T.C.

MLL ETM BAKANLII

MAKNE TEKNOLOJS ALANI

ARIZA TESPT
521MMI365

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR .................................................................................................................... ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 2 1. ARIZALI BLM TESPT ETME .................................................................................. 2 1.1. Kullanlacak Ara, Gere ve Ekipman .......................................................................... 2 1.1.1. Aralar ................................................................................................................... 3 1.1.2. Gereler ................................................................................................................. 3 1.1.3. Ekipmanlar............................................................................................................. 4 1.2. Problemi Tespit Etme.................................................................................................... 7 1.3. Arzal Blm ve Paray Tespit Etme.......................................................................... 9 1.3.1. Elektrik Arza eitleri ........................................................................................ 10 1.3.2. Mekanik Arza eitleri....................................................................................... 13 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 16 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 18 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 19 2. ARIZA NEDENLER ........................................................................................................ 19 2.1. Sistem.......................................................................................................................... 19 2.1.1. Tornann Yalama Sistemi .................................................................................. 20 2.1.2. Soutmada Sistemi Arza Tespiti ........................................................................ 21 2.1.3. Hidrolik Sistemlerde Oluan Arzalar .................................................................. 22 2.2. alan Bilgisi ............................................................................................................. 22 2.3. Doru Aparat Kullanma .............................................................................................. 23 2.4. alma Ortam ........................................................................................................... 23 2.4.1. CNC Takm Tezghlar in deal alma Ortam ve Koullar ........................ 23 2.5. Kaliteli Makine Elemanlar ......................................................................................... 24 2.6. Gelien Teknoloji ........................................................................................................ 25 2.6.1. Teknolojik Bakm Teknikleri .............................................................................. 25 2.6.2. Gelitirilen zmler .......................................................................................... 26 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 30 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 31 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 32 KAYNAKLAR ....................................................................................................................... 33

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI 521MMI365 Makine Teknolojileri Makine Bakm Onarm Arza Tespiti Makine imalat sektrnde kullanlan takm tezghlarnda oluabilecek arzalarn tespitini salayan renme materyalidir. 40/32 Arza tespiti yapmak Genel Ama: Genel atelye konumlar erevesinde makinelerde oluabilecek arzalar tespit edebileceksiniz. Amalar: 1. Arzal blm tespit edebileceksiniz. 2. Arza nedenlerini aratrabileceksiniz. Ortam:Atlye, snf ortam Donanm: Atlye ortamnda uygun ara ve gerele bireysel veya grupla alabileceiniz ekipmanlar, test cihazlar, arza bildirim formlar, i gvenlii uyar levhalar Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

SRE N KOUL YETERLK

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renci, Bu modl ile imalat sektrnde kullanlan takm tezghlarnda oluabilecek arzalarn tespit etme becerisini kazanp arzal paray teknik ve fiziki konumlar gz nnde bulundurarak tamir veya deitirme ilemini yapabileceksiniz. Takm tezghlarnn sistemleri, maliyet asndan pahal sistemler olduu iin meydana gelebilecek arzalar annda tespit edilip giderilmek zorundadr. Aksi takdirde arzalar byk boyutlara ulatnda arzalarn giderilmeleri hem olduka masrafl olacak hem de tezghn imalat d kalmas sonucu retimde nemli aksamalar meydana gelecektir. Gnmzde kullanlan takm tezghlarnn pek ou yurt dndan ithal edildii iin elimizdeki mevcut materyallerimizin korunmas hem lke ekonomisi asndan hem de teknoloji transferi asndan nem tamaktadr. Bir makinenin arzalarn giderilip alr hale getirilmesi, maliyet, teknoloji, i ve insan gc gibi birok konumdan nemlidir. Amacmz gelien teknoloji sayesinde makine teknolojisi alannda birok yeni ve etkin teknolojik gelimeler ile ilgili olarak sizleri bilgilendirmektedir.

RENME FAALYET1
AMA

RENME FAALYET1

Gerekli ortam salandnda, makinede arzal blm tespit edebileceksiniz.

ARATIRMA
Makine operatrlerinin makinede en ok karlatklar arzalar hakknda aratrma yapnz. malat yapan fabrikalarn makine parklarndaki tamir ve bakm nitelerini gezip inceleme ve bilgi toplama faaliyetini yapnz. Aratrma yaparken kullanlan teknik bilgi ve becerilere dikkat edip bu konuda deneyimi olan makine bakm eflikleri ve arza teknisyenlerinden gerekli bilgileri edininiz.

1. ARIZALI BLM TESPT ETME

1.1. Kullanlacak Ara, Gere ve Ekipman
Genel olarak kullanilan ara, gere ve ekipmanlar:

1.1.1. Aralar

1.1.2. Gereler

1.1.3. Ekipmanlar
Arza tespitinde baz ekipmanlarn kullanlmas gerekmektedir. Bu ekipmanlar arza tespitini kolaylatrmaktadr. 1.1.3.1. Kulaklkl Grlt Dinleme Aleti Kulaklkl grlt dinleme aleti ile rulman grlts kolaylkla ve hzl bir ekilde kontrol edilebilmektedir. Bu alet tpk bir doktor stetoskobu gibi kullanlmaktadr (Resim 1.1).

Resim 1.1: Kulaklkl grlt dinleme aleti

1.1.3.2. Scaklk lm Tabancas Bu cihazlar gnderdikleri kzl tesi n ile bir noktadaki scakl lerler. Uzaktan nokta scaklklarn lmek iin kullanlan pratik ve ekonomik cihazlardr. Cihazlarn seimini uzaklk ve scaklk aral baznda yapmak gerekir. Rulmanlarn ss bu cihazlarla aralkl bir ekilde llmek suretiyle s deiimleri izlenir ve rulmanlarn arzas tespit edilir. 1.1.3.3. Titreim lm ve Analiz Cihazlar Titreim lm yapabilmek iin gerekli ilk art bir titreim lm cihaz ve probudur. ou zaman cihaz beraberinde bir kalibratr kullanlmas da gerekli olmaktadr (Resim 1. 2).

