TOKSKOLOJYE GR - Tarihe - Genel Bilgiler

TOKSKOLOJ
= TOXICOLOGY =Zehir Bilgisi =A Bilim Toxicon = Zehir, Logos =Bilgi

Toksikoloji hem bir bilimdir hem de bir sanat!

 Toksikoloji,

kimyasal maddelerin canl organizmalarda sistemler zerinde istenmeyen, zararl, olumsuz sonular oluturan etkilemelerini inceleyen bir bilimdir. Bir baka deile toksikoloji kimyasal maddelerin, biyolojik ve fiziksel ajanlarn (yabanc maddelerin) biyolojik sistemle etkilemelerini ve bunlarn zt etkilerini inceler.
Modern toksikoloji bu belirtilen etkilemeleri

incelemekle beraber toksisite mekanizmalarn aydnlatma, yeni antidotal tedavi yaklamlarn gelitirme, risk deerlendirme, bilgilendirme, afet toksikolojisi gibi tm uralar iine alr.

Toksikolojinin amac,
Kimyasal maddelerin canl sistemler

zerindeki zt etkilerin doasn incelemek, Bu zt etkilerin meydana gelme, ortaya kma olaslklarn ngrmek, Yarar/zarar orann ortaya koymak ve risk deerlendirmesini yapmaktr.

Toksikoloji insanlk ile balar:

Avlanma, sava ve suikast iin hayvan venomlarnn ve bitki ekstraktlarnn kullanm ilk insanla balamtr. Tarih ncesi insanlar baz bitkileri zararl, dierleri gvenli diye kategorize etmilerdir. Ayn ekilde ylanlar ve dier hayvanlar iin de benzer doru snflamalar yaplmtr. Eber papirslerinde (M 1500ler) akonit (ok zehiri), opiyum (zehir ve antidot), metaller (Pb, Cu, v.b.) dahil birok zehir hakknda bilgiler mevcuttur.

Tbbn babas kabul edilen Hippocrate (~M 400) birok zehiri ve bunlarn tedavilerini tanmlam, klinik toksikoloji prensiplerinden ilk defa bahsetmitir. Zehirlenmelerin tedavisinde yaplacaklar konusunda bilgiler vermitir. Bylece toksikolojinin ilk temel kavramlar ortaya konmutur.
Eski yunan literatrlerinde de eitli zehirler ve bunlarn kullanm konusunda bilgiler yer almaktadr.

M 370-286- Theophrastus, De Historia Plantarum isimli zehirli bitkilerden de sz eden bir kitap yazmtr. Yunanl doktor Dioscorides, zehirleri bitkisel, hayvansal ve mineral zehirler olmak zere ilk defa snflamtr. Ayn zamanda zehirlenmelerde kusmann yarar, korozif ajanlar ve ylan zehirleri ile ilgili tedavi yaklamlarndan bahsetmitir. Demonthenes (M 385-322) kalemine yerletirdii zehirle intihar eden ilk kiidir.

Catherine de Medici Eitimsiz deneysel toksikoloji uygulamas yapan ilk kiidir. talyadan Fransaya gtrd becerilerini balarna geleceklerden habersiz kurbanlarnda deniyor. PARACELSUS (1493-1541)
Philippus Aureolus Theophrastus Bombastus von Hohenheim Paracelsus

Toksikolojinin bilimsel temelleri- Toksisitenin greceli bir kavram olduunu, toksik zelliklere ve doza bal olduunu ifade eden rnasans adamdr. Doz-cevap kavramn, toksik etkikimyasal yap ilikilerinden, evresel faktrlerden ve mesleki toksikolojiden sz eden ilk kiidir.

1880lerde kloroform, dietil eter, karbonik asit gibi ~10.000 organik bileik sentez edilmitir. Orfila (1783-1853) doal ajanlarn toksisitesi konusunda ilk ana kitab yazmtr (1815). Otopsi materyalinin zehirlenmelerde delil olarak kullanlabileceini ve bu amala kimyasal analizleri sistematik olarak ortaya koyan ilk toksikologtur (1818). Toksikolojiyi bamsz bir disiplin olarak ele alan ilk kiidir.

