DOKUZ EYLL N VERS TES FEN B L MLER ENST TS

MENTO KL NKER FAZLARININ M KRO YAPISI VE TME PARAMETRELER ARASINDAK L K LER N ARATIRILMASI

Diyal GLL

ubat, 2006 ZM R

 MENTO KL NKER FAZLARININ M KRO YAPISI VE TME PARAMETRELER ARASINDAK L K LER N ARATIRILMASI

Dokuz Eyll niversitesi Fen Bilimleri Enstits Yksek Lisans Tezi Maden Mhendislii Blm, Cevher Hazrlama Anabilim Dal

Diyal GLL

ubat, 2006 ZM R

YKSEK L SANS TEZ SINAV SONU FORMU D YAL GLL, tarafndan Yrd.Do.Dr. UFUK MALAYOLU ve Do.Dr. .AKIN ALTUN ynetiminde hazrlanan MENTO KL NKER FAZLARININ M KRO YAPISI VE TME PARAMETRELER ARASINDAK L K LER N ARATIRILMASI balkl tez tarafmzdan okunmu, kapsam ve nitelii asndan bir Yksek Lisans tezi olarak kabul edilmitir.

Yrd.Do.Dr. Ufuk MALAYOLU Ynetici

Do.Dr. .Akn ALTUN Jri yesi

Do.Dr. Erol KAYA Jri yesi

Prof.Dr. Cahit HELVACI Mdr Fen Bilimleri Enstits

ii

TEEKKR Yksek Lisans tez almalarmda yaptm aratrmalar srasnda yardmlarn esirgemeyen, bilgi ve grlerinden yararlandm danmanlarm, Sayn Yrd.Do.Dr. Ufuk MALAYOLU ve Sayn Do.Dr. . Akn ALTUNa, projeyi ekillendirmemde bana yardmc olan Sayn Do.Dr. Erol KAYA ve Sayn Ar.Gr. Burak FELEKOLUna, bu projede maddi olarak destek salayan Trkiye imento Mstahsilleri Birliine, numune temininde gstermi olduklar kolaylktan dolay zmir imenta imento Fabrikas ve teekkrlerimi bir bor bilirim. Btn eitim hayatm boyunca gsterdikleri anlay ve yardmlaryla birlikte maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen sevgili aileme itenlikle teekkr ederim. Diyal GLL zmir Batim imento Fabrikasna

iii

 MENTO KL NKER FAZLARININ M KRO YAPISI VE TME PARAMETRELER ARASINDAK Z Farkl retim koullarnda retilen endstriyel klinkerlerin tlebilirlikleri (Bond Endeksleri) ve polarizan mikroskop ile belirlenen i yaplar arasndaki ilikiler aratrlmtr. Bu malzemelerin tlebilirlik endeksleri Bond Metodu ile belirlenmitir. Porozite miktar, dalm, silikat faz kristallerinin tane yaps ve e deer kristal aplarnn deiimi aratrlmtr. Alit ve belit kristallerinin (silikat fazlarnn) miktarndan daha ziyade boyutlarnn tmede nemli rol oynad saptanmtr. Anahtar szckler: imento klinkeri, i yap, tlebilirlik. L K LER N ARATIRILMASI

iv

INVESTIGATING THE RELATIONSHIPS BETWEEN THE MICROSTRUTURES OF CEMENT CLINKER PHASES AND THEIR GRINDABILITIES ABSTRACT The relationship between microstructures of cement clinker phases and their grindability at different production conditions were investigated by polorized microscope. The grindability indexes of these cement clinker materials were determined by Bond Grindability Method. The change in total porosity and their distribution, granuler structure of silicate phase crystals and their equivalent diameters were investigated. The result of this investigation showed that the size of crystals are more important than the alite and belite amount. Keywords: Cement clinker, microstructure, grindability.

 NDEK LER Sayfa TEZ SONU FORMU................................................................................................. ii TEEKKR................................................................................................................ iii Z ............................................................................................................................... iv ABSTRACT................................................................................................................. v BLM B R G R ............................................................................................... 1 BLM K MENTONUN TANIMI............................................................... 3 2.1 Genel Bilgiler .................................................................................................... 3 2.2 imento retiminde Kullanlan Hammaddeler.................................................4 2.3 Baz imento Trleri .........................................................................................5 2.3.1 Portland imentosu Ve Katkl Portland imentosu ............................... 5 2.3.1.1 Portland imento Klinkerinin Temel Yaps ..................................... 7 2.3.1.2 Hammadde Karmnn Hazrlanmas............................................... 7 2.3.1.3 Farin Deirmeni ................................................................................. 8 2.3.1.4 Piirme (Kalsinasyon) ....................................................................... 8 2.3.1.4.1 Kil Minerallerinin Suyunun Uzaklamas Ve Karbonatn Ayrmas .............. ...................................................................................................... 9 2.3.1.4.2 Kat Hal Reaksiyonlar .............................................................13 2.3.1.4.3 Klinker Eriyiinin Oluumu .....................................................14 2.3.1.5 Dner Frn Kimyas........................................................................ 15 2.3.1.6 Klinkerin Soutulmas..................................................................... 15 2.3.1.7 Klinkerin Bileimi ........................................................................... 17

vi

2.3.1.8 Klinkerin imentoya Gei Aamas...... ........................................ 21 2.3.2 Yksek Belit imentolar........................................................................ 22 2.3.2.1 Genel...... ......................................................................................... 22 2.3.2.2 Belit imentolar............................................................................. 23 2.3.2.3 Yb/Ab zellikleri...... .................................................................. 24 BLM BOND TLEB L RL K TEST .......................................... 25 3.1 Bond Endeksinin Belirleme Yntemleri ..................................................... 27 3.2 Bond Endeksinin Bilyal Deirmen le Belirlenmesi.................................. 28 3.3 Yntemin Tanmlanmas Ve Test Aralar ..................................................... 28 3.3.1 Test Uygulamas....................................................................................... 29 3.3.2 Deneysel almalar ................................................................................ 29 BLM DRT KL NKER FAZLARININ OPT K M KROSKOP VE GRNT LEME TEKN KLER KULLANARAK NCELENMES ......... 30 4.1 Deneysel alma, Yntem ve Bulgular ......................................................... 37 4.1.1 Klinker zellikleri ................................................................................... 37 4.1.2 Klinker Parlak Kesitinin Hazrlanmas lemi Ve Optik Mikroskop nceleme Yntemi ...................................................................................................... 38 4.2 Optik Mikroskop ncelemelerinde Kullanlan Grnt leme Yntemi........ 42 4.2.1 Fazlarn Ve Porozitenin Renk Dalmnn Belirlenmesi........................ 42 4.2.2 Porozite Dalm le lgili ncelemeler................................................... 43 4.2.3 Klinkerlerdeki Porozite Ve Fazlarn Edeer Tane Boyutlar..................48 BLM BE SONULAR .................................................................................54 KAYNAKLAR .........................................................................................................56 EKLER.................................... .................................................................................59

vii

BLM B R GR imento retimi, enerji kullanmnn youn olduu bir proses olup, bir ton imentoyu retmek iin gerekli olan enerjinin yaklak te biri klinker ve katk maddelerinin tlmesinde kullanlr.... Hammadde hazrlama amacyla yaplan boyut kltme ilemlerinde harcanan enerji de hesaba katldnda, boyut kltme ilemlerinde harcanan enerji, retimde harcanan toplam enerjinin yarsndan daha fazla seviyelerindedir (Ergin ve Gr, 2001, s. 146). imento endstrisi, dnya enerjisinin yaklak % 3,5unu kullanan en byk endstrilerden birisidir. imento endstrilerinde, retim prosesinde harcanan toplam enerjinin % 40 tmede harcanmaktadr (Deniz, Erkan ve Alyldz, 2001, s.272). imento retiminde tlebilirlik iki nemli faktrden dolay nemlidir. Birincisi; imentonun zellikleri kimyasal ve mineralojik bileiminden baka imentonun inceliine ve tane boyutu dalmna baldr. kincisi; imentonun maliyetinde enerji harcamasnn 1/3 tmede sarf edilmektedir. Sert klinkerin tlmesinde yumuak klinkere gre % 80 daha fazla enerji harcanabilir. Dnyada retilen elektrik enerjisinin yaklak % 2sinin tme proseslerinde gereklemesi ve klinkerin tlebilirlii zerine eitli aratrmalarn son yllarda devaml artmas tmenin nemini gstermektedir (Altun ve lmez, 2001). Klinkerin tlmesi yalnz mekanik bir olay olarak irdelenemez, ayn zamanda klinkerin yzeyinde nemli rol oynayan kompleks fiziko-kimyasal bir davran sz konusudur. Genel olarak klinkerin tlebilirlii Silikat Modl (SM) arttka der, Al2O3 ve Fe2O3 miktaryla doru orantldr, alit miktaryla lineer artar. Ayrca tmeye yardmc maddelerinde tmeye nemli derecede etkileri vardr (Altun ve lmez, 2001). Klinkerin tlebilirliinde kimyasal ve mineralojik bileim nemli rol oynar. SM arttka tlebilirliin azald, Al2O3 ve serbest CaO miktarnn

ykselmesiyle yine tlebilirliin azald gzlenmitir. Bu durum ayn hammaddeler ve ayn proses koullarnda geerlidir. Metalik paracklar ve Fe2O3 mikro atlaklarn oluumunu ve bymesini salayarak tlebilirlii artrr. Dudaya gre yksek miktardaki C3S (Alit) tlebilirlii artrr, yksek miktardaki C2S (Belit) ise azaltr. Ayrca (C3S / C2S) oran veya silikatlarn ara fazlara oran, (C3S + C2S) / (C3A + C4AF), azaldnda nme zorlar ve enerji harcamas artar. tlebilirlie kimyasal ve mineralojik bileenlerin yannda mikro yapnn da etkisi vardr. Mikro yapnn oluumunda stma ve soutma hzlar ve frn tipide etkilidir (Altun, 1999, 1998). nce kristalli yap, zellikle kk kalsiyum silikat kristalleri tmeyi iyiletirir. ri kristaller yalnz paralanmay zorlatrmaz, ayn zamanda krlma alanlarnn saysn artrr. Bylece yzey alan aktivitesi artarak aglomerat oluur ve enerji kayplar artar (Altun ve lmez, 2001). Bu alma da farkl imento fabrikalarnda retilen endstriyel imento klinkerinin tlebilirlikleri ve polarizan mikroskop ile belirlenen i yaplar arasndaki ilikileri aratrlmtr.