Resim 1. 2: Titreim lm cihaz

Titreim lm problarn aadaki gibi gruplara ayrabiliriz: Akselerometre: Geni frekans ve dinamik arala sahip ve nispeten ufak yapda olmas sebebiyle en genel amal transdserdir. Hz probu: ounlukla orta frekans blgesini ieren izleme sistemlerinde kullanlmaktadr. Deplasman probu: zellikle dk frekansl deplasman lmnn gerektii aft titreimi, eksen kakl gibi lmlerde faydal olmaktadr. Titreimmetreler: Sadece saysal bir deer olarak makine zerindeki titreim seviyesi renilmek isteniyorsa titreimmetre kullanlmaldr. 4

Titreim arza detektrleri: Saysal deerlerin yannda rulman arzalar, kaplin ayarszl, balans bozukluu gibi basit arzalar spektrum (titreim grafii) analizi yaplmadan tanmlanmak isteniyorsa titreim arza dedektrleri kullanlmaldr. Titreim spektrum analizrleri: Spektrum analizi yapabilmek iin lm sonularnn kaydedilebilecei, bilgisayar destekli bir titreim ve lm cihazdr.

Titreim analizi ile; Balans bozukluu Kaplin ayarszl Rulman arzas Kaymal yatak arzas Ankraj ve ase geveklii Mekanik geveklikler Fanlarda ve pompalarda ak bozukluklar Elektrik motorlarnda baz elektriksel arzalar titreim analizi ile bulunabilir.

1.1.3.4. Enfraruj Termometre Kullanm Enfraruj termometre kullanm, son derece pratik ve hassastr. Sadece scakl lmek istenen cisme krmz k noktas dorultulursa, MAX, MIN, T gibi lmleri enfraruj termometre ekranndan C veya F birimleri ile okunur (Resim 1.3).

Resim 1.3: Deiik enfraruj termometreler

Termal grntleme: Termal grntleme dnen ya da sabit sistemlerde ssal farkllk oluturan problemlerin tespitinde yksek verimlilikle kullanlan bir nleyici bakm tekniidir. Rulman arzalar, elektriksel balantlardaki problemler ve soutma problemleri infrared termal grntleme ile tespit edilebilmektedir(Resim 1.4).

Resim 1. 4: Termal grntleme

1.1.3.5. Titreim lm Cihazn Kullanma Makinelerin alma koullar altnda yaydklar titreim, onlarn durumlar hakknda fikir vermektedir. Rulmanlar, dili kutular, elektrik motorlar, fanlar gibi her tr dnen donanm zerinde bir defaya mahsus veya periyodik olarak titreim analizi yaplarak arza nedenleri tespit edilir(Resim 1.5).

Resim1.5: Dorudan lme yapan ve okunabilen titreim lm cihaz

El tipi titreim lm cihazlar ile titreim lmne dayal makine bakmna ynelik tm lmler yaplabilmektedir. Tm rulman markalarnn titreim arza frekanslar veri tabann da ieren, yeni bilgisayar programlaryla donatlan bu cihazlar, kullancya abuk, etkin ve kolay analiz olana salamaktadr. Ayn zamanda nceki lm verilerine kolayca ulamak da mmkn olmaktadr. Bu tip cihazlarla yaplan lmeler, abuk ve kolaydr. Dorudan lme yaplarak okunabildii iin kullanmlar da olduka yaygnlamtr. Bu zellik sayesinde, tesis ierisinde yer alan makinelerin titreim deerlerinin periyodik olarak kontrol edilerek olas bir hatann nceden fark edilmesi bakm alannda kolaylk ve avantaj salamaktadr. Bozulmas beklenen makine veya paralarn yedeklerinin temin edilerek zamannda deitirilmesi sayesinde, iletme retimi kayb en aza indirilmi olur. Gnmzde bu yntemle: Rulman, Elektrik motoru, Kompresr, Jeneratr, Pompa, Fan, Dili kutusu, Redktr, Trbin, aft ve dier dnen aksama sahip makinelerde bakma ynelik titreim lmleri yaplmaktadr.

Bu makinelerde, problemin ne olduunu anlayabilmek iin frekans analizi yapabilen lm cihazlarna da ihtiya vardr. Bilgisayar program zerinde tanmlanan tesis yaps zerinde llecek makineler ve lm noktalar belirlenerek veri toplama cihazna transfer edilir. Bu sayede, veri toplama cihaz aldnda zerinde hangi makinenin hangi noktasnda ne lm yaplaca gsterilecektir. Kullanc, bu lmleri (rota) tamamladktan sonra toplanan data tekrar bilgisayara transfer edilir. Bilgisayar zerinde her noktada yaplan lmlerin kaytlar saklanmaktadr. Bu sayede, ayn noktada daha nce elde edilmi lm sonular ile yenileri karlatrlarak herhangi bir hata oluup olumad anlalabilmektedir. Hata tespiti iin deiik analiz teknikleri bulunmaktadr. Yukarda belirtilen ilem el tipi bir cihazla periyodik aralklarla yaplabilecei gibi kritik makinelerin izlenmesi iin srekli izleme ve analiz sistemleri de bulunmaktadr.