Modern toksikoloji bu yzylda hzla gelimeye balamtr. I.Dnya savanda fosgen ve mustardn sava gaz olarak kullanlmasn takiben, II.Dnya sava yllarnda pestisitlerin, ilalarn, sentetik fiberlerin ve endstriyel kimyasallarn retiminin artmasyla toksikoloji popler hale gelmitir.

Sizde iki kolay dersle bir toksikolog olabilirsiniz. Ancak bu derslerin her biri 10 yldr.
Arnold Lehman,1955

TOKSKOLOJ
Fiziksel, kimyasal ve biyolojik ajanlarn canl biyolojik sistemlerde yapsal ve ilevsel deiiklik eklinde gzlenen zararl etkilerinin kalitatif ve kantitatif olarak incelenmesi ve bu aratrmalardan sonra elde edilen verilerin insan dahil tm yararl canllarn zararl etkilerden korunmas ve kimyasal maddelerin gvenirliliklerinin saptanmas iin kullanlmas ile uraan, multidisipliner, hem ok eski hem modern anlamda ok yeni, gelien ve ngrsel nitelii olan bir bilimdir.

TOKSKOLOJ
FARMAKOLOJ BYOKMYA ve MOLEKLER BYOLOJ
KMYA: NORGANK, ORGANK, FZKSEL

TIP
VETERNER HEKMLK FZYOLOJ PATOLOJ

ANALTK KMYA
FARMASTK BLMLER EPDEMYOLOJ

TOKSKOLOJ
Profesyonel anlamda

TANIMLAYICI (Descriptive) TOKSKOLOJ: Tanmlayc, ayrc toksisite testleri

DZENLEYC (Regulatory) TOKSKOLOJ: Dzenlemeler

MEKANSTK (Mechanistic) TOKSKOLOJ:

Mekanizmalar aydnlatc

Mekanistik Toksikoloji
Canl organizmalarda toksik etkilere neden olan kimyasallarn tanmlanmas iin hcresel, biyokimyasal ve molekler mekanizmalarn anlalmasyla urar. Mekanistik uygulamalarn alma sonular toksikolojinin pekok alannda nemlidir. Mekanistik veriler daha gvenilir alternatif kimyasal dizayn ve retimi iin gereklidir.

Tanmlayc Toksikoloji
Direkt olarak toksisite testleri ile ilgilenir. Gvenirlilik deerlendirmesi ve dzenlemeler iin bilgi salar. Deney hayvanlarnda yaplan toksisite testlerinin dizayn ile insanda risk deerlendirmesine olanak verir. nsanda istenmeyen etkileri snrlar. Mekanistik toksikolojinin gelitirdii hipotezlere katkda bulunur. Mekanistik ve tanmlayc toksikolojinin dzenleyeci toksikolojide anahtar rolleri vardr.

Dzenleyici Toksikoloji
Tanmlayc ve mekanistik toksikolojiye dayal verileri kullanarak ila veya dier kimyasallar iin yasal dzenlemeler yapar.
FDA- Food and Drug Administration Piyasada satlan ila, kozmetik ve gda katk maddelerinden sorumludur. EPA- Environmental Protection Agency evredeki insektisit, fungusit, rodentisit ve dier kimyasallardan sorumludur. OSHA- Occupational Safety and Health Administration of the Department of Labor yerilerinde gvenli ve salkl artlarn olmasn salar.