BLM K MENTONUN TANIMI 2.1 Genel Bilgiler Su ile tepkimesinde sertleerek etrafndaki maddeleri birbirine yaptrma zelliine sahip malzemelere "Hidrolik Balayc ad verilmektedir. imento; hava ile suda sertleen ve sertletikten sonra da znmeyen hidrolik balayc bir maddedir. imento uluslararas standart sanayi tasnifinde 309 grup ve 3692 kod numaras ile sanayide kullanlan esas kimyasal maddeler grubunda yer almaktadr. imento sektr; balca Silisyum oksit (SiO2), Alminyum oksit (Al2O3), Kalsiyum oksit (CaO) ve Demir oksitleri (Fe2O3) ieren hammaddelerin, teknolojik yntemlerle sertlemesi derecesine kadar piirilmesi ile elde edilen yar mamul madde klinkerin tek veya daha fazla katk maddesi ile tlmesi yoluyla retilen ve tlen hidrolik balayclar ieren bir maddedir. (S. Altun, 1999). Bilindii gibi; imento agrega ve suyun kartrlmasyla beton elde edilmektedir. Beton erimez bir ktle olarak dnlebilir. imento harc su ile kartrldnda agregalar arasndaki boluklar doldurulmakta ve agregalar bir zarf iine konup kapatlm gibi olduklarndan, btn paralar birbirine kenetlenmektedir. Ta ocaklarndan elde edilen hammaddelerin teknolojik metodlardan geirildikten sonra belirli oranlarda kartrlarak krlp, tlp sinterleme scaklna kadar piirildiinde klinker, elde edilen malzemeye Farin ad verilir. Farin CaCO3 oran dk fakat silisyum, alminyum ve demir oksit miktar yksek kil mineralleri ile belli oranlarda kartrlmasyla elde edilmektedir.

Daha sonra klinkerin, betonun Priz Sresini ayarlayc bir etken olan % 2-5 oranndaki alta (CaSO42H2O) ile kartrlp tlmesiyle imento elde edilir. Normal bir imentonun bileimi yledir (Kudu, 2003). CaO +SiO2................................................................................................% 84 Al2O3 + MgO + Fe2O3.............................................................................% 12 SO3 + Na2O + K2O + NaO2 + TiO2 + P2O5.............................................% 4 Toplam ....................................................................................................% 100 2.2 imento retiminde Kullanlan Hammaddeler imento retiminde kullanlan ana hammaddeler jeolojide sedimenter kayalar olarak bilinen kireta, kil ve marndr. Klinker retiminin ana kompenentleri olan CaO iin kalker (kireta); SiO2 , Al2O3 ve Fe2O3 iin de kil mineralleri temel kaynaklardr. Marn gibi bu drt oksiti bnyesinde bulunduran dier malzemeler de imento hammaddesi olarak kullanlmaktadr. (Kudu, 2003). imento retiminde kullanlacak hammaddelerin uygunluk dereceleri onlarn kimyasal bileimleri ile orantldr. Kireta bileeni iin kire standard bir kriter olarak kullanlmaktadr. Bu deer SiO2 , Al2O3 , Fe2O3 gibi bileenler hakknda bilgi verir ve ayn zamanda CaO ierii konusunda da aydnlatcdr. Kil minerali olarak kullanlacak kayalarda silikat ve alumina oran dikkate alnarak deerlendirilmektedir. imento sanayide kullanlan ve Kuhl tarafndan CaCO3 oranna gre yaplan snflandrma Tablo 2.1de verilmitir. (Kudu, 2003).

Tablo 2.1 imento ana hammaddelerinin CaCO3 oranna gre snflandrlmas

Hammadde Ad Mermer Kireta (Kalker) Kalkerli Marn Marn Killi Marn Marnl Kil Kil

% CaCO3 99-100 90-98 75-90 40-75 10-40 2-10 0-2

Ana hammaddeler dnda, klinker retimi iin gerekli katk maddeleri ise, ham karm kimyasal bileimini dzeltici ynde etkiye sahip; Fe, SiO2 yada Al2O3 ierikli materyallerdir. Bunlara rnek olarak frnlanm pirit, dk tenrl demir cevheri, laterit, kuvarsl kum yada metamorfik kayalarn bozunmasyla oluan kuvarsl materyaller ve boksitler verilebilir. lkemizde beyaz imento retimi iin byk miktarlarda kaolin kullanlmaktadr. Sert kaolinler de bu amalarla kullanlabildii gibi nemli lde imento kaolini de ihra etmektedir. Ayrca klinkerin tlmesi esnasnda alta, yapay ve son yllarda belirli oranlarda kalker de deiik tip imento retiminde katk maddesi olarak kullanlmaktadr (Kudu, 2003). 2.3 Baz imento Trleri

2.3.1 Portland imentosu ve Katkl Portland imentosu Portland imentosu klinkerinin alta ile % 10a kadar herhangi bir doal yada yapay puzolanik madde ile birlikte tlmesi sonucu elde edilen bir hidrolik balaycdr. Karm iyice tlp sinterleme scaklna kadar piirilmekte elde edilen klinker tekrar ince toz haline getirilene kadar tlmektedir. imento deyince ilk akla gelen imento trdr. Portland imentosu CaO Al2O3 su ile kartrldnda hidrolizlenir. Ca(OH)2 ve Al(OH)3 teekkl eder. Bu maddelerde

kalsiyum silikatlara kuvvetle etki ederek kristaller aras kalsiyum alumina silikat kristalleri yaparlar (Bayram, 1998). lkemizde retilen genel portland imento klinkerinin bileimleri Tablo 2.2de verilmitir (Avar, 1996).
Tablo 2.2 Klinkerlerin genel kompozisyonu

Mineral Bileimleri Kire Silis Almin Demiroksit Kkrttrioksit Magnezit Dierleri

Kimyasal Formlleri CaO SiO2 Al2O3 Fe2O3 SO3 MgO Na2O + K2O

% Miktarlar 60-67 17-25 3-8 0,5-6 1-3 0,1-4 0,2-1,3

Tablo 2.3 Portland imento klinkerinde ortalama olarak klinker fazlar (Altun, 2004).

Klinker Fazlar Trikalsiyum silikat (C3S) Dikalsiyum silikat (C2S) Trikalsiyum aluminat (C3A) Tetrakalsiyum aluminaferrit (C4AF) Dikalsiyum ferrit (C2F)

CaO 73,7 55,1 52,3 45,1

Al 37,7 21,0

Si 26,3 43,9 -

Fe 32,9

41,3

58,7

2.3.1.1 Portland imento Klinkerinin Temel Yaps Ham karmn ksmi ergime derecesine kadar piirilmesi ile elde edilen klinker balca drt kristal yapda kalsiyum bileii karmndan oluur. Bunlarn ikisi silis, biri almin dieri de almin ve ferrit oksitlerin birlikte yer ald kalsiyum bileikleridir (Bayram, 1998). 2.3.1.2 Hammadde Karmnn Hazrlanmas Ocaklardan elde edilen ham maddeler krclardan genellikle iki aamada geilerek tane boylar kltlr. imento ham maddelerinin dikkatle orantlanm bir karm olan farinin ana bileenleri kire ve silistir. Bunlar alumin ve demir oksit takip eder. Daha az miktarlarda magnezyum ve alkali oksitler gibi dier maddeler de bulunur (Yeinobal, 2003). Kire (CaO) daha ziyade kalker veya marn gibi kalsiyum karbonat ieren kayalardan ortama girer. Silis (SiO2) iin ise balca kaynak kildir. Alumin (Al2O3) ve demir oksit (Fe2O3) de genellikle kilden elde edilirler veya ilaveten katlrlar. Portland imentosunun oluumu ve su ile hidratasyonu karmak kimyasal reaksiyonlar ierdiinden ifadeleri ksaltmak iin aada belirtilen ve imento kimyasna zg semboller kullanlr: CaO = C, SiO2 = S, Al2O3 = A, Fe2O3 = F, H2O = H Farin frnda pierken bu oksitler nce serbest hale gelirler ve sonra, scaklk ykseldike aralarnda yeni bileikler olutururlar. Burada kire miktarnn yeterli olmas ve ham maddelerin gereken oranlarda birletirilmesi nem kazanr. Bu amala farin bileimi baz formllerle kontrol edilir, ayrca laboratuarda srekli denetim altnda bulundurulur. rnein; kire standardn hesaplamak iin kullanlan bir bant yledir:

100 C / (2,8 S + 1,18 A + 0,65 F) Burada C, S, A ve F oksitlerin bileimdeki yzdelerini gsterir. Klinkerin hzl soumas halinde frnda oluan kimyasal denge oda scaklnda devam eder ve normal dayanml bir imento iin kire standardnn 90-93 arasnda olmas istenir. Daha yksek deerler ile imento dayanm artar. Ancak, 100n zerindeki deerler dengenin bozulduunu ve tm kirecin balanamayacan gsterir. Serbest kalan kire piirmede ve imentonun hacim sabitlii ile dayanm zerlerinde olumsuz etki yapar. Ham maddeler kendi bileimleri esas alnarak yaplan bu tr hassas ayarlama ve kontrollerden sonra orantl olarak birletirilip tlrler ve uygun bileimde tlm farin n stmaya sevk edilir (Yeinobal, 2003). 2.3.1.3 Farin Deirmeni Ham madde karm farin, etkin bir ekilde stlp kalsine edilebilmesi iin nce tlr. tme ilemi dey deirmenlerde veya yatay bilyal deirmenlerde gerekletirilir (Yeinobal, 2003). 2.3.1.4 Piirme (Kalsinasyon) imento retiminin en nemli aamas farinin piirilmesidir. imento fabrikalarna karakteristik grnm veren kuleler ve dner frn bu aamada kullanlrlar. Modern imento fabrikalarnda farin enerji tasarrufu amac ile frna girmeden nce bir n stmaya tabi tutulur. Ykseklikleri 60 metreyi geen n stma kulelerinde seri halindeki siklonlarda farin taneleri frndan gelen scak egzos gazlar iinde savrularak snrlar ve ksmen kalsine olurlar. Baz n stclarda kulenin altnda ve dner frndan hemen nce bir n kalsinasyon nitesi bulunur. Son siklon aamasndan buraya scak hava ve yaktla

birlikte giren farin tanelerinde kalsinasyon, ham maddelerden CO2in ayrtrlmas, % 95e varan lde tamamlanabilir. Dner frn dnyada endstri tesislerinde bulunan en byk proses eleman olarak kabul edilir. ap 3-7 m, uzunluu 50-75 m kadar olup 50mm kalnlnda elik satan yaplm, refrakter tula astarl dev bir borudur. Yaklak % 3-4 eimli olarak monte edilen frn dakikada 1,5-4 devir yaparak dner. n stcdan gelen malzeme frna yukar utan girer ve frnla beraber dnerek, yuvarlanarak, kayarak daha scak blgelere, alt utaki aleve doru ilerler. Bu arada geri kalan CO2de malzemeden ayrlr (Yeinobal, 2003). 2.3.1.4.1 Kil Minerallerinin Suyunun Uzaklamas Ve Karbonatn Ayrmas. 1004000C arasnda kil minerallerine balanan su uzaklar. Ara tabaka suyu da bu scaklklarda kabilir. Daha yksek scaklklarda kabilir. Daha yksek scaklklarda (yaklak 400-7500Cde) hidroksit formda kimyasal bal bulunan suyun uzaklamasna dehidratasyon denir. rnek reaksiyon olarak kaolinitin dehidratasyonu yledir: Al4[(OH)8Si4O10] 2(Al2O3.2SiO2) + 4H2O (Altun, 2000a) Killerdeki suyun k kil mineralinin tipine, safszlklarn tip ve miktarna, tane boyutuna, kilin kristalizasyon gradna, gaz atmosferine v.d. baldr. Ham karmda yaklak arlka % 75-80 orannda bulunan CaCO3 teorik olarak 8960Cde CaCO3 CaO + CO2 Denklemiyle ayrr. Verilen scaklk saf kalsit iin geerlidir ve safszlklarn oran arttka, ham karmda olduu gibi, termik ayrma (disosiasyon) daha dk scaklklara kayar. Ayrma pratikte 550-6000Cde balar. nk CaO ile SiO2, Al2O3 ve Fe2O3 kimyasal reaksiyona girerek kat hal reaksiyonlaryla CaO.Al2O3(CA), C12A7, CS ve C2S fazlar oluur (Altun, 2000a).

