5.HAREKET (G) LETEN MEKANZMALAR 5.1.

DL ARKLAR
Dili ark mekanizmalar, dilerin birbirini kavramas sayesinde, dnme hareketini ve dndrme momentini ekil ba ile mecburi hareketli olarak ileten elemanlardr. Paralel, kesien veya aykr eksenlerde farkl dili ark mekanizmalar kullanlr. (ekil 5.1.1)

ekil 5.1.1 Dili arklarn Eksenlerin Durumuna gre Snflandrlmas: a).Paralel Eksenli: (Soldan saa) Dz Aln Dili ark Mek., Helisel Aln Dili ark Mek., Ok Dili Aln Dili ark Mek., Aln Dili ark Mek. b).Kesien Eksenli: (Soldan saa) Dz Konik Dili ark Mek., Helisel Konik Dili ark Mek., Ok Konik Dili ark Mek., Spiral Konik Dili ark Mek. c).Aykr Eksenli: (Soldan saa) Spiral Dili ark Mek., Sonsuzvida Mek., Globoid Sonsuzvida Mek.

Aln Dili ark Mekanizmalar: arklarn, Taksimat Dairesi (ekil 5.1.2.) zerindeki evresel hzlar birbirine eittir. Diler zerinde, izafi kayma olmadan yuvarlanma hareketi grlr. Bu sebeple bu tip mekanizmalara yuvarlanma mekanizmalar da denir. v = v1 = v2 v = r11 = r22
= 2n rad 60 sn

v = r1

2n1 2n 2 = r2 60 60

evrim Oran (Tahvil Oran): Dndren arkn(pinyonun) devir saysnn dndrlen arkn devir saysna oran.
n1 1 r 2 z = = = 2 n 2 2 n1 z1 Bir kademede salanabilecek en yksek evrim oran: ok kademeli mekanizmalarda evrim oran: i=

imax 8 itop= i1 i2 i3 i4 ...

ark Boyutlar: Dz Aln Dili ark Mekanizmalar: Taksimat Dairesi evresi: U= d =z t Taksimat Dairesi ap: Di Ykseklii: Diba Dairesi ap : Didibi Dairesi ap : Eksenleraras Mesafe:

z: di says t: hatve

t d = z = mz m: modl [mm] (standart )(Tablo 5.1.1) h=hf+hk= 1,2m+m=2,2m db = d + 2h k = ( z + 2)m dd = d 2h f = ( z + 2,4 )m d + d2 ( z1 + z 2 )m a= 1 = 2 2

ekil 5.1.2. Dz Aln Dili arkn Boyutlar

ekil 5.1.3. Helisel Aln Dili ark

ekil 5.1.4. Dili Aln ve Normal Kesiti

Helisel Aln Dili ark Mekanizmalar: m z t Taksimat Dairesi ap: d = s z = ms z = n cos mn: normal modl [mm](standart) ms: aln modl [mm] : helis as [] ts: aln kesitteki taksimat (ekil 5.1.4.) t m Helis As: tn: normal kesitteki taksimat = n = n t s ms Di Ykseklii: h=hf+hk= 1,2mn+mn=2,2mn db = d + 2h k = ( z + 2)m n Diba Dairesi ap : Didibi Dairesi ap : d d = d 2h f = ( z + 2,4 )m n d + d2 ( z1 + z 2 )mn Eksenleraras Mesafe: a= 1 = 2 2 cos

Tablo 5.1.1. Standart Modller [mm] 0.3-1.0 1.25-4.0 4.5-7.0 8-16 0.3 1.25 4.5 8 0.4 1.5 5.0 9 0.5... 1.75 5.5 10 ... ... ... ... 1.0 4.0 7.0 16 Aln Dili arklarda Kuvvetler: Dili arklarda, ilettikleri momente bal olarak eitli ykler meydana gelir. Dz Aln Dili ark Mekanizmalarnda: M 2M Teetsel: Ft = = M: dndrme momenti [Nm] r d

FR = Ft tg : Kavrama as Ft Normal: FN = cos Helisel Aln Dili ark Mekanizmalarnda:Helisel aln dililerde yuvarlanma noktasnda, temas blgesinde olduu dnlen di yan yzeylerine dik gelen di kuvveti FN bileene ayrlr; bunlar evresel Ft , radyal FR ve eksenel FA kuvvetleridir. (ekil 5.1.5).