Mekanistik Toksikoloji

Dzenleyici Toksikoloji

Risk Tanmlayc Toksikoloji

Toksikolojinin alt gruplar:

Klinik Toksikoloji Veteriner Toksikoloji Farmastik Toksikoloji Gda Toksikolojisi

Forensik Toksikoloji
Mesleki Toksikoloji evresel Toksikoloji Analitik Toksikoloji Toksinoloji

Aquatik Toksikoloji
Genel Toksikoloji Afet Toksikolojisi Fitotoksikoloji

Biyokimyasal Toksikoloji

Klinik Toksikoloji lalar ve dier kimyasal maddelerle meydana gelen zehirlenmelerin tedavisi ve yeni tedavi yaklamlarnn gelitirilmesi ile urar.

Mesleki Toksikoloji alma ortamnda kiinin maruz kald zararl maddelerin etkisinden kiiyi korumak ve alma ortamn salk asndan daha gvenli yapmak amacna hizmet eder. alma ortamndaki kimyasal maddelerin msaade edilebilir dzeylerini belirler, denetler, risk deerlendirmesini yapar.

Analitik Toksikoloji Toksik maddelerin kalitatif ve kantitatif analizi iin analitik kimya ve genel toksikoloji amalarnn ve yntemlerinin uygulanmasdr. Forensik Toksikoloji lme yol aan, insana veya mala zarar veren bir ajann nitel ve nicel olarak tanmlanabilmesi iin urar. Kimyasal maddelerin zararl etkilerinin tbbi ve yasal ynleri ile ilgilenir. Yasal amalarla toksikolojinin kullanmdr. Adli Toksikoloji olarak da adlandrlr.

evresel Toksikoloji (Ekotoksikoloji) nsanlara ve ekolojik evredeki tm yararl organizmalara zararl etkileri olan evresel kirlenme etkilerini inceler. Besin, su, hava, toprak kirleticileri ve bunlarn ekosistemdeki etkileri ile ilgilenir. Toksinoloji Bitkisel ve hayvansal orjinli veya patolojik bakterilerce oluan maddelerin toksisitesini inceler.

Temas (=maruziyet, exposure) ve toksisite deiik artlarda meydana gelebilir:

- Tbbi tedavide,
- Veterinerlik uygulamalarnda, - yerlerinde (mesleki), - Genel evrede, - Deprem gibi doal afetlerde, - Kazai veya adli olaylar dahil kastl olaylarda, v.b.

 Her yl yaklak 100.000 bileik retiliyor, yaklak

1000 yeni madde kullanma sunuluyor. nsanolunun kimyasal yk her geen gn artyor. 70.000 kimyasal madde (1984): ~ 48.000 endstriyel, ~ 3.000 kozmetik, ~ 1.315 ila, ~ 3.000 pestisit, ~ 8.500 gda katk maddesi

Yarar/zarar oran dnlrse yaantmza zorunlu

giri sz konusudur. evremizdeki bu tr eitlilik toksikolojiyi kapsaml bir bilim yapmakta ve alt spesifik toksikoloji alanlarnn olumasna yol amtr.

UNEP (Birlemi Milletler evre Projesi)e gre: (1950) 7 milyon (1985) 250 milyon, (2000-) 400 milyon ton kimyasal retim sz konusudur.

Ancak salmz korumak veya dzeltmek, besinlerin saklanmas, tarmsal verimi artrmak, yaantmz srdrmek iin kimyasal maddeleri kullanmak zorundayz. Dolaysyla kimyasal ajanlara maruziyet kanlmazdr. Ancak kullanlan bu kimyasal maddelerin az-ok toksisite potensiyeli vardr. Zarar grmeden kimyasal maddeyi kullanmak sz konusudur. Bu ise ancak yabanc maddelerin etkilerini bilmek, evremize girilerini snrlayp, denetlemek, toksik dzeyde temas nlemekle salanabilir.

lalar dahil tm ksenobiyotiklerin biyolojik sistemde oluturduu olumsuzluklara TOKSK ETK denir. Bir kimyasal maddenin veya fiziksel etkenin zarar verme kapasitesidir. Bir ksenobiyotiin toksik etki oluturmasna Toksisite denir. Toksisite oluturan tm bu ksenobiyotiklere Toksik Madde denir. Canl organizmalarda byk lde zararl etki yapma kapasitesine sahip maddelerdir.