10

Pratik olarak 9000C de 425 kcal/kg CaCO3 sl enerji gerektirmektedir. Kalkerin saflk derecesi, scaklk, kristal yaps gibi hususlar reaksiyonun entalpisini az veya ok etkilemektedir. Klinker retim prosesinde ok daha az nemli olan magnezyum karbonat ise, MgCO3 MgO + CO2 Denklemine gre yine endotermik ve tersinir olarak ayrr. Reaksiyon iin gerekli sl enerji ise 2980C de 333 kcal/kg MgCO3 mertebesindedir (Okba, bt). Bu reaksiyonlar yukardaki termodinamik zellikleri yannda kinetik olarak da be etapta gerekleir. 1. Ortam ssnn tanecik yzeyine genellikle konveksiyon yoluyla aktarlmas, 2. Ayrm olan yzeyden reaksiyonun olutuu i kesime doru snn kondksiyon yoluyla iletilmesi, 3. Reaksiyon blgesinde kimyasal reaksiyonun oluumu (iletilen s kullanlmak suretiyle CO2 intiar ile yeni oluan CaO yeniden kristallemesi), 4. Oluan CaO tabakasn geerek tanecik yzeyine doru CO2 difzyonu, 5. Tanecik yzeyinden ortama gei (Okba, bt). Reaksiyonun toplam hz bu be etabn teker teker hzlarnn bir fonksiyonu olmaktadr. Etaplarn hzlar ise taneciin younluuna, tane byklne, ayrma entalpisine, termik iletkenliine, ortam ve yzey scaklk farklarna, ortamdaki CO2 ksmi basncna (yakttan kaynaklanan CO2 ksmi basnc da dikkate alnarak), tanecik biimine bal olarak deiimler gsterebilmektedir. Buharlama ve CO2 ayrmasn takiben katlar arasndaki kimyasal reaksiyonlar balamaktadr. Frn ierisinde son derece girift reaksiyonlar yer almakta ve zamana bal olarak klinkeri oluturan elemanlar teekkl etmektedir. Klinkerin oluumu srasnda gereken teorik s sarfiyat zerinde ksa bir aklamann s bilanolarnn hesaplanmasnda yarar olacaktr (Okba, bt).

11

Hammaddenin klinkere dntrlmesinde bir miktar sya ihtiya olduu ve bu snn hammaddenin bir fonksiyonu olduu bilinmektedir. Termodinamik olarak entalpiler 250C ve 1 kg klinker bazna indirgenmitir. ekil 2.1de Entalpi Scaklk t diyagramnda pime prosesi ideal olarak ifade edilmektedir. h

ekil 2.1 Entalpi h scaklk t diyagram

Buradaki 1, 3, 5,7, 9 blmleri pime malzemesinin snmasn, 2 kil minerallerinin dehidratasyonu iin s sarfn, 4 karbonatlarn ayrmas iin olan s sarfn , 6 metakaolenlerin egzotermik dnmn, 8 klinker minerallerinin egzotermik oluumunu, 10 klinkerin ergimesini, 11, 12, 13 klinker, CO2 ve H2O nun 200C soumasn gstermektedir (Okba, bt). Diyagramda prosesin deiik blmlerinde gerekli s sarfiyatlar ak olarak grlebilmektedir. En nemli s sarf, grld gibi karbonatlarn ayrmas iin olmaktadr. Teorik olarak geri kalan reaksiyonlar iin fazla bir sya ihtiya

12

duyulmamakta

klinkerin

teekklndeki

egzotermik

reaksiyonlardan

yararlanlmaktadr (Okba, bt). Aada teekkl veya ayrma slar verilmektedir. Kaolinit Montmorilonit llit MgCO3 CaCO3 Metakaolen CS CS C3S2 C2 S C3 S C3 S CA C12A7 C3 A CA2 C2 F C4AF Erimi Klinker CaSO4 2H2O CaSO4. H2O CaSO4 Al2O3.2SiO2.2H2O = Al2O3. 2SiO2 + 2H2O Dehidratasyon Dehidratasyon MgCO3 = MgO + CO2 CaCO3 = CaO + CO2 Al2O3.2SiO2 = Al2O3 + 2SiO2 CaO + SiO2 = CaO.SiO2 CaO + SiO2 = CaO.SiO2 3CaO + 3SiO2 = 3CaO.2SiO2 2CaO + SiO2 = 2CaO.SiO2 3CaO + SiO2 = 3CaO.SiO2 2CaO.SiO2 + CaO = 3CaO.SiO2 CaO + Al2O3 = CaO.Al2O3 12CaO + 7Al2O3 = 12CaO.7Al2O3 3CaO + Al2O3 = 3CaO.Al2O3 CaO + 2Al2O3 = CaO.2Al2O3 2CaO + Fe2O3 = 2CaO.Fe2O3 % 54,8 CaO + % 22,7 Al2O3 + % 16,5 Fe2O3 + % 6 SiO2 CaSO4 2H2O = CaSO4. H2O + H2O CaSO4. H2O = CaSO4 + H2O CaSO4 = CaO+ SO2 + O2 + 97 kcal/kg + 118 kcal/kg + 49 kcal/kg + 862 kcal/kg + 186 kcal/kg + 58,5 kcal/kg + 43,2 kcal/kg + 333 kcal/kg + 425 kcal/kg - 187 kcal/kg - 173 kcal/kg - 183 kcal/kg - 164 kcal/kg - 175 kcal/kg - 118 kcal/kg + 8 - 24 - 10 - 16 kcal/kg kcal/kg kcal/kg kcal/kg

+ 18 kcal/kg - 27 kcal/kg

4CaO + Al2O3 + Fe2O3 = 4CaO.Al2O3.Fe2O3 - 16 kcal/kg

Dier taraftan klinkerin teekkl ssn teorik olarak hesaplamak zere, bilinen klinkerin analizinden hareketle denklemler gelitirilmitir. Bunlardan bir tanesi ZUR STRASSEN tarafndan ileri srlm olup,

13

Q = 4,11 Al2O3+ 6,48 MgO + 7,646 CaO 5,116 SiO2 0,59 Fe2O3 kcal/kg klinker eklindedir (Okba, bt). 2.3.1.4.2 Kat Hal Reaksiyonlar. Yaklak 550-6000C de klinker oluumunda kat hal reaksiyonlar balar. CaCO3 ayrma rnleri killer ile reaksiyona girerek dk kireli bileikler (CA, C2S) oluturur. C3A ve 800 Cde balar (Altun, 2000a) Reaksiyonlar aadaki ekilde gerekleir. CaO.Al2O3+2 CaO 3CaO.Al2O3 CaOAl2O3+ 3CaO+ Fe2O3 4 CaO. Al2O3.3CaO.Fe2O3 CaO.SiO2 + CaO 2 CaO.SiO2 C3 A C4AF C2 S
0

C2(A,F) formasyonu yaklak

Kat maddeler olan CaO ve SiO2 arasndaki reaksiyonlar R. Jagitsch tarafndan aratrlmtr. Bu aratrmada iki reaksiyon faz saptanmtr: 1. Yzey alan reaksiyonlar: Yksek enerjili Ca- partiklleri CaO- kafesinden koparak SiO2 yzeyine gelirler ve orada reaksiyon tabakas oluturarak Capartiklleri geirmez hale gelir. 2. Difzyon reaksiyonlar: Burada reaksiyon hzlar deil difzyon hzlar nemlidir (Altun, 2000a). R. Lindner de ayn grleri belirtmektedir. Ca ve SiO2 temas ettiinde bir reaksiyon zonu olumaktadr ve CaO , SiO2 ye doru yaylmaktadr (difzyon). W.L. de Keyser ise zt olarak, ayn reaksiyonda SiO2in CaO taneleri iine doru difzyonunu savunur ve nemli iki sonuca ular: 1. 12000C ye kadar yalnz oksitlerin difzyonuyla reaksiyonlar gerekleir. 2. Reaksiyonun yn ve sras oksitlerin konsantrasyonundan bamszdr (Altun, 2000a).

14

2.3.1.4.3 Klinker Eriyiinin Oluumu. lk eriyik faz yaklak 1260-13100Cde oluur. Klinker eriin oran scaklk arttka ykselir ve 14500C de kimyasal bileime bal olarak yaklak arlka %20-30 a ular. Silikat Modl (SM) arttka eriyik fazn oran der. Portland imentonun esas ierii olan C3S oluumunu bu scaklklar salar. Sinterlemenin balad anda C2S yannda yksek miktarda bal olmayan CaO ortaya kar. Eriyik faz ile CaO ve C2S kat zeltiye geer. Eriyik faz reaksiyon partnerlerinin difzyonunu kolaylatrr ve sonunda C3S kristalleir. Burada aadaki reaksiyon geerlidir: CaO + C2S C3S Klinker eriyiinin oluumu endoterm bir reaksiyondur ve klinker sourken eriyik ssnn byk bir blm tekrar aa kar. Kolay sinterleme iin yalnz eriyiin mmkn olduu kadar dk scaklkta olumas deil, ayn zamanda orannn da yeterli byklkte olmas gerekir (Altun, 2000a). Dner frnn alt ucunda toz kmr, doal gaz, fuel oil gibi yaktlarn yaklmas ile oluturulan alevin kt boru bulunur. Alev borusundan kan beyaz kor halindeki alevin scakl 18700C deerine (yani gne yzeyindeki scakln te birine) ular. Bu en scak blgede scakl 14800Cye varan kalsine malzeme, ksmen ergiyip svlamaya balar, ince taneler birbirlerine yapp daha byk boydaki klinker tanelerini olutururlar. Frnn alt ucundan kan klinker zerinde soutma ilemi uygulanr (Yeinobal, 2003). Klinker oluum reaksiyonlar Tablo 2.5deki scaklk basamaklarnda gerekleir (Altun, 2000a).

