vaspuragan' dan gelen bir Ermeni topluluu tarafndan kurulduu rivayet edilmektedir6 Ancak Evliya elebi'nin, "Ein denmesine sebep bu ehri kayasradan Oyhik (?) kz Ein nam duhter-i paki5. 1847 (1263) ylnda Harput Valisi'nin yapt bavurudan anlaldna gre, Ein Kasabas'ndaki Bahe, Ortatepe, Koan ve Ariki mahalleleri ahalisi sular kesilmi bulunduu iin perian olmulardr. Bunun zerine sz konusu mahalleIerin daha nce su gereksiniminin hangi yolla karland, bununla ilgili herhangi bir vakf olup olmad aratrlmtr: "Keyfiyet ahali-i mahalattan badelistizan cevaplarnda bundan otuz krk sene mukaddem ashab- hayrattan Hac mer Aa nam kimesne zikr olunan suyu Bahe Mahallesi camii erifinin pigtlhna icra ettirmi ise de tamir ve termimme bir aka vak! etmeyp ... Zamanla mai-i mezkur mnkati" olmutur. Durum Meclis-i Viila'da grlm ve szkonusu mahalleiere birer eme yaplmas uygun grlm, gerekli keif ve hesaplar yaplm ve 45.000 kuruluk bir masraf kartlmtr. Ancak bu masrafn "ahali tarafndan ifa olunmak zere tes.viyesi mnasib" grlmtr (Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), rade, Meclis-i Vala, 2403 ve ekleri). Bu ekler iinde yapmna karar verilen elemelerle ilgili bir plan da yer almaktadr. te yandan Ein'de yaayan Ermeni reayasndan baz kimselerin, kasabann su skntsn gidermek iin vakf kurduklarn ariv belgeleri ortaya koymaktadr. Nitekim kasaba iinde akan (?) deresinin suyunu Ferhudad ve Hasrub, Koltaolu denilen ba dibinden knkle geirerek iek Mahallesi'nde ve caddelerde kurup vakfettikleri emelere ulatrlmasn salamlard. Bu suyun akna ve su yollarnn onarlmasna mdahale edilmemesi gerektii halde (mai-i leziz-i mezkurun cereyana ve iktiza eden tamir ve termimine mdahale icap etmez iken) Sandkba Mahallesi ahalisinden kimilerin u ya da bu yolla knkleri krdklar, vakfa zarar verdikleri merkeze yaplan ikayetlerden anlalmaktadr. "Mai-ilezizin kadim vech zre mecrasa mdahale ve taaddilerin men ve def'i babllda" sz konusu vakfn kurucularnn soyundan gelenlerin verdikleri ikayet dilekesine dlen erhten anlaldna gre 1151 tarihinde Divan- Humayundan emr-i ali verildii anlalmaktadr. Yani daha nce de bu gibi ikayetlerin yapld ve bunun nlenmesi iin emir verilmitir. Bu kayttan anlaldna gre szkonusu vakfn kuruluu olduka gerileme gitmektedir (Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Cevdet (ktisat), 1655). 6. J. Saint Martin, Memoire sur I'Armenie, Paris, 1818,89; Charles Texier, Asie Mineure, Paris, 1862,590; C.F. Lehman-Haupt, Armenien Einst und Jetz, B. Behr's Verlag, Berlin, 1910.496. Yer adlar konusunda bilimselolmayan yaktrmalara ve zor-

ZEKi ARIKAN

zenin bina etmesidir. Hazret-i mer evladndan Emin mer bin Lokman'n fethidir. Badehu kffar eline dm ise Harun Reid asrnda Seyyid Cafer Battal Gazi tekrar fethetmitir ... "7 anlatmndan yola klarak kasabann 7 ve 9.yzyllarda var olduunun ileri srlmesis pek inandrc grlmemektedir. XI. yzyl, Trklerin nasya, Azerbaycan ve Suriye'ye doru yaylmaya baladklar dnemdir. Bu yaylma srasnda Vaspuragan (Baburkan) Ermeni Krall szkonusu yzyln balarnda Trklerin saldrlarna uram ve 102 'de sonuncu Ermeni prensi Seneherin areyi lkesini Bizans' a devretmekte bulmutu. Seneherin yannda bulunan pek ok Ermeni ile birlikte Sivas'a yerletirildi. te yandan 1045 tarihinde Bizans imparatoru Konstantin iX. Monomakhos, Ani ehrini ele geirmi, buradaki Bagrat egemenliine son vermiti. Ermeni kral II.Gagik, Kayseri'ye gnderildi ve burada kendisine toprak verildi9. Bizans imparatoru Romanos Diogenes tarafndan Mara Valiliine atanan Filaretos, Urfa'y ele geirmi ve Antakya'y da ele alarak Ermenilerin Kk Ermenistan (Armenia Minor)o denilen alana yaylma ve yerlemelerine ortam hazrlam oldu i . ite bu g srasnda Vaspuragan' dan gelen Ermelamalara kar olduumuzu ve hatta kkeni ne olursa olsun, bugn Trkiye'de bulunan ky, mahalle, yaylak-klak adlarnn deitirilmesini doru bulmadmz belirtmeliyiz. Bununla birlikte Kemaliye yresi aznda eginnik/einlik'in srt, yama, arka anlamna geldiini ve buna bal olarak yer adlarnn dahi bulunduunu anmsatmakla yetiniyoruz. Bk. Zeki Arkan, "Uluyama (Sergevil) Ky ve Yeradlar", Beinci Milletler Aras Trkoloji Kongresi, III, Trk Tarihi, stanbul, 1986,65-86. Ayrca bk. Louis Robert, "Eskia Anadolu'sunda Yer Adlar", (ev. Rahmi Hseyin nal), E.. Sosyal Bilimler Fakltesi Dergisi, i (1980),1-12. 7. Evliya elebi Seyahatnamesi, stanbul, 1314, III, 214-215. 8. Alper, Kemaliye, 14. 9. Bu konuda bk. Urfal Mateos Vakayinamesi ve Papaz Grigor'un Zeyli (11361162), (ev. Hrant D. Andreasyon, Notlar E. Dulaurier-M.H. Yinan), TTK, Ankara, 2000,48; Mkrimin Halil Yinan, Trkiye Tarihi Seluklular Devri, istanbul, 1994,36; Claude Cahen, "La premiere penetration turque en Asie Mineure", Byzantion, XVIII (1948),5-67; ayn yazar, Pre-Ottoman Turkey (trad by 1.1. Williams), New-York, 1968, 67-68; brahim Kafesolu, "Dou Anadolu'ya Yaplan lk Seluklu Akn ve Tarihi Ehemmiyeti", Fuat Kprl Armaan, stanbul, 1953, 264-272; Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1971, 14. 10. M. Streck/M. Halil Yinan, "Ermeniye", A, IV, 317-326. 11. Rene Grousset, L'Empire du Levant, Histoire de la Question d'Orient, ParisPayot, 1949,384.424.

EGN KASABAS'NIN

TARHSEL GELM

nilerin Ein kasabasn kurmu olmalar uzak bir olaslk deildir. Fakat ne var ki Ein'in bu ve onu izleyen yzy~llarda stratejik ya da ekonomik ve hatta dinsel bakmdan nemli bir roloynadn gsteren hibir iaret bulunmamaktadr. Nitekim Ernst Honigmann'n Bizans'n Dou snrlar zerinde yapt kapsaml aratrmasnda ve ona ekledii haritalarnda Ein'in ad dahi gememektedir. O dnemde Ein'in dousunda Munzur danda kurulmu bulunan Vartenik herhalde daha nemli bir merkez olarak grlmektedir. Ein'in bu yrede egemenlik kuran Trk devletlerine baland fakat uzun sre yerel g ve sergerdelerin elinde kald genellikle kabul edilmektedir ki bu konuda ayrntya girmeyi gerekli grmyoruz. Ein, ulam bakmndan anayollarn bir kavak noktas deildi. Bu nedenle evrede yer alan Malatya, Harput, Sivas ve Erzincan'la tali yollarla bir balant kurabiliyordu. Bizans dneminde Malatya'dan kuzeye doru ilerleyen bir gzergahn Ein'den geerek Zimara zerinden Kemah'a baland bilinmektedir13 Anadolu Seluklu Sultanl dneminde Ein'i evre merkezlere balayan yollarn varl konusunda daha ayrntl bilgiye sahibiz. Diyarbakr' dan balayan bir yol Harput zerinden ilerleyerek Ein' den geiyor ve Sivas'a ulayordu. Osmanllar dneminde byle bir gzergahn varl bilinmektedirl4 Arapkir-Ein arasnda bulunan Arnavut Han bunu kantlamaktadrl5 Yukar Frat boyunca ilerlenerek Ein'e, buradan da, onunkuzeybatsnda bulunan Divrii'ye gidiliyordu. Divrii, Zara yoluyla Erzincan-Sivas gzergahna baland gibi, kuzeydeki dalar aarak doru Sivas'a giden bir yola sahipti'6.
12. Ernst Honigmann, Bizans Devleti'nin Dou Snr, ev. FikI'er I1tan), stanbul, 1970,69-70. 13. Friedrich Hild, Das Byzantinische Strassesystem in Kappadokien, stterreichische Akademie Wissenschaften, Wien, 1977, 148, harita 15. 14. Yrenin Osmanl dnemindeki yol a iin bk. Franz Taesehner, Das Anatolische Wegenetz nach Osmanischen Quellen, Leipzig, 1924,26. 15. mit Serdarolu, "An-Kemaliye Yolu zerindeki Arnavut Ham", Keban Projesi 1969 almalar, ODT Keban Projesi Yaynlar, Ankara, 1971, 139-149,11,26. 16. M. Kemal zergin, Anadolu Seluklu anda Anadolu Yollar, .. Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, baslmam doktora tezi, 1959, o3.

ZEK ARIKAN

te yandan Osmanllar dneminde Ein' den geen Malatya ve Harput'u Erzincan ve Trabzon'a birletiren yol nem kazanmtl7 Ein-Erzincan arasnda yer alan Hosta Beli Han bunu dorulamaktadrl8. Ein-Kemah arasnda bulunan kylerden birinin Rabat adn tamas da zerinde durulmas gereken bir konudur. Bu ky, belki Seluklu dneminde Konya'dan Erzurum'a, oradan da Hoy zerinden Tebriz'e balanan gzergahn nemli konaklama yerlerinden biriydi. Cumhuriyet dneminde Sivas-Erzincan demiryolunun yapmyla Ein, Bata istasyonu araclyla ana hatlara balanmtrl9 Osmanl Ynetiminin Kurulmas Ein, Osmanl ynetimi altnda ekonomik ve ticari bir nem kazanm, ayn zamanda idari bir merkez haline gelmitir. Bu, Dou Anadolu'nun aldran seferinden sonra Osmanl ynetimi altnda bir btn olarak birletirilmesi, bunun bir sonucu olarak blgede gvenliin salanmasyla ilgilidir. aldran'dan sonra Osmanl ynetimi altna giren yreler, Diyarbekir ey aleti ad altnda rgtlenmitir ki Yukar Frat vadisi de bu ynetim biriminin snrlar iinde bulunuyorduD. Bu beylerbeylik iinde yer alan sancaklarla ilgili kanunnameler! derlenip dzenlenirken reayann Ekrat zulm ve basksndan dald dile getirilmektedir: "Ve vilayet-i mezburda sa17. 1288 (187 i-72) yllnda, her hafta ilernek zere Erzincan ile Ein arasnda bir kol src posta almasna karar verildii zaman bu yolun Trabzon zerinden Ein, Kemah, emizgezek ve Arapgir'den gemek zere Mamuret1aziz'e balanaca belirtilmektedir ki bu da eski gzergahtan baka bir ey deildi (BOA, rade (uray- Devlet), 1183. 18. Alper, Kemaliye, 18-19. 19. Ein' i byk ekonomik ve ticari merkezlere balayan bu yollarn dnda onun kylerle ulamn salayan ara yollarn her zaman var olduunu belirtmek gerekir. eitli resmi ve ekonomik sorunlarn zmek iin evre kyler halk dalar, tepeleri aarak at, katr, eek srtnda, saatler sren bir yolculuktan sonra Ein'e varyorIard. Bununla ilgili olarak ocukluumda kymdeki (Sergevil-Uluyama) byklerden pek ok ey dinlediimi bir an olarak burada belirtmek isterim. 20. Nejat Gyn, XVI. Yzylda Mardin Sanca, stanbul, 1969,34; ayn yazar, "Diyarbekir Beylerbeylii'nin lk dari Taksimat", Tarih Dergisi, 23 (1969), 23-24. 21. mer Ltfi Barkan, XV-XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluu'nda Zirai Ekonomi'nin Hukuki ve Mali Esaslar, I, Kanunlar, stanbul, 1943.

EdN KASABAS'NIN

TARHSEL GELM

bkda Ekrfid zulmnden nice reaya perakende olub ... "22 Yine bu kanunnamelerde eskiden baskya uradklar iin kylerini terk eden fakat imdi geri dnmeye balayan reaya ile ilgili kaytlar da dikkati ekmektedir. Nitekim fetihten sonra dzenlenen 924 (lS 18) tarihini tayan Tapu- Tahrir Defteri' ndeki verilerden de anlalaca gibi Yukar Frat Vadisi'nde yani Ein evresinde bulunan ve bugn bile varln srdren kylerin nfusu son derece seyrekti ve genellikle 7-8 haneden oluuyordu23 Oysa daha sonraki saymlarda nfusun dikkate deer bir art gstermesi24 doal etmenlerin yannda, perakende olmu bulunan ahalinin yerlerine dnmeleri de nemli bir roloynamtr. imdiki bi1gilerimize gre Ein'le ilgili en eski Osmanl belgeleri, yukarda sz ettiimiz 1518 tarihli Tapu-Tahrir Defteri iinde yer almaktadr. Buradaki verilere baklrsa Ein sz konusu tarihte skender Bey veled-i Yularkast'nn 300.000 akalk haslla tasarruf ettii Arapkir livasna bal bir karye (ky) olarak yazlm bulun22. Barkan, Kanunlar, 190. 23. BOA, Tapu-Tahrir (TT), no. 64. Bu defter iin bk. Nejat Gyn, XVI. Yzylda Mardin Sanca, .. Edebiyat Fak. Yay., stanbul, 1969,36. Bu ve Diyarbekir eyaletiyle ilgili XVI.yzylla ait dier defter verilerinin belirli bir alan iin bilgisayarla deerlendirilmesi iin bk. Nejat Gynt-Wolf-Dieter Hneroth, Land an der Grenze, Osmanische Verwaltung im Heutigen Trkisch-Syrisch-Irakischen Grenzgebiet im 16. Jahrhundert, Eren, stanbul, 1997. BOA, TT, 64 numaral defter XVI. yzylda Diyarbekir eyaletine bal bir ok sancaklarn nfus, vergi, sosyal ve ekonomik durumlarnn incelenmesine esas olan kaynaklarn banda gelmektedir. Buna dayanlarak, birok aratrma yaplmtr ki bunlardan birkan burada belirtmekle yetiniyoruz. Mehmet Ali nal, XVI. Yzylda Harput Sanca (1518-1566), TTK, Ankara, 1989; ayn yazar, XVI. Yzylda emigezek Sanca, TTK, Ankara, 1999; smet Miralu, Kemah Sanca ve Erzincan Kazas, TTK, Ankara, 1990; M. Mehdi lhan, Amid (Diyarbakr), 1518 Detailed Register, 1518 Tarihli Defter-i Mufassal, TTK, Ankara, 2000. 24. imdiye kadar yaplan aratrmalarn sonular XVI.yzyl1 boyunca nfusun srekli bir art gsterdiini ortaya koymaktadr. Bk. Femand Braudel, La Mediterra~e et le monde mMiterranee i I'epoque de Philippe II, Paris, 1966, I. 369; mer Ltfi Barkan, "Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi", Trkiyat Mecmuas, X (1951-1953), 1-26; ayn yazar, "Essai sur les donnees statistiques des registres de recenseme nt dans I'Empire Onoman ...", Journal of the Economic and Social History of the Orient (JESHO), lll, (1957), 9-36; MA. Cook, Population Pressure in rural Anatolia, 1450-1600. Bunlarn tesinde Anadolu ve Rumeli sancaklaryla ilgili pek ok alma vardr ki bunlar belirtmiyoruz.