* Uygunsuz doz ve sre kullanldnda biyolojik sistemde olumsuz, istenmeyen etkiler veya hasar oluturabilme kapasitesine sahip maddelere veya etkenlere Toksik Madde denir.
Toksik etki oluturmayan hibir madde yoktur. lala zehiri ayran yegane fark DOZdur Paracelsus

Toksikan Antrapojenik aktivite sonucu veya enerji retimi veya sentez srasnda oluan zararl madde Toksin Doal olarak oluan zararl madde Ksenobiyotik = Ekzobiyotik Yabanc madde- la dahil tm kimyasal maddeler

Toksisite kimyasal maddelerin organizmadaki olumsuz etkiler oluturmasdr.

Toksisite kalc veya geici olabilir.

Toksisite akut veya kronik olabilir.

Toksisite ani veya gecikmi olabilir.

Gnlk yaantmza girmi bir kimyasaln bile uygunsuz, rastgele, ama dnda, akld ve tedbirsizce kullanm veya kazai alm toksisiteye neden olur.
Sofra tuzu: ~300-350 gr/gn = lm Kronik doz = kronik toksisite

Toksisite oluumunda;
DOZ TEMAS SRES

TEMAS YOLU
TEMAS SIKLII, son derece nemlidir.

the dose makes the poison

DOZ

M.Alice Ottoboni

Zehirlenmeyi belirleyen faktrdr. Uygun kullanlmad takdirde her madde zararl, olumsuz etkiler meydana getirir. Ksenobiyotiklerin geni bir doz spekturumu vardr. Zararl etki oluturma potensiyelleri farkldr. Her zaman olmasa da ounlukla toksisiteyi doz belirler.

Toksik Maddelerin Snflandrlmas:

Kullanmna gre: Gda aditifi, pestisit, zc gibi. Potansiyeline gre: ok toksik, az toksik, vs. Ana etkilerine gre: Kanserojenik, mutajenik, teratojenik

gibi. Kaynana gre: Hayvansal, bitkisel, evresel gibi. Hedef organ veya yapya gre: Hepatotoksik, nefrotoksik, hemopoetik zehir gibi. Kimyasal yaplarna gre: Aromatik/alifatik amin gibi. Fiziksel veya fizikokimyasal zelliklerine gre: Uucu, gaz, kat, sv, patlayc gibi. Biyokimyasal etki mekanizmasna gre: MAO inhibitrleri, methemoglobin yapclar, antikolinesterazlar gibi. Hava kirleticileri, mesleki veya evresel kirleticileri gibi.

Bir maddenin ne kadar toksik olduunu ifade etmek iin yani toksisite dercesini ifade etmek iin akut toksisite letalite birimi olan LD50 ifadesi kullanlr.

LD50 = Medyan letal doz: Solunum yolu dnda dier tm btn yollarla organizmaya girerek etki gsteren kat veya sv haldeki kimyasal maddelerin belirli koullarda birkez verildiinde hayvan populasyonunun %50sini ldren dozdur. LD50 maddelerin toksisite mukayesini salar ve bu ifade ile bir maddenin hangi artlarda zararl olduunu da anlamak mmkndr.

LD50 (kemirici, oral) deerlerine gre nsanda

Toksisite Derecelemesi
Toksisite D. Snf

Non-toksik (pratik olarak) Az Toksik Orta Toksik ok Toksik Son derece Toksik Sper Toksik

>15 gr/kg 5-15 gr/kg

> 1L 500 ml- 1L

0.5-5 gr/kg 50-500 mg/kg 5-50 mg/kg < 5 mg/kg

30-500 ml 30 ml- 1ay ka 1ay ka -7 damla < 7 damla (tadmlk)

OECD- Organization for Economic Cooperation and Development

KAYNAK
http://web.inonu.edu.tr/~tsahin/dokuman/to

ksikoloji/