15

2.3.1.5 Dner Frn Kimyas Dner frnda imento ham maddeleri iindeki kire, silis ve alumin arttka nce serbest hale gelirler, sonra da kendi aralarnda birleip yeni bileikler meydana getirirler. n stmada ve frnn en st blgesinde malzemedeki serbest ve kristal sular buharlar, kil ayrr ve CO2 kalkerden ayrlmaya balar. Aaya doru, daha scak blgelerde kalsinasyon tamamlanr, serbest kalan CaO kilden ayran SiO2 ve Al2O3 ile birleerek kalsiyum silikat ve kalsiyum aluminatlar meydana getirir. Farinden klinkere geite imento ham maddelerinde mineral faz deiimleri ekilde gsterilmitir (Yeinobal, 2003).

ekil 2.2 Klinkerdeki faz deiimleri (Yeinobal, 2003)

2.3.1.6 Klinkerin Soutulmas Klinkerler dner frndan yaklak 13000C de karlar. Bu aamada klinkerin soutulmas ve ortamdaki snn kazanlmas ilemleri ele alnr.

16

retimin dier aamalarna gemeden nce klinkerin soutulmas gerekir. Burada en sk kullanlan yntem zgara plakalar zerinde yavaa ilerleyen klinker tanelerine basnl d hava verilmesidir. Klinker i yapsn etkileyecei iin soutma hznn kontroll olmas istenir (Yeinobal, 2003). imento klinkeri sinterleme scaklndan yle hzl soutulmaldr ki C3S miktar mmkn olduu kadar korunabilsin. Yava soutmada klinker eriyiinin C3S in belirli oranyla reaksiyona girmesi sonucu C2S ve C3A oluur. Ayrca 12500C nin altnda C3S kararl olmayp C2S ve serbest CaO ya ayrma eilimi vardr. C3S kristal kafesinin iindeki iki deerlikli demir bu ayrmay destekler. Dolaysyla klinker bu reaksiyonlarn olamayaca kadar hzl soutulma gerektirir. Ayrca C3A nn reaksiyon kabiliyetini (imentonun katlama hzn) uygun ekilde etkileyebilmek iin de hzl soutulmaldr. MgO miktar % arlka 2,5 dan byk olduu zaman hzl soutma da avantajldr. nk bylece kk periklaslar oluur. Yksek soutma hznn (>40 K/dak.) etkileri unlardr. Klinkerdeki gerilme atlaklarndan dolay tme iyileir. Alit zlmesi yoktur ve bu fazn miktar yksektir. Klinkerin ok soutulmas ile oluan ince kristalli alminat ve ferrit fazlarnn imento katlamas yavalar. Daha kk genleme MgO miktar % arlka 2,5dan byk ise hacimsel kararllk daha iyidir, nk serbest MgO periklas olarak ince kristallidir (Altun, 2000a). Klinkerin yava soumas esnasnda alitler ksmen belit ve CaOya znr.Bu aamada alminatlar, ferritler ve ok kk belitler kristalleir (Altun, 2000b, s.36). A.Stahel v.d. ise aratrmalarnda farkl duruma dikkat ekmilerdir: 1. Orta-yava soutmada (10-20 K/dak.) yeterli sre olduu iin periklaslar tamamen kristalleir.

17

2. Orta hzl soutmada periklasn idiomorf kristallerinin oluumunu salayacak kadar zaman yoktur, daha ok dendritik veya kk kristaller meydana gelir. 3. ok hzl souyan klinkerde periklaslar eriyikte hemen hemen kristalleemezler, en fazla tek tek ve ok kk boyutta dendritler eklinde oluurlar (Altun, 2000a). Ortamdan kazanlan s enerjisi klinker retimi iin gerekli olan miktarn te birine yakndr. Klinker soutucusundan gelen scak hava tekrar frnn stlmasnda ve n kalsinasyonda kullanlr. Artan scak havadan ham maddelerin kurutulmas, scak su temini ve binalarn stlmas gibi amalar iin de yararlanlr (Yeinobal, 2003). 2.3.1.7 Klinkerin Bileimi Tipik bir portland imentosu klinkerinde bileimin % 90ndan fazlasn karma oksit formundaki drt ana bileen oluturur. Dner frndaki reaksiyon ifadelerinden de grlecei gibi bunlar: 4CaO. Al2O3.Fe2O3 = (C4AF) 3CaO. Al2O3 = (C3A) 2CaO.SiO2 = (C2S) ve 3CaO.SiO2 = (C3S) olmaktadr. Bu drt ana bileen gerek su ile reaksiyon hzlar ve kardklar s miktarlar, gerekse imentonun balayclk deerine katklar ynlerinden birbirlerinden farkl karakterler gsterirler (Yeinobal, 2003). Klinker fazlar silikat ve kat eriyik fazlar olarak iki gruba ayrlabilir. Bu almada zellikle silikat fazlarnn oluturan alit ve belit kristalleri incelenmitir. Aada faz yaplaryla ilgili temel bilgiler sunulmutur.

18

Alit (trikalsiyum silikat, C3S) klinker ktlesinin % 40-70i arasnda olabilir. Kristal boyutu 150 mye kadar kabilir. Kesiti hekzogonal yaplr. % 3-4 orannda minr oksit ierir. Su ile hzl reaksiyona girer ve imento dayanm ile hidratasyon ssn kontrol eden fazdr. 12500Cnin altnda soutma hz ok yava deilse, normal scaklklara kadar stabilitesini korur. ok yava soutma hzlarnda ise alitin bir ksm znr ve belit oluur (Felekolu ve Gll, 2006). C3S klinkerin en nemli mineralidir. Renksiz kristaller halindeki hidrotasyon kabiliyeti yksek ve klinkerde ilk yksek mukavemet veren kompenenttir. imentonun kalitesi Alit konsantrasyonu ile llr. Mukavemet ve hidratasyonla ilgili olmayp Alitin kristal yapsna (byklne ve kklne) baldr. Bu da hammadde karmnn kimyasal bileiminde kire doygunluu derecesine, pime artlarna ve piirilmi klinkerin soutulma artlarna baldr (Kavas, 2002). Yksek kire doygunluu kk kristal teekkl etmesini salar. Yksek s (mesela 16000C ) dk likit faz vizkozitesi meydana getireceinden iyonlarn reaksiyona girme kabiliyeti artar ve byk kristaller teekkl eder. Klinker soutma usulnn klinkerin mineralojik bileimi zerine byk bir tesiri vardr. Lea ve Parkerin almalarna gre eitli soutma derecelerine gre; yava soutmada C3S yzdesi % 59,8 , hzl soutmada % 65,2 , sratli soutmada % 70 deerine ulamtr. 1300-14500C arasnda azami kirecin balanmas bu 10 saniye iinde meydana gelir. Sinter reaksiyonunun bitii 2-3 dakika sonra biter. Daha sonraki aratrmalar 15000Cde 10 dakikalk piirme zaman 10-15 mikron byklnde alit kristali meydana getirmesine yeterlidir. Daha uzun zaman, byk boyutta kristal meydana gelmesine sebep olacandan piirme blgesinin ksaltlmas gereklidir. Kk kristaller yalnz tmede kolaylk gstermez ayn zamanda hidratasyon kolay olur. Mukavemet artar (Kavas, 2002). Belit (dikalsiyum silikat, C2S) klinker ktlesinin %15-45i arasnda olabilir. Dairesel kesitli kristal yapsna sahiptir. Kristal boyutu 5-40 m arasndadr. Belit alite kyasla daha az reaktif olup ileriki yalarda dayanma katk yapar. C2Sin polimorfu vardr. Yksek scaklklarda -C2S oluur. 14500Cde -formuna ve 6700Cde C2Se dnr. Ancak geleneksel imento retiminde kullanlan

19

soutma hzlarnda belitin byk ksm -C2S formunda kalr (Felekolu, Tosun ve Altun, 2005). -C2S, 14250Cden yksek scaklk koullarndan olumaktadr, oysa -C2S, 6900Cden dk scaklkta ortaya kmaktadr. Baz durumlarda -C2S ve C2S bir arada bulunabilirler. Bir arada var olmasnn nedeni ise, soutma prosesinin erken aamasnda scaklktaki ok hzl ve ani bir dten dolay -C2S tamamen -C2Sye dnemez, bunlarn bir ksm klinker ierisinde tutulabilir (Hong, Fu ve Min, 2001). -C2S genellikle ikizlenme gsterir. Belit kristalleri bir araya gelerek kmelenir ve belit rozetlerini oluturabilirler (Felekolu, 2005). Eer byk belit kristalleri olumu ise; Bu formasyonunun sebebi, alit formasyon scakl altnda toplanan kristalizasyon olabilir (A. Altun, 1999a, s. 600). Belitin modifikasyonu klinkerde daha ok bulunur ve hidrolik olmayan modifikasyonuna dnr ve bu esnada % 10 kadar hacimsel byme gerekleir. Bu olaya ufalanma denir. Bu dnm yabanc iyonlarn girmesi ve hzl soutma ile engellenebilir (Altun, 2004). C2S (CaOSiO2) yava ve tedrici donar. Dk hidratasyon sldr. Kirli sarmsak renkli olan belit sinter blgesinde kat fazda meydana gelir. Bu bileik imentonun zamanla sertlemesini temin eder. varyantlar mevcuttur. Ayrca C2S yava sertleen hidrolik balaycdr. Portland imentosunda C2S genel olarak ve varyant halinde bulunur (Kavas, 2002).
Tablo 2.4 Belit modifikasyonlar (Altun, 2004)

Dnm Scakl Kristal Sistemi Younluk (gr / cm3) Hidrolik Yok 2,97 Monoklik 670 0C

(Larnit)

(Bredijit) 14200C

Rombik 3,26 yi

Monoklik 3,31 Az

Trigonal 3,035 Hemen hemen yok

20

Tablo 2.5 Klinker fazlarnn oluumu (Altun, 2000a)

2000Cye kadar 7000Cye kadar 700-900 C

0

Ham karmdaki balanmam nem yada granlasyon iin verilen suyun uzaklamas Kil minerallerindeki suyun ayrmas, bylece kafes deiimleri ve yzey aktivitesinin azalmas CaCO3n kalsinasyonu, ayran CaO ile almina ve demir oksitin kalsiyum alminat ferrit C2(A,F), C12A7 ve CaO ile SiO2nin aktif ksmyla belit oluumu

900-12000C 1250-13500C

SiO2in geri kalan ksmyla CaOe balan ve kalsiyum alminat ferritin C3A ve C4AF dnm Kalsiyum alminat ferritlerin eriyik faz durumuna geii, belit ve serbest CaOn reaksiyonla alit oluumunun balamas

>13500C

Belitin hemen hemen tm serbest CaO ile reaksiyonu sonucu alitin olumas

Klinker soutulurken eriyik kristalleir ve silikat fazlar meta kararldr.