Radyal:

M 2M = r d tg Radyal: FR = Ft : kavrama as cos Eksenel: FA = Ft tg : helis as

Teetsel: Ft =

ekil 5.1.5.Helisel Aln Dili arka Gelen Kuvvetler Yatak kuvvetlerinin tayini iin statik denge durumu ve her eksende eilme momenti durumlar belirlenmelidir. Burada dikkat edilecek husus sonularn dnme ynne bal olduudur. Mukavemet Hesaplar: Aln dili arklarn mukavemeti iin pratik olarak en ok meydana gelen hasar durumlar gznne alnarak, didibi mukavemetine (di krlmas) ve yzey mukavemetine (Pitting) gre hesaplama yaplr. Genel olarak di dibi krlmas yzeyi sertletirilmi (semente edilmi) dililerde, Pitting tehlikesi ise slah edilmi, sertletirilmemi dililerde hasl olur. Bu sebeple semente edilmi dililerde di dibi mukavemeti esas alnp yzey mukavemetine gre kontrol yaplmal, slah edilmi ve yzeyi sertletirilmemi dililerde ise tam tersine yzey mukavemetine gre hesap edilip, eilme gerilmelerine gre kontrol edilmelidir. DIN 3990da didibindeki eilme gerilmesi (ekil 5.1.6.) u ekilde ifade edilmitir. F = t YF YS Y Burada: bm b: dili genilii m: modl DIN-Faktrleri: YF:form faktr YS:didibi entik faktr Y:didibi helis faktr Bu faktr birletirilerek ifade basitletirilirse: 2Md1 2Md1 F cos 2 qk1 eem = t qk1 = qk1 = bm bmd1 b 3 2 m z 1 d1

Burada:

(1) indisi birinci ark (pinyonu) gsterir. Hesaplarn pinyona gre yaplmas yeterlidir. eem: eilme emniyet deeri (Tablo 5.1.2) qk: di form faktr (ekil 5.1.7.) b : (Tablo 5.1.3.) d1 Md :

dndrme momenti [daNmm] P Md = 9550 [Nm] P:g [kW] n n: devir says [d/d] z z Virtuel Di Says z v = cos 2 b cos cos 3 Modln, didibi mukavemetine gre minimum deeri aadaki gibi hesaplanr.
m 3 qk1 cos 2
2 z1 3

2Md1 b eem d1

ekil 5.1.6. Didibinde ortaya kan eilme gerilmesi

ekil 5.1.7. Di Form Faktr

Tablo 5.1.2.Eilme Emniyet Deerleri e em ve Hertz Basnlar Pem Malzeme

e em
daN /mm2 4,5 5.5 9 10 11 12.5 14 13.5 15 18 19 20 20 12 20 22 21 22 18 20 20 20 21 20 22 16 17 29 21

Pem daN/mm2 22 27 31 39 34 38 44 45 50 60 55 63 90 150 150 150 150 150 135 125 140 130 150 125 135 75 72 85 88

Dkme Demir Dkme elik Yap elii

Islah elii

Sementasyonla Sertletirilmi elik

Alev veya nduksiyonla Sertletirilmi elik

Siyanr Banyosunda Sertletirilmi Banyoda Nitrrasyon

Gaz Nitrrasyonu Tablo 5.1.3. Tavsiye Edilen b/d1 deerleri: D yzeyi sertletirilmi dili arklar Islah edilmi, sertletirilmemi dili arklar Mil tek tarafl yataklanm Mil iki taraftan yataklanm