---------------------------~---

ZEKi ARKAN

maktadr25 Bu kyde 199 hane ve 97 mcerred (bekar) Aramine reayas yazldr. Buna karlk ayn kyde 14 hane ve 10 mcerret de Mslman reaya kaytldr. Kyn toplam vergi geliri 25.591 akadr ki bu tutarn dier evre kylerin vergi gelirine gre yksek dzeyde olduu kabul edilebilir. 1523 tarihinde Ein' de Ermeni nfus 92 hane ve 70 mcerret olarak hesaplanmaktadr. Buna karlk ayn tarihte Mslman nfus 108 hane26 ve 7 mcerretten oluuyordu27 Ein 'in belirtilen tarihte onun hemen yaknnda bulunan Venk ky ile birlikte yazld ve yllk gelirinin de 22.596 akay bulduu grlmektedir. Prof. Nejat Gyn 'n yapt hesaplara gre iki saym arasnda Ermeni nfusunda %48.4 orannda bir gerileme sz konusudur. Bu gerileme, Ein kyndeki Ermenilerin yarya yakn blmnn daha byk merkezlere g etmi olmalaryla aklanabilir2s Mslman nfusun ise iki saym arasnda yani be yl gibi ksa bir zaman dilimi iinde %68.5 orannda artm olmas da ayrca dikkat ekicidir. Bunun doal bir nfus artna bal olamayaca kendiliinden anlalr. Sahir Kozikolu, Ein zerine yapt bir aratrmada bu durumu yle deerlendirmektedir: "aldran zaferinden sonra Yavuz, iifii Frat'n Batsna geirmemek iin sosyal ve kltrel tedbirlere de bavurmutur. Bu meyanda Kafkasya'dan teheir ettii aileleri Ein'e yerletirmi ve bunlara geimlerini salamak iin stanbul'un et kethdaln bir fermanla vermitir. Bu kethdal tahsis eden fermanda aynen "Ein ve ondokuz pare kyne" tabiri vardr "29.
25. BOA, TT 64,676-678; kr. Nejat Gyn, "Diyarbekir Beylerbeylii'nin ilk idari Taksimat", Tarih Dergisi, 23 (1969),23-34. Ayrca bk. Peevi, Peevi Tarihi, stanbuL. 1283, i, 8. 26. Hane, Osmanl tmar dzeninde temel bir vergi birimi anlamna gelmektedir. Bu deyim, vergi ykmls raiyeti anlatt gibi kimi zaman bir levi de kapsyordu. Bk. Nejat Gyn, "Hane Deyimi Hakknda", Tarih Dergisi, 32 (1979), 331-348. 27. BOA, TT 998, 93. 28. Nejat Gyn, Osmanl daresinde Ermeniler, Gltepe yay., stanbul, 983, 94. 29. Sahir Kozikolu, Ein (Tarih, Edebiyat, Folklor, Ekonomi), 1968. Yazar bu fermandaki ayrcalklara iV. Murat zamannda "odun ve kmr ket!daltn" da eklendiini sylyorsa da bu konuda hibir kaynak vermemektedir. te yandan Yavuz'un

EGN KASABAS'NIN

TARHSEL GELM

Ein'de henz "mahalle" blmlenmesinden sz edilmemektedir. Mahalle esasna dayal bir yerleim dzenine geii daha sonra II. Selim (1566-1574) dneminde dzenlenmi bir Tapu-Tahrir Defteri'nde gryoruz. Fakat ne yazk ki bu defteri n Ein'le ilgili sayfalar yanl ciltlenmi, sayfalar karmtr. Bu defterde Ein, Arapkir kazasn bal bir nahiye olarak grlmekte fakat karye (ky) niteliini korumaktadr3o Bu saymda Mslman nfusun "cemaat" halinde yazldn, Ermenilerin de 9 mahalleye dald grlmektedir. Yukarda belirttiimiz gibi defterin ciltlenmesinden doan karklk yznden kimi sayfalarn eksik olabileceini gznnde bulundurmak gerekir. Ein'in toplam vergi hasln gstermesi gereken sayfa da eksiktip!. Sonu olarak bu tarihte Ein' deki Mslman nfus 63 nefer, 27 hane ve 36 mcerret olarak kaytldr. Ermeni cemaat ise toplam 573 nefer, 416 hane ve 157 mcerretden oluuyordu. Bu kez kyn Mslman nfusunda bir d, Ermeni nfusunda ise bir art gze arpmaktadr. Bu durum, bize Ein'in Mslman nfusuyla Ermeni nfusu arasnda bir dengenin henz kurulamadn ortaya koymaktadr. Bunun hem darya hem de ieriye dnk g hareketlerinin hala devam ettiini gsterdiine phe yoktur. Yukarda da deindiimiz gibi Osmanl Devleti'nin Dou Anadolu'ya el koymasndan ksa bir sre sonra kasabalardaki Ermeni nfusun byk bir art gsterdii anlalmaktadr. Bunun nedenini kylerdeki bir ksm Ermeni halkn ticaret ve sanat imkanlar daha bol kasabalara kaymas tekil etse gerektir. Nitekim 1518 ve 1523 saymlarna bal
aldran seferinin gnl niteliinde olan Haydar elebi Ruznamesinde (Feridun Bey, Mneatu's Selatin, stanbul, 1275, ) sz edilen srgnlerle ilgili herhangi bir kayda rastlayamadk. Yalnz Derleme Szl'nde yrede kullanlan ynla szckle Azerbayacan Trkesi arasnda benzerliin dikkat ekici olduunu belirtmekle yetiniyoruz. 30. Tapu ve Kadastro Genel Mdrl arivi, KuyuduKadime, (TKA), no. 127,646-671. 31. Oefter-i cmal-i Liva-y Arapkir'e gre (TKA, 296, 2b) Ein karyesinin divani hisseyle birlikte rsumu 45.000 akay buluyordu. Bundan anlaldna gre bu evrede de, Osmanl tmar sistemi iinde farkl bir yer tutan Malikane- Oivani sistemi uygulanyordu. Bk. mer Ltfi Barkan, "Trk-slam Toprak Hukukunun Osmanl mparatorluu'nda Ald ekiller: Malikane-Oivani Sistemi". Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, II (1939). 119-194; ayn yazar, "Tmar", A, XII!I. 286-333.

LO

ZEKi ARKAN

olarak yaplan deerlendirmelere gre32 Arapkir, ermik, Ergani, Harput vb. kasabalardaki Ermeni nfusunda nemli bir art gze arpmaktadr. Art oran, szgelimi Arapkir'de %81.2, ermik'te %67, Ergani'de %243.6, Harput'ta ise %60.3'tr. Bu, artn, daha nce de deinildii gibi, be yllk sre iinde normal bir art olamayacan ve bu bakmdan bir i gn sz konusu olabileceini gz nnde bulundurmak gerekir. te yandan Ein'in evresindeki kylerde de belirttiimiz tarihlerde Ermeni ve Rum nfusuna rastlanmaktadr. Fakat zerinde durulmas gereken bir nokta da udur. XVI. yzyl balarnda dzenlenmi saym defterlerinde Ermenice adlar tayan bir takm ky ve mezralarda Ermeni nfusu bulunmamaktadr. Bu tr yerleim yerlerinin erkenden terk edildii sonucuna varlabilir. Ermeni nfus yannda, Ein'in kimi kylerinde Rum nfusu da bulunuyordu. Ancak bu RumIar; Konya, Kayseri, Karaman, Gller Yresi vb. Ortodoks Hristiyan halk gibi Rumca bilmez fakat Trke konuurlardI33.Ein ve kylerini kapsayan 1016/1607-1608 tarihinde dzenlenmi bir cizye defteri, Ein kazasna ve buna bal kylerdeki cizye demekle ykml gayrimslim nfusun dalm konusunda bir fikir vermektedir34. Buna gre nefs-i Ein'de 10 mahalleden 230 nefer, 20 kyde 805 nefer olmak zere 1035 kii bu vergiyi demekle ykml idi35.Gayrimslimlerin en kalabalk olduklar kyler Abca (205 nefer), Licik (li) (103 nefer), Gamergab (89 nefer), Pingan (Zimara) (148 nefer)'dr. Dier kylerdeki nfusun 840 nefer arasnda oynad anlalmaktadr. te yandan Ein ve evresindeki kylerde yaayan Ermenilerle Trkler arasnda yaay, sosyal ve psikolojik davranlar, alkanlklar arasnda nemli bir farkn bulunmadna da iaret etmek gerekir. Trke-Ermenice szckler arasnda pek ok dnlernelerin bulunduunu gryoruz. Armdanh yazar Hagop Mintzuri'nin yk
32. Nejat Gyn, Osmanl daresinde, 19. 33. Fikri Ycel, Arapkir Tarihi, Arapgir, 1967, 15-16. 34. BOA, Makye'den Mdevver 1663,102-113. 35. Cizye, gayrimslimlerin dorudan doruya devlete demek zorunda olduklar ba vergisi, bk. Halil inalck, "Djizya, (period Ottoman)", Encyclopedia of Islam (EP), II, 576-580.

EGN KASABAS'NIN

TARHSEL GELM

ii

ve anlannda bunlardan ynla rnek bulunmaktadr36. Ayn zamanda Erzincan yresi azlarndan yaplan derlemelerin de bu konuda nemli bir kaynak oluturduunu vurgulamak gerekir37. dnlernelerin gnlk ekonomik, toplumsal ve kltrel yaamn her alann kapsayan genilikte olduunu unutmamak gerekir38. Ein, Arapgir livasna bal olduuna gre burada teden beri yrrlkte olan Kanun-. Kadim'de39 yer alan hkmler, Ein Kasabas ve evresi iin de geerlidir. Kanunnamede ncelikle reaya ile ilgili hkmler nemli bir yer tutmaktadr. Anlaldna gre, bir iftlik40 yer tasarruf eden raiyyet41 24 aka ift resmi demek zorunda idi. Burada ayrca ahnelik42 ad altnda eyrek Arapgir mdd43 tahl alnyordu. Fakat yine harman mevsiminde reayadan
36. Hogop Mintzuri, Armdan Frat'n te Yan, Aras, stanbul, 1996. 37. Mukim Sar, Erzincan ve Yresi Azlar, nceleme-Metinler-Szlk, TDK, Ankara, 1995. Ayrca bk. Trk Dil Kurumu, Trkiye'de Halk Azndan Derleme Szl, TDK, Ankara, i963- i982, 12 cilt + ekler. 38. Bu konuda pek ok rnek henz baslmam u aratrmamzda yer almaktadr. "Ein Ermenilerinin Sosyal, Kltrel ve Ekonomik Durumu", bildiri olarak E.. Edebiyat Fakltesi'nde yaplan Tarih Boyunca Trk-Ermeni likileri Sempozyumu'nda sunulmutur (19 Mart 200 i). 39. Barkan, Kanunlar, 171-173. 40. iftlik, Osmanl mparatorluu'nda bir ift kzle ilenebilen, yzlm topran verimliliine gre 60-150 dnm arasnda (dnm: yaklak 1000 m2) deien tarmsal iletme anlamna gelmektedir. Bk. Barkan, "iftlik", A, III, 392-397. 41. Raiyyet, tapu bedeli karlnda tasarruf ettii iftlik iin ayrca ift resmi ad altnda sipahiye bir resim dyordu. Bk. Halil nalck, "Osmanllarda Raiyyet Rsumu", Belleten, 92 (1959), 575-610. Kr. N. Beldiceanu-Petre . Nasturel, "Droits sur la terre de labour dans les Balkans et en Anatolie ii l'epoque ottomane (Xve-xve siecles", Sdost Forschungen, L (1991),61-118. 42. ahne, Moolca vali, muhassl, aar memuru anlamna geldiine gre (Barkan, Kanunlar, 543) ahnelik de bu grevi yerine getirenler iin tahsil edilen ayni bir vergi anlamna gelmektedir. Bu vergi ile mparatorluun dier yerlerinde salariye, salarlk olarak alnan vergi arasnda bir ba kurulabilir (Bk. Ltfi Ger, XVI.-XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluu'nda Rububat Meselesi ve Hububattan Alnan Vergiler, stanbul, 1964,52-56. 43. Mdd, yreden yreye deien bir hacim lsdr. 1518 tarihinde 8 stanbul kilesi 100 mdd idi ki bu da 2.052 kilo budaya ya da 2.66 litreye eitti. Harput'ta bir mdd 8 stanbul kilesi idi (205.25 kg) arla veya 266.7 Iitreye denk dyordu. Arapgir mdd' Harput mdd'nn yarsna eitti. Walter Hinz, Islamische masse und Gewichte umgerechnet ins Metrische System, Leiden, Brill, 1955,45-46. Ayrca bk. Halil nalck, "Introduction to Ottoman Metrology", Turdea, XV (1983),3 11-348.

12

ZEK ARIKAN

alnan saman vergisi kaldnlmtr. Yalnz harman zamannda bir baka vergi daha tahsil ediliyordu ki buna da desturcek deniliyordu. Ekonomik durumu iyi olan (a'Iaca) kylerden iki ba koyun ve daha aa dzeyde (aaarlak) olan yerlerden ise bir koyun alnyordu. Balardan alnan hara, nakit akaya balanmt. Bu da bete bir orannda tahsil ediliyordu. Adet-i anam ad altnda toplanan koyun ya da kei bana alnan resim, her kkba hayvan iin bir Osmanl akas idi ki bu da mparatorluun dier yerlerinde de ayn idi44 Yine hayvan vergisi konusunda Arapgir kanunnamesinde ineklerle ilgili olarak ak bir hkm n yer aldn gryoruz. Burada inek (mevai) bana Osmanl akas alnaca belirtilmekte, ancak kimi kylerden bu verginin alnmad zerinde durulmaktadr. mparatorluun dier yrelerinde de herhalde bu vergi alnyor, fakat kanunnamelerde aka dile getirilmiyordu. Prof. Orhonlu, resm-i anam ad altnda toplanan verginin inekleri de kapsayabilecei zerinde durmutur45 Arapgir Kazas snrlan iinde ileyen deirmenlerden alnan vergilerin aynen alnd anlalmaktadr. Nitekim: "Ve resm-i asyab yl tamam yryen asiyabdan on alt Arapgir kilesiyle46 galle almur imi ..." hkm bunu dorulamaktadr. Bunun yars buday yars arpa olarak deniyordu47 Bal olan yerlerden petek bana bir Arapgir ngisi48 bal alnmas da yine kanun gerei idi.
44. Cengiz Orhanlu, Osmanl mparatorluu'nda Airetleri skan Teebbs (1691-1696), .. Edebiyat Fakltesi yay., stanbul, 1963,22-25. 45. Orhanlu, Airetleri skan, 22-25. 46. Kile, hacim ls. stanbul kilesi 20 akkaya eittir, bu da 25.656 kg demekti. Diyarbekir, Arapgir ve ermik'te stanbul kilesinin yarsna eit bir kile kullanlyordu ki bu da 12.828 kg budayn arlna yani 17.635 litreye eitti (Hinz, Islamsche Masse, 41). Konya kilesi, stanbul kilesinden 6 inik daha fazla idi ki bu da 32.070 kg demekti. Bk. N. Beldiceanu-I. Bediceaunu-Steinherr, Recherches sur la province de Qaraman, Leiden, Brill. 1968,24,27,57,58,65. 47. Resm-i asiyab, deirmen resmi de Anadolu'dan Balkanla"a kadar yreden yreye deiiyordu. Bu resim, deirmenlerin yl, alt ay ve ay sreyle ileyileriyle orantl olarak tahsil edilirdi. Bk. Zeki Arkan-Abdullah Martal, "zmir'de lk Buharl Un Fabrikas", Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, 12 (1982-1998),1-22. 48. Ngi ya da Nevgi, mirafa denilen bir hacim lsnn te birine eittir. Hinz, Islamicsche masse, 28; Nejat Gyn, Mardin, 160.

EGN KASABAS'NIN

TARHSEL GELM

13

"Eramine taifesinden dahi her neferden er gn rgadlk alnur" hkmne gre, bu kazada yaayan Ermenilerin, sipahilere ylda gn hizmet etmekle ykml klnd grlmektedir. te yandan ehirde olan "ulha taifesinden" kii bana ylda yirmi drt Osmanl akas alnyor fakat kylerde yaayanlardan istenmiyordu. Kanunname, "bu zikr olunan hususlar"n olduu gibi yrrlkte brakldn kaydetmektedir. Bu, yrrlkte braklan kanunname hkmlerinin "feodal" bir takm zellikler tadna ve yeni ele geen bir yerde reayann alkn olduu dzenin birdenbire sarslamamas iin olduu gibi korunduuna phe yoktur. Bilindii gibi Dou ve Gneydo~u Anadolu'da Uzun Hasan, Kaytbay, Aladdevle Kanunlar uzun sre geerli olmutur. Arapgir livas sz konusu olduuna gre, burada da birok verginin aynen tahsil edilmesi dikkati ekmektedir. Bununla birlikte yine reayann lehine olmak zere kimi hkmlerin yrrlkten kaldnld grlmektedir. Deirmen resminin, nakit olarak deil de aynen denmesi zorunluluu da blgenin yapsal zelliinden kaynaklanmaktadr. nk XV. yzylda bile Anadolu'nun ve Rumeli'nin birok sancanda deirmen resmi nakit olarak deniyordu. "Eramine taifesine rgadlk" hizmeti yklenmesi de yine feodal nitelikte bir kalnt olarak deerlendirilebilir. nk Prof. Halil nalck'n vurgulad49 ve zellikle ift resmi rneinde grld gibi, kyl ile eski senyrler arasnda mal ve hizmet olarak talep edilen birok ykmllkler zamanla paraya dnm ve dzenli bir vergi niteliini kazanmtr. Osmanl mparatorluu'nda XVI. yzylda byle bir sre tamamlanmakla birlikte yine de kimi sancaklarda bunlarn izlerine rastlamak olanaksz deildi. Kald ki rgadiye resmi, kimi yerlerde akaya dntrlmt5o. teden beri geerli olan Arapgir livas kanunnamesinde birka kyle ilgili olarak nemli bir deiikliin yapldn da gryoruz. Buna gre vilayette bulunan "drt be pare" ky, elde ettikleri rnn yarsn veriyor, ift resmi demiyorlard. Tohum, saban demiri
49. nalck, "Raiyyet Rsumu", gst.yer., 581. 50. "Ve slamiyenin bennaklerinden on iki ake resm-i be/mak ve alt ake rgadiye kaydoIUldu." Barkan, Kanunlar, 170/7 (ermik livas).

14

ZEK ARIKAN

"beylik canibinden" veriliyor, ve bu kyler "koyun hakk ve ba hakk dahi" vermiyorlard. Bu, zellikle Anadolu sancaklarnda grlen "ortaklk" ilikisi balamnda grlen bir uygulama olsa gerektirS). Ancak Osmanl ynetimi, bu kyleri, dier kylerle birlikte ele alarak ayn vergiyi demelerini hkme balamtr. 1518 tarihli Arapgir Sanca Kanunnamesinin ikinci blm dorudan doruya kent ekonomisiyle ilgilidir. zellikle kasabaya getirilen ve burada pazarlanan ya da transit olarak geen mal ve eyadan alnacak resimleri kapsamaktadrs2. Buna gre, ipek ykndens3iki ami Erefi alnyordus4. Yine bu kanunnameden anlaldna gre Arapgir livasndaki ehirlere keten, sabun, penbe (pamuk) yk transit olarak geiyor ya da buralarda satlyordu. O takdirde bir eit alm satm vergisi olan bac alnyorduss. Papuu esnaf, iledii her gn bana bir giyim gn demek zorunda idi ki bunun karl 3 Osmanl akas idi. Osmanl mparatorluu'nda, genellikle sancakbeylerinin hasllar arasnda nemli bir yer tutan resm-i arusiye denilen bir evlenme vergisi de vard. Bu vergi, evlenecek kadnn dul, kz vb. olmasna gre deiirdi ve ou kez de nakit olarak tahsil edilirdis6. Ancak yine bu verginin Arapgir Sanca'nda aynen alnd grlmektedir. Buna gre, "her teehhl iden kimesnelerden birer koyun alnur" idi.
5 Irene Bediceanu-Steinherr, siec1es", Contribution i I'histoire

"Les Laboureurs associes en Anatolie (Xve-xve economique et Sodale de I'Empire Ottoman,

Louvain, ayrbasm. 52. Ayrca bk. BOA, TT 998, 92. 53. Yk iin bk. Halil nalck, "Yk (hfml)in Ottoman Silk Trade, Mining and agriculture", Turdca, XVI (1984),131-156. 54. Erefi (altn) krk Osmanl akasna eitti. "...Her yk bana ikier ami Erefi ahurimi ki kymetde krkar akedeli sekseli Osmai ake olur ..." (Barkan, Kanunlar, 172/16). Osmanl mparatorluu'nda tedavlde olan paralarn birbirlerine kar deerleri iin bk. Robert Mantran, Istanbul dans la seconde moitie du XVIIe siecle, Paris, 1962, Ayrca bk. evket Pamuk, Osmanl mparatorluu'nda Parann Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1999. 55. Bac: ar ve pazarlarda satlan rnlerden alnan resim. Bk. Nicoara Beldiceanu, Recherche sur la ville ottomane au XVe siecle, Bibliotheque Archeologique et historique de !'Institut Franais d'Archeologie d'stanbul, Paris, 1973, pek ok yerde. 56. Resm-i arus, resm- gerdek de denilen rfi bir vergidir. Evlenenlerden alnr ve sancakbeyi ile sipahi arasnda paylalrd. Bk. Barkan, Kanunlar, Fihrist.