Tri kalsiyum alminat (C3A) ve ferrit (C4AF- tetrakalsiyum alminaferrit) ara faz veya matris faz olarak adlandrlr. Silikat fazlarnn etrafn sarar ve bu fazlar balarlar. C3A faz kbik veya ortorombik formdadr. Klinker ktlesinin % 1-15i arasnda olabilir. Kristal boyutu 1-60 m arasnda deiir. Su ile reaksiyonu ok hzldr ve amorf yapldr (Felekolu, 2005). Betonun ilk 24 saat ierisinde sertlemesini temin eden siyahms partikllerdir. Hidratasyon ss ok yksektir. Su ile hemen sertleir (Kavas, 2002). Etkisini yavalatmak iin klinker alta ile tlr (Yeinobal, 2003). Nitrik asit dalamasnda koyu gri renk verir. C4AF, klinker ktlesinin % 0-18i arasnda olabilir. Kristal yaps dendritik ve prizmatiktir. Parlak kesitte kl formunda ince uzun grnt verir. Nitrik asit dalamasnda ferrit parlak refleksiyonu nedeniyle ak gri renk verir (Felekolu, 2005). Kalker ve kil gibi ham maddeleri orantlayp farini olutururken bu drt ana bileenin greceli miktarlarn deitirmek ve yeni bir ham madde veya katk kullanmadan elde edilecek imentoya baz zellikler kazandrmak mmkn olmaktadr. rnein

21

C3S miktarn ykselterek erken dayanm yksek imento, C3A miktarn azaltarak slfatlara dayankl imento, C2S miktarn arttrp C3S ve C3Ay azaltarak dk sl imento retmek mmkn olur (Yeinobal, 2003). Klinker bileiminin geri kalan kk (%10 civarndaki) blm serbest CaO, MgO ile alkali oksitler ve SO3 bulunur. leride imento rnlerinde hacim genleme ve atlamalara yol ama olaslklarndan dolay bu oksitlerin miktarlar snrlandrlr. Sonu olarak tipik portland imentolarnn kimyasal bileimleri % deerler olarak genellikle aadaki Tablo 2.6deki snrlar arasnda deiir.
Tablo 2.6 Genel portland imentosunun kimyasal (%) bileimi (Yeinobal, 2003)

Kimyasal Kompozisyon CaO SiO2 Al2O3 Fe2O3 SO3 MgO Alkaliler

Miktar (%) % 60-67 % 17-15 % 3-8 % 0,5-6 % 1-3 % 0,1-4 % 0,2-1,3

2.3.1.8 Klinkerin imentoya Gei Aamas Soutucudan kan klinker imento retiminde bir ara rn saylr. imento, klinkerin bir miktar kalsiyum slfat ile tlmesi sonucu elde edilir. Klinker kalsiyum slfat ile dorudan fabrikada tlebilir veya bu amala baka yerlerdeki tme tesislerine gnderilir. Yaklak 2 cm apndaki klinker tanelerinin imento tanesi inceliine kadar tlmesi gerekir. imento tane boyutlar genellikle 40 mikronun altnda , ortalama

22

15-20 mikron (0,0015 - 0,0020 cm) olduuna gre, bu aama sonunda klinker tanesinin 1000 kere kadar kltlm olmas gerekmektedir. Klinker ve alnn tlmesinde daha ok bilyal deirmenler kullanlr. Yaklak 3 m apnda elik silindir eklindeki deirmenlerde hacimlerinin te birine kadar elik ezici bilyalarla doldurulmu blmeler bulunur. Silindir dnerken bilyalar klinker tanelerine arparak onlar ufalarlar. Son blmede istenilen incelik elde edilmi olur. Klinker dorudan soutucudan gelmise hala 50-1000C aras scaklktadr ve tme srasnda deirmen iine basnl su verilerek scakln artmas nlenmi olur. Klinkere tme srasnda arlka % 3-5 aras kalsiyum slfat katlr. Bu ilem imentonun su ile kartrldnda kimyasal reaksiyonlarn ve katlama srecinin kontrol bakmndan zorunludur. Son yllarda tmeyi kolaylatrc kimyasallar da bu aamada klinkere katlmaktadr. Bu ekilde elde edilen portland imentosuna klinker ile kalsiyum slfatn tlmesi srasnda veya ayrca tlm olarak baz mineraller katklar katlarak deiik tipli imentolarn retilmesi de giderek yaygnlaan bir uygulamadr (Yeinobal, 2003). baz

2.3.2 Yksek Belit imentolar 2.3.2.1 Genel imento klinkeri kuru sistemde yaklak 850 kcal / kg klinker enerji sarfiyat ile retilmektedir. Bu enerjinin byk bir ksm kalkerden gelen kalsiyum karbonatn bozunmas ve pime scaklnn 14500C de tutulmas iin sarf edilmektedir. Farin kalsiyum karbonat miktarn azaltarak yada klinkerizasyon scakln derek enerjisi sarfiyat azaltlabilir. Yksek Belit imentolar (YB) oluumu kire ihtiyacn azaltt gibi klinkerizasyon scakln da drmektedir. Bunun iin klinkerdeki alit miktarnn azaltlp yksek hidrolik aktivite zelliine sahip belit

23

miktarnn artrlmas gerekmektedir. Klinkerizasyon scakl hammaddeye katk eklenerek ve farin kire standardn 78-85 civarnda tutarak drlebilir. Bu ekilde enerji sarfiyat % 10-15 azaltlabilir. Aktif belit klinkerinin P klinkerinden fark hidrolik aktivitesi yksek belit faznn dominant olmasdr. C2Stn farkl kristal yaplara sahip 5 modifikasyonu vardr. Bunlar: (1425oC), H (11600C), L (630-6800C), (5000C), (780-8600C). - modifikasyonu hari hepside oda scaklnda metastabil haldedir. Soutma esnasnda - modifikasyonu hidrolik zellii pasif modifikasyonuna dnr. modifikasyonlar hammaddelerden gelen Al ve Fe iyonlar ile kararl hale getirilirken, yksek scaklk modifikasyonlar (H ve ) ancak Al ve Fe iyonlarnn yan sra dier yabanc iyonlarla kararl hale getirilebilmektedir. Klinkerdeki C2S, C3Sdan daha ok ( 4-6) B, K, Na, P, Ba, Sr, Ti ve Cr gibi yabanc iyonlar kristal yapsna / kat zeltiye, alma kapasitesine sahiptir (Grbz, 2005). 2.3.2.2 Belit imentolar Genel olarak belit imentosu Pye gre erken dayanma katks az olup ileri yalarda yksek mukavemet kazandrmaktadr. Bunun aksine, YBlarnda belit faznn reaktivitesi yksek seviyelerde olup betona erken dayanm zellii kazandrmaktadr. Bu imentolar, literatrde Reaktif veya Aktif Belit imentolar (AB) olarak adlandrlmaktadr. AB klinkerinin P klinkerinden fark alit yerine hidrolik aktivitesi yksek belit faznn ( temel faz olmasdr. Bor oksit kullanlarak aktif belit imento yapm olduka mit vericidir. 88 kire standardna sahip % 2,5 B 2O3 (% 8 kolemanit edeerinde) kullanlarak oluturulan modifiye klinker iyi erken dayanm ve mkemmel dayanm geliimi gsterdii gzlemlenmitir. Son gnlerde, laboratuar leinde bor oksit modifiye imento retimi Trkiyede yaplmtr. Bu alma ile , , h
0 H

, ve modifikasyonlar) klinkerde

yksek scaklk

modifikasyonlar ieren aktif belit oluumu 1325 C scaklkta sentezi baarl olarak gerekletirilmitir (Grbz, 2005).

24

Kire standard yaklak 80, alkali ieren P zelliine sahip imento retiminde, alkali-agrega reaksiyonuna dayankl imentolar retilmitir. zellikle % 1.5 Na2O eklenerek piirilen ve hzl soutma ilemi uygulanarak % 50 belit (-C2S) ve % 30 alit iermesi gerektii belirtilmitir. Bu imentolarn teknik adan kullanl olduu grlmtr. Erken dayanm zellii kazandrlmas iin bu tip imentolarn gerektii belirtilmitir. Dier gei elementlerinin yannda, krom oksit de modifiyer olarak kullanlmtr. Bu konuda yaplan en son alma ile optimum % 5 krom oksit kullanlarak aktif belit klinkeri retildii dorulanmtr. Bu imentolar, % 78-80 belit (-C2S) ve %0a yakn alit iermekte olup erken ve ileri yalarda hidrolik aktivitelerinin olduka iyi olduu gzlenmitir. Bu deitirici ile Aktif Belit imento (AB) yapm prosesinde dk kalitede hammadde ve imento retim prosesine uygun olmayan krom ieren eitli yan rnler kullanlabilmektedir. Termodinamik adan bakldnda, yksek scaklk modifikasyonu -C2Sin en yksek reaktivite zelliine sahip olmas beklenirken, pratikte belit imento konusu ok daha komplekstir. Literatrde, birbirinden tamamen farkl ve elikili sonular yaynlanm olmakla birlikte farkl kimyasallarla kararl hale getirilen ayn polimorf farkl reaktivite zellii gsterebilmektedir (Grbz, 2005). 2.3.2.3 Yb / Ab zellikleri zellikleri: Dk hidratasyon zellii, scaklkla oluabilecek atlaklarn kontrol edilebilmesi, yksek dayanma sahip yksek akkanl beton yapm, scaklk ykselmesinin kontrol (Grbz, 2005).

BLM BOND TLEB L RL K TEST Maden iletme ilemlerinden geirilmi cevherlerin ie yarar hale getirilebilmesi iin zenginletirme ilemlerinde nce cevher ierisindeki faydal minerallerin serbest hale getirilmesi gerekmektedir. Ufalama ilemlerinde enerji maliyeti fazla enerji sarfiyatndan dolay ok yksek olmaktadr. Maliyeti drmek asndan ufalamann gerektiinden fazla olmamas, ufalama ekipmanlarnn uygun seilmesi ve ekonomiklik asndan optimum artlarda altrlmas gerekmektedir. Bu nedenle malzemeni tlebilirliinin tespiti nem arz etmektedir (zkahraman, 1997). Bu ilem iin cevher ufalama (krma ve tme ) ve snflandrma ilemlerine tabi tutulur. Ufalama, kat tanelerin daha kk boyutlara indirgemesi ile yeni yzeylerin oluturulmas ilemi olup, bilim ve teknolojide ok fazla uygulama alan bulunmaktadr. Bu ilem iin byk enerji faydal ie, yani yeni yzeylerin olumasna harcanr. zellikle ince ufalama, yani tme (-1cm) verimsiz bir ilem olup, toplam enerji girdisinin ancak % 1 kadar yeni yzeylerin olumas iin harcanr. Geri kalan ise s, ses, srtnme gibi enerji trleri olarak kaybolmaktadr. Gnmzde retilen enerjinin % 5inin ufalanmakta harcanmakta olduu dnlrse krma, tme makinalarnda meydana gelen enerji kayplarnn nedenini aramann nemi byktr. Cevher minerallerinin tlebilirlii onlarn mineralojik karakterlerini deitirmemesi asndan nemli bir faktrdr. Bu ufalama ilemi iin verilen enerji ile ufalanmada sarf edilen enerji miktarlar arasndaki ilikileri ortaya karabilmek iin bu gne kadar pek ok hipotez ortaya atlmtr. Bu hipotezler ufalamadan nce ve sonra materyalin doal ve madensel fonksiyonu, biim ve boyutu bakmndan ufalama iin gerekli enerji miktarn belirlemeyi amalamtr. En nemli kanunlar Rittinger, Kick ve Bond tarafndan ortaya atlmtr. Rittinger (1867) ufalama olayn yzey enerjisi art ynnden ele almtr. Ufalama iin verilen enerji meydana gelen yeni yzeylerle orantldr. Tezini savunmutur. Kick (1885) olay tane hacmi klmesi ynnden ele alm ve homojen kayalarn krlmasnda hacim klmesi ile orantl bir enerji sarf gerektiini iddia etmitir (Matazimov, 2001).