GG-20 GG-25 GS-52 GS-60 St 50 St 60 St 70 C 45 C60 34 Cr 4 37 MnSi 5 42 CrMo 4 35 NiCr 18 C 15 16 MnCr 5 20 MnCr 5 15 CrNi 6 18 CrNi 8 Ck 45 37 MnSi 5 53 MnSi 4 41 Cr 4 42 CrMo 4 37 MnSi 5 35 NiCr 18 C 45 16 MnCr 5 42 CrMo 4 16 MnCr 5

b/d1 Deerleri: (0,1...0,3...0,5)+i/20 (0,2...0,5...0,8)+i/10 0,7 1,2

DIN 3990da di yzeyindeki basn gerilmesi u ekilde ifade edilmitir. Ft i + 1 Burada: p = ZH ZE Z Z d1b i Z: DIN Faktrleri I: evrim oran

DIN Faktrleri eitli kabullerle basitletirilerek ifade yeniden yazlrsa

p c 2 = 0,35E
Burada:

2Md1 i + 1 2 0,7EMd1 i + 1 yc = cos 3 y c 2 p 2 em b d1bd1 i 3 3 i ( ) m z1 d1 E: elastisite modl yc: yuvarlanma noktas faktr (ekil 5.1.8.) Pem: yzey emniyet basnc (Tablo 5.1.2.)

Modln, yzey mukavemetine gre minimum deeri aadaki gibi hesaplanr.

mn

0,7EM d1 i + 1 2 cos yc 3 z1 (b / d1 )p 2 em1 i

ekil 5.1.8. Aln Dili arklar iin Yuvarlanma Noktas Faktr yc Aln Dili arklarn malat: Pinyon ve kk dili arklar, genel olarak dolu malzemeden veya mile kaynakl olarak imal edilir. Miktarn fazla olmas durumunda ise imalat dvme ile gerekletirilir. Genel olarak plastik arklar dolu olarak imal edilir. Plastik dili arklar metal dili arklar ile e alacaklarsa genilikleri metal arka gre daha az olmaldr. ok byk arklar , gnmzde artk kaynak konstrksiyon olarak imal edilmektedir. Gbek , dairesel bir levha ve dili arkn birletirilmesiyle imal edilen kaynakl kontrksiyonda ayrca radyal takviye levhalar da parann rijit olmasn salar.Geni arklarda gbek olarak dkme elik kullanlabilir ve bu gbek iki yandan dairesel levhalar kaynatlarak yksek evsafl dili emberine balanr. Bunun yannda ok byk arklar iin ( Gemi dili kutularnda ) dkme demir ve dkme elik de kullanlr. Dkme arklarda malzemeden tasarruf maksadyla hafifletici tedbirler alnr. Hazrlanan dili tasla (silindirik para) zerine di profilleri alr. Di profilleri sikloid, daire kavisi (Novikov) veya daire evolventi olur. Bunlardan en ok evolvent profili kullanlr. Bu profilde dilerin almas temelde iki metod kullanlarak gerekletirilir. Bunlardan en ok kullanlan yuvarlanma metodu (ekil 5.1.9.a) ve ikinci metod ise form freze ile di amaktr(ekil 5.1.9.b). Evolvent Profilli dili arklarda ba noktas temel dairesinin dna karsa (ekil 5.1.10) alttan kesilme gerekleir. Alttan kesilmeye mani olmak iin snr di saysnn (zsn) altna inilmemeli veya mmkn ise pozitif profil kaydrma yaplmaldr.

2 cos Bu deer, =20ve =0iin zsn=17 ditir. Pratikte, bir miktar alttan kesilmeye 2 sin s msaade edilir. Bu takdirde zpr=14 di olarak kabul edilebilir. zsin =