1.2. Problemi Tespit Etme

Problem tespitinde, tamir bakm iini yapacak ilgili birime yardmc olabilecek en nemli materyal, iletme ve atlyelerde arza bildirim formlardr. Bu formlar sayesinde arza ksa srede ve etkin bir ekilde zlebilir (ekil 1.1). ARIZA BLDRM FORMU Arzann Olduu Blm/Ksm smi Arzal Tezgah ve/veya Tesisin Kod Numaras ve/veya ismi Arzann Cinsi Arzay Bildirme Tarihi Arzay Bildiren Blm/Ksm Amiri Formu Teslim Alan Personel Bakm Blm/Ksm Amiri Arzay Gidermeye Balama Tarihi ve Saati Arzann Giderildii Tarih ve Saat Arzann Giderilme Sresi Arzay Gideren Personel Yaplan ler: Bildirilen Arza Giderilmi Olup, alr Durumda Teslim Alnmtr. Teslim Alan Blm Amiri
Tablo 1.1: Arza bildirim formu

Yukardaki arza bildirim formu makine bakm onarmn yapacak kiiye arza hakknda gerekli olan bilgiyi vermelidir. Formun zerindeki gerekli olan alanlar oparatr tarafndan doldurularak arza bakm elemanna ihtiyac olan bilgi salanmaldr. Bu form sayesinde gerekli verilerden istifade edilerek arza sebebleri ve arza says, arza sebebleri ve bundan dolay tezghlarn duru sreleri tesbit edilip bakm onarm istatistik sre kontrolu ve istatistik deerlendirme yaplr. Ama istatiksel verilerin sistemli ve doru bir ekilde toplanarak deerlendirilmesi ve bunun neticesinde aadaki sorunlarn zmne katk salamaktr. Bu form ile aadaki sonulara ulaabilirsiniz: Arza sebeb sonu grafikleri kartlarak arzaya sebep olan nedenler konusunda ilgili birimlerin bilgilendirilmesi, alnacak nlemlere yardmc olunmas ve kalitenin artrlmasdr. Arzadan kaynaklanan tezgh duru srelerinin daha gereki karlmasdr. Periyodik bakm ncesi kronik arzarn tespit edilerek alnacak nlemlerin daha nceden belirlenmesidir. Toplanan bu veriler ile tezgh veya ekipmann, geometrik test, byk apl yenileme yaplmas veya modernizasyon gibi konularda karar verilmesine yardmc olacaktr. Bu tr eitli deerlendirmeler yaplarak uluslararas kalite standart yakalanm olur. letmelerde bakm onarm ksm eflikleri makinelerdeki her trl arzay tespit tamir ve bakmlarndan sorumlu olan birimlerdir. Aada bir iletmede meydana gelen tezgh arzas ve ilgili birim tarafndan doldurulan rnek bir arza bildirim formu bulunmaktadr. Arza bildirim formu rnei ekil 1.2 de grlmektedir.

ARIZA BLDRM FORMU Arzann Olduu Blm/Ksm smi Atlye 2 Arzal Tezgah ve/veya Tesisin Kod BFT 50 Numaras ve/veya ismi Arzann Cinsi X ekseni (+)ve (- ) ynlerinde hareket etmiyor Arzay Bildirme Tarihi 17/08/2007 Arzay Bildiren Blm/Ksm Amiri H.AL CEPKEN BFT 50 OPARATR Formu Teslim Alan Personel Bakm Blm/Ksm Amiri Arzay Gidermeye Balama Tarihi ve Saati Arzann Giderildii Tarih ve Saat Arzann Giderilme Sresi Arzay Gideren Personel Fatih AVCI AHMET ERMAN ELDEM Mhendisi 18/08/2007 (08:00) MEM

18/08/2007 (18:00) 10X1=10 saat F .AVCI X eksenini dndren kavrama arzaland, kavrama sklerek tamir edildi, tezgah alr Yaplan ler: halde teslim edildi .1 adet 51305 nolu rulmun deiti. Bildirilen arza giderilmi olup, alr durumda teslim alnmtr. Teslim Alan Blm Amiri
ekil 1.2: Arza bildirim formu rnei

1.3. Arzal Blm ve Paray Tespit Etme

Balca endstriyel alanda kullanlan btn makine ve ekipmanlarda elektrik arzalar ve mekanik arzalar olmak zere, iki ana temel arza tr karmza kmaktadr. Atlye ve iletmelerdeki bakm onarm birimleri de bu iki ana alana blnerek ilemlerini yapmaktadr.

1.3.1. Elektrik Arza eitleri

Elektrik arzalar u maddelerde toplanmak mmkndr: Elektrik donanm arzas(kablo, klemens, fi, priz vb.) CNC,NC,TNC arzas DC src arzas Okuyucu cetvel enkoder arzas vb. AC ,DC elektrik motoru arzas Switch alter, buton, lamba vb. arzas Elektrik panosu, rle, kontaktr vb. arzas Elektronik kart arzas Elektrikli kavrama valf vb. arzas Bakmszlktan kaynaklanan arza Operatr hatasndan kaynaklanan arza Malzemeden kaynaklanan arza ndksiyon oca arzas Frn arzas Kontrolr arzas(basn, scaklk, s vb. ) Gsterge arzas(basn, scaklk, ampermetre, voltmetre, vb.) Kondansatr arzas

10

1.3.1.1. Doru Akm Motorlarnn Arzalar ve Sebebi Doru akm motorlarnn arzalar, sebepleri ve giderilmeleri tablo 1.1 de verilmitir Arza Sebebi Kontrol devresinde kopukluk vardr. Yol vermek mmkn olmuyor. Ar ykldr. Srtnme ok fazladr. Besleme akmnda kesiklik vardr. Ar yklenmitir. Scaklk ykselmesi ok fazladr. Besleme gerilimi dktr. alma ok yava Ar ykldr. Fralarn normal yerinden ileri kaymtr. Motor alan zayftr. Motor sargs arzaldr. Ar ykldr. Rleler ok dk ayarldr. Hat voltaj ok yksektir. Rleler ihtiyaca gre dktr. Giderilmesi Kopukluk kontrol edilir. Yank diren veya sigorta deitirilir. Yk azaltlr. Yatak deitirilir. Uygun gerilim verilir. Yk azaltlr. Roleler ihtiyaca gre ayarlanr gre ayarlanr. Is ykselmesini azaltmak iin havalandrlr. Uygun gerilim deeri ayarlanr. Yk azaltlr. Fra kprleri ayarlanr. Alan akm kontrol edilir. Arzal bobin onarlr. Gc daha iyi motor seilir. Rleler ihtiyaca gore ayarlanr. Hat voltaj azaltlr. Rleler ihtiyaca gre yeniden ayarlanr.

Yol vermek mmkn olmuyor.

Ksa bir mddet altktan sonra duruyor.

Ar akm roleleri atyor.