25

26

Bond (1951) ise 25 yllk deneyim ve aratrma srasnda u sonuca varmtr; belirli bir ilem iin gereken (krma-tme) enerji ortalama olarak Rittinger ve Kick kanunlarnn ortasndadr. Harcanan enerji ii meydana getiren atlak uzunluklar ile orantldr. atlak uzunluklar ise krlma sonunda yeniden meydana gelen yzeylerin karekk ile ters orantldr. (1) 1 1 ) P F

W = 10.Wi.(

(1)

Wi: Deirmenin ektii enerji (Kwsa/ton) P : Krlm maln % 80inin getii elek akl. (mikron) F : Krlacak maln % 80inin getii elek akl. (mikron) W : Bond i endeksi. (Kwsa/ton)
Tablo 3.1 Hukki tablosu (Matazimov, 2001)

Kw.sa./ton

Primer Krma 1m-100mm

Sekonder Krma 100mm-10mm 0,090

ri tme

nce tme

10mm-1mm 1mm-100m 0,900 9,0

Rittinger Ka. Hesaplanan Enerji Kick Kanunu Hesaplanan Enerji Bond Kanunu Hesaplanan Enerji Pratikte Harcanan Enerji

0,009

2,50

2,50

2,50

2,50

0,220

0,690

2,18

6,91

0,350

0,600

1,60

10,00

27

Ufalama iin gerekli enerji miktar ile elde edilen ufalama derecesi arasndaki ilikileri ifade etmeye alan bu teoriler pek ok grn kmasna neden olmutur. Genel kan ince tmede Rittinger, krma ilemlerinde Kick, bunlar arasnda ise Bond kanununun doru olduu ynndedir (Matazimov, 2001). Bondun olaya i endeksi (Work Index) parametresini katm olmas dier teoriler arasnda geree yaknlk asndan nem arz etmektedir. endeksi, malzemenin krlma ve tmeye kar gsterdii direnci ifade etmektedir (Matazimov, 2001). Bu snrsz byklkteki paralardan meydana gelmi bir malzemenin birim arlnn (1 ton) % 80inin, 100 mikron altna geecek ekilde ufalanmas iin gerek duyulan spesifik i girdisi (kWh/t) tanmlanr ( pek, Uba ve Hoten, 2005). 3.1 Bond Endeksinin Belirleme Yntemleri Son yollarda Bond Endeksinin hesaplanmas iin pek ok yntem denenmitir. Her bir yntemin kendine gre avantaj ve dezavantajlar vardr. Dezavantajlar aadaki gibi sralanabilir; zel bir deirmen gerektirmesi, Olduka fazla miktarda numune gerektirmesi, endeksi bilinen standart numuneler gerektirmesi, Zaman alc ve uratrc olmas. Buna karlk, standart laboratuar tipi bilyal deirmeni, Bond bilyal deirmenine gre daha kk boyutludur (200x300 mm). Bu yzden daha az miktarda numune gerektirir ve test daha hzl bir ekilde yaplr. Bu metotla birlikte i endeksi bilinen dier bir numuneye ihtiya yoktur (Matazimov, 2001).

28

3.2 Bond Endeksinin Bilyal Deirmen le Belirlenmesi Son yllarda Tahran niversitesi aratrmaclar, i endeksini basitletirilmi Anakonda Yntemini Denver Laboratuarlarnda bilyal deirmen kullanarak belirlediler. 1 ] 1 1 P F

Wi = 5,54 . [

(2)

Aratrmaclar (2) nolu eitlik yolu ile 16,12 kg elik bilyalar ieren (305-127 mm) ebatlarnda deirmen kullanarak, i endeksinin belirlenmesine altlar. Ayrca standart Bond bilyal deirmeni ilemine benzer fakat daha kk ve bunun sonucu olarak tanabilir bir deirmen kullanarak yeni endeks belirlenmesi giriiminde bulundu (Matazimov, 2001). 3.3 Yntemin Tanmlanmas Ve Test Aralar Standart Bond tlebilirlik testinde olduu gibi bu yntemde kararl duruma ulaana dek srdrlen kapal devre kuru srtnmeli deirmen esasna dayal bir yntemdir. Bu test, Standart Laboratuar Tipi Bilyal Deirmen olarak adlandrlan zel bir deirmen ile yrtlr. Deirmen ebatlar 200x300 mm olup, oranlar standart Bond Deirmeninden 2/3e varan oranlarda aa boyuta indirgenmitir. 5,9 kg arlnda, 85 para elik bilya ile yklenen deirmenin bilya arj adeti ve bilya aplar Tablo 3.2de gsterilmitir.

29

Tablo 3.2 Standart laboratuar tipi bilyal deirmenin bilya arj adeti ve bilya aplar (Matazimov, 2001)

Bilya ap (mm) 38,10 31,75 25,40 19,05 15,87 Toplam

Bilya Adedi 13 20 3 21 28 85

3.3.1. Test Uygulamas Cevher Standart Bond Testindeki 700 cm3 yerine 207 cm3lk bir hacme uyarlanmtr. Test tpk, Standart Bond Testindeki gibi % 250lik bir geri dn yk ile uygulanr. Birim devir bana tlebilirlik sabitlendiinde, son devir iin tlebilirlik ortalamas (Gi) alnr. endeksinin hesaplanmas iin (3) nolu eitlik kullanlr.
11,76 1 )( 0, 75 )( 0 , 23 Pi Gi

Wi = (

1 1 1 P F

(Kwh/shortton) (3)

Pi : Testin yrtld elek akl (mikron) Gi : tlebilirlik ortalamas (gr/dev) P : tlm maln % 80inin getii elek akl (mikron) F : Besleme malnn % 80inin getii elek akl (mikron) W : Wi * 1,1 (Kwh/ton) 3.3.2 Deneysel almalar Testler Dokuz Eyll niversitesi Maden Mhendislii Blm Cevher

Hazrlama Laboratuarnda yaplmtr. Fabrikalardan gelen 10-15 kglk klinkerlerin

30

ap 1cm ile 3 cm arasnda deimektedir. Bond Testine tabi tutulacak klinkerler nce iki kez eneli krcdan geirilmitir. Klinker eneli krcdan birinci kez geirildiinde eneli krc k akl 2 cm olarak ikinci kez eneli krcdan geirildiinde ise eneli krc k akl 1 cm olarak ayarlanmtr. Daha sonra eneli krcdan geirilen klinkerleri, merdaneli krcdan 5 kez, az akl kademeli olarak kltlerek, krma ilemi,malzeme 3,35 mmnin altna indirilene kadar devam etti. 3,35 mmnin altna indirilen klinker rnekleri, her numune poetinde yaklak 300-350 gr olacak ekilde santrfjl ayrcdan ayrlarak poetlere konuldu. Bunun amac Bond Testinde elek alt kadar malzemeyi (150 mnin altndaki malzeme) karp, besleme malndan doru ve hassas bir numune alnmasnn salanmasdr. Deirmeni besleyeceimiz malzemenin hacminin 207 cm3 olduu bilinmektedir. Deirmene beslenecek olan malzemenin ne kadar arla sahip olacan tespit etmek iin younluunun (kaba younluunun) bilinmesi gerekmektedir. ki fabrikadan gelen drt klinker rnekleri iin kaba younluklar hesaplanp, besleme mal arlklar tespit edilmitir. Teste balamadan nce besleme malnn (3,35 mmlik malzemenin) elek analizi yaplmtr. Bylece besleme malnn %80inin getii (F80) tespit edilmitir. Testte Dokuz Eyll niversitesi Maden Mhendislii Blmnn Bond Testi iin hazrlam olduu bir bilgisayar program yardmyla devam edilmitir (Kaya, Fletcher ve Thompson, 2003). Bu program, baz istenen veriler girildikten sonra, otomatik olarak deirmenin her tme bana ka devir dnmesi gerektiini % 250 geri dn ykn salayacak ekilde bize verir. Excel program yardmyla hazrlanm olan bu test programna ilk nce besleme malnn elek analizi verileri girilir. Laboratuardaki deirmene kuru olarak, modifiye edilmi Bond Testinde tespit edilmi miktar ve aptaki bilyalarla birlikte besleme miktar belli olan 3,35 mmnin altndaki numune arj edilir.

31

Deirmenin hz kritik hzn % 80i kadar dnecek ekilde ayarlanr. Daha sonra deirmen 150 kez (devir) dndrlr. Hassas bir ekilde deirmen boaltlarak ve bilyalar elenerek tlen numuneler alnmtr. kan rn 150 mlik elekten geirilir. Elek altnda kalan malzeme dar alnp kaldrlr ve bu malzeme arl kadar 3,35 mmnin altndaki klinker rneinden hassas bir ekilde numune alma yntemiyle alnp elek stndeki malzeme ile birlikte tekrar deirmene beslenir. Elek stnde kalan miktar programda yerine yazlr. Bunun devamnda program bize bilyal deirmenin ka devir dnmesi gerektiini gsterir. Bu ilem devreden yk 2,5e (250/100) yaklaana kadar devam ettirilir. tmelere son verildikten sonra en sonda aldmz 150 mnin altndaki rnden numune alarak tekrar rn elek analizi yaplr. Belirlenmi fraksiyonlardaki miktarlar bilgisayara girilir. Bylece rnn % 80inin getii aralk (P80) tespit edilir. Gram bana tme miktarlarnn (Gi) son nn ortalamas alnp bilgisayara girilir. lem sonunda program bize Endeksini verir. Bu ilemin gvenilirliinin tespiti iin ayn malzemeye kez Bond Testi uygulanmtr. Bu ilemin gvenilirliinin tespiti iin ayn klinker rneine 3 kez Bond Testi uygulanmtr. Tekrarlanan 3 testinde ayn numunelerde yakn sonular vermesi testin gvenilirliini gstermektedir. ki ayr fabrikadan alnan 4 farkl klinker rneklerinin Bond Endeks tayinleri bu almann sonundaki Ekler ksmnda verilmitir. lerideki aamalarda klinker mikroskobik incelemelerinde klinker rneklerinin tlebilirlikleri hakknda karlatrma yaplrken tekrarlanan Bond Endeks deerlerinin, ortalamas alnan deerler zerinden yorum yaplmtr. Tablo 3.3de drt klinker rneinin 3er kez uygulanndaki karlatrmalar ve ortalamalar verir.