ekil 5.1.9. Aln Dili malat Metodlar

ekil 5.1.10. Alttan Kesilme

Dili kutusu gvdesinin ekillendirilmesi millerin dizilii, yatak tipleri, yalama ve soutmann salamas ve kuvvetlerin absorbe edilmesi gibi birok husus gznne alnarak yaplr. Gerekli yerlere, ayrc duvarlar , kapaklar , szdrmazlk halkalar v.s. dnlmelidir. Rijitlik ve titreimin nlenmesi istendiinde uygun malzeme ve ekillendirme gerekir. Takviye levhalar fazlalatrlmal ve duvarlar kalnlatrlmaldr. Dkm veya kaynak konstrksiyonun daha avantajl olmas miktara, llere ve arla baldr. Byk redktrler iin kaynakl gvde tavsiye edilir. Seri imalatta (Modler sistem ) gvdenin , dkme demir , dkme elik veya hafif metal dkm (Al) olmas daha ekonomiktir. Dairesel simetriye sahip gvdeler flanl balant iin ok uygundurlar , ayrca kolaylkla ayak da monte edilebilir. ekil 5.1.11 de grld gibi aln dili kutular genel olarak elektrik motoru ile birlikte imal edilirler. ( Motorlu redktrler ). zel bir redktr tipinde k mili ii bo olarak imal edilmitir. Bylelikle redktr tahrik ettii makinann miline kolaylkla monte edilir.(ekil 5.1.12). Makina altnda ortaya kan atalet momentine rijit veya yayl bir balant ile mani olunur. Bu montaj ekli, allm mil balantlarna ( kavramalara) ihtiya gstermez.

ekil 5.1.11 Elektrik Motorlu Redktr

ekil 5.1.12 k Mili i Bo Olarak mal Edilmi Redktr Konik Dili ark Mekanizmalar: Yuvarlanma mekanizmalar iinde eksenlerin kesimesi iki konik eleman ile salanr. Bunlarn tepeleri dnme eksenlerinin kesime noktasndadr. Bunlar srekli ortak yan yzey dorusu boyunca temastadr ve sabit bir tahvil ile kaymadan yuvarlanrlar; bu demektir ki kesime noktasndan uzakl ayn olan noktalarn evresel hzlar da ayndr. Koniler yuvarlanma konisi adn alr ve taksimata isabet eden koniye yuvarlanma konisi ad verilir.(ekil 5.1.13).

ekil 5.1.13 Konik Dili ark Mekanizmasnda Boyutlar

Temel Boyutlar:Taksimat konisi as (ark ekseni ile taksimat konisinin yan yzeyi arasndaki a) ( 1 ) ve ( 2 ) olarak belirtilir. Toplamlar, Sfr ve V-Sfr Mekanizmalarnda, eksen as (A) 'dr. (ark eksenlerinin kesime as) : A = 1 + 2 Taksimat daireleri (ark eksenlerine dik kesitlerdeki daireler) aadaki ifadelerle belirtilir 2r1 = z1t = z1m ve 2r2 = z 2 t = z 2 m, m m r1 = z1 ve r2 = z 2 2 2 burada m 'in DIN 780 'e gre norm modl olmas gerekir. r r2 Taksimat konisi uzunluu: R a = 1 = sin 1 sin 2 n r z sin 2 evrim oran: i = 1 = 1 = 2 = 2 = Tek kademede maksimum: imax 5 n2 2 r1 z1 sin 1 Dz konik dili arklarn mukavemet hesabnda edeer dz aln dili ark esas alnr ve kuvvetin dili kalnl b 'nin ortasna geldii kabul edilir. ller de burada tespit edilir; yani ortalama modl mm hesaplara esas olarak alnr. (ekil 5.1.14). m b rm1 = m z1 = r1 sin 1 ; 2 2 mm rm2 = z2 = irm1 2 ve b m m = m sin 1 z1 Bunun yannda edeer aln dili iin: r ve re1 = m1 cos 1 r re 2 = m 2 cos 2

ekil 5.1.14 Mukavemet Hesaplar iin Edeer Aln Dili ark

Konik Dili arklarn malat: Aln dili arklarda olduu gibi, konik dili arklar da yuvarlanma ve form freze ile imal edilirler. En ok kullanlan metod yuvarlanma metodudur. Aln dili arklarda kullanlan takmlardan farkl olarak konik takmlar kullanlr.(ekil 5.1.15)

ekil 5.1.15 Konik Sonsuz Vida Formunda Freze Ba Spiral ark Mekanizmalar: Yuvarlanma mekanizmalarndan farkl olarak Spiral ark Mekanizmalarnda aykr eksenli mekanizmalar bahis konusudur. Kullanlan elemanlar yuvarlanma eleman deildir. Temas noktalarnda bykl ve yn birbirinden farkl

evresel hzlar mevcuttur.(ekil 5.1.16.d) Bu durum profil dorultusunda izafi kayma hzna ve genelde bir vida hareketine sebep olur.