EdN KASABASI'NIN

TARHSEL GELM

15

Szn ksas Arapgir livas kanunnamesinde yer alan bu hkmlerin, Ein ve evresinin tarmsal, ekonomik ve toplumsal yapsna nemli lde k tutmaktadr. Ein'in XVII. yzylda nemli bir kaza merkezi haline geldiini Katip elebi ve Evliya elebi'nin eserlerinden reniyoruz. Ein'i Arapgir'in bir merhale kuzeyinde, Frat'n, bat kysnda tatan bir da dibinde bir yer olarak tanmlayan Katip elebi, burasn balk, bahelik, meyvesi bol bir kasaba olarak anlatmaktadr. Katip elebi, adn vermeden Kadgl hakknda da olduka doru bilgi vermektedir. Yine Katip elebi'ye gre Ein, Kadgl'nn "iki canibine dm da yamacnda birbiri stnde" kurulmu ev, mahalle, cami ve hamamlardan olumaktadrs? Divrii'den Ein'e gelen Evliya elebi, kasabann tarihi konusunda bilgi verdikten sonra burada yaayan 300 Hristiyan'n Tekalif- rfiye'den muaf olduunu belirtmektedirss. Ein'in Frat kenarnda bulunduunu yazan Evliya elebi, " il olmakla o kadar mzeyyen deildir" demektedir. Yine ona gre ehrin "ekser imaretleri kayalar zerinde "dir. Balar ise aada Frat kenarndadr. "Kalede ve aa ehirde bin adet" toprakla rtl, bakml evler bulunmaktadr. Yeteri kadar cami ve me scidin bulunduuna iaret eden Evliya elebi, ayrca medrese ve krk sbyan okulundan sz etmektedir. Onun zellikle zerinde durduu bir konu, Ein yaylarnn ok nl olmasdr. Hatta ar s batanbaa yayclarla doludur. "Halk ekseriya kemendar olduklarndan ... bu ehre "Dar- Kemendaran" denildiini de ekleyen Evliya elebi buradan Arapgir'e gitmitirs9. Gvenlik Sorunu ve stanbul'a Ynelik Gler

Karlofa antlamasndan sonra Osmanl mparatorluu'nda merkez-tara arasndaki balarn zayflad, mukataalar ele gei57. Katip elebi, Cihannma, stanbul, 1145,624. 58. Osmanl mparatorluu'nda vergi veren reaya dnda kimi hizmet ve zel durumlardan tr baz kii ve gruplara vergi muafiyeti tannmt. Bk. Halil nalck, "Raiyyet Rsumu", gst.yer, 576-610. 59. Evliya elebi Seyahatnamesi, stanbul, 1314, III, 214-215.

16

ZEKi ARKAN

ren yerel glerin yani ayan ve erafn etkin bir konuma geldii, byk ehirlere ynelik g hareketlerinin hzland ve gvenliin nemli lde sarsld grlmektedir. Buna bal olarak taradan stanbul'a ynelik g olgusunun lkenin ekonomik ve sosyal dengelerini alt st edecek bir ivme kazandn belirtmek gerekir. III. Selim' e sunulan slahat layihalarnda60 bile byk ehirlere ynelik gn geni boyutlara ulat zerinde durulmas, bu hareketlerin btn XVIII. yzyl boyunca devam ettiini gstermekte, daha sonraki belgeler de XIX. yzyla taan bir nitelik tadn kantlamaktadr. Btn bu gelimeleri; ekonomik ve toplumsal bunalm ve gvensizlik ortamndan Ein kasaba ve kylerini soyutlamaya olanak bulunmamaktadr. Gerek ariv belgeleri, gerek er'iyye sicillerindeki kaytlar, kasaba ve evresindeki huzursuzluu, gvensizlii ve Ein dna yaplan gler zerine bize ynla malzeme vermektedir. Bu balamda 1174 (1760) ylnda Ein sakinlerinin bavurusundan anlaldna gre, Baheliolu Ali, etrafna toplad kimselerle halka zulm ve bask yapmaya balamt. Bir aralk Sivas valisi Hseyin Paa'nn ald nlemlerle sinmi olan Baheliolu Ali, "reayaya taaddi eylememek ve eer eder ise tertib-i ceza olunmak" artyla serbest braklmt. Ancak yine rahat durmam, etrafna toplad kimselerle arda ve pazarda silahl dolamaya "nice mazlum kimesne"nin maln gasp etmeye ve rzna gemeye balamtr. Btn bu ikayetleri gznnde bulunduran hkmet, "Ein Kasabas skkanndan Baheliolu Ali Aa karnda olu Ahmet ve Hekim olu Osman Efendi ve SandklLOlu brahim nam kimesneler haklarnda Dersaadet' e itika olunduuna binaen Samsun kal'asna nefy ve kalebend olmalar" iin gerekli hkm kartmtr61 Buna benzer olaylarn sk sk yinelendiini gryoruz. Nitekim sicil kaytlarndan anlaldna gre, Ein Kazas sakinlerinden
60. Tatarck Abduah Efendi, "Selim-i Salis Devrinde Nizam- Devlet Halknda Mutalaat", Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas, 40, 43 (1333); Enver Ziya Karal, "Nizam- Cedide Dair Layihalar", Tarih Vesikalar, 1/6, 8; 11/10, 11, 12 (1942-1943). 6 . BOA, Cevdet, Zabtiye, no 53, 4026, 41193.

EGN KASABAS'NIN

TARHSEL GELM

17

Deli Halilolu Osman, Ali mer ve Bekirolu dier mer, Ece olu Klesi diye tannan akilerin 1190 (1776)62ylndan beri kendi hallerinde durmadklar, dier kimselerle anlaarak karklk kardklar yaplan ikayetler arasnda yer alyordu. Bunlar haksz yere birok kiiyi ldrdkleri, ve halk perian ettikleri iin Samsun kalesinde hapsedilmeleri uygun grlmt. Bunlarn Ein Kazas'nda yardmclar olarak bulunan ehl-i zimmete mensup yardaklar da ikayet edilmiti. Ancak bu sz geenleri ve yardaklar yakalamak olana bir trl bulunmuyordu. Bunun iin grevlendirilen mbair de pek bir ey yapamamt. Bunun zerine Sivas mtesellimine, mbairin emrine buyruldu ile kendi delilbasn yollamas ve itaat etmeyen akileri yakalamas emrolundu. On yedi gn sren savatan da bir sonu alnamad iin Ein naibine, Sivas mtesellimine ve Ein voyvodasna bir ferman yazlarak, bir nceki buyruun yerine getirilmesi istenmiti63 Birka yl getikten sonra yine bu kiilerin halka zulm ve bask yapmaya, herkesin maln gasp etmeye baladklar 1212 (1798) tarihli bir fermandan anlalmaktadr. Sivas valisi Seyyid Ahmed Paa'ya hitaben yazlan bir fermanda, sz konusu ekiyann daha nceki eylemleri saylp dkldkten sonra, bu kez Ein Kazas'na bal Pdad Nahiyesi'nin baz kylerinden bir takm kimselerin de bunlara katldklar ve onlarla "yek dil ve yek cihet" olarak ahaliye zulm ve bask yaptklar ve balarna be yz kii topladklar zerinde durulmaktadr. Anlaldna gre bunlar, yz on han ve dkkan yakmlar, kasaba naibini de tutarak diledikleri gibi arz ve mahzar yazdrmaya balamlard. te ferman, btn bunlarn nne geilmesini, madur olanlarn haklarnn ve mallarnn iade edilmesini istiyor62. Szkonusu tarihte bunlar Ein'in Abcaa kyn yamalam, Kapcba Halil 500 sekbanla zerlerine varnca Ein'den ayrlp yollar tutmulardr. "Alr gnde devletten salverilmemiz iin emir getirmezseniz. Ein 'in btn kadnlarn. ocuklarm ldrr, evlerini yakar. mallarn yamalarz" tehdidini savurmulardr. Kalabalktan ekya, etelere blnp Divrii, Arapgir, Kemah, Harput, emizgezek, Maden topraklarnda dolamakta, geceleri kylere inmektedirler. Bk. Necdet Sakaolu, Anadolu Derebeyi Ocaklarndan Kse Paa Hanedan, Yurt Yaynlar, Ankara, 1984,34. 63. Ein eriyye SicilIeri (ES), i,no 91,92,94; Ycel zkaya, Osmanl mparatorluu'nda Ayank, Ankara, 1977,236-237. Ein er'iyye SicilieriAnkara Etnografya Mzesi'nde bulunuyordu. Daha sonra bunlar Milli Ktpnane'ye tanmtr.

aams, AnKara, l\.unUrVe TUrzm Bakanl 19"8"5-;-n~23. 69. Kenan Ziya Ta, "1760-1817 Tarihli Ein ...", gst.yer, 273.

18

ZEK ARKAN

20

ZEK ARIKAN

larn gereksiz yere megul ettiklerinden tr be bin kuru nezire balanmlard7o. zerinde durulmas gereken konulardan biri de XVIII. yzyl iinde, ayanln btn Anadolu ve Rumeli'de yaygnlat, kkletii bir dnemde Ein' de bu kurumun nasl bir gelime sreci izlediidir. Devlet, taraya gnderdii emir ve fermanlarda artk iyice kurumsallamaya balam olan ayanla yeni bir dzen vermeye alrken71, 1194 (1779) ylnda Ein'e de bir buyruk gndermiti. Bunda "Memalik-i mahsurada vaki buldan ve kazalarda nasb- ayan ahali-i vilayetin al' elumum ittifak ve ihtiyar eyledikleri kimesneler olmak zere ve umur- mhimme-i vilayet bu makule muhtar- ahali olub ma'rifet-i er'le ayan nasb olunan kimesnelerin yedIeriyle r 'yet olunmak kavaid-i kadimeden olmala emr-i ali ile nasb memnu ve ayanlk hususu ahali-i vilayetin talep ve ihtiyar ve mcerreb'l etvar cmle indinde tahsil-i vukuf. .."72 denilmekte idi. Bunun devamnda herkesin zerinde anlat kiinin ayan olaca ve bunun Sadarete bildirilip onayalndktan sonra ilemin yrrle girecei ifade edilmekteydi. Ein kads Hafz Ahmet Efendi, bu ferman "cmle ahali-i vilayet" nnde ap okumu, ieriini herkese anlatm, bunun zerine "her bir fukara ve zuafa kullar mesruru' i hal" olmulardr. Yine kadnn aklamasndan anlaldna gre Ein Kazas'nda "ber mutad- kadim" ayanlk yoktu. Ve ayanln kapsamna giren iler, hakimler ve zabitler tarafndan yrt1yordu. Szn ksas, bundan sonra Ein Kazas da ayanlkla ynetilecek ve ayanlarn nasb fermanda belirtildii gibi olacakt73
70. BOA, Cevdet (Dahiliye), 12048. "... Salifzzikr urut zre nezr-i mezburu kabul ve urut- meruta-i merkumenin hilafmdan hazer ve ictinab etmezler ise be bin guru edas Hazine-i Amire'ye taahht ve iltizam eylediklerinde bu vecile frkateyn-i mezkCireteynin beynierinde nizam- klli ve rabt- kavi vaz ve nilade olunub minba' ad nakz ve nakizine mecal-i adim' i ihtimaloldu." Nezir akas: Hkmete muhalif hareketlerinden dolay bir memleket halkndan cezaen tahsil olunan para. Bk. M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, , 691-692. 71. Bekir Stk Baykal, "Ayank Messesesinin Dzeni Hakknda Belgeler", Belgeler, 2(1964), 221-225. 72. BOA, Cevdet, Dahiliye, 8275. 73. BOA, Cevdet, Dahiliye, 8275. Kr. Ycel zkaya, Ayank, 284.

EGN KASABASI'NIN

TARHSEL GELM

21

Ein' de yine de voyvodaln ar bastn belirtmek gerekir. Ein voyvodalar iinde "Kemah Beyleri" olarak n yapm bulunan Sarzadeler nemli bir yer tutar. Bu aileden gelenler Kemah, Gercani, Kuruay, Ein kazalarnn voyvodal grevinde bulunmulardr. Yaptklar basknlar, kalktklar ayaklanmalar, ocaklarnn yklna neden olmutur74.Ein voyvodal XIX. yzyl balannda Sarzadelerle Kse Paa Hanedanndan Veli Paa arasnda byk bir ekime konusu oldu. Hele Sarzadelerin Keban madenini tehdit etmeleri de stne tuz biber ekti. Ein halk, Veli Paa korkusu yznden sinmiti. Veli Paa'nn musallat olduu Ein'de gvenden eser kalmamt. Zoraki voyvoda tayin ettii Kanto Osman Aa, Keban emininin gnderdii ok sayda asker tarafndan 1812 ilkbaharnda kasabada yakalanm ve Keban'a gtrlerek hapsedilmiti. Fakat bu kez Kemah Beyleri Ein'i zulme bodular75. te ksaca gzden geirdiimiz yaklak 100 yl kadar devam eden bu gvensizlik ortam da daha dorusu stanbul' a ynelik gn temel nedenlerinden birini oluturmaktadr. Ein' de bulunan yenierilerin de zaman zaman gvenlii tehdit eden bir rol oynadklarna phe yoktur. nk "Ein Kazas ehl-i slamn ekseri yenieri ve ilerinde erazil bulunup" bunlar reayaya yani gayrimslimlere bask yapyor ve zarar veriyordu. Bu yzden reayadan krk elli hane Ein' den ayrlmak zorunda kalmt. Reayadan kimileri areyi slam kisvesine brnmekte bulmutu. Durum hkmete iyi karlanmam ve konunun tefti edilmesi; yenierilerin zorbalklarnn nlenmesi iin gereken buyruklar verilmiti. Anlaldna gre reayay taciz edenlerin haklarndan gelinmi ve reayann kendi kyafetlerine yani "kalpak ve siyah" kisveye brnmeleri salanmtr76. Gelelim Ein ve evresinden stanbul' a ynelik glere: Bu konuda daha nce yaptmz ksa bir aratrmann sonularn ya74. Sakaolu, Kse Paa, 7. 75. Sakaolu, Kse Paa, 143. 76. BOA, Hatthumayun (HH), 33904 A, 132/156. Bu Hatt- Humayun (=1823) tarihlidir.

1239

L __

_J

22

ZEK ARKAN

ynlamtk77. Fakat ilediimiz konunun btnl asndan sorunu ksaca gzden geirmekte yarar gryoruz. Glerin temelinde yukarda da grld gibi Ein ve evresinin srekli olarak airetlerin tehdit ve basks altnda yaamas yatmaktadr. Dersim ve Ovack Ekradnn zulm ve basklar yzyllarca srm, yama, talan ve soygun bu airetlerin belli bal geim kaynan oluturmutur. Bu gibi tehditlerin XiX. yzylda da srdne tank oluyoruz. 1259 (1843) tarihli bir belge "Ein ve emizgezek ahali ve fukarasna Dcek ve Ovack Ekrad tarafndan gasb- emval ve katl-i nfus misill gnagn zulm ve taaddi vukua gelmekte" olduundan sz edilmektedirn. Dier koullarla birlikte bu gvensizlik ortamnn da halk bulunduu yerden uzaklatrdna phe yoktur. te yandan Ein'in iinde yaad koullarn da d g bakmndan belirleyici olduunu unutmamak gerekir. O yukarda da deindiimiz gibi ehl-i rfn, naiplerin, voyvodalarn, vcuh- memleket ve ierlerinin vb. reaya zerindeki basklarn ve bunlarn kendi aralarndaki post kavgalarnn huzursuzlua yol atn unutmamak gerekir. Btn bunlarn yannda kasabann ve ona bal ky lerin dalk, kra ve hatta verimsiz oluu da, bu glerin yaplmasnda temel bir ekonomik etken olarak belirleyici roloynuyordu. emsettin Sami, "Arazisinin ou sengistan olmakla, ahalisi idare edemeyb, bunlarn ou hizmetilik, odaclk sair ilerle megul olarak stanbul ve sair ehirlerde bulunurlar"79 demek suretiyle bu gerein stne parmak basmtr. Acaba stanbul'a ynelik bu gler ne zaman balamtr? Bunu saptamaya imdilik olanak bulunmamaktadr. Ancak byk ehirlere gn geni lde XVIII. yzylda hzlandn da unutma77. Zeki Arkan, "Tanzimat Dneminde Ein ve evresinden stanbul'a Ynelik Gler", Trk Tarih Kurumu, Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara, 1994, 467-480. Aslnda Ein ve evresinden stanbul'a ynelik gler Bizans dnemine kadar geri gitmektedir. Bk. Speros Vryonis, The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor, Berkeley-Los Angeles, London, 1971,64 not. 78. BOA, rade, Meclis-i Vlilli, 1205. 79. ES 1,24,42; Kr. Ycel zkaya, "Osmanl mparatorluu'nda XVIII. Yzylda G Sorunu". Tarih Aratrmalar Dergisi, XIV/25 (1981-1982),171-21 .