32

Tablo 3.3 imento klinkerlerinin i endeksleri

Klinker rnekleri A1 klinkeri

Wi ( Endeksi, kwh/ton) Test 1 Test 2 Test 3 17,41 17,30 17,70 17,59 16,13 17,43 16,09 15,24 16,22 15,26 16,46 15,11

Ortalama Endeksi (kwh/ton) 17,47

A2 klinkeri

Test 1 Test 2 Test 3

17,05

B1 klinkeri

Test 1 Test 2 Test 3

15,85

B2 klinkeri

Test 1 Test 2 Test 3

15,61

Tablo 3.3deki; A1, A2, B1 ve rneklerinin kodlarn temsil etmektedir.

B2 verileri fabrikalardan alnan klinker

Ayrca testin banda 3,35 mmnin altna indirilen malzemelerden alnan belirli miktarlardaki rnler 150 mnin altndaki rnler kullanlarak 4 klinker rneinin hidroskobik nemleri hesaplanmtr. Tablo 3.4 de klinkerlerin hidroskobik nem deerleri verilmitir.

Tablo 3 .4 Klinkerlerin hidroskobik nem oranlar

Klinker rnekleri A1 klinkeri A2 klinkeri B1 klinkeri B2 klinkeri

Nem Oran (%) 0,003 0,003 0,002 0,001

33

Tablo 3.5 Drt farkl klinker rneinin porozite ve faz oranlarnn miktarlar

A1 klinkeri (%) P A B AF Wi 37,77 37,47 18,61 6,15 17,47

A2 klinkeri (%) 35,31 39,91 19,69 5,09 17,05

B1 klinkeri (%) 26,21 42,52 25,76 5,50 15,85

B2 klinkeri (%) 22,701 48,088 20,964 8,247 15,61

Tablo 3.5teki; P

: Klinkerdeki poroziteyi (gzenek),

A : Klinkerdeki alit fazn, B : Klinkerdeki belit fazn, AF : Klinkerdeki ara fazlar, Wi : Bond Endeksini temsil etmektedir. Kimyasal bileenler ile R.H. Bogueye gre potansiyel faz miktarlar hesaplanabilir.Bu hesaplamann n koulu klinker eriyiinin kat fazlar ile dengede kristallemesidir, bu durum pratikte gereklemez. Stoikiometrik fazlar, saf C3S, C2S, C3A ve C4AF fazlardr. Pratikte ise yabanc iyonlar klinker fazlarnn iine girerler (Altun, 1998, s. 22). Bu yzden de Tablo 3.6da grld gibi Bogue analizi ve mikroskobik incelemelerdeki % miktarlar farkllk gstermektedir.

34

Tablo 3.6 Bogue forml tarafndan hesaplanan klinker kristal fazlarnn % kompozisyonu ile mikroskobik incelemelerde tespit edilen % miktarlar

Bogue Deerlerine Gre Fazlarn Klinker rnekleri A1 A2 B1 B2 C3S 58,530 60,234 57,227 66,01 % Kompozisyon C2S 17,995 15,873 19,587 8,345 C3A 7,294 6,865 12,313 12,149 C4AF 10,778 11,031 7,547 7,699

Mikroskobik ncelemelerde Tespit Edilen % Miktarlar C3S 60,212 61,69 57,62 62,21 C2S 29,91 30,44 34,91 27,12 C3A + C4AF 9,88 7,87 7,45 10,67

BLM DRT KL NKER FAZLARININ OPT K M KROSKOP VE GRNT LEME TEKN KLER KULLANARAK NCELENMES imento klinkeri retiminde klinker porozitesi, karma oksitlerinin kompozisyonu ve yaps pek ok faktre baldr. Meydana gelen klinker zellikleri, ham karmn homojenliine, tane boyut dalmna, ierdii safszlklara, retimde kullanlan n stma sistemine, dner frnn teknik zelliklerine, stma ve soutma rejimine bal olarak deiir. Bu derece ok faktrn etkili olduu klinker retiminde, yksek performansl veya kullanm amacna uygun imento retebilmek iin gerekli klinkerin zellikleri srekli kontrol altnda tutulmaldr. Hammadde optimizasyonu asndan, silikat ve alminat modlleri veya kire doygunluk faktr uygulamada ska kullanlmaktadr. Bu modller belli snrlar arasnda tutularak hammadde kaynakl klinker problemleri en aza indirilmekte ve dner frnda hammaddenin refrakterle herhangi bir ekilde reaksiyona girmesi engellenmektedir. Bylece dner frn refrakter kaplamasnn da ekonomik mrnn uzamas salanmaktadr (Felekolu, 2005). Klinkerin zelliklerini ham karm faktrleri (ham karmn mineralojik ve kimyasal bileimi, granlometrisi, akkanlandrc ve mineralizatr gibi katk maddeleri v.d.) ve frn koullar (frn atmosferi, yakt tipleri, sinterleme scakl ve sresi, stma ve soutma hz, frn sistemleri v.d.) etkiler (A. Altun, 1999 b, s. 33). Fazlarn klinker kompozisyonundaki oranlarnn yan sra, kristal yaplar ve boyutlar da, farkl retim koullarnda retilen klinkerlerin tlmesi ile elde edilecek imentonun fiziksel ve kimyasal zelliklerini dorudan etkiler. Hazrlanacak parlak kesitlerde polarizan mikroskop incelemeleri ile klinkerin bu zellikleri hakknda bilgi elde edilebilir. zellikle, grnt ileme programlarnn gelimesi parlak kesit incelemelerinin hzl ve gvenilir yaplabilmesine olanak salamaktadr. Bu programlarn kullanlmas ile, kalite kontrol srecinde klinker zelliklerinde herhangi bir deiiklik olmas durumunda ritim sistemine hzl mdahale etmek mmkn olmaktadr (Felekolu, 2005).

35

36

Mikroskobik aratrmalarda klinker fazlarnn oluum, boyutu, dalm ve miktar belirlenir. Klinker fazlarnn miktar klinkerin kimyasal bileenlerine baldr. Klinker fazlarnn oluumu ve dalmn retim koullar (ham karmn ince tlmesi, tane boyu dalm, en byk tane homojenlii, stma hz, sinterleme scakl ve sresi, soutma hz v.d.) belirler. (Altun, 1998, s. 23). Klinker silikat kristallerinin tane boyutlar edeer aplar hesaplanarak ortaya konulabilir. Edeer ap bir kristal kesitinde kesit alannn arlk merkezinden geen en uzun ve en ksa iki uzunluun ortalamas alnarak belirlenir. 15-20 m edeer apl alit kristalleri, klinkerin kolay tlmesinde ve imentonun erken mukavemetinde olumlu etki salar. Edeer kristal ap 25-60 m olan belit kristalleri, ham karmdaki kuvars tanelerinin yeterli tlmemesinin ya da stmasoutma rejiminin bir sonucu olarak oluabilir. zet olarak, silikat kristallerinin tane boyut dalmlarnn polarizan optik mikroskop ve grnt ileme programlar ile incelenmesi, hammadde seimi ve stma-soutma rejiminin optimizasyonu iin reticiye yol gsterir (Felekolu, 2005). Pimi klinker frn kafasndan soutmaya dklr. Bu srada 1100-13000C arasnda deiir. Burada sratle soutulur. Vantilatrlerin fledii soutma havas ayn zamanda snr ve frna sekonder hava olarak verilir. yi bir klinker piirmek iin yakt miktarnn, hammadde terkibinin nemli olmas kadar en doru alev eklinin de seilmesi de ok nemlidir. yi bir iletmeci bunun en uygun olann semelidir. Mesela uygun bir alevde sinter blgesi uzar Alit kristalleri byr. Klinker alev mntkasn terk ettii an Alit C2S ve CaO ayrr kalite bozulmu olur (Kavas, 2002). Klinker taneciinin soutma ekli incelenirse; Hzl Soutulmu Klikerde: Hekzogonal kristal yapsnda C3S kristalleri zerinde sratli soutmada termal presleme neticesinde meydana gelmi atlaklar mevcuttur. Bu atlaklar hidrolik aktiviteyi ve tme kabiliyetini arttrr. yi soutulmu bir klinkerde kristal ular keskindir (Kavas, 2002).

37

Klinkerin mikroskobik incelemelerinde gzeneklerin (porozite) bykl ve ekli sinterleme koullar hakknda bilgi verir. Yksek porozite ile byk, uzun ve birbiriyle birleen gzenekler klinkerin yeterli sinterlemediini gsterebilir. Kk ve yuvarlak gzenekler ise iyi sinterlemenin iaretidir (Felekolu, 2006). 4.1 Deneysel alma, Yntem Ve Bulgular

4.1.1 Klinker zellikleri B1 ve B2 klinkerleri zgaral soutucu dner frnna aittir. B1 klinkerinin kt frnn kapasitesi B2 klinkerlerinin kt frnn kapasitesinden byktr. Ayrca iki dner frn arasnda baz teknik farkllklar vardr. Bu nedenlerden dolay B2 klinkeri B1 klinkerinden daha kolay tlebilmekte, buna karlk dayanm daha dktr. A1 klinkeri zgara tipi soutuculu kalsinatrl dner frndan, A2 klinkeri ise planet soutuculu kalsinatrl dner frndan alnmtr. Tablo 4.1 de bu iki fabrikadan alnan 2er farkl klinkerlerin kimyasal analiz deerleri verilmitir.
Tablo 4.1 Klinker rneklerinin kimyasal analiz deerleri (% arlka)

Klinker rnekleri B1 B2 A1 A2

CaO 66,46 65,58 64,80 64,821

SiO2 21,89 20,28 21,678 21,386

Al2O3 6,23 6,20 5,014 4,905

Fe2O3 MgO 2,48 2,53 3,542 1,12 1,03

SO3 0,55 0,62

Na2O 0,27 0,29

K2O 0,85 0,95 0,862 0,904

0,955 0,649 0,268

3,625 0,937 1,046 0,320

38

4.1.2 Klinker Parlak Kesitinin Hazrlanmas lemi Ve Optik Mikroskop nceleme Yntemi Kreye yakn bir hacme sahip klinkerler ortadan ikiye kesildikten sonra etvde tamamen kurutulmu ve kesilen yz akta kalacak ekilde bakalit ile kalplanmtr. Ardndan rnekler yzeysel zmpara ilemine tabi tutulmulardr (ekil 4.1). Yzeysel zmpara ileminde, farkl tane boyutlarnda silikon karbit kapl zmpara katlar ve etil alkol kullanlmtr. Kullanlan zmpara kad numaralar srasyla 220, 400, 600, 800, 1000 ve 1200dr. Zmparalama ileminden sonra ekil 4.2de elmas pasta ile numunelerin yzeyleri 15 mye kadar parlatlarak optik mikroskop incelemelerine hazr hale getirilmitir. Hazrlanan klinker parlak kesit numuneleri etil alkol iinde % 1 HNO3 zeltisi kullanlarak dalanmtr. Dalama ilemiyle alit ve belit fazlarnn renk ve geometrilerinin belirginlemesi salanmtr. Nitrik asit zeltisinde dalama yapldnda alit ve belit fazlar belirginlemekte, ayrca ara fazlar bir btn olarak ortaya kmaktadr, ancak ara fazlarn kendi arasndaki dalm nitrik asit dalamas ile net olarak belirlenememektedir. Bu nedenle, C3A ve C4AF ara fazlarnn birbirinden ayrt edilebilmesi iin farkl kimyasallarla dalama yaplmas gerekir (Felekolu, 2006). ekil 4.3de grld gibi bakalit kalba alnan A1 klinkerinin kesiti dokuz

blgeye ve A2 klinkerinin kesiti on blgeye ayrlmtr. ekil 4.4de ise B1 klinkerinin kesiti onalt blgeye, B2 klinkerinin kesiti yirmi blgeye ayrld grlmektedir. Her blgeden en az noktann mikro-fotoraf 50 kat bymeli optik mikroskoba bal fotoraf makinas kullanlarak ekilmitir. Her alanda ekilen fotoraflar o alandaki porozite dalm hakknda bilgi vermektedir. Porozite dalmlarnn tespiti iin dalanmam mikro-fotoraflar kullanlmtr. Alit ve Belit kristallerinin geometrik ekli ve ap ile ilgili incelemeler ise daha yksek bytme faktrl dalanm mikro-fotoraflar kullanlarak yaplmtr.