ekil 5.1.16 Spiral Aln Dili ark Mekanizmas a) nden Grn b) stten Grn c)Normal Kesit d) Hzlar Geometrik Boyutlar: Helisel aln dili arklarn spiral dili ark mekanizmas olarak kullanlmasnda en ok grlen asnn 2 (tahrik edilen arkn helis as)den byk olmas sebebiyle iki sa veya iki sol helis dili arkn elemesidir. ekil 26b'de grld gibi Helis alarnn toplamna eittir. = 1 + 2 (1) ekil5.1.16 'da iki sa helis ark , dn ynlerine ( 1 , 2 ) gre gsterilmitir. Normal kesitte (C-D) arklar, ayn taksimata t n = mn ve ayn kavrama asna n sahiptirler. Helisel Dili arklarda olduu gibi, ms1 = mn / cos 1 ve ms 2 = mn / cos 2 m m z1 r1 = s1 z1 = n 2 2 cos 1 m m z2 r2 = s2 z2 = 2 2 2 cos 2 z r cos 2 2r m i = 2 = 2 s1 = 2 z1 ms2 2 r1 r1 cos 1

Profil dorultularnn temas noktas C, taksimat silindirleri arasndaki A-B teet dzleminde bulunur. ekil 5.1.16.dde teet dzlemindeki hz oranlar grlmektedir. 1 profili nokta olarak C noktasnn v1 = r11 evresel hzna sahiptir (I eksenine dik). 2 profili ise v 2 = r2 2 (II eksenine dik) evresel hzna sahiptir. Normal bileenleri vn eit olmak mecburiyetindedir. Hz geninden : v cos 1= 2 v n = v 1 cos 1 = v 2 cos 2 veya v cos 2 1 ayrca, n v /r r v r cos 2 i= 1 = 1 = 1 1 = 2 1 = 2 . n2 2 v 2 / r2 r1 v 2 r1 cos 1 evrim oran sadece dili aplarna bal olmayp helis alarna da baldr. Bu yzden herhangi iki ap deeri seilip (Ayn zamanda ro1+ro2 = a uzunluu) istenen bir evrim orann salayan helis alar tespit edebilir. En ok rastlanan zel durum olan birbirini dik kesen dili eksenlerinde: (=90, 2=90-1) r i = 2 tan 1 r1
m n z1 z + 2 2 cos 1 sin 2 benzer olarak bulunur. 2a 1 i = + z1. mn cos 1 sin 1 Sonsuz Vida Mekanizmalar: Spiral aln dili mekanizmalarnn dezavantajlar, di yan yzeyleri arasnda nokta temasnn olmas, buna bal olarak sadece dk g ve evrim oranlarnda kullanlmalardr. Bu dezavantajlar spiral dililerin zel bir hali olan sonsuz vida mekanizmalar ile yok edilmitir. Bir ark ve bir vidadan meydana gelen sonsuz vida mekanizmalarnda vida z1 =1...4 azl olarak imal edilir. ark ise yuvarlanma metodu ile imal edilir. Eksenler arasnda genel olarak 90 'lik bir a bulunur. Tahvil oranlar tek kademede, redktr olarak i>100, hzlandrc olarak ise i=1/15 civarnda olur. Verimin yksek olmas ve yer tasarrufu maksadyla sonsuz vida mekanizmalarnn ard arda monte edilmesi avantajldr. Sonsuz vida mekanizmalar genelde az yer kaplamalar , yksek g tahvil oranlarnda ve darbeli iletme artlarnda uygun olmalar ve sessiz almalaryla tannrlar. Verimleri % 96 'ya kadar ykselebilen yksek performans redktrleri hassas imalat, uygun malzeme ifti (sertletirilmi ve talanm elik vida, fosfor veya Al-bronzu ark), rijit yataklama, hassas montaj, uygun yalama ve soutma ile salanabilir. ekil 5.1.17`de farkl geometrik ekillerde vida ve arklarn (silindirik veya globoidal) e almalar gsterilmitir. a=

ekil 5.1.17.Sonsuz Vida Tipleri a) Silindirik b) Globoid sonsuz vida ve helisel aln ark c) ve d) Globoid