EGN KASABASI'NIN

TARHSEL GELM

23

mak gerekir. Ein ve evresinden stanbul' a ve dier yerlere "ev yasaklandna ilikin bir belge 23 Cemaziyelahir 1201 (12 Nisan 1786), tarihini tamaktadr81 "Ev G Men' i Ferman" bal altnda kan bu ferman sureti 1191 (1777) tarihli bir "emr-i ali "ye gnderme yapmaktadr. Bundan anlaldna gre, taradan stanbul' a ev g ile nisa taifesinin gelmesi zararl ve yasak olduu halde Ein' e bal Venk ky ahalisi buna uymamakta, ilerinden bazlar "zevceleriyle kalkub" stanbul'a ya da baka yere g etmekte, bu durum kyn boalmasna yol amakta, geride kalanlarn zerlerine den vergiler de gittike artmaktadr. Bu bakmdan ev gnn yasaklanmasn ve bu yolla stanbul' a gidenlerin yerlerine gnderilmesini dorudan doruya kaza halk istemi bulunmaktadr. Her ne olursa olsun bu ev gnn n alnamamtr. Sk sk karlan yasaklarn bir faydas olmamtr. "Reaya taifesinin ev g naklolunmamas hususunda sadr olan "82 emirler yinelenmi, ancak Ein ve evresinden stanbul' a ynelik gler devam etmitir. Bu XVIII. yzyl iin olduu kadar XIX. yzyl iin de geerlidir. Fakat ne var ki Tanzimat dneminde snrlamalarn biraz daha gevetildii ve zellikle be yllk bir ayrlktan sonra kadn ve kzlarn stanbul' daki elerini ve babalarn grmeye gitmelerine izin verildii grlmektedir. Ancak br taraftan da g leri n yasaklanmasyla ilgili buyruklarn ard arkas kesilmiyordu83 Btn bu yasaklara ve snrlamalara karn Ein ve evre kyler halk stanbul' a giderek orada i g tutmu ve bu ehrin sosyal ve ekonomik yaamnda nemli bir roloynamaya balamlardr.
g"nn80

1839 ylnda Ein'i ziyaret eden Moltke, stanbul'da kalfa, bakkal ve hamal olarak alp zenginleen Einlilerin, yeniden kendi memleketlerine dndn yazmaktadr84 Bu gler ve ayrlk Ein'in folklorunda ve yank trklerinde ok derin izler
80. Ev g, halkn "memleketlerinden btn btne kat- alaka ederek Dersaadetnde ikamet niyetiyle gelmek" biiminde tanmlanmaktadr (bk. ES 4, 96). 81. Kamusu'l Alam, II, 1019 82. ES 1,42. 83. Zeki Arkan, "Ein ve evresinden ...", 474-475. 84. Feldmareal H. von Moltke, Trkiye Mektuplar, (ev. HayruUar rs), Remzi, stanbul, 1969,247.

24

ZEK ARKAN

brakmtr85. Burada Necdet Sakaolu'nun ayrntl ve mkemmel almasndan yola karak, XVIII. yzylda aa yukar benzer koullar iinde yaayan Divrii'de de durum pek farkl olmad sonucuna varabiliriz. Nitekim 1863 ylnda Kogirili ve Diricanl eteleri Divrii yresine sarkmaya balamlardr. sizlik, toprak verimsizlii, artan nfus sorunlarna bir de bu tedirginlik eklenince, ky genleri er beer stanbul'a gmeyi yelediler. Bakentteki bekar odalar dolmaya balad. Daha ok Unkapan'nda kmeleen bekarlarn; arpaclk ve ayak ileri yapmaktan, gelecekleri iin be on kuru biriktirmekten gayri emelleri yoktu. Fakat bir tr lonca dzeninde rgtlendikleri iin, snrl kazanlar, art arda gelenlerle daha kk paylara blnmekteydi86. Yukarda deindiimiz gibi stanbul'a giden Ein ve evre kyler halk burada eitli semtlere yerleerek deiik ilerle uramlardr. amdanizade Sleyman Efendi, 1178 (1764-1765) yl olaylarndan sz ederken, Ein Kazas nakibinin katledilmesi zerinde dururken "... stanbul sarraflarnn, Ermeni/erinin ekseri Einli olmala ... "87 ifadesini kullanmas dikkat ekicidir. nk bu kayt bize, Einlilerin, stanbul'da kasaplk, kmrclk vb. yannda en ince ileri dahi yaptn gstermektedir ki byle bir gelenein xX. yzylda da devam ettiini belirtmek gerekir. Sarkis Boghossian, stanbul' a yerleen Ermenilerin sarrafl, endstriyi ve matbaacl ellerinde tutacak bir dzeye geldiklerini, cesaret ve becerileriyle Osmanl sultanlarnn tam bir gvenini kazandklarn belirt85. Ein trkleri byk lde, ekonomik nedenlerle topraklarndan kopmak ve gurbete kmak zorunda kalan insanlarmzIa bunlarn geride braktklar yaknlarnn aclarn, skntlarn, zlemlerini dile getirmektedir. Bu trkler, gurbet teminin ana elerini verecek bir ierik tamaktadrlar. Bunun tesinde bu trklerde ou kez "gen ve din bir yaama ak. bahar neesi vardr ki burada tabiat insandan ayrmak imkanszdr." Yine bu trklerde tarihsel ve siyasalolaylarn bileimini bir araya toplayan eler de yok deildir. Bu konuda bk. Enver Gke, Ein Trkleri, Yaba, Ankara, 1982. Pertev Naili Boratav'n bu kitaba yazd nsz ve "Ein Trklerinin Balca Temleri" balkl incelemesi (s. 6-31). Ein'de yaayan Ermeni kadnlarnn da ok gzel trk syledikleri bilinmektedir. Bk. Jacque de Morgan, Histoire du peuple armenien, Paris, 1919,314. 86. Sakaolu, Kse Paa Hanedam, 209. 87. am'dani-zade Fndkll Sleyman Efendi Tarihi, Mr'i't-Tevarih, (Yay. M. Mnir Aktepe), .. Edebiyat Fakltesi, stanbul, i 976- i981, II. A, 68.

EdiN KASABAS'NIN

TARiHSEL GELM

25

mektedir88 eriyye Sicierindeki kaytlar Einlilerin stanbul 'un hangi semtlerinde ne gibi iler tuttuklarn eitli vesilerle aktarmlardr. Bunlar yaplacak birka alnt bize bu konuda daha ak bir fikir vereceinden sicillerden setiimiz kimi kaytlar buraya gryoruz: "Ein Kazas sakinlerinden Emin Efendi bundan birka sene mukaddem bu tarafa gelerek elhalet hazihi Dersaadet'te Yedikule' de ka' in beylik silahhane hademesinden olub .. "89 "Ein Kazas kurasndan Miingah karyesi ahalisinden olub elyevm mahmiye-i Galata'da Karaky kapusu nam mahalde sakin kasap esnafndan ... "90 "Ein Kazas nefs kasabas mahallatndan Sandkba, Kara Ali Mahallesi ahalisinden olup Deraliyyede Mahrusa- Galata'da Arap Camii erifi mahallesinde sakin iken bundan ba emr-i taala vefat bilihbar mtehakkik olan kmrc esnafndan ... "91 "Gamrgab karyesi ahalisinden Devlet-i Aliyye tebaasnn Ermeni milletinden Papazolu Mhdil ... Hm'emeyn-i erifeyn vakf musakkafatndan olub Mahmiye-i stanbul'da aru-yu Kebir'de Vaki nciciler Sokanda Min 13 numara ile murakkam bir kanat dolap ged ba temessk .. "92 "Poei karyesi ahalisinden ... bundan akdem Deraliyye'de Arnavutkynde vefat bilihbar tahkik olan ve kmrc esnafndan Mustafa bin Sleyman .. "93 "Ein Kazas kurasndan Hasa karyesi ahalisinden olup Der Aliyye'de Ayakapu'da sakin iken bundan vefat bilihbar mtehakkik olan hamallar kethdas Sleyman bin Osman ... "94
88. (Turquie, 89. 90. 91. 92. 93. 94. Meguerditch Barsamian, Histoire du viiiage qui murt, Aboutcher, 1895-96), Paris, 1990 balkl esere yazd nsz, s. 9. ES 6, 14 (1259). ES 15, 100. ES 18, 13. ES 18, 13. ES 18,33. ES 18,33. de Aghen

26

ZEK ARKAN

"Ein Kazas nefs kasabas mahallatndan Sufla mahallesi mtemekkinlerinden Sehaba- Devlet-i Aliyyem milletinden (?) nam kinesne Der Aliyye' de Hajkaflar yokuu nam mevkinde kain Mercanhan demekle maruf derunun da ...ve st katlarda kain sekiz bab oda ba sened taht- tasarrufunda olub ... "95 "Drtyol Az mahallesi mtemekkinlerinden ve tebaa- Devlet-i Aliyyem Ermeni milletinden Vazik olu Ohannes olu Agop nam kimesne ... Nezaret-i Haremeyn-i muhteremeyne mlhak Halil Paa Vakf musakkafatndan Laska'da (?) Tulum hanlar meydannda kain on yedi zira bir kt' a arsann nsf hisse-i ayas ve Nuru Osmaniye nam mevkide vaki elli dokuz numara ile murakkam bir bab dkkan arsasnda dahi drt hisse itibariyle bir hisse-i ayias taht- tasarrufunda olub ... "96 "Ein kazasnda nefs kasabasnda mukim teba' - Devlet-i Aliyyem Ermeni milletinden Cank olu (?) Aa veled-i Bedros nam kimesne Nezaret-i Evkaf- Humayunuma mlhak evkafdan merhum Dizdar Aa Vakf musakkafatndan olub Der Aliyye'de Galata nam mahalde Karaky caddesinde kain bir bab sarraf dkkanl. .. "97 "Gamrgab karyesi mtemekkinlerinden ve teba' - Devlet-i Aliyyem Ermeni milleti iiisvwllIuan olub ... Drof binti Ohannes nam Hatun Nezaret-i Haremeyn-i muhteremeyne mlhak evkafdan Dizdarzade Mehmet Efendi vakf musakkafatndan olub Mahmiye-i stanbul'da muhrusa- Galata'da Karaky caddesinde kain atik 13, cedit 9 numaralar ile murakkam ehriye yirmi iki buuk aka muacceceleli bir bab mlk ... "98 "Abcaa karyesi ahalisinden ve Devlet-i Aliyyem Ermeni millenden olub Der Aliyye'de Kadkynde ilingir esnafndan iken bundan akdem vefat eden irkin olu Ohannes ... "99 "Ein Kazas nefs kasabas mahallatnda shak mahallesi mtemekkinlerinden Devlet-i Aliyyemin Ermeni milletinden ve ttnc
95. 96. 97. 98. 99. ES ES ES ES ES 31,36. 31,37. 31,58. 32, 1. 32,25.

EGN KASABASI'NIN

TARHSEL GELM

27

esnafndan Bogos olu Karabet veled-i Istepan ... Bundan akdem Deraliyye'de Bahekapu nam mevkide brekifrn ittisalinde kain iki numorolu dkkanda ttnc ve hrdavatlk etmekte iken hasbel icab bu tarafa gelmesi cihetiyle ... "oo "Ardos karyesi ahalisinden olub Der Aliyye'de Fatih nam mahalde Selvili medrese dersiamlarndan iken bundan akdem canib-i Hicazda ba emrllahu taala vefat eden Elhac Ahmed Efendi .... "101 "Hasa karyesi ahalisinden olub Deraliyye'de Ayasofya nam mevkide sakin iken bundan akdem vefat eden kmrc esnafndan Hacolu Mustafa Efendi ... "o "Geceg karyesi ahalisinden Fatma binti Abdullah Deraliyye' de Galata'da Yeni Cami-i erif mahallesinde Krekiler zokanda kain otuz yedi namorolu bir kahvehanenin alt hissede bir hissesi ve yine mahalle-i mezkurede kain otuz be numorolu bir bab dkkann drt hissede bir hissesi ve Beyolu'nda Tevikiye Cami-i erif mahallesinde (?) zokanda kain on drt numro ile murakkam bir bab hanenin nsf hisse-i ayasl. .. "103 "Yakublu karyesi ahalisinden olub Deraliyye'de Takasap kurbnde Seluk Hanm mahallesinde Topkap caddesinde kain kasap dkkannda sakin iken bundan akdem kasap esnafndan brahim aa ... "104 "Mamuret' laziz vilayet-i celilesi dahilinde Ein kazas kurasndan Yakublu karyesi ahalisinden olub Deraliyye'de Hekimolu Ali Paa mahallesinde kasap esnafndan iken bundan akdem vefat eden Gemiciolu Hseyin bni Mustafa bin Hac Osman ... "105 "Hapanos karyesi ahalisinden Osman Efendi ... Nezaret-i Evkaf- Humayun- mlkaneye mlhak evkafdan Ayasofya- Kebir vakfndan olmak zere Mahmiye-i stanbul'da aruy- Kebir'de
100. 101. 102. 103. 104. 105. ES ES ES ES ES ES 32,117. 30, 15. 32,93. 34,5. 36, 11. 24,24.

28

ZEK ARIKAN

Ac eme karsmda Min 29 numro ile murakkam bir bab muhallebeci dkMnt ... "106 "Drtyol Az mahallesi ahalisinden mtevvefa Halil Aa Deraliyye' de Atik Ali Paa nam mahalde Kirehane zokamda Min yedi numro ile murakkam bir bab kahvehane ve tahtmda bodrum ve fevkinde Min dokuz numro ile murakkam alu bab odalann rub' hisse-i ayias ve yine mahall-i mezkurda Min on yedi numro ile murakkam dier bir bab kahve ve fevkinde drt bab odalarm hisse-i aytasl.. "107 "Salihli karyesinden Sleyman ve Recep Efendiler Nezaret-i Evkaf- Humayun- mlkaneye mlhak evkafdan Merzifoni merhum Kara Mustafa Paa vakf- erifi musakkafatmdan olub mahmiye-i stanbul' da Galata'da Sultan Bayezid mahallesinde Topular Caddesinde kain ( ...) numro ile murakkam bir bab kasap dkkant derununda mevcut beynelesnaf gedik tabir olunur alat- lazime-i malumesi 120 aka itibariyle ... "108 Bu rnekleri oaltmak olana bulunmaktadr. Bunlardan yola karak u sonulara varabiliriz. Ein ve evre kylerinden stanbul' a gidenlerlO9 ehrin eitli semtlerine yerlemiler, bakentin ekonomik ve ticari yaamn aknda, yukarda da deindiimiz gibi, nemli bir rol oynamlardr. rnek olarak seilen sicil kaytlar Ein ve ona bal kyler halknn nerelere yerleti i ve hangi ilerle urat konusunda da bir fikir vermektedir. Ein'den stanbul'a giden Ermenilerin genellikle sarraflkla urat gze arpyor. Ancak bunun yannda Einli Ermeniler arasnda emsiyeci, kavaf, arzuhaki, ttnc, deirmenci, ilingir, terliki, tc ve hrdavat esnafna da rastlanmaktadr. Btn bu Ein kkenli Ermeni esnafn stanbul'un Hasky, Galata, Samatya, Kazleme, Mercan Yokuu, akmaklar, Byk ar gibi semt ve iyerlerine daldn ve genellikle vakf dkkanarda kirac olduklar, ayn biimde Ein106. ES 24,2. 107. ES 27, 18. 108. ES 27,41. 109. Elbette bu g yalnz stanbul'la snrl deildi. Sicil kaytlar Suriye, Ege blgesi ve daha baka yerlerde de Einlilerin var olduunu ortaya koymaktadr.

EGN KASABAS'NIN

TARHSEL GELM

29

li mslman esnafn ilettii ve tasarruf ettii iyerlerinin de "Nezaret-i Evkaf- Rumayun'a mlhak" vakf dkkanar olduu grlmektedir. Mslman Einli esnafn urat iler arasnda kasaplk, kmrclk ve hatta kahvecilik ilk srada yer alyordu. Ekonomik Durum Ein trklerinin sosyal, ekonomik ynden bir zmlemesini yapan Enver Gke, kasabann 1940'l yllardaki durumunu yle aklamaktadr: "Munzur ve Rotar dalar arasna skm, sert hain corafyas, iptidai istihsal aletleri, halknn yaay, inanlar, karlkl mnasebetleri, bir cmle ile sosyal, ekonomik yaps ilefeodal bir nizam bnyesi iinde durmaktadr. Tabiatn amansz basks altnda topraksz kalan Ein ve civarnda kyller iin muvakkat ve mukadder iltica yeri gurbettir, ehirlerdir ..."loFrat, Ein'den geer, ancak bu nehir kasabann eteklerindeki sebze bahelerini, aalar, balar sulamann tesinde ne yazk ki fazla bir yarar salamaz. Nehir tama iinde ancak keleklerden yararlanlabilir. Yine, Enver Gke'nin belirttiine gre: "Ein'de ekilecek toprak yoktur. Frat'n bat kenarnda kurulan kasaba ziraat yaplabilecek, ekip biecek tarlalardan mahrumdur. Einli kapsnn nndeki bir avu bahecini bin bir emekle seki seki ileyerek, ancak sebze ve meyve ihtiyacn karlar. Bu toprakszlk Einliyi hububat ihtiyacn civar ky ve kasabalardan temine zorlar"!!. Kiisel gzlemlere dayal olarak 1947 ylnda yazlan bu satrlar aslnda tarihsel gelimeye de nemli bir k tutmaktadr. nk olaylarn incelenmesine gemiten balamann yannda, gnmzden geriye doru giderek de tarihsel sreci yakalamak olana bulunmaktadr. Demek istediimiz udur: Ein'in XX. yzyl ortalarnda grlen doal koullar, retim etkinlii, kasabann evi o. Enver Gke, Ein Trkleri, 32. i i i. Enver Gke, Ein Trkleri, 32-33. i i 2. Alman corafyac Prof. Htteroth (Uindliche Siedlungen im Sdlichen Inneranatolien in den letzen vierhunderd lahren), Gttengen, 1968. Konya ve evresinde son drtyz yllk gelime srecini incelerken gemie dnk bir yntem izleyerek kylerin bugnk varlklardan yola karak onlarn gemite var olup olmadklarn belirlemeye almtr.