Yk altnda ok hzl alma

Tablo 1.1: Doru akm motorlarnn arzalar, sebepleri ve giderilmeleri

11

1.3.1.2. Alternatif Akm Motorlarn Arzalar ve Sebebleri Alternatif akm motorlarnn arzalar, sebepleri ve giderilmeleri tablo 1.2de verilmitir. Arza Motora yol vermek mmkn deildir. Sebebi alter veya sigortalar aktr. Stator ve rotor bobinleri kopuk veya ksa devredir. Ar ykleniyordur. Grltl almaktadr. Fazlar dengesizdir. Salar ve balantlar gevektir. Gerilim uygun deildir. Ar ykldr. Soutma yetersizdir. Ar snma vardr. Yataklar skyordur. Giderilmesi alter kapatlp bozuk sigortalar deitirilir. Arzal bobin deitirilir. Yk azaltlr veya byk motor kullanlr. Fazlar dengelenir. Saplamalar sktrlr. Sa paketi vernik iine daldrlp frnlanr. Uygun gerilim ayarlanr. Yk azaltlr. Pervane temizlenir, gerekirse deitirilir. Rulmanl ise rulman deitirilir, kayma yatakl ise yalanr.

Tablo 1.2: Alternatif akm motorlarnn arzalar, sebepleri ve giderilmeleri

1.3.1.3. Elektrik Arzas Tespiti Yaparken lk ve En Sk Uygulanan lem Basamaklar Elektrik arza tespiti yaparken, ilk olarak makine elektrik emasna baklr. l aleti (avometre )ile 3 tri fazn sigortalar llr. lm yaparken ikili lm yaplmal ve 380 volt cihazda grlmelidir. Kontaktrn bobini A.C ,D.C kademelerinin lm yaplr. Burada da lm yaparken 220 volt cihazda grlmelidir. Kontaktr arzas olarak bobin ucu yanm olabilir, kontaktr bozulmu olabilir(biriken tala tozlar ya ile birletiinde elektrik devrelerinin arasna girmesi ile oluan arzadr. budurumda kontaktr eriyebilir grevini yapamaz), kontaktr kontaklar yapk kalabilir(ar sdan kontaklar yapr), yay mekanizmas bozulmu olabilir. Termik devre eleman kontrol edilir. Kontaktrden motora giden kablolar kontrol edilir. Motor zerindeki elektrik kontrol edilir(motorun bobin sarglarndaki diren belli deerlerde ve eit olmaldr, aksi halde motor yanm demektir.).

12

1.3.2. Mekanik Arza eitleri

Aktarma organ arzas (kaplin, mil ,vb.) Dili kutusu arzas mili arzas Rulman veya kaymal yatak arzas Hidrolik sistem arzas Pnomatik sistem arzas Pompa arzas (scak su, souk su, hidrolik v.b) Kavrama arzas(hidrolik, lamelli, yayl v.b) Soutma devresi arzas Bakmszlktan kaynaklanan mekanik arza Operatr hatasndan kaynaklanan mekanik arza Malzeme yorulmas veya hatasndan kaynaklanan mekanik arza Yalama hatasndan veya yaszlktan kaynaklanan mekanik arza Konveyr bant arzas Vana arzas

1.3.2.1. Aktarma Organ Arzas Makine alma sistemindeki elektrik motoru kontrol edilir ve dzgn alp almadna baklr. Kaplin balantlar kontrol edilir. Kasnak ve kaylar kontrol edilir; Kaylarda kopma ve deformasyonlar giderilir.

Resim 2 Torna aktarma organlar Resim 1.6: Torna tezgah tezgah aktarma organlar

13

1.3.2.2. Dili Kutusu Arzas Dili grubu ierisinde bulunan dililer kontrol edilir; hasarl dililer deitirilir. Mil zerine kamal ya da sk geirilmi dililerin mil zerinde sabit olup olmadklar kontrol edilir. Dili millerin rulmanlar ya da rulman yataklar kontrol edilir; dili kutusu ya seviyesine baklr.

1.3.2.3. Mili Arzas

Resim 1.7: Torna tezgah dili kutusu Resim 3.Torna tezgah dili kutusu

mili ya seviyesi kontrol edilir. mili rulmanlar kontrol edilir. Fener mili salgs kontrol edilir.

Resim 1.8: Torna fener mili

1.3.2.4. Rulman ve Kaymal Yatak Arzas

Resim 4.torna fener mili

Rulman arzalarnn tespitinde en nemli arza bildiricisi, rulmann sesi olarak bilinir. rnein klasik arza tespitleri, kulamzn dorudan duyduu rulmann sesine gre yaplmaktayd. Ancak, gelien gnmz teknolojisinde ok deiik yntemlerle rulman arzalarnda doru tehisler koyan cihazlar yaplmtr. Bu cihazlar kullanlarak rulman arzalarnn tespiti ok kolay, abuk ve doru bir ekilde yaplmaktadr. Resim 1.9da rulman lleri; Rulmann i bilezik ap d, d bilezik ap D ve genilii B olarak sembol edilmitir.

14

Resim 1.9: Rulman lleri

Motorlarn rotorlarndan ve endvilerinden sklen rulmanlarn zerinde seri numaralar mevcut ise satc firmalardan satn alnarak yenilenir. Eer seri numaras yok ise rotor veya endvinin mil ap, yatak ap ve genilii kumpasla llerek yukardaki tablolardan uygun boyut ve zellikteki rulmanlarn seri numaralar tespit edilerek yenilenir. Resim 1.9da rulmann seri numaral hli ve ekil 1.3te de rulmann yerine taklmas grlmektedir.

Resim1.10: Rulman seri numaras

ekil 1.3: Rulman sklmesi

15

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

retmeninizin gzetiminde atlyenizdeki makinelerin elektrik rulmanlarn aadaki ilem basamaklarn takip ederek kontrol ediniz. lem Basamaklar Rulmanlarn snmasn kontrol ediniz. motorlarnn

Rulmanlarn sesini kontrol ediniz.