Temel Boyutlar: Norm modl m vida iin eksenel kesitte ve ark iin ortalama aln kesitte standartlatrlmtr. (ekil 5.1.18)

ekil 5.1.18. Silindirik Sonsuz Vida Mekanizmas a)Vidann Eksenel Kesidi b)Vidann Yan kesidi c) stten Grn d) Normal Kesit e)Hzlar Eksenel Taksimat : t a = m Eksenel kesitte vida zerinde hatvenin H = z1 t a olduu farkedilir. Sa helisli bir vida saat ibreleri ynnde dndrlrse ilerlemek isteyecektir. Onun eksenel ynde hareketine mani olacak ekilde yataklarsak e alan arkn dndn mahade ederiz. Vidann geometrik boyutlar dm1 ortalama ap zerinde hesaplanr. Ortalama apta helis as m H tan m = dm1 veya m = 90 1 2 z m z1 tan m = 1 = d m1 d m1 / m

Buradaki ( d m1 / m ) form says zF olarak da ifade edilir ve vidann ekillendirilmesinde karakteristik bir deerdir. Kk form saylar yksek m -deerleri, ince ve eilebilir vida demektir. Byk form saylarnda ise m daha dk ve vida daha mukavimdir. Kullanlan form saylar 7...10...17 arasndadr. Son deerler, otoblokaj istendiinde (bilhassa kaldrma makinalarnda) kullanlr. DIN 3976 'da takmlarn azaltlmas gayesiyle ortalama ap (dm1) R40 serisindeki norm modllerin kullanlmas istenmitir. evresel hz v 1 = rm1 1 ve v 2 = r2 2 olarak hesaplanr. m Burada r2 = z2 arkn taksimat yarapdr. 2 v ekil5.1.18.e`deki hz geninden : 2 = tan m v1 v1 Kayma hz: vg = cos m n z i= 1 = 1 = 2 (7,5...1,06) evrim oran: n2 2 z1 ark di says z2 30 olmaldr. m d a = rm1 + r2 = ( m1 + z 2 ) Eksenler aras mesafe: 2 m Sonsuz vida mekanizmalarnn mukavemetinde aadaki hususlar gznne alnr. 1. Yzey mukavemeti (Pitting tehlikesi) 2. Kayma ve snma (Yenme tehlikesi) 3. arkta di dibi mukavemeti (Di dibi krlmas) 4.Vida milinin eilmesi (izin verilenin zerinde deformasyon) malattta Dikkat Edilecek Hususlar: Vida ve mili daima birlikte ve ayn malzemeden (sementasyon veya slah elii) imal edilir. ark ise genelde dililerin bulunduu Bronz bir ember ve daha ucuz bir malzeme olan elik veya D.D. 'den gbek olmak zere imal edilir. Balant, pres geme ve setuskur veya merkezleme faturasnn bulunduu flana geme civata veya pimler ve civata vastasyla gerekletirilir.(ekil 5.1.19)

ekil 5.1.19. ark-Gbek Balantlar Dili kutusunun ekli, vidann (yukarda, aada veya deyde) ve arkn (dnme ekseni dey veya yatay) konumu ve yataklamann trne gre belirlenir. Mmkn olduu kadar az para kullanlr. Misal olarak gvde tek para imal edilir ve miller radyal ve eksenel kuvvetleri alacak ekilde yataklanr.

arkn gvdeye kolaylkla montajn gerekletirmek maksadyla, gvde ark ekseninde vida ekseni dorultusunda iki paral olarak da yaplabilir. Bilhassa kk boyutlu sonsuz vida mekanizmalarnda gvde delii arkn geebilecei ekilde imal edilir ve kapak vastasyla kapatlr. arkn eksenel konumu bir ayar somunu veya kapaklardan ayar edilebilmeli ve montaj srasnda tayc alann uygun ayarlanmas gerekir. Dili kutusunda soutucu kanatlar ve vida miline pervane taklmas durumunda hava kanallar bulunmaldr. (ekil 5.1.20)

ekil 5.1.20. Sonsuz Vida Redktr