30

ZEK ARKAN

reyle ilikileri, toplumsal yaps herhalde gemiten pek farkl deildi. Daha dorusu ariv belgelerinin ortaya koyduu sonular da bu gr dorulamaktadr. Ein'in gerek kaza merkezi, gerek kyleri dalk, talk ve kra yerler olduu iin tarmsal retime elverili deildi. Bu doal koullar retim ve tketim ilikilerini de etkilemi ve belgelerde her defasnda kasabann "sengistan mahal olduu" iin "derununda bir nesne hasl" olmad dile getirilmitirll3 Ein ve evre kyleriyle ekonomik ve ticari ilikilerin kurulmasn dzenleyen ve belirli aralklarla Anadolu'nun eitli yerlerinde varln bildiimiz haftalk pazar yerlerinden burada sz etmek olana bulunmamaktadrl4 Bu, Ein'in evre kylerle ekonomik ve ticari ilikileri olmad anlamna gelmemektedir. Tam tersine Ein'le ona bal kyler ve evredeki airetlerle arasnda youn ilikiler vardr ki aada bu konuya yeniden dneceiz. Kazann Kantarclk Mukataas ile ilgili bir belge, kasaba merkezinde satlan rnlerin vergilendirilmesi konusunda dikkate dier ayrntlara yer vermektedir. Buna gre, Ein Kazas'nda ahalinin kendi mallar olarak pazara getirdikleri sebze, soan ve dier nesnelerin "rusum- kantariyesi" Ein mutasarrf smail tarafndan dendikten sonra herhangi bir nesne denmiyordu. Oysa bu kii, halkn satt mallardan yasalara aykr olarak resm-i kantar adyla bir vergi almak iin reayaya bask yapmaktadr. Bunun haksz bir vergilendirme olduu anlalm ve halkn "mukataa- mezburenin vaki olan rsumat, her ne ise kanun- kadim olgeld zere ahz u kaba olun"duktan sonra "ziyade nesne" denmemesi gerektiine iaret edilmitirs: "Kaza- mezbur sengistan mahal olub derununda bir nesne hasl olmayub rsum- kantara mteallik mekalatn cmlesi kaza- ahardan gelb vezn ve kantar olunub kanun- kadim zere rsu113. BOA, Cevdet Maliye, 31530. 114. Kr. Suraiya Faroqhi, "16. Yzylda Bat ve Gney Sancaklarnda Belirli Aralklarla Kurulan Pazarlar (el, Hamit, Karahisar- Sakip, Ktahya, Aydn ve Mentee), ODT Gelime Dergisi, 1978 zel Says, 39-85. 115. BOA, Cevdet Maliye, 31530.

EGN KASABASI'NIN

TARHSEL

GELM

31

mat- mutadesi hsn-i rza ile bayiinden ahz olunub mterisinden ve ahaliden bir aka ve bir habbe alnmad beyanyla resm-i kantariye kemafi' i kadim bayiler tarafndan ahz olunmak iin merkum smail'e bir kt'a emr-i erefsdar ... "116 Ein'in yakn evresindeki kylerin tanmsal ynden verimsizlii belgelerde sk sk dile getirilmekte ve reayann ancak geimine yetebilecek kadar glkle elde edilen rnlerin vergilendirilmesi nde son derece dikkatli davranlmas gerektii zerinde durulmaktadr. Szgelimi Abcaa ky "sengistan olup ahalisinin ziraat ve sair misll ticaretIeri olmadndan baz mahallerde Min baelerinde husule gelen sebzevat ve erik ve dut misll haslatlarnn fruhtuyla dahi ticaret etmeyerek familyalaryla kifaf- nefs" ediyordu. Buna karn, kaza mdr bu ky halkndan r.j baat adyla "mugayir-i nizam" 800 kuru alndn ve bunun da kylleri madur ettiini bildirmiti. Yaplan inceleme sonunda "Ein kasabasnda baz hanelere muttasl baeler aarnn bedelat- merkume ile maktuan ihalesi icra olunduu defter-i mevcudede muharrer ise de havi olduu kurasnda vaki baeler aarnn maktuan ihalesine dair bir guna kayt bulunamam olduundan keyfiyet Meclis-i Muhasebe-i Maliyeye ledelhavale ahali-i merkume taraflarndan alnan r haneleri havlsnda olan baheleri mahsulatndan ise nizam- mezbura mugayir olacandan men ve defi ve byle olmayub da haneleri haricinde bulunan baheleri mahsulatndan ise iddialar vaki idnden bu halde dahi ber muceb-i nizam aarn taraflarndan ahzile ziyade nesne alnmamas lazmgelecei"ne karar verilmitir! 17 Snai Kurulular Yukanda belirttiimiz gibi Ein Kasabas'nda tarmclk teden beri doal koullardan tr pek gelime gstermemitir. Saniek yaylasndaki kylerde tanm ve hayvanclk ileri bir aama kaydetmitir. t kynde sebzecilik ileri gitmitir. Bu ky, evrenin sebze gereksinimini karlamaktadrs. Ein'i evreleyen bir
116. Cevdet Maliye, 31530. 117. BOA BEO AMKT MHM.9174. 118. Osman Efe, Ein Dedikleri, stanbul, 1971, 10.

32

ZEK ARlKAN

ok kyde sebze ve meyveciliin teden beri yrenin ekonomisi iinde nemli bir yer tuttuunu belirtmek gerekir. Kasabann yerli halk, evlerini evreleyen topraklar en iyi biimde deerlendirerek kasabay neredeyse bir sebze ve meyve bahesi haline getirmilerdir. Bu bahelerde en bata dut olmak zere armut, erik, kays, kiraz vb. meyveleri yetitirilirdi. Dut aacnn bolluu ipek bcekiliinin ve ipekiliin gelimesine nemli bir katkda bulunmutur. pekilik, Kabulolu denilen ve halen ocuklar Amerika'da yaayan bir Ermeni tccarnn kurduu tezgahlar ile balamtr. Kabulolu kasaba merkezinden baka evre kylerde de dut aalar yetitirerek ipek kozacln ilerletmi ve kard kozalar deerlendirerek ipekli kumalar ve nl (Mandin) srmal ve ipekli araf bile dokutmay baarmtrl9 Ralcln da nemli bir gelime gsterdiini belirtmek gerekir. Ralclk Ein' e ilk olarak Kad Bekir Efendi tarafndan getirilmi ve dnya halcl iinde (Ein hals) sekin bir yere kavumuturl2o Dokumacln Ein' de nemli bir yer tuttuunu en azndan XVIII. yzyla ilikin belgeler ortaya koymaktadr (1138 (17251726) tarihli bir belgeden anlaldna gre Ein' de dokunan bezlerden resim alnmaya balamasndan tr esnaf, bezleri n boylarn ve enlerini ksaltmaya balam, bunun zerine damga resmi lavedilmi ve boyahanelerin himaye edilmesi istenmitirl21 Ancak 1211 (1796/97) tarihli bir belgeye gre Divrii, Arapkir vb. kazalarn kapsayan penbe mukataas iinde kadn ve ocuklar tarafndan yaplan ve satlan ufak-tefek pamuklu ve pamuk ipliklerinden (penbe ve rite-i penbe) vergi alnmyordu. Buna karlk tezgahlarda dokunan dokumalarn beher topundan iki aka resim alnyordu 122.
i 19. Osman Efe, Ein Dedikleri, i i . 120. Osman Efe, Ein Dedikleri, i i. 121. BOA, Cevdet, ktisat, 1885. 122. BOA, Cevdet, Maliye, 8993: "...Kaza- mezkrda omakule sbyan ve nisvan pazar yerlerinde cz'i ve perakende frult eyledikleri penbe ve rite-i penbeden resim mtalebe olunmamak zere aslab- destgaln penbeden nesc ve imal eyledikleri emtia/1/1l beher topundan emsali mucibince ikier aka rsum- miri ..." Ayrca bk. Ycel zkaya. XVIII. Osmanl Kurumlar, 109.

EGN KASABASI'NIN

TARHSEL GELM

33

Yine bu dnemle ilgili belgeler, Ein Kazas'nda "krpas, alaca ve sair emtiann" retildiini ortaya koymaktadrm. Ein dokumaclnda gelitirilen bir desen vard ki buna Manusa (Gazelina) denilmektedir. Sylentiye gre sanat merakllarndan Enfiyeciolu ile evlik Mahallesi'nden Cellikolu adndaki kiiler, Manisa'da bu sanat renerek gelip Ein'de bir iyeri ap evreye yaylmasn salamlardr. Bu nedenle Manisa' dan gelen dokuma deseninin adna yrenin az ile (Manusa) denilmitirl24 Ein yazmalar ok nlyd ve btn blgede yaylmt. Charles Texier, Ein 'in belli bal pamuklu dokumalarnn arasnda pekir'in nemine deinerek bu tr dokumann hem kadnlarn balarn rtrnek iin kullanldn ve ayn zamanda bildiimiz havlu ilevini grdn belirtmektedirl2s Dokumaclk asndan gelien nemli bir tarmsal rn retimi de cehri idi. Cehri, boyu 1-2 metreyi bulan bir step bitkisidir ve bunun meyvesi boyaclkta kullanlr. Cehri, yabani olarak yetien bitkiden devirildii gibi alanarak ya da elik dikmek suretiyle de cehrilik tesis edilebilirl26 25 evval (1268=12 Austos 1852) tarihli bir belgeden anlaldna gre, Ein' de cehri , tarlalarda yetien bir rn olarak grnmektedir. nk burada, "Ein kazas mtemekkinlerinden Kaspar "n "kaza- mezkurde mutasarrrj olduu cehri tarlas "ndan sz edilmektedir. Cehri hem dokumalarn hem de derilerin boyanmasnda kullanlrd. Tabakln 127, dericiliin ve ayakkabcln ok gelimi olduu Ein'de cehri, sar sahtiyanlarn elde edilmesinde de kullanlmaktaydl28 Vital Cuinet'in sz ettii rnler arasnda cehri de saylmaktadr129 1325 (1907) tarihli
123. BOA, Cevdet, ktisat, 432. 124. Osman Efe, Ein Dedikleri, ll. 125. Charles Texier, L' Asie Mineure, 590-591. Havlu, baa rtlen yazma'dan ve patiskadan yaplan neek'ten daha kaln olduu iin genellikle souk havalarda kullanlr. 126. Tuncer Baykara, "'Cehri' zerine Notlar", stanbul niversitesi Corafya Enstits Dergisi, VIII/16 (1967),160-164. 127. Kr. BOA, Cevdet, ktisat, 880 (1215=1800/1801). 128. Osman Efe, Ein Dedikleri,l. 129. Vital Cuinet, La Turque d' Asie, Paris, 1890- 1894, II, 365.

34

ZEK ARKAN

Mamuret'-Iaziz Salnamesinde eskiden 3000 batmanl30 aan cehri retimi yapld zerinde durulmakta ancak Avrupa'dan ithal edilen boya maddelerin bu retimi epeyce drd belirtilmektedirl31 Szkonusu kaynak XX. yzyl balarnda Ein' de cehri retiminin 300 batmana kadar dtne yer vermektedir. Ein Kazas'nda toplam 76 deirmenin bulunduunu 1298 1881 tarihli salnamede belirtilmektedir. Bu deirmenIerin nefs-i Ein ve ona bal kylere gre dalm konusunda herhangi bir bilgi verilmemektedir. Ein' de Kadgl' n Frat' a balayan derenin zerinde 4-5 deirmenin bulunduu bilinmektedirm. Dierlerinin Ein kylerinde ileyen deirmenler olduuna phe yoktur. Annuaire Oriental'n 1913 ylna ait saysnda (s. 1529), Ein'in ekonomik durumu zerinde dikkate deer bilgiler verilmektedir. Buna gre; tahl, meyve, fasulye, kays, dut, koyun, kei ve sr derisi, balmumu, iri133, apa, tereya, ceviz, kuru zm, y cehri, vb. kazann belli bal rnlerini oluturuyordu. Sanayi kapsamnda degerlendirilebilecek rnler arasnda manusa, hal134, pamuklu ve ipekli yazmalar, deri, krk vb. ilk srada yer almaktadr. Manusa ticaretinin ok canl olduuna da iaret edil130. Batman, Mardin, Erzincan ve Kemah kanunlarna gre on iki nevgiye eitti. Bir nevgi ise 78 dirhem idi. Barkan, Kanunlar, 159, 163, 182, 185 ... Ayrca bk. Hinz, Islamische Masse, 16-23. Suraiya Faroqhi, Osmanlda Kentler ve Kentliler, (ev. Neyyir Kalaycolu), Tarih Vakf, stanbul, 1993,260. 131. Salname-j Vilayet-i Mamuret'l Aziz, H. 1325/1907, 9.defa, Mamuret'laziz Vilayet Matbaas, 1907, 187. Kr. Berrin Alper, Kemaliye, 26. 132.27 Recep 1268 (=17 Mart 1852) tarihli bir irade, Ein'de Halik Toros ve Bedros'un varisleri tarafndan tasarruf edilen bir deirmenle Uzunar'da bulunan bir frn hakknda bilgi verirken buradaki deirmenlerin hukuksal durumu zerinde olduka nemli ayrntlara yer verilmitir (BOA, rade, (Meclis-i Valii), 8347). 133. Poudre d'asphodele: iriotonun kknn tlmesiyle yaplan ve su ile karlarak tutkal gibi kuanlan esmer, sar bir toz (TOK, Trke Szlk, i, 251). 134. Son Posta gazetesinde verilen bilgiye gre (l6 kinciterin 1936) Kemaliye'de halclk gittike gelimektedir. Kasabada 70 tezgah ve 500'den fazla ii almakta ve her yl bir ok yerlere "Trk sanatnn en gzel rnei olan hal/ar gnderil"mektedir. Yine burada verilen bilgiye gre Kemaliye'de halclk 1915'te balamtr. zellikle Cumhuriyetin ilanndan sonra byk bir gelime gstermitir. Buradaki halclarn kurduklar irketin sermayesi 30.000 liradr. Bunun dnda irketin dnda kiilerin ilettii LO-IS hal tezgah daha bulunmaktadr.

EGN KASABASI'NIN

TARHSEL GELiM

35

mektedir. Bunun yannda Ein'in Fransa, ngiltere, Almanya, Avusturya, ran ile youn ticari ilikileri vard ve bu lkelerden ithal edilen rnlerden balcalar unlard: manifatura, pamuk iplii, bakr, eker, gazya, boya, ilenmemi (ham) pamuk, kat, zincir, kalay, ilenmi meta, zccaciye, diki takm, kimyasal maddeler, ila, maz vb. nemli bir yer tutuyordu. Ein'den darya satlan belli bal rnler ise yle sralanmaktadr: sansar, tilki ve tavan postu, ham deri, sahtiyan, yazma, manusa, hal, kei kl, iri, dut, fasulye, badem, cehri vb. Berrin Alper, bizim ulaamadmz bir kaynaa dayanarakl35 kasabada yaayan Trklerle Ermenilerin yaptklar iler konusunda zaman zaman eliik bilgilerin verildiine iaret etmektedir. Buna gre; tccar, perakendeci, eczac, saatilerin ounluu Ermeniler, kasaplar ve duvarclar Trk, yap ustalar, ahap ustalar ve berberler Trk ve Ermeni, bakkal, baytar, hayvanclk yapanlar Trk, polisler Trk, mahkeme ve ynetim ilerinin 3// Trk, kiraclar Ermeni idi. Yine ayn aratrcnn yararland bir baka kaynaa gre de136 dokuyucular, ayakkabclar, demirciler, bakrclar, kalayclar, kuyumcular, bozaclar, dericiler ve sarrafl arn ounlukla Ermeni, tccarlar, manavlar, eczaclar, saatlar Trk idi. Kasaplk, marangozluk ve frnclk ise ortaklaa yrtlyordu. Ein'le yrenin yakn ve uzak kyleri arasnda sk bir ekonomik ve ticari iliki vard. Szgelimi kalayclar, ayakkabc tamircileri yln belirli zamanlarnda deiik kylerde konaklayarak bu ilerle ilgili hizmetleri yerine getiriyorlard. Dokuma, yazma, mendil, tarak, ayna, ayakkab (kalik) vb. satclar da (eri) btn kyleri dolaarak rnlerini satar, kazandklar para ile Ein' e dnerlerdi. eitli dallardaki ustalarn (nalbant, ta, duvarc, marangoz vb.) da kyleri dolaarak kendi ilerini yaptklarn belirtmek gerekir. Buna karlk kylerde zellikle yaylalarda retilen ya, peynir, 135. Keyan A. (Toplayan); Barsamyan, M. (Derleyen ve baskya geiren), Ein ve EinIiIer, Paris, Amerikal Ein Ermenileri Dernei yayn. Paris, 1952, 144; Kr. Berrin Alper, Kemaliye, 157, not 124. 136. S. Eprikyan, "Eghin", Pmasharhk Pararan, (Anayurt Szl), Venedik, 1912,79; Kr. Berrin Alper, Kemaliye, 157, not 124.

36

ZEK ARKAN

kelek, deri, yapa gibi rnler asndan Ein nemli bir pazar devi gryordu. Btn bu ekonomik ilikilerin eek ve katr srtnda, almas g yollardan geilmek suretiyle srdrldn belirtmek gerekir. Demiryolunun alt vadisini aarak Sivas 'tan Erzincan'a ulamas bu ilikileri deitirmedi. nk yaylalar demiryoluna olduka uzakt. Kald ki Ein'in istasyonu olan Bata'tan da kasabaya ulamak ayr bir sorundu. Ancak 1960'dan sonra karayollarndaki gelime belirli lde geleneksel ulam dzenini etkiledi. Ama ne var ki Ein ve evre kyler arasndaki ilikilerin de nemi kalmad. nk gerek kylerin gerekse dorudan doruya Ein'in nfusunun epeyce azalmas yzyllardan beri var olan dengeleri alt st etti. Artk, ok yakn kyler dnda, bugn Ein'e ne peynir satclar gidiyor ve ne de kylere Ein'den eri geliyorm.