Rulmanlarn titreimlerini kontrol ediniz.

neriler Enfraruj termometreyi, rulman ss kontrol edilecek motorun rulman yataklarna ynlendiriniz. Enfraruj termometre butonuna basarak lazer nnn rulman yatana ynlenmesini salaynz. Enfraruj termometre LCD ekrannda grlen sy dondurunuz ve kaydediniz. Daha nceki llen slarla karlatrarak ar ve anormal s ykselmesi olup olmadn kontrol ediniz. Farkl ve yksek s tespit edilirse rulmanlarn bakmlar ile ilgili bilgiler nda gerekenleri yapnz. Kulaklkl stetoskopun dinleme balklarn, doktorlarn yapt gibi kulaklarnza taknz. Steteskopun; rulman sesini dinleme ksmn, kontrol edilecek rulmana dokundurunuz. Rulman dnerken kulaklktan duyulan sesi dikkatli bir ekilde dinleyiniz. Duyulan sesin arzal rulman sesine benzeyip benzemediine karar veriniz. Arzal rulman sesini tanmak iin bu konuda yaptnz aratrmann sonularn hatrlaynz veya sonular tekrar inceleyiniz. Seyyar titreim lme cihazn alarak inceleyiniz. Cihazn probunu titreimi llecek rulman yatana tutarak cihazda okunan deeri kaydediniz. Kaydettiiniz titreim deeriyle normal titreim deerlerini karlatrnz

16

 Farkl bir titreim gzlemlediyseniz rulman veya yataklarn arzal olup olmadna karar veriniz. Rulman muhafaza kapan anz. Rulman yatandaki ya kontrol ediniz. Arzal rulman veyatak onarm konularn da hatrlayarak gerekli bakm ve onarmlar yapnz. Yanda eskime, azalma, kirlenme (toz, tala vb.) olup olmadn inceleyiniz. alanmas gerekiyorsa Rulman bakm ile ilgili bilgileri hatrlaynz. rendiiniz bilgiler nda rulmanlarn yalanmasn yapnz. Yalanan rulman kontrol ederek kullanma hazr hle getiriniz.

17

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Arzal blmn tespiti yaplrken aadaki ilem basamaklarndan hangilerine dikkat edilir? A) Arza bildirim formu incelenir. B) Operatrden arza hakknda bilgi almak C) Makinenin teknik dkmann incelemek D) Hepsi Aagdakilerden hangisi elektrik arza eitlerinden deildir? A) Elektrik panosu, role, kontaktr B) Elektrik donanm arzas C) mili arzas D) AC, DC elektrik motoru arzas Aadakilerden hangisi mekanik arza eitlerindendir? A) Trans formatr arzas B) Dili kutusu arzas C) DC src arzas D) Kablo arzas Rulman ve kaymal yatak arzalar tespit ekipmanalar, aadakilerden hangisi deildir? A) Enfraruj termometre B) Avometre C) Kulaklkl grlt dinleme aleti D) Scaklk lm tabancas Aadakilerden hangisi, titreim lm cihaznn kulanma alanlardan deildir? A) Rulman B) Elektrik motoru. C) Dizel araba motoru D) Kompresr

2.

3.

4.

5.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

18

RENME FAALYET1
AMA

RENME FAALYET2
salandnda makinelerde oluabilecek arza nedenlerini

Gerekli ortam aratrabileceksiniz.

ARATIRMA
Makinelerin alma sistemlerini, kimlerin alabileceini, ne tr ekipman kullanlabileceini, alma ortamlarn, kullanlabilecek kalitedeki makine elemanlarnn neler olduunu, teknolojik gelimelerin hangi aamada olduunu aratrnz. evrenizde bir makine atelyesini gezerek alma ortam, alanlar, kulanlan makine ekipmanlar ile kullandklar teknolojik sistemler hakknda bilgi toplaynz. Makine bakm onarm yapan iletme veya kurumlardaki teknisyenlerden n bilgi edininiz.

2. ARIZA NEDENLER
2.1. Sistem
Makinelerde eitli yardmc sistemler kullanlmaktadr. Yalama ve soutma sistemleri, bunlara rnek olarak verilebilir. Bu sistemler byk nem tamaktadr. Karlalan sistem arzalarnn banda, g aktarma sistemi ile yalama sistemi arzalar gelmektedir. Makinelerin alma sisteminde, birbiri zerinde srtnerek alan birok ksmlar ve paralar vardr. Bu ksmlar gerektii gibi yalanmazsa makine ksa zamanda hassasiyetini kaybeder. Bu bakmdan makinelerin yalanmas byk nem tar. Atelyelerimizde en ok kullandmz torna freze tezghlarnda da ayn sistemler kullanlmaktadr. zellikle, i mili srtnmeli yataklarla yataklanm tornalarda sadece yatan yalanmasnn deil, ayn zamanda kullanlan yan cinsinin de nemi vardr. Bu yzden tornada alan herkes tornann yalanma eklini renmeli, yalanacak yerleri itina ile yalama alkanl kazanmaldr.

19

2.1.1. Tornann Yalama Sistemi

niversal tornalarda yalama donanm denilince, torna alrken baz nemli ksmlarn otomatik olarak yalayan bir sistem akla gelir. El yadanlklar ile yaplan yalamalar bu sistemin dnda kalr. nk elle yalanmas gereken yerler, makinenin gnlk temizliinden sonra veya belirli zaman aralklarnda (peryodik olarak) dzenli bir ekilde yalanr. ekil 2.1'de bir niversal tornann i mili hz kutusu iindeki ve ana mili hz kutusu iindeki ya donanm grlmektedir. Bunlardan baka, tornann el yadanl ve basnl yadanlkla yalanmas gereken yerler ve ksmlar ekil zerinde ayrca gsterilmitir.

ekil 2.1: niversal torna yalama sistemi

mili, hz kutusu iinde dnmeye balaynca dililerin ve millerin zerine otomatik olarak ya dken bir sistem vardr. Ayrca dililer srekli hareket halinde olduundan zerlerine dklen ya etrafa saar. Bylece hz kutusu iinde srekli ve mkemmel bir yalama meydana gelir; ancak hz kutusunun iinde her zaman yeteri kadar ya bulunmas arttr. nk hz kutusu iindeki dililer ve bunlarn dndrdkleri miller yksek devirlerde dnme hareketi yaptklarndan yasz kalmalar hlinde yksek derecelerde snrlar. Bu ani ve yksek s, yataklarn bir anda bozulmasna sebep olabilir. Bu yzden, hz kutusundaki yan seviyesini gsteren bir cam gsterge vardr. Bu gsterge zerinde ya haznesinde ne kadar ya bulunmas gerektii bellidir. Bunun iin tornada alan bir kimsenin ya gstergesine dikkat etmesi gerekir. Ya gstergesinde yeteri kadar ya olduu hlde, otomatik yalamann borularndaki tkanklktan dolay yalama yaplamayabilir.