Vergi Muafiyetleri
Ein ve baz evre kyler halk teden beri belirli bir takm grevler karlnda avarzl38,bedel-i nzl39vb. vergilerden muaf tutulmutu. Vergi muafiyeti Osmanl mparatorluu'nda teden beri grlen bir uygulamadr. Ein Kasabas halk Frat zerinde bulunan kpr y "tamir ve termim eylemeleri artyle kprc tayin edilmi avanz ve bedel-i nzlden ve tekalif-i saireden muafve msellem" olmulard. Elimizde bulunan daha ge tarihli belgeler, 1147 (1734-35) ylndaki bir kayda gnderme yaparak sz konusu tarihte kasabada sadece 1 adet Mslman nzlhanesi, zimmi mahallerinden ise 25 avarz nzlhanesi bulunduunu belirtmekte, bunun 15 hanesinin Arapgir mukataasna zam olduunu eklemektedirl40 Bundan anlaldna gre kasabann mslman halk yalnz
137. Bu blm kiisel gzlemlere, anlarmza ve yllarca nce, ocukluumuzda, bize anlatlanlara dayanlarak yazlmtr. Kendilerinden yararlandm bugn ne yazk ki sonsuzlua gm yaknlarm zellikle Hanm Abam (anarnn anas) saygyla anyorum. 138. Osmanl mparatorluu 'nda olaanst durumlarda divann koyduu para, mal ya da hizmet olarak denen olaanst bir vergi. Bk. . L. Barkan, "Avarz", lA, , 1-10. 139. Nzl: Sava srasnda ordu sefere giderken halktan alnan ayni vergi. Bk. Ltfi Ger, XV-XV. Asrlarda Osmanl mparatorluu'nda Hububat Meselesi ve Hububattan Alman Vergiler, stanbul, 1964,75-82. 140. BOA, Cevdet Nafia, 196.

EdN KASABASI'NIN

TARHSEL GELM

37

kpr y bakmakla, onarmakla ykml olmayp ayn zamanda buradan geenlerin gvenliklerini de salamak zorundaydlar. Yani "kasaba-i mezbur civarnda cereyan eden Frat nehri zerinde mebni cisri tamir ve termim ve murur ve ubur eden ebna- sebile (yolcular) emnen ve salimen imrar eylemeleri artyla avanz- divaniye ve tekalif-i rfiye ve akkann cmlesinden muaf ve msellem olduklanm havi tarih-i merkumda suret ve emr-i erif verilmi ... "141 Ein'in ok yaknnda bulunan Abcaa kynn halknn da avarz ve nzlden muaf olduklarn belirtmek gerekir. Fakat bu kyn muafiyetiyle ilgili son derece ilgin gelimelerin olduu anlalmaktadr. yle ki 1231 (1815-16) tarihli bir belgeden anlaldna gre Abaa ky ahalisi divan- humayuna bir dileke sunarak kyn civarnda bulunan Koan Beli ve Tut Beli ve dier yerleri "berren ve nehren hfz ve hraset eylemek zere zerlerinde mukayyet olan avanz ve nzlhaneleri ref ve tenzil ile bila ferman tekalif-i rfiye ve akkadan muaf ve msellem" klnmlard. Ein, Arapkir ve emizgezek kadlar da verdikleri ilamlarla bu ky halknn vergi muafiyetlerini ve ykmllklerini pekitinnilerdi. Ky halknn ikayeti ve bu konuya gerekli akln getirilmesi iin yaptklar bavuru zerine arivdeki gerekli belgeler gzden geirilmi ve soruna aklk getirilmitir. Abcaa ky ahalisi daha nce derbendcil42 tayin olunarak zerlerinde yazl olan avarz ve nzlhaneleri ref' olunmu ve bununla ilgili olarak kendilerine emr-i erif verilmitir. Fakat bu ferman kazaen kaybolduu iin bunun tekidini kapsayan yeni bir hkm karlmas talep edilmitir. Oysa bata Abaa ky olmak zere Ein kazasna bal Pegir, Ekrek ve Gamrgab kyleri eskiden beri vergiye tabi olduklar ve zerlerine den vergiyi dedikleri halde birer yolunu bulup kendilerini baz hizmetlere tayin ettirerek bundan kurtulmaya almlardrl43 Bu
141. BOA, Cevdet Nafia, 1196, Kr. BOA, Cevdet Nafia, 1193. 142. Kr. Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluu'nda Derbend Tekilat, Edebiyat Fakltesi, stanbul, 1967. 143. BOA, Cevdet Maliye, 1908, 1163 (1749/50) tarihli bu belgeye gre: "Ein kazasa tabi Gf1111rgab nam karyenin zerinde yedi adet avarz ve nzl hanesi olub ancak ahalisinin ekseri perakende olduklarndan baka kalanlarmn dahi hallerine zaaf ve olmikdar haneyi edaya tahamml ve takattan kalmayub anlar dahi perakende ve perian

38

ZEKi ARKAN

nedenle demeleri gereken "tekalif-i rfiye ve akkay muafiyet iddiasyla" demernek iin direnmeye balamlardr. Bundan tr "muafiyet iddiasyla sdar ettikleri emr-i erifin" kaytlar geersiz saylm ve bunlarda artk eskiden olduu gibi hanelerine isabet eden vergiyi demeleri gerektiini kabul etmilerdi. Fakat Abcaa ky ahalisi zerlerinde kaytl bulunan yirmi yedi buuk avarz hanelerini kaldrarak o evrede bulunan Koan Beli demekle nl derbendden "mrur ve ubur eden ebna-i sebili hfz ve hiraset etmek artyla derbendei" kaydolunmulardr. Pegir ky yaknnda bulunan ve bu adla anlan boaz son derece tehlikeli "ekrad ve aairin" gelip getii yerler olduu iin bir ok insan telef olmu ve bu nedenle sz konusu ky halknn baz avarz haneleri tenzil edilerek bunlara vergi muafiyeti tannmtr. Byle bir uygulama dier kyler iin de geerlidir. Bylece bu kylere hizmet karlnda tannm olan muafiyete karn kendileri yeniden avarz hanesi olarak kaydedilmek istenmektedir. Buna izin verilmemi, ahalinin avarz ve nzl haneleri, zerlerine den grevi yerine getirmeleri kouluyla bunlara yeniden emr-i erif verilmi ve daha nceki ayrcalklar geerli saylmtrl44 te yandan Ein ve evresindeki kylerin avarz, nzl gibi vergilerin dnda Maden-i Humayun'a kar da bir takm ykmllkleri vard. Keban ve Ergani'de retilen altn, gm, kurun, mrdeseng madenIeri iin Dou Anadolu' da birok sancak, kaza ve kylere nemli grevler yklenmiti. Bunlar arasnda odun, kmr
olacaklar zahir ve nmayan olmakla hallerine merhamete n zerlerinde olan yedi hanenin hanesi afv ve tenzi! olunmak ricasyla arz- hal ederler ... " Giimrgiib ky ile ilgili u kayda da dikkati ekmek istiyoruz: "Ein kazasnn senevi vergisi bidayet-i Tanzimat-I Hayriye'de 1yk altm be bin kurua rabt alunub fakat kura-y mezkureden Giimrgiib karyesi 157 haneden ibaret olarak bunun 24 hanesinin ashab dahi pekfakir .. " (BOA, BEO.A MKT UM, 5/19,1266.2.23). 144. BOA, Cevdet Maliye, 12103, 12140,30983 (msvedde). Ayn tasnifde bulunan bir baka msvedde (no. 21083) kaydndan anlaldna gre Ein kazasna bal Abcaa, Giimrgiib yannda Venk, Gerula ve Surk kyleri halk da bir yolunu bulup vergiden muaf tutulmulard. Kasaba halknn tm de muaf olduklarn ilan ve iddia ediyorlard. Btn bu belgelerin Tanzimat'tan bir sre nce, imparatorluk'ta bir vergi dzenlemesi yaplmas gerektii kansnn yerlemeye balad tarihlerde dzenlendiini belirtmekle yetiniyoruz.

EGiN KASABASI'NIN

TARiHSEL GELiiMi

39

temini, nakliye hizmetlerinin yerine getirilmesi gibi ykmllklerin bulunduunu gryoruzl45 1181 (1767/68) tarihli bir belgeden anlaldna gre Keban madeni iletmesi iin son derece nemli olan kalhane kt ve maara aac vakit ve zamannda verilip yerine ulatnlmad zamanda teden beri Ein Kasabas' nda var olan am ktklerinden rayici zere on bin adet salanmas yoluna gidiliyordu. Nitekim belirtilen tarihte de maden cevherini ayrtrmaya (kal) elverili ktk bulunamam ve allageldii zere Ein Kasabas'ndan on bin ktn alnmas iin Ein kadsna, maden eminine, ayan- vilayet ve i erlerine hitaben emr-i erif yazlmtrl46 Yine 1218 (1803/1804) tarihli bir belgeden anlaldna gre Kemah, Gercani ve Kuruay kazalarndan da Maden-i Humayun Kalhanesine 60.000 ktk ile 20.000 maara aac temin edilmesi gerekiyordu. Ancak bunun iinden Ein ahalisinin bina yapmnda kullanmalar iin 6.000 aacn Ali bin Numan araclyla satn alnmas uygun grlmt. Yalnz ne var ki birka yldan beri Ein ve dier yerlerde muhtekirler tremi, bunlar bol aka getirerek yukarda sz edilen kasabalar halkndan gizlice Maden-i Humayuna mahsus ayrtrmaya elverili ktkleri satn alarak baka yerlerde yksek fiyatla satmaya balamlard. Bu durum gitgide am aalarnn yok olmasna neden olmakta ve bin bir zorlukla Maden-i Humayuna getirilen aalarn niteliklerinin dmesine, buna karlk fiyatlarnn artmasna yol amaktadr. Bundan tr Maden-i Humayun iin gerekli olan maara aac ve ktkler tam olarak salanmadka darya bir tek aacn verilmesi dahi yasaklanmaktadrl47
145. Fahrettin Tzlak, Keban Yresinde Madencilik (1775-1850), Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1997. 146. Cevdet, Darphane, 202. 147. BOA, Cevdet, Darphane, 416. Maden-i humayuna ktk, aa ve kmr temin edilmesinde birok zorluklarn olduunu da gz nnde bulundurmak gerekir. Zaman zaman ekiyann dalar igal ederek ktklerin almalarn engelledii grlmektedir (F. Tzlak, Keban-Ergani Yresinde ...). Bir aralk Ein voyvodaln eline geiren ve daha sonra bu grevden alnan Kse Paa hanedanndan Veli Bey Maden-i Humayun iin hazrlanan ktkleri yaktrmtr (Necdet Sakaolu, Kse Paa

40

ZEK ARKAN

Emlak, Nfus Saymlan ve Nfus Tanzimat dneminde geni kapsaml bir vergi dzenlemesi gndeme geldi. Bu bakmdan vergi matrahna temelolacak emlak ve nfus saym yaplacak, deiik adlarla alnan vergiler yerine herkes, gcne gre belirli lde bir vergi deyecekti. Kanun uyannca her trl gelir dorudan doruya merkezi hazine adna toplanacak ve giderler buradan karlanacaktl48 Kald ki Sultan II. Mahmut (1808-1839) dneminde vergi alannda yeni dzenlemeler yaplm, iltizamla toplanan bir ksm hazine gelirleri dorudan doruya tahsil edilmeye balanm ve 1831 genel nfus saymndanl49 sonra mal-mlk yazm yaplmtso. Bylece vergilerin "herkesin hal ve tahammllerine gre tarh ve tevzi edilmesi" "ana bir ilke olarak kabul edilmiti. Bu balamda Ein Kazas da "tahrir" edilmi, fakat haksz ilemlere kar srekli olarak devlet kapsn andrmakta usta olan Ein halk bu kez de "Ttn itibariyle varid olan tekillijin ekserisi slam zerine tarh ve tahmil ile tahsil ettirmekte bulunduundan" ikayeti olmulards. Bu ikayet yerinde grlHanedan, 99- 105). Yine 1205 (1790-91) ylnda Keban, Gercani ve Kuruay'dan Frat'a salnan ktklerden 7.500 tanesinin Hapanos ky ahalisi tarafmdan ele geirildii anlalmaktadr. ES 1,72. 148. Reat Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1954, 226-234; Halil nalck, "Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkiler", Belleten, 112 (1964), 660-671 ; Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1991,208. 149. Enver Ziya Kara!, Osmanl mparatorluu'nda lk Nfus Saym, 1831, Ankara, 1943. 150. Musa adrc, Tanzimat Dneminde, 209. i51. ncelediimiz belgelerde "kaza- mezburda vaki kaffe-i ehl-i slam ve reayanm mutasarr! olduklar han ve hane ve ba ve bahe ve dekakin ve arazileri ashabmm isim ve lretleriyle talrir" olunmas gerektiinden sz edilmektedir. Bu belgelerin 1256 (1840) ylmda dzenlendii anlalmaktadr. Bu tr kaytlar 1261 (1845) ylmda mparatorluun byk bir kesiminde yaplm olan Temettuat saymlarnn bir balangc, bir hazrl olarak kabul etmek gerekir. Bu balamda dzenlenen Temettuat defterler sosyal ve ekonomik tarih asmdan son derece nemli bilgileri iermektedir. Son yllarda Babakanlk Osmanl Arivi'nde ortaya kan bu defterler zerindeki almalarn giderek arttn belirtmek gerekir. rnek olarak bk. Tevfik Gran, "On Dokuzuncu Yzyl Ortalarnda demi Kasabasnn Sosyo-Ekonomik zellikleri", .. ktisat Faktesi Mecmuas, Ord. Prof. mer Ltfi Barkan'a Armaan, 41 (1985),301-319; Mbahat S. Ktkolu, "Osmanl Sosyal ve ktisadi Tarih Kaynaklarndan Temett Defterleri", Belleten, 225 (1995).395-413.

EGN KASABASI'NIN

TARHSEL GELM

41

m olacak ki sz konusu "maddenin nizam tahtna" alnmasna yani Ein Kazas'nda ehl-i slam ve reayann mutasamf olduklar hane, dkkan, ba, bahe, emlak ve arazinin muharrir tayin olunarak yeniden yazlmasna karar verilmitil52 1840 tarihinden nce, Hafz Paa'nn Sivas mirlii srasnda Maden-i Hmayun emini shak Paa'nn abalaryla hem Ein Kazas hem de ona bal Poad nahiyesi, 1250 (1834-35) tarihinde tahrir olunmutu. Buna gre kk ve byk toplam nfus 5649 nefer mslim ve 4485 reayann mevcut olduu anlalmtrI53 Fakat o tarihten sonra merkeze yoklama defterleri gnderilmemi olduundan: "Zikr olunan Ein kazas ve Poad nahiyesinin nefs-i kaza mahallatyla havi olduu kurada sakin ve mtemekkin ehl-i slam ve reayann mutasarrj olduklar emlak ve arazileri kymet takdiriyle bakal54 zkf1r- ehl-i slam ve reayann kebir ve sagir isim ve ekaz ve sinleri ve reayann mstehak olduklar cizye evrak ve tezkeresi iaret olunarak bir neferi mektum kalmamak zere ... "155 yeniden yazlmas gerektii zerinde duruluyordu. Bu belgenin sonunda, mslim ve ehl-i zimmet herkesin emlak, arazi ve mali glerine gre hibir ayrm yaplmakszn vergilerini demeleri gerektiine iaret ediliyor ve gayri mslimlerinin yaptklar itirazlarn bo, irade-i seniyye ve nizamlara aykr olduu da zellikle belirtiliyordu. Btn bu saymlarn, XIX. yzylda Ein'in ve evresinde yer alan kylerin nfuslar konusunda nemli ipular verdiine phe yoktur. te yandan Ein 'in XIX. yzyldaki nfusu hakknda seyahatnamelerde bir takm yuvarlak saylar bulunmaktadr. Yukarda deindiimiz gibi, 1844-1845 yllarnda yaplan temettuat saymlarnn Ein'le ilgili defterleri henz ortaya kmamtr. "Henz ortaya kmamtr" diyoruz; nk Ein'in o srada bal bulunduu Sivas eyaletinin eitli kaza ve kylerinde bu saymlar yapldna gre kazann bu uygulama dnda tutulmas herhalde szkonusu olamaz.
152. BOA, 153. BOA, 154. Baka Kurumu, Tarama 155. BOA, Mhimme Defteri (MD), 253, 198. Mhimme Defteri (MD), 253,198. sz eski dilde ortaksz, mstakil, btn anlamna gelmektedir. Trk Dil Szl, Ankara, 1963, I, 441. Cevdet Maliye, 5916.

42

ZEK ARKAN

Seyahatnameler dnda Mamuret'laziz Vilayeti salnamelerinde de nfusla ilgili dikkate deer ayrntlarn bulunduunu gznnde tutmak gerekir. Ein'i Amasya'dan "daha muhteem ve gzel" bulan Moltke'ninl56 anlatmndan kasabann kalabalk ve mamur olduu sonucu kmaktadr. Fakat Moltke, Ein'in nfusu konusunda herhangi bir say vermemektedir. Buna karlk Ein'i 1835'te ziyaret etmi olan l. Brant, burada bulunan 2700 evin 2.000'inde Trklerin, 700'nde ise Ermenilerin oturduunu yazmaktadr'57 Dr. Berrin AIperl58 bu saylarn C. Ritterl59 ve C. Texierl60 tarafndan olduu gibi aktarldna dikkati ekmektedir. emsettin Sami, nfusun etnik ya da dinsel kkenini ayrt etmeksizin kaza merkezinin 10.000 kiiyi barndrdn belirtmektedirl61 Ayrca ayn yazar, An nahiyesiyle birlikte btn kazann nfusunun 36.000' bulduunu da eklemektedir. Vital Cuinet, 1890 ylna doru Ein'in nfusunu 19.000 olarak gstermekte bunun 11.439'unun Mslman, 7.561 'inin Gregoryen Ermeni olarak kaydetmektedirl62 nce Sivas sonra Harput eyaletine ve daha sonra da Mamuret'laziz vilayetinel63 balanan Ein'in bal bulunduu ynetim biriminin nfusunun hesaplanmasnda bir takm glklerin bulunduuna lustin McCarthy iaret etmektedirl64 zellikle gerek Mamuret 'laziz, gerek ona komu olan vilayetlerin snrlarnn sk sk dei156. Trkiye Mektuplar, 246. 157. J. Brant, "Journey through a part of Armania and Asia Minor, in the year 1835", The Journal of the Royal Geographical Society of London, Vi (1846), 204. 158. Kemaliye, 20. 159. C. Ritter, Die Erakunde von Asien, VII (1843),791. 160. Charles Texier, L' Asie Mineure, Paris, 1862,591. : "la population musulmane a une mosquee avec un minaret et d'autres temples de moindre importance; les musulmans occupent environ deux mille maisons et les Armeniens sept cents". 161. . Sami, Kamusu'l lilam, II, 1019. 162. Cuinet, La Turquie d'Asie, II, 363. 163. BOA, rade (Dahiliye), 38901. Harput eyaletinin Mamuretlaziz tesmiyesine dair: 7 evval 1283 (=12 ubat 1867) belgenin btn iin ek'e baknz. Mamuret'laziz vilayetinin kurulmas iin ayrca bk. Kemal Karpat, Ottoman Population 1830-1914, Demographic and Social Characteristics, University ofWinconsin Press, 1985,8. 164. Justin McCarthy, Mslmanlar ve Aznlklar, (ev. Bilge Umar), nklap, 1998, 36-37.

EdN KASABAS'NIN

TARHSEL GELM

43

iklie urad 'grlyor, fakat bu deiiklikler her zaman salnamelere yansmyordu. Bu farkllk belki de merkezi ynetimin iyi rgtlenememi olmas yznden, dier blgelere kyasla, daha kark bir hal alyordu. Bununla birlikte yazar, Mamuret'laziz vilayetinin nfus kaytlarnn daha salkl olduu sansndadrl65 Yazar vilayetin Mslman nfusunu aadaki tabloda grld ekilde zetlemektedir.
Tablo i: Mamuret el Azz Vilayetinin Kayda Gemi Mslman Nfusu Kaynak 1301 Salnamesi Birinci Saym Ariv Belgesi 2 Ariv Belgesi i 1305 Salnamesi i307 Salnamesi st. . Sicili st. U. Sicili i3 i2 Salnamesi i3 i3 statistii kinci Saym 1330 Nfus-i Umumf Gerek Yl Yaynlanm 273.690 300.188 300.194 300.194 342.286 342.286 346.652 360.838 375.668 380.092 390.794 446.379 Nfus

Dzeltilmi

Nfus

t t t t t t t t t
13 i i 1314 1330

345.889 379.378 379.385 379.385 432.581 432.581 421.148 438.382 474.769 480.360 493.885 564.164

Bilinmiyor

Bunun yannda yazar, vilayetin 1305 (1887-88) ylndan balamak zere 1332 (1913-1914) tarihi kadar geen her yl iin de nfusunun ayr ayr hesaplamtrl66 Bunlar teker teker burada belirtmeye gerek grmyoruz 167 Ermeni nfusu gelince: Bilindii gibi 1878 Berlin antlamasyla birlikte Ermeni sorunu gndeme gelmi ve giderek uluslararas bir nitelik kazanmt. Osmanl ynetiminden ayr olarak stanbul Ermeni Patrikhanesi de dou vilayetleriyle ilgili birtakm istatistikler dzenlemeye balamt. Bunda, Ermeni ya da gayri mslimlerin saysn fazla ya da Mslman nfusu dk gstermek gibi "ideolojik" bir tercihin szkonusu olduuna phe yok165. Justin McCarthy. Mslmanlar ve Aznlklar, 36. 166. Justin McCarthy. Mslmanlar ve Aznlklar, 43. 167. Ayrca kr. Kemal Karpat. OUoman Population, 144.

44

ZEK ARKAN

tur. Sorun geni lde Justin McCarthy tarafndan tartld iin burada zerinde durmuyoruz'68. Ancak bu istatistiklerde Mamuret'laziz Vilayeti'nin Ermeni nfusu 1882 ylnda 270.000; 1912 ylnda ise 168.000 olarak gsterilmektedir. Annuaire Oriental'n 1905 ylna ait verilerinde (s. 1717) Ein Kasabas'nn nfusu herhangi bir aynm yaplmakszn 10.000 kii olarak gsterilmekte ve burada 1941 ev bulunduu belirtilmektedir. Oysa ayn ylln 1913 ylna ait verileri daha ayrntldr. Nitekim burada kazann toplam nfusu 40.500 olarak verilmekte ve bunun 30.000'inin Trk olduu zerinde durulmaktadr. Geri kalan nfusun dinsel adan dalm da yle hesaplanmaktadr: 9.300 Gregoryen Ermeni; 500 protestan Ermeni, 690 ortodoks, 10 katolik Ermeni. Btn nfusun barnd ev says ise 8.500 olarak gsterilmektedir. Ein Kasabas'nn nfusu ise herhangi bir aynm yaplmakszn 10.000 olarak gsterilmi ve nefs-i kazada 2.000 ev ve 438 dkkan bulunduu iaret edilmitir'69 Prof. Kemal Karpat'n vilayet salnamelerine dayanarak yapt hesaplara gre 1877/78 tarihinde Ein'in de iinde yer ald Mamuret'laziz Vilayeti'nin toplam nfusu 95.000 ve buradaki hane says ise 12.000 idiJ7o.Vilayetin 1894 tarihindeki toplam nfusun ayrntlarn da yine Prof. Karpat yle zetlemektedirJ7l:
Unsurlar Mslman Rum Ortodoks Ermeni Katolik Yahudi Protestan Yabanc TOPLAM GENEL TOPLAM Erkek 162.115 281 38.990 1.051 2.570 19 39 348.144 664.339 Kadn 138.073 262 34.188 864 2.502 19 28 316.255

168. Justin McCarthy, Mslmanlar ve Aznlklar, 45-59. 169. Annuaire Oriental, stanbul, 1913. 1529. 170. Kemal Karpat, Ottoman Population 1830-1914, University Press, 1985, i2 . 171. Ka'Pat, Ottoman Population, 152- 153.

of Visconsin

EGN KASABAS'NIN

TARHSEL GELM

45

Bu genel tablo ve deerlendirmelerin dnda Mamuret 'laziz Vilayeti salnamelerinde dorudan doruya nefs-i Ein'in nfusuyla ilgili ayrntlara da yer verilmektedir. Szgelimi 1298 (1881) tarihinde baslan vilayetin ilk salnamesinde Ein ve ona bal kylerin nfusu aadaki gibi verilmitir:
Ein Mslman Ermeni Rum Toplam Hane 2.143 2.636
-

Kyler 4.688 1.213 277 6.1 78 2.895

4.779 2.087

Bundan sonraki salnamelerde (1301/1884, 1302/1885, 1305/1887, 1307/1890, 1308/1891 (Hicri) tarihli) Ein'in nfusu An 'la birlikte verilmitir. Ancak belirtilen btn bu salnamelerdeki saylarn deimedii ve ilk verilen dkmlerin olduu gibi yinelendii gzden kamamaktadr:
Hane 8.233 Yekn 18.207 MsIim 12.700 GayrimsIim 5.507 maa An

Bu saylarn art arda gelen salnamelerde deimemesi yeni bir saymn yaplmamasyla ya da saym konusunda karlalan bir takm glklerle aklanabilir. Ayrca kylerle ilgili herhangi bir iaret olmadna gre sz konusu saylar nefs-i Ein ve nefs-i An'n nfusunu belirtmi olmaktadr. 1312 (1895) tarihli salname ise yeni bir saymn sonularn kapsamaktadr. Ancak verilen saylar toplam olarak btn vilayetin mslim ve gayrimslim nfusunu gstermektedir. Bunlar zerinde yukarda durduumuzdan yinelemeye gerek grmyoruz. Ein Esnaf rgt Ein' de dokumacln, demirciliin, ayakkabcln, boyacln gelimesi ve bu alanda verilen hizmetlerin evre kylerini de kapsamas, kasabada olduka kalabalk bir esnaf grubunun ortaya

46

ZEK ARKAN

kmasna ortam hazrlamtr. Bu alanda elimizde bulunan en derli toplu kaynaklardan biri 1264 (1847-48) tarihli ve 7 numaral Ein er'iyye Sicili'dir. Bu defterin verilerine gre kasabadaki debbalar esnaf 18 dkkanla temsil edilmektedir. Kefgeran yani ayakkabc ya da pabuu esnaf kasabadaki en kalabalk esnaf topluluudur. Bunlarn sadece kasabada 108 dkkan ilettikleri anlalmaktadr. Abcaa kynde ise 5 dkkan bulunuyordu. Mutafcyan esnafnnn ilettii dkkan says ise 6' dr. Bir keeci esnafnn da mutaflara "ilhak" olunduu belirtilmektedir. Yine ayn ekilde 4 sara dkkann da mutafyan esnafna ilhak olduu kaydedilmitir. Terzi esnafnn dkkan says kasaba iinde 48, Abcaa kynde ise 5 idi. Yine terzi esnafna "mlhak" krkiyan esnaf 16 dkkan olarak hesap edilmitir. Ayakkabc, pabuu (kefgeran) esnafndan sonra en kalabalk topluluun ulhacyanI73 esnaf oluturmaktadr ki bunlarn ilettii dkkan says 77' dir. Toplam destgah (tezgah) ise 102'dir. Dier esnaf boyacyan, tccaran, eriyan, attaran, duhanciyan (ttnc), ahengeran (demirciler), saatyan, kalaycyan gibi meslek topluluklarndan oluuyordu. Ein' de 7, Abcaa kynde 1, Gamrgab kynde 1 hann bulunduu belirtilmektedir. Ekmeki esnafndan 9'u nefs-i Ein'de bir tanesi de, Ein'in hemen hemen mahallesi niteliinde olan Abcaa kynde idi. Katrc taifesi 75 kiiden oluuyor, duvarc ustalarnn says ile amelelerle birlikte 56'y buluyordu. Btn bunlann dkmn ekte veriyoruz. Ancak iaret etmek istediimiz bir nokta da deirmenlerle ilgilidir. Moltke, Ein'i ziyaret ettii zaman (1839) dadan aaya alayarak inen sularn biri zerinde be deirmen saymt174 Bizim kullandmz er'iyye Sicili'nde Ein'de 32 dakik (un) fabrikasnn bulunduu kaydedilmitir. Herhalde bunlardan bazlar Ein' e ok yakn olan kylerde kurulmu olmaldr. Dier kylerde 16 un
172. Mutaf1ar, kei kln ilernek suretiyle kolan, burunsalk, kstek, torba, harar, ul, heybe, urgan ve yular yaparlard. Bk. M. aday Uluay, XVII'nci Yzylda Manisa'da Ziraat, Ticaret ve Esnaf Tekilat, Resimli Ay, stanbul, 1942,77-79. 173. ulhaclk, destgahta ileyen, bez vesair mensucat dokuma ilemi. Bu ile uraan esnafa ulhacyan denilmekte ve sanatn ilkel maddesini ise pamuk oluturmaktadr (Bk. Uluay, Manisa'da, 62). 174. Moltke, Trkiye'de Durum, 247.

EGN KASABASI'NIN

TARHSEL GELM

47

deirmeni ve 9 dink saylmaktadr. Bu un deirmenlerinden bazlarnn sel deirmeni olduu belirtilmektedir. Ancak, dink zerinde durmak gerekir. nk, dink sz Osmanl dneminde eltik deirmenleri iin kullanlmaktadr'75. Fakat Ein ve evresinde eltik tarm yaplmamaktadr. Bu nedenle, eer yanlmyorsak, Ein'de dink olarak adlandrlan deirmenler, eltik deil fakat bulgur deirmenidir176.Nitekim Salnamelerde bulgur deirmenine dink denildii grlmektedir. XX. yzyl balarnda Ein esnafnn durumunu aklayan bir baka kaynaktan daha sz etmek gerekiyor. Bunlar Annuaire Oriental bal altnda yaynlanan ve btn mparatorluu ilgilendiren istatistik verileri iermektedirm. Bunlardan 1905 ylnda baslan salnameye gre Ein esnaf pek kalabalk gzkmemektedir. Szkonusu tarihte Ein' de 16 banker ad verilmektedir. Pamuklu yazma ve mendil reticilerinin says 6'dr. Bunu be saati izlemektedir. Byk tccar says ise 10 kiidir. Bunlarn dnda 10 tane de krk bulunmaktadr. Derici says 7, pamuklu ve ipekli dokuma retici says ise 9'dur. Buna bir iki doktor, eczac, fotorafy da eklemek gerekirn. Hatta ad geen salnamenin Ein'de bir de eref temsilcisi bulunmaktadr. Annuaire Oriental'n 1913 basm ise son derece ayrntldr. Ein' de hemen hemen btn reticilerle satclarn adlar verilmi, okul saylar belirtilmi, otellere varncaya kadar kasabann ekonomik, sosyal ve kltrel yaamnda roloynayan kurulular teker teker belirtilmitir. 1913 yl kasabann son parlak yllarndan biridir.
i75. mer Ltfi Barkan, Kanunlar, Fihrist. Dink; el ile veya su kuvvetiyle ileyen dvme aleti demektir (M.Z. Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ... , I, 452). Bu nedenle pirincin ezilmesi deil dvlmesi szkonusudur. i76. Su kuvvetiyle ileyen un deirmeni ile bulgur deirmeni arasnda fark yoktur. Ancak bulgur deirmeninin ta tlrtkl olduu iin kaynatlm ve kurutulmu buday taneleri ezilmez, fakat krlr. Yrede bir de alk deirmenleri vardr. Bunun ileyii farkldr. Bir eksen etrafnda dnen ve suyla ileyen dikey durumdaki ta, budayn tanelerini slatlmak suretiyle kabuundan ayrmaya yarar. Buna yrede alk denilmektedir ki, bunun bir baka ad da dvme'dir. 177. Annuaire Oriental, Franszca olarak stanbul'da yaynlanyordu. 178. Annuaire Oriental, stanbul, 1905, 1716/1717.

48

ZEK ARKAN

nk 1914 ylnda balayan seferberlik, onu izleyen ktlk dnemi btn lkenin olduu gibi bu yrenin de byk bir sosyal ve ekonomik bunalm iine dmesine neden olmutur. Ein ve evresindeki Ermeniler tehcir kapsamna alnmamtrn. Ancak Ein ve yresinden zellikle yeniden canlanan d g nlemeye olanak bulmutur. Yine de Ein, yukarda belirtildii gibi Cumhuriyet dneminde de uzun sre yrenin ekonomik, ticari ve kltrel yaamnda nemli bir roloynamaya devam etti. 1950'den sonraki yeni g dalgas ise blgenin gelimesine ve ilerlemesine daha ar darbeler vardr. Yalmz son yllarda balayan geri dnk g olgusunun Ein'in sosyal, ekonomik ve kltrel kimlii asndan olumlu sonular douraca inancndayz.

79. Enver

Ziya Kara, Osmanl Tarihi (1908-1918), TTK, Ankara, 1996,454.

EGN KASABASI'NIN

TARHSEL GELM

49

EKI H 1264 / 1847 ylnda yaplan Esnaf Saym Sonular Ein er'iyye Sicilleri, no 7 Esnaf Ad Dkkan 18 108 5 4 2 1 4 48 5 16 77 102 4 5 56 5 7 3 9 3 24 52 22 18 1 11 13 5

Esnaf- Debbaan Esnaf- Kefgeran (Ayakkabc) Der Karye-i Abcaa (Esnaf- Kefgeran) Mutafcyan Der beyan- mutafcyan Esnaf- mezbur keeci esnafndan olup mutafcyan esnafna ilhak olundu Esnaf- sarayan esnaf- mezburlara ilhak olundu Esnaf- derziyan beyan d Der karye-i Abcaa esnaf- derziyan Der beyan- esnaf- krkyan mlhak- derzi Der beyan- esnaf- ulhacyan Destgah Der beyan- esnaf- [yrtk] Der beyan- esnaf- boyacyan (Mlhak- cellah) Der beyan- esnaf- tccaran Der karye-i Abcaa slam tccarlar Der beyan- esnaf- erciyan mlhak- tccaran Esnaf- dellal mlhak tccaran Der beyan- esnaf- attaran Esnaf- hekim an (mlhak- attar) Esnaf- duhancyan Der beyan- esnaf- bakkal Der beyan- esnaf- kasab Der beyan- [esnaf- berberan] (Berber esnafna mlhak snneti) Esnaf- Nalband Esnaf- Ahengeran (demirci) Esnaf- ilingiran esnaf- mezkur pancurcu esnafna ilhak

50

ZEK ARKAN

Esnaf Ad

Dkkan

Esnaf- Tfenkiyan (mlhak- demirci) 3 Esnaf- Saatyan 15 Esnaf- Kalpyan (mlhak- saatyan) 30 Der beyan- esnaf- Hancyan (han) 7 Abcaa karyesi 1 Gamrgab karyesi 1 Senkyan (mlhak- hancyan) 8 Esnaf- Kahveciyan (mlhak- hanciyan) 5 Der beyan- Kasaban (bir tanesi Ekrek kynde) 22 Der beyan- esnaf- Ekmekyan (ekmeki) (1 tanesi Abca kynde) 10 Esnaf- Deirmencyan (kylerle birlikte) 32 (deirmen) Dink (bulgur deirmeni) 9 Der beyan- Esnaf- mlekyan 5 Kireciyan 1 Esnaf- Hzarcyan 11 (bab) Esnaf- Dlgeran 27 Esnaf- Dvarcyan 23 Kylerde 5 Amele (Mlhak- Dvarcyan) 36 Kylerde 20 Der beyan- hamalan- arka 15 Seyisan 44 Der beyan- taife-i katrcyan 75 Der beyan- esnaf- bargiran 16 (son sayfa yrtk) ancak burada okunamayan 6 esnaf dahi var. Bunlarn saylar ise 24, 25, 26, 27,28,20 olarak okunabilmektedir.
il

EGN KASABASI'NIN

TARHSEL GELM

Si

EK2
Ein Mahalleleri Aadaki listede yer alan Ein mahalleleri Tapu- Tahrir Defterleri, er'iyye Sicilleri, Salnameler ve Ariv belgelerinden kartlmtr. Bu bakmdan uzun bir tarihsel sreci kapsamaktadr. Btn bu mahalleIerin her zaman ve ayn anda varolduu dnlemez. Ein'in mahalle adlar asndan geirdii deiiklikleri, bu liste ortaya koymaktadr. Tapu- Tahrir defterinde geen birka mahallenin adnn zlemediini de zlerek belirtmek isteriz. Bu mahallelerden bazlar gnmzde de varln srdrmektedir (Alper, Kemaliye, Ek 6). Eskiden mahalle olan yerleim yerlerinin byk bir blm ise bo arazi halinde bulunmaktadr. Mahalleler Arapolu Anki Suf1a Anki Ulya Aa Aa Knsa (Kilise) Ayvalk Barsak Az Bahe Cizyedar arba evIik iek ukur Dedeolu Deirmen Enbiya Eskiciolu Gmrk Hatimolu ncidz shak Paa