20

2.1.2. Soutmada Sistemi Arza Tespiti

Bir soutma sistemi, bir soutucunun buharlamas ve younlamas vastasyla sy, s kaynandan s havuzuna transfer eden cihazdr. Ayrca soutma sistemi, sv soutucunun kayma noktasnn kontrol edilmesiyle alr. Eer s kaynandaki s enerjisi yeterliyse soutma sistemi uygun miktarda soutucuya sahipse soutucu arzu edilen debide akyorsa ve s havuzu verilen sy arzu edilen lde sourabiliyorsa sistemin almas gerekir. Bu koullardan herhangi bir sapma, scaklk ve basn lmlerinde ya da niteyi altrmak iin gerekli elektrik akmnda kendini gsterecektir. Soutma sisteminde meydana gelebilecek arzalar unlardr: Dk emme basnc Yksek emme basnc Yksek basma basnc Dk basma basnc Evaporatrde hatal yk Kt yk dalm Tkal datm veya serpantin devreleri Kstl veya tkal sv hatt Soutucu basn drc cihaz yanm (bozulmu) veya yanl ayarlanm gerekenden kk boyutlandrlm soutucu hatlar Soutucu eksiklii Ar soutucu dolumu Tkal kondenser Arzal fan motoru veya tahrii

21

2.1.3. Hidrolik Sistemlerde Oluan Arzalar

Hidrolik sistemlerindeki eitli problemler, olas zmlerle birlikte tablo 2.1de sralanmtr. ARIZA SEBEB ZM Pompa paralar anm olabilir, deitirmek gerekir. Pompaya ya gelmeyebilir ya seviyesini kontrol ediniz. Pompa hzl dnyordur, dn hzn kontrol ediniz. Sistemdeki havay almak gerekir. Pompa hzn ayarlaynz. Filtreleri temizlemek veya deitirmek gerekir. Valfi deitirmek gerekir. Ya ilave etmek gerekir. Depo deitirilmelidir. Szdrmazlk elemanlar deitirilmelidir. Hortum deiir veya szdrmazlk elemanlar deiir. Szdrmazlk elemanlar deiir. Valf takl kalmtr. Uygun boru ap hesaplanr. Valf deiir. Pompa dn ynn deitiriniz ve hzn ayarlaynz. Manometreyi deitirmek gerekir.

Sistemde ar grlt var

Pompadan olabilir.

Devrede debi yksek veya dk ise

Akkanda hava vardr.

Devrede basn yksek veya dk ise

Tablo 2.1: Hidrolik sistem arzalar, sebepleri ve zm nerileri

Devrede hava vardr. Pompa hz sisteme uygun deildir. Sistemdeki filtreler kirlenmitir. valfi bozuktur. Ak kontrol Ya seviyesi dktr. Depo uygun deildir. Pompa mili szdrmazlar anmtr. Emi hattnda delik veya hava girii vardr. Sznt vardr. Boaltma valfi ak Borularn aplar sisteme uygun deil. Emniyet valfi bozuk. Pompa dn yn ve hz uygun deil. Devredeki manometre arzal.

2.2. alan Bilgisi

nsan ve makine faktrlerinden birinin teknik olanaklar ve dierinin becerilerini kaynatrmak optimal verim salayan bir sistemi oluturabilmek iin makinelerin verecei bilgiler ve iaretler, operatrn alglama yeteneklerine gre dzenlenmeli ve kontrol sistemleri de kullanc yeteneklerine uygun bir hle getirilmelidir. Arza nedenleri incelendiinde ana sebeblerden birinde kullanc hatalar olduu grlmektedir. Belli bal makine kullanc hatalar unlardr: i bilinsiz yapmak Dalgnlk ve dikkatsizlik 22

Tehlikeli bir hzla almak disiplinine uymamak Grevi dnda i yapmak e uygun makine kullanmamak Makine koruyucu aparat ve sistemlerini kullanmamak Kiisel koruyucular kullanmamak

Unutulmamaldr ki ehliyetsiz bir operatr, hem iletmeye hem kendisine hem de makineye zarar verebilir.

2.3. Doru Aparat Kullanma

Makinecilikte, kulancya fonksiyonlarn ilenmesinde yardmc olmak zere tasarlanm birok makine aparat ve dzenei bulunmaktadr. En sk yaplan hatalardan bir tanesi de aparatlarn amaca uygun olarak kulanlmamas ve yanl aparat seimidir.

Resim 2.1: Makinecilikte kuulanlan eitli aparatlar

2.4. alma Ortam

2.4.1. CNC Takm Tezghlar in deal alma Ortam ve Koullar
CNC tezghlarnn salkl alabilmeleri iin yksek derecede temizlie sahip evre koullarna ihtiya vardr. Tezgh imalats firmalar tarafndan nerilen ideal alma ortam koullarn u ekilde sralamak mmkndr: Tezgh kontrol niteleri s, k, rutubet, vibrasyon ve voltaj deimelerinden etkilendii iin bu hususlara dikkat edilmelidir. alma ortam scakl ve rutubet oran tezgh imalats firmann tavsiye ettii deerler arasnda olmaldr. Vibrasyon 0. 5 gram altnda olmaldr. Kabul edilebilir voltaj deimeleri + %10, - %10 olmaldr. Voltaj dmeleri maksimum 2, 5 dalga (20 MS) olmaldr.