52

ZEK ARKAN

Karip Kavari Kasapolu Kavid (?)olu Kazganc (Kazanc) Kazganc (Kazanc) st Keiolu Koca Ali Koan Kmrc Kyba Krekiolu Misalolu Mft Orta Cami Orta Tepe Osmanpaa Sandkba Seyyit Ali Sofuzade Sufla ehsuvar ihaneolu Tabur Tahta Camii Tadibi Yamur Dere Yukar Yukar Kilise

--.. ----------------------------

EGN KASABAS'NIN

TARHSEL

GELiMi

53

EK3 BOA, Cevdet (Dahiliye), 13878 Devletl inayetl merhametli Sultanm Hazretleri Sa olsun Bu kullan Ein kazasna tabi Ekrek nam karyenin derbendci reayalan olup hn-i fetihden ber Kzlbel Keban ve At Uuran nam mevziin derbendeileri olub derbend-i mezburu hfz ve hrasetden bir trl kusurumuz olmayub derbend-i mezkfirun hudud- dahilinde Beikta Kprs demekle maruf cisr harab olub bir yerden bir aka vakf ve bir kimesnesi olmadndan muattal kalmala nehr-i mezburun hareketi mahallerde nice ebna-y selsebil ve hayvanata zarar ve muzayaka ekmeleriyle bu kullan kend mahrnzdan kargir bina etmek murad eyledikde yine kaza-y mezbur karyelerinden Hapanos nam karye ahalileri kaza- mezbur kadsndan muradlar zre arz alub mcerred hane-i avanzmzdan muaf ve msellem oluruz dey cisr-i mezburu bizler bina edelm dey der aliyyeye gelb bu kullar dahi kemafevvel derbend-i mezburu hfz ve hraset ve cisr-i merkumu dahi kendi mahrnzdan kagir bina etmek zre aruhal eylediimizde saadetl defterdar paa hazretlerine havale buyrulup mezburlar muarazadan men'e bu kullar vech-i meruh zre kadimi zere derbendci ve kprc olmak artiyle te1hisi mucibince yerimize emr-i ali ihsan ve mahalline vardmzda karye-i Hapanos ahalileri kuralanna tabi birka kimesneler ile mttefik ve cisr-i mezburu bizler bina edb Devlet-i Aliyyeye gideriz muaf ve msellem oluruz dey cisr-i mezburun zerine bir iki aa uzadup bu kullar dahi habil' olduumuzda zabitleri ve serdar marifetleriyle mrafaa- er' iin davet-i er olundukda adem-i itaatlerinden nai er' e gelmeyb murafaadan imtina etmelerile mercudur ki Arapkir Valisi ve Arapkir vilayeti kadlar ve serdar ve i erleri marifetleriyle karye-i mezbur ahalileri ile mrafaa ve cisr-i mezbur zerine gtrp uzattklar aalar kaldrlmayub mukaddema yedimize ihsan buyrulan emr-i ali mucibince cisr-i mezburu bu kullar kagir bina edb mmanaat ederler ise arz ve ilan olunmak babnda ferman sultan mzdr. Bendean- ahali-i karye-i Ekrek

54

ZEK ARKAN

Arz- Bendeleridir ki Ashab- arz- hal Ein kazas muzafatndan Ekrek nam karye analilerinden olub derbendiler olmala kurb ve civarnda vaki Bekta (aruhalde Beikta) kprs demekle maruf cisrin tamirine medar olur vakf olmayub harap olmala ahali-i karye tamir eylemek murad eylediklerinde Hapanos nam karye ahalileri zikr olunan cisri biz tamir ederiz ve hanemizi ref ettirb kprc oluruz de yu cisr-i mezkrun tamirine mmanaat etmeleriyle maruz'z-zikr kpr y ahali-i karye kargir bina eylemek zre izin ve ruhsat vermek iin istida ederler mahallinde marifet- 'i erle grlp keyfiyeti arz ve ilam olunmak zre emr-i erif tahriri babnda ferrnan devletl izzetl Sultanum hazretlerinindir. Sa st Ein kadsna hkm ki Kaza-i mezbura tabi Ekrek nam karyenin derbendci reayalan dersaadetime arzhal edb mezburlar kadimleyyamdan beri derbendeilik hizmetinde olub bir vechile kusurlan olmadndan baka kurbnde vaki Beikta kprs demekle maruf cisri tamir ve termimine medar olur vakf olmamala mezburlar kendi mallarndan tamir ve termim edb hem derbendci ve hem kprc olup ahardan mdahale olunmak icap etmez iken ahar karye ahalisinden baz kimesneler kendlerini kprc kaydettirrnek iin kaddan arz alup Astane tarafna gelp b'ivech mdahale ve taaddi sadedinde olmalariyle def in emr-i erifim verilmek ricasna istida inayet eyledikleri ecilden hazine-i amiremde mahfuz olan mevkufat defterlerine nazar olundkda Ein kazasna tabi Ekrek nam karyenin ahalisi otuz nefer ile Kzlbel ve Keban ve Atuuran nam mevziin derbendeileri olduklarndan yedIerinde muafname-i humayunlar olduu bin yetmi bir senesinde muharrer erh verrnein kayd olunduu mestur ve mukayyed bulunman mucibince emr-i erif tahriri babnda telhis arz olundukda imdi telhis mucibince hkm deyu ferman- ali sadr olman emr-i erif verilmitir. Fi 3 Zilkade 1144 =28 Nisan 1732

EGN KASABASI'NIN

TARHSEL GELM

55

Vech-i meroh zre emr-i erif verildii mukayyeddir ferman devletl ve saadetl sultanm hazretlerinindir Fi 10 Safer 1144 Kaza-i Ein der liva-y Arapkir K. Ekrek neferan adet 74 Has1 8896, hisse 7600

= 7 ubat

1732

56

ZEK ARKAN

EK4 BOA, rade (Meclis-i Vala), 2403 Devletl Efendim Hazretleri Harput Eyaleti dahilinde vaki Egin kasabasnda kain bahe ve Ortatepe ve Koan ve Erik nam mahallerde inas icab eden drt adet eme ile icra olunacak su lede'l-kef krk bebin guru masarif ile vcda gelecei ve ol babda tanzim olunan keif defterleriyle mahalle mazbatas irsal olunduu beyanyla icray- iktizas ifadesine dair cevaben eyalet-i merkume valisi atufetli Paa hazretleri tarafndan varid olan bir kta tahrirat Meclis-i Vala'ya lede'l-ita zikr olunan mahallerin sular hayli mddetten beri mnkati olarak ahalisi bu babda muzayaka ve zarurete duar olmu olduundan mezkur eme ve sularn ina ve icras bundan mukaddemce rikab- hmayun- hazret-i ahaneye ba arzhal inha ve istirham olunmu ve suret-i tesviyesine ol vakit emr ve irade-i seniyye mteallik buyurulmu ve mezkur emelerin bir gna vakf olmad dahi syak- i'ardan mstefad olmu olmasyla badehu iktizasna baklmak zere suret-i inha ve istizana nazaran bu babda olan rey-i valalarn istifsar lazm gelecei Meclis-i Valadan ifade klnm ve evrak- merkume manzur- devletleri buyurulmak zere leffen gnderilmi 01mala bi'lmtalaa bu babda rey' -i valalar ne vechile ise i'ar ve evrakn iade ve tisyar muvafk- himem-i bedihiyeleridir Fi Sene 16 evval 64 Maruz-u aker-i kemineleridir ki Mfad- fermanname-i sami-i asafnameleriyle evrak- melffe meddas rehin-i izan akeri olmu ve emr ve i'ar buyurulduu zere zikr olunan emeler ile suyun ina ve icras hakknda mukaddema erefsnuh ve sudur buyurulan irade-i seniyeye dair hazinece bir gna malumat bulunmam ve ibtida- Tanzimat- hayriyede celb olunan tevzi defiltirine eme ve kpr mesarifi dahil bulunan mahallerde eme vesaire tamir ve inas vuku'unda mesarifi hazine celile'den ifil ve tesviye olunmakta ise de eyalet-i merkume vergs mahall-i saireye makis olmayub uyarna gre hafifce tesviye

15 Eyll 1848

EGN KASABAS'NIN

TARHSEL GELM

57

ve tahsis olunduuna ve suret-i inhaya nazaran marru'z zikr emeler ile suyun ina ve ieras lazmeden ve mesarifi dahi ez'iyat kabilinden bulunduuna binaen masarif-i merkumenin ahali tarafndan ifa olunmak zere tesviyesi mnasib gibi hatrgzar- akeri olarak evrak- merkume leffen iade ve takdim-i hakipay- asafileri klnm olmala suret-i hale nazaran ne veehle irade-i aliyye-i hazret-i vekaletpenahileri mteallik buyurulur ise ol veehle icabnn ieras babnda emr ferman hazret-i minleh'lemrindir. 24 evval 64

= 23 Eyll

1848

58

ZEK ARKAN

...::.:: :0

-.
:: ..... > 0 ez
:0
"

-:
i-<

~~

O
ch>

,<a_. o.
cl> '"

S''!'

-':

-<

aS'
N~

::
0

g ~.

~~

-~ gos
0<><0 C '"

o ..,

to

'<

[.
(ll

S' ki gzden hasl olan suyun beher kpde birleerek yoluna gitmekte olduu

o<><

'" cl>

o.

o
""" c'l

.'-"

;>.

~ ch> .....
ro
..::

ch> .....

,-..

,-< ....: ,-<

i

~
(ll

~:
;; '-'
LV
.j:>.

!2.

..~ ~ ~

>
0 0

8 ::

ch> .....

ez :;:::::
i-<

:: 0

Bahe Mahallesi Camii' erifi pigahnda bina olunacak eme beyz arun mesafe idg.

....: ro U ..:: .....

0

::
;>.
0-

o
w
tTL

Q
Dersaadet Caddesinde bina olunacak eme.

15:

Ortatepe Mahallesinde mescidi erif nnde bina olunacak eme beyz arn mesafe bir kololduu.

-< .- a
o:::
0
i-<

cl

> ..... .....

en

::

ro

8~"~tli

~ ia~:" 1:;. ~.~.g ~ 9:.;:;" a ~:

..... en
...::.::
0

o..

~-~

0 .D 0

ch>

:: en ....
en
.D

Koan Mahallesi mescidi erifi nnde bina olunacak eme

Eriki Mahallesinde Hac Ali Aa Mahallesinde bina olunacak eme

ro ro en ro
::

;51
~

.~

~~,

"c\.,\.
~_J. "

,/~~:~:O~=:~:-:~~.lr~~'~l~
i~ _ ' -". ..

',,- ,.;

r"" (

1 r,r~7\(~ ~

_.,.

J.-..

"~~-::: .

' <(:' t::"5'-f,(tr-~~;

(Tl

c,
;;<:

z v 1;0 v
Z

"

.:S"""

~'~

~"""C

~,,0,:'1..' .. ..; ..
',I

~,,i) ,~

'\~"'<';;:"
)~: "'7\

}~
,~\'"{

>."T

"
d

~'G

.'('.......

1,'

--..".

'f

"..~.
'.;i'

:\',. 'I{.
,~.~

~~_

t{\.~~,
.. ... "

'~\ .~,

.\

J~

r-V

.1, ,~.

r~~,

W?

" 'l or

'l'}

Y'

-~.

.. t "i!
"

x' v
(Tl

Z - ;;o

r
(Tl "CIL

~L'
J'

\ ,~'

C,

-.d'

",;~.9

'".

,Z~~ .

~\.

~:

RADE MECLs- VALA 2403 Ein Kasabas su ebekesi plan sureti ve yeni harflerle ilenmi hali (leyen Ar. Gr. Sevin Gk)

v1
'-D

60

ZEK ARKAN

EKS 1298 (1881) tarihli Marnuret'l-aziz Vilayeti Salnarnesinde Ein Kazasyla lgili statistik Veriler 12 110 Buday dingi eme 76 1 Deirmen ehir 8 7 Arsa Cami 7 52 Yahane Mescit 5 12 Boyahane Medrese 7 1 Nalbanthane Rtiye 2 66 Meyhane Mektep (Mslim) 15 11 Kovanlk Mektep (gayrimslim) 1 Cehrilik 958 Dkkan 28295 1 Tarla Havuz 310 1 Harmanyeri Kavaklk 45 Mera 1 Stlk 2 1 Kpr Dutluk 13 1 Kilise Sebzelik 1 6 Murahhashane Hamam 1 11 Manastr Kahve 1 15 Karkuyusu Frn 53 178 Kabristan (Mslim) Ahr 14 10 Kabristan (gayrimslim) Samanlk

EN KASABAS'NIN

TARHSEL GELM

61

EK6 BOA, Cevdet (ktisat), 1655 Devletl inayetl merhametl Efendim, Sultanm hazretleri . Devlet-i ikbaliyle sa olsun arz- hal-i reaya kullardr ki ceddimiz Siran olu madesi Ferhudat ve Btk olu madesi Hasrub nam zimmilerin Egin Kasabas derununda cereyan eden Ekbenzu (7) demekle maruf derenin te canihinde Koltaolu demekle mehur ba dibinde n mlkleri olan mevziden kadmleyyamdan ber dere-i mezkfire suyuna mahlutan itIM ve zaide olan mai lezizin derey-i mezkfire zerinde olan cisrden knk ile ber tarafa nakl ve iek mahallesi ve sair tarik caddelerde hasbetenmah ibadullah in bina ve vakfeyledikleri malumul aded emelere icra eyledikleri mai leziz-i mezkfirun cereyanna ve iktiza eden tamir-i terkimine mdahale icap etmez iken Sandkba Mahallesi ahalilerinden baz kimesneler mcerred tam- hamlarndan nai celb-i mal sevdasyla kah knkleri kebir knk vaz olunmu ve kah tarik- ahar ile taaddi tamir ve terkimine ve vaz' olunan knklerine mdahale ve abdullah (=?ibadullah) iin cereyan eden mai-i mezkfirun icrasna mmanaat eylediklerinden mukeddema ibu mdahelelerini vakf- mefturdan Siranolu Kirhor ve ann olu Bodsar artyla ba arz- hal inha eylediinden mahallinde teraf artyla vaki olan mdahalelerini men ve def babnda yz elli bir senesinde hdavendigar- esbak cennetmekan firdevs aiyan Sultan Mahmud han tabe serah hazretlerinin zamannda sadr buyrulan emr-i alian mucibince mahallinde ledetteraf marifet-i er ve tarafeynin nzalaryla ibu emeler iin iek mahallesi taraflarna cari olan mai leziz-i mezkfir kngnn aznn menfezi birbuuk nian ve zivana (?) tarafna menfezi bir nian olmak zere karar ve rzadara ve taraf- kullarna hccet-i er' itasyla fasl- hatm olunup yz seneden tecavz mai teziz-i mezkfir bunca emelere cari olup ehl-i slam ve reaya kullan reyyan olagelp dahI ve taaruz icap etmez iken bu esnada baz ashab- araz kimesneler tam- hamlarndan nai ma-i leziz-i mezkfirun cereyanna ve iktiza eden tamir ve terrnimine taaddi ve rencideden hali 01mayub bu makule yz seneden tecavz mrur- ezmine hakk- ufa-

62

ZEK ARKAN

mz iptaline bila emr-i ali davaya tasaddi eyledikleri malum- devlet-i aliyyeleri buyrolmak in arzhale cesaret olundu hasbetenlillahi taala merahim-i aliyyelerinden mercudur ki mailezizin kadim vech zre mecrasna mdahale ve taaddilerin men ve def babnda Ein kads ve voyvodasna hitaben bir kta emr-i alian sadaka ve ihsan buyrolmak babnda emr ferman devletl inayetl merhametl efendim sultanm hazretlerinindir. Bende Btkolu Toros Bende Sranolu Ferhundud

EGN KASABASI'NIN

TARHSEL GELM

63

EK7 BOA, rade (Dahiliye), 38901 Atufetl Efendim Hazretleri Harput eyaletinin ismi mukaddema Maden-i Hmayun Emaneti unvanyla manun olub muahharan makarr- hkmetin Harputda kain mezraaya tahvilinde Harput ey aleti tesmiye klnm ve refte refte mezraa-i mezkurede bir ok hane ve dekakin ina olunduu misll be sene-i mbarekede dahi mukaddema muhrik olan vali kona saye-i mamuretvaye-i hazret-i ahanede vukubulan iane-i mftehire ile mceddeden bina ve ikmal olunmak hasebiyle ahaliye dahi evk ve hahi gelerek bir takm ebniye daha ina ile mkemmel bir kasaba hviyetine girmi ve eyalete dahi haylice mevadd- imariye husul bularak mamuriyet-i hazra rehin-i merkez-i uhur olmu olduuna binaen berken ve tahiyyeten mahall-i mezkurun bu cihedle eyaletin namna nam- nami-i hazret-i velinimete mensuben Mamuret'l aziz tesmiye bulmas istianesine dair Harput valisi devletl paa hazretlerinin tahrirat- mazbata- umumiye ile beraber leffen arz ve takdim klnm ise de ol babda her ne vechle emr ferman hazret-i ehriyari erefsunuh ve sudur buyrulur ise mantuk- mnifine tevfik-i hareket olaca beyanyla tezkere-i senaveri terkimine ibtidar klnd efendim. Fi 7 evvel 1283 (12 ubat 1867) bu tezkere-i samiye-i asafaneleriyle mezkur tahrirat ve mazbata manzur- ali-i hazret-i ehinahi buyrulmu ve mahall-i mezkur ile eyaletin bermuceb-i istizan nam- mezkur ile tesmiye olunmas mteallik ve erefsudur buyrulan emir ve irade-i seniye-i cenab- tacidari icab- alisinden olarak olbabda ferman ... 8 evvel 1283 (13 ubat 1867)

64

ZEK ARKAN

EK8 Ein ve evre Yerlemeleri.

EGN VE EVRE YERLEMELERI

s
i

10 Kn