23

Eer tezghn alma ortam koullar bu standart deerlere uymuyorsa imalat firma bakmla ilgili ykmllkleri yerine getirmeyebilir. yi bir alma ortam, ideal olarak aydnlatlm, ekiple ve bireysel allabilen, ergonomik, kapal atlye veya fabrika ortamlardr. Ortamn havalandrlmasna zen gsterilerek i gvenlii ve ii sal tedbirleri alnm olmaldr. Resim 2.2de CNC tezgahlarla retim yapan bir iyeri ortam grlmektedir.

Resim 2.2: CNC tezgahlarla retim yapan iyeri ortam.

2.5. Kaliteli Makine Elemanlar

Dardan bakldnda, ok kark grnen bir makine bile aslnda temel baz elemanlarn bir araya getirilerek birbirine monte edilmesi ile oluur. te birbirine montajlanarak makineyi oluturan bu paralarn mukavemetini, yap zelliklerini gz nne alarak tasarmnn gerekletirilmesi gerekir. Hareket iletim elemanlar, (dili arklar, kavramalar vb.) balant elemanlar, (civatalar, somunlar vb.) olmak zere belli bal makine eleman kulanlmaktadr. Gelien teknoloji nda bu ekipmanlarn alma ortam scaklklarna mukavemetli, ar yk kapasitelerine kar dayankl, ok fazla alma srelerine dayankl olma gibi birok standart kalite deerlerini bulundurmalar gerekmektedir.

Resim 2.5: Tamir bakm dilileri

24

2.6. Gelien Teknoloji

2.6.1. Teknolojik Bakm Teknikleri
Teknolojik bakm teknikleri aada gruplandrlarak verilmitir. 2.6.1.1. Arza ktka Bakm (Break Down Maintenance) Arza knca onarm yaplr. Bakm onarm eleman srekli arzalarn peinde komaktan durum deerlendirmesine frsat bulamaz. Gerekli parann temin tela, bir an nce devreye girme basks, snrl eleman ile onarm, o anlk ihtiyac karlyor gibi grnse de arzann tekrarlama ya da makine devreye tekrar alndnda onarmn gerek zm olmama riski, teknik personel zerinde yksek stres yaratr. Beklenmedik zamanda arzann kmas, planlama yapmaya frsat vermez. Arka arkaya ayn yerde ya da yakn blgelerde arza kma riski yksektir ve maliyeti en yksek uygulamadr ve arza duruu srecinde yaanan retim kaybdr.

ekil 2.2: Arza ktka bakm zaman ak

2.6.1.2. Koruyucu Bakm (PM Preventive Maintenance) Periyodik bakm uygulamasdr. Arza kma periyodu olasl zerine kuruludur. Bu periyotlara bal arza nleyici bakm i emirleri periyodik olarak alr. Arza ktka bakm uygulamasnn sorunlarn giderme amac ile gelitirilmitir. Riski, arzann nne geebilmek iin onarm periyodlarnn ksa tutulmas dolaysyla iletmeye maliyetinin yksekliidir. Gereksiz bakm uygulamalar yaplabilecei gibi ngrlen onarm periyodundan once arza kma olasl mevcuttur.

ekil 2.3: Aylk periyotlarla bakm

25

ekil 2.3te grlen makinede ayda bir periyodik bakm yaplmtr. Bu nedenle ylda 12 duru ile koruyucu bakm uygulanmtr. Ayn srete titreim lmleri de bilgi iin alnmtr. lmler, her bakm periyodunda titreimin farkl olduunu, bakm sonras titreim seviyelerin istenilen seviyeye drlemediini gstermektedir. 2.6.1.3. Kestirimci Bakm (PdM Predictive Maintenance) Makineler alrken zerlerinden tahribatsz ekilde periyodik alnacak vibrasyon veri trendlerinin izlenmesi, art belirlenenlerde vibrasyon analizleri ile tehisin nceden yaplmas ve arza kmadan nce planl onarm faaliyeti ile arza bymeden evresel arzalarla birlikte planl bakm faaliyeti ile giderilmesi metodudur. Bu yaklam ile Koruyucu Bakm kapsamnda yaplan gereksiz bakm faaliyetlerine gerek olmamakta, ayn zamanda beklenmedik arzalar kmadan nceden belirlenebilmekte, gerekli paralar ve elaman, arza kmadan nce temin edilebilmektedir.

ekil 2.4: Kestirimci bakm zaman ak

2.6.2. Gelitirilen zmler

Makine Sal Ynetimi kavram (MHM Machinery Health Management)ABD bata olmak zere, gelimi lkelerde hzla kullanlmaya balanm yeni bir yaklamdr. letmede kullanlan makineler, muhasebe kaytlarnda yer alan statik bir demirba olmaktan km, sal izlenmesi nemli bir varlk hlini almtr. (Asset Management) Makine mr, performans, kard arzalar ve nedenleri bir btn iinde izlenir konuma gelmitir. Ayrca, sre iinde yer alan, o makinenin bal olduu sre ekipmanlar da bu izlemeye dahil olmutur. Ekipmanlar bir btn varlk olarak motor ve nnde altrd makine ve de makinenin bal olduu proses ekipmanlar birlikte deerlendirilmeye balanmtr. Makine sal takibi, acil i emri talepleri ayn ekip tarafndan izlenmeye balanm, etki sonu ilikileri kurularak makine onarmlar aras sre uzatlmtr. Makine mrleri arttrlm, grnmez retim arttrlm, iletme performansnn ve krnn arttrlmas gereklemitir. Gelimi lkelerdeki iletmelerde bu sistemi yrtecek gvenilirlik (reability) blmleri kurulmu, hem mekanik hem elektrik hem de enstrumantasyon, mhendis ve teknisyenlerinden oluan deerlendirme gruplar kurulmutur. Mekanik bakm elektrik bakm enstruman bakm ayr ayr blnmemekte bakm onarm grubu bir btn olarak faaliyetlerini yrtmektedir. 26

Kestirimci bakm, CMMS Bilgisayar Destekli Bakm Ynetim sistemleri ile balanr konuma getirilmitir. Belirlenen arzalarn acil i emirleri, snflandrlan seenekler ile kestirimci bakm program iinde alabilmektedir ve sonular izlenebilmektedir. Analizci, yaplan ileri grmekte ve analizini ona gre ynlendirmektedir. Titreim lm analizi yannda, birbiri ile iliki kurabilen, makine sal ile ilgili bilgi verebilen farkl analiz teknolojileri analizlerinde birbiri ile iliki kurarak kullanlmaya balanmtr. Daha nce tek tek bamsz kullanlan bu teknolojileri aada sralanan balklar altda toplamak mmkndr. 2.6.2.1. Titreim lm ve Analizi Mekanik arzalar tehis edilir. Beklenmeyen durular nlenerek retkenlik arttrlr. Portatif ya da Online Srekli zleme sistemleri ile uygulanr.

2.6.2.2. Ya analizi Arzalar nedeni ile oluan srtnmeler, yaa partikllerin karmasna neden olur. Bunlarn belirlenmesi arza uyars olacaktr. Ya deiimi, analizlere gre gerektike yaplr. Ya tketimi azalr. Yan kimyasndaki deiim izlenir. Viskosite lm ve partikl saym yaplr. Ya iindeki kesif partikl ve su belirlenir (Resim 2.6).

Resim 2.6 Ya analizi

27

2.6.2.3. AC Motor Analizleri Motor alrken alnacak tahribatsz manyetik ak lmleri ile belirlenecek arzalarn giderilmesi ile motor kullanm mr uzar. AC Motor Rotor ve Stator sorunlar belirlenir(Resim 2.7).

Resim 2.7: AC Motor analizi

2.6.2.4. UltraSonik Testler Borularda ve kaplarda basnl hava kaaklarnn belirlenmesi Vanalarn alma testi Buhar kapanlar alma testi Dnen ekipmanlarda kontrol Rulman yalama durumu Elektriksel sistemlerde ark-korona dinlenebilir.

Resim 2.8: Ultra Sonik Testin yapl

2.6.2.5. Kzl tesi Termografi Makine saln tahribatsz lmle grmenizi salar. Mekanik srtnme kaynaklar belirlenir. Elektriksel diren noktalar belirlenir. Is kaak ve yaltm sorunlar belirlenir (Resim 2.8).

28

Resim 2.9: Kzltesi termografinin uygulan

MHM, Makina Sal Ynetimi ile belirtilen teknolojiler birlikte tek bilgisayar program ile karlkl ilikiler kurularak uygulanabilir konuma gelmitir. Makine sal belirlemeye ynelik farkl teknolojiler bir arada tek merkezden dorulamalar yaplarak deerlendirilmelidir.

29

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Gerekli ortam salandnda makinelerde oluabilecek arza nedenlerini bulunuz. lem Basamaklar neriler

Atelyedeki grup arkadalarnzla Atelyenizde bulunan makinelerin olas koordineli olarak i blm yapnz. arzalar tespiti iin bir proje Atelyedeki mevcut makine parknda hazrlayn. bulunan makinelerin alma sistemi ve Her bir makinenin ayr ayr dkman teknik zelliklerini inceleyiniz. raporlarn oluturun. Alanda bulunan arza tespit cihazlarn Makinelerde oluabilecek arzalar inceleyiniz. form oluturarak her bir ekipman iin Fabrika ve dier iletmelerdeki uygulanan ayr ayr arza tespit formu arza bakm birimleri ile bunlarn oluturunuz. kullanldklar arza tespit cihazlar hakknda bilgi alnz.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

30

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

1. Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. Aadakilerden hangisi, tespit edilebilen arza nedenlerinden deildir? A) Ehliyetsiz alan B) Yanl ekipman ve aparat kullanm C) Atelye giri k saatleri D) alma ortam scakl Aadakilerden hangisi, sistemden kaynaklanan arzalardandr? A) Dili kutusu arzas, B) Hidrolik yalama sistemi arzas, C) Kay sistemi arzas, D) alma ortamnn ar nemli olmas, Teknolojik gelimeler nda, endstride hangi cihazlar bulunmutur? A) Avometre B) Enfraruj termometre C) Ultrasonik titreim lm cihaz D) Kzltesi termografi Makinede elektrik sisteminde bir arza ile karlalrsa ne yaplmaldr? A) Hibir ey yaplmamaldr. B) Dili kutusu kapa almaldr. C) Ya seviyesi kontrol edilmelidir. D) Makine elektrik emas incelenmelidir. Makinelerde kullanlan aparatlar nasl olmaldr? A) Eski ve ok kullanlm olmaldr. B) Hertrl g ve deformasyona kar mukavemetli olmaldr. C) Mazotla temizlenmi olmaldr. D) Maliyeti ucuz olmaldr.

2.

3.

4.

5.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

31

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET1N CEVAP ANAHTARI
1. 2. 3. 4. 5. D C B B C

RENME FAALYET2NN CEVAP ANAHTARI

1. 2. 3. 4. 5. C D A D B

32

KAYNAKA KAYNAKLAR
ALTUNSALU Adem, ALACACI Mahmut, Elektrik Makineleri-2, ColorOfset-skenderun, 2003. BUDAK Necati, Hidrolik ve Pnmatik Ders Notlar, Balkesir, 1989. ALLI smail, Mhendis ve Makine Dergisi, Cilt 30, Say:359, Aralk 1989. DOAN Blent, Tezghlar Bakm ve Onarm Notlar, Balkesir,1999. GKALP A.Ltfi, Bakm Onarm Sorunlar ve Alnmas Gereken Tetbirler, Tbitak Marmara Bilimsel Aratrma Enstits, Enstit Matbaas, Gebze,1976. KARACAN smail, Endstriyel Hidrolik, Bizim Bro Basmevi, Ankara, 1987. KSE Kubilay, Makine Sal Ynetimi Bakm Teknolojileri Kongresi, Ekim 2003.

33