39

(a)

(b)
ekil 4.1 (a, b) Bakalite alnan numunenin zmparalama ilemi

40

ekil 4.2 Elmas pasta ile yzey parlatma ilemi

4mm

4mm 4mm 4mm 4mm 4mm

4mm 4mm 4mm 4mm 4mm 4mm

4mm 4mm 4mm 4mm 1 5 2 6 3 7 4 8 9

4mm 4mm 4mm 4mm

4mm 4mm 4mm 4mm

A 3 6 9

1 4 7 10

2 5 8

4mm 4mm 4mm 4mm

4mm 4mm 4mm 4mm 4mm 4mm

4mm 4mm 4mm 4mm 4mm 4mm

(a)

(b)

ekil 4.3 (a) A1 klinkeri iin parlak kesit numunesinin fotoraf ekiminde kullanlan blgeleme yntemi ve kodlar; (b) A2 klinkeri iin parlak kesit numunesinin fotoraf ekiminde kullanlan blgeleme yntemi ve kodlar

41

4mm 4mm 4mm 4mm

4mm 4mm

4mm

4mm 4mm 4mm 4mm 4mm E 1 4 9 15 18 2 5 10 16 19 6 11 17 20 12 G 4mm 4mm 4mm 4mm

4mm 4mm 4mm 4mm 2 8 B 3 9 C 4 10 14 5 11 15

0 6 12 16

1 7 13 D

4mm 4mm 4mm 4mm

4mm 4mm 4mm 4mm

F 7 13

3 8 14 H

4mm 4mm 4mm 4mm 4mm 4mm

4mm 4mm 4mm 4mm 4mm 4mm

(a) (b) ekil 4.4 (a) B1 klinkeri iin parlak kesit numunesinin fotoraf ekiminde kullanlan blgeleme yntemi ve kodlar; (b) B2 klinkeri iin parlak kesit numunesinin fotoraf ekiminde kullanlan blgeleme yntemi ve kodlar

ekil 4.3 ve ekil 4.4deki A, B, C, D, E, F, G ve H blgelerindeki gzeneklerin iine bakalite alma srasnda polyester girdii iin dalama sonras rengi orta gri-sar tonlar arasnda olduundan gzenekler, belit ve ara fazlar birbirine karmaktadr. Bu yzden; Edeer tane aplar hesaplamalarna dahil edilmemitir. ekil 4.5de gzeneklerin iine giren polyesterin resmi grlmektedir. ekil 4.5deki P sembolleri gzeneklerin iine giren polyesterleri gstermektedir.

P P P P
ekil 4.5 Gzeneklerin iine giren polyester

42

4.2 Optik Mikroskop ncelemelerinde Kullanlan Grnt leme Yntemi

4.2.1 Fazlarn Ve Porozitenin Renk Dalmnn Belirlenmesi Optik mikroskop incelemelerinde, DE Mhendislik Fakltesi Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm Labaratuvarnda bulunan Nikon marka Eclipse ME600 model, 1000 kata kadar bytme yapabilen bir polarizan mikroskop kullanlmtr. Mikro-fotoraflar, optik mikroskop zerine monte edilmi, JVC marka RGB TK 1070E Model dijital fotoraf makinas ile ekilmitir (ekil 4.6). Numuneden alnan fotoraflarn incelenmesinde Lucy (Version 4.51-Build 028) grnt ileme program kullanlmtr. Bu programda ekilen fotoraflarda Alit, Belit fazlarnn ve arafazlarn renk gruplar ve poroziteyi temsil eden renk grubu belirlenmitir. Belirlenen renk skala aralklar Tablo 4.2de verilmitir. ekil 4.7de klinkerdeki ara faz iin grnt ileme tekniinin uygulanndaki renk taramas grlmektedir. zellikle 50 kat bytmeli mikro-fotoraflar iin renk grubu dalmnn belirlenmesinde optik mikroskop ekimlerinde kullanlan k iddetinin sabit kalmasna (0.76 lumen) dikkat edilmi ve tm fotoraflar ayn k iddeti altnda ekilmitir (Felekolu, 2005).
Tablo 4.2 Fazlarn ve porozitenin renk grubu aralklar (k iddeti = 0.76)

Alit (C3S) Ara Renk Krmz Yeil Mavi Alt Snr 60 60 60 st Snr 125 125 125 Alt

Belit (C2S) st Snr 255 255 255 Snr 110 100 25

Ara Faz (C3A, C4AF) Alt Snr 150 150 110 st Snr 185 190 145

Porozite (Gzenek) Alt Snr 0 0 0 st Snr 70 70 70

43

ekil 4.6 Optik mikroskop inceleme ve fotoraf ekiminde kullanlan cihaz

ekil 4.7 Klinkerdeki ara fazn grnt ileme teknii ile renk taramasnn fotoraf

4.2.2 Porozite Dalm le lgili ncelemeler Klinkerin porozite incelemeleri amacyla optik mikroskop kullanlarak 50 kat bytmeli mikro-fotoraflar ekilmitir (ekil 4.8, ekil 4.9, ekil 4.10, ekil 4.11, ekil 4.12). Klinkerdeki gzeneklerin bykl ve dalm tane iinde ve farkl taneler arasnda ok nemli deiiklikler gsterir. Klinker tanesinin kenarlarndaki gzenekler daha kktr. Tanenin ortasna doru ilerledike gzeneklerin bykl ve says artar. nk, s iletiminden dolay sinterleme tanenin kenarlarnda daha iyi gereklemektedir (Altun, 1998).

44

Mikro-fotoraflarda gzenekler siyah renk olarak grlmektedir. Gzeneklerin byk, birbiri ile balantl ve uzunca olmas, klinkerin yeterli sinterlemediini (ksa sinterleme veya dk scaklk) gsterir. Baz alanlarda birbiri ile balantl gzeneklerin uzunluu 400-500 mye kadar kmtr. Bu gzenekler gzle dahi grlmektedir.

G G G G
grnts

G
G

G
100 m

ekil 4.8 Dalanmam A1 klinkerinin 50 kat bytmeli optik mikroskop

G
G

G
100 m

ekil 4.9 Dalanmam A2 klinkerinin 50 kat bytmeli optik mikroskop grnts

45

G G G
100 m

ekil 4.10 Dalanmam B1 klinkerinin 50 kat bytmeli optik mikroskop grnts

G G

G
50 m

ekil 4.11 Dalanmam B2 klinkerinin 50 kat bytmeli optik mikroskop grnts

G
G G G

G
G G
50 m

ekil 4.12 Dalanmam A1 klinkerinin 50 kat bytmeli optik mikroskop grnts

46

G
A

B B

A A
40 m

ekil 4.13 A1 klinkeri iin 100 kat bytmeli, alit kristal faznn grnts

B B B

G
blgeler

100 m

ekil 4.14 B1 klinkeri iin 200 kat bytmeli, belit faznn youn olduu

50 m

ekil 4.15 B2 klinkeri iin 500 kat bytmeli, alit kristal faznn grntleri

47

B A A A B

A A
100 m

ekil 4.16 B2 klinkeri iin 500 kat bytmeli, alit faznn grntleri

G
50 m

ekil 4.17 A2 klinkerinin 500 kat bytmeli, belit faznn grntleri

ekil 4.8, ekil 4.9, ekil 4.10, ekil 4.11, ekil 4.12, ekil 4.13, ekil 4.14, ekil 4.15, ekil 4.16 ve ekil 4.17deki; G : Klinker rneklerindeki gzenekleri, A : Kilnker rneklerindeki alit kristallerini, B : Klinker rneklerindeki belit kristallerini gstermektedir.

48

4.2.3 Klinkerlerdeki Porozite Ve Fazlarn Edeer Tane Boyutlar

Tablo 4.3 Klinker numunesindeki fazlarn kendi ilerinden boyutlarna gre dalmlar

Klinker rnekleri A1 Alit % 99 (-8m) max: 40 m A2 % 97 (-8m) max: 80 m B1 % 95 (-8m) max: 120 m B2 % 73 (-8m) max: 145 m Belit % 83 (-20 m) max: 90 m % 92 (-20 m) max: 115 m % 90 (-20 m) max: 110 m % 89 (-20 m) max: 200 m Porozite % 81 (-20 m) max: 120 m % 89 (-20 m) max: 200 m % 85 (-20 m) max: 255 m % 71 (-20 m) max: 290 m

Bond Endeksi (kwh/ton) 17,47

17,05

15,85

15,61

Klinker rneklerindeki faz ve gzeneklerin tme enerji sarfiyat (kwh/ton) asndan % miktarlarndan ok boyut dalmlarnn nemli olduu bilinmektedir. Bu boyut dalmnn kolay bir ekilde grlmesi iin faz ve gzeneklerin kendi aralarnda incelik ve kabalk tayininde kullanlan incelik modlnn hesaplanmas gerekmektedir. ncelik modlnn tespiti, yukardaki Tablo 4.4, Tablo 4.5 ve Tablo 4.6da verilen toplam kmlatif deerlerin 100e blmyle hesaplanmaktadr. Endeks ve incelik modl karlatrmalar Tablo 4.7de verilmektedir.

49

Tablo 4.4 Klinker rneklerindeki alit fazlarnn incelik durumlar

A1 Boyut (mikron) 0-4 4-8 8-12 12-16 16-20 20-35 35-145 Toplam Klinkeri miktar % 95 4 1 0 0 0 0 100
kmlatif

A2 Klinkeri miktar % 86 11 2 1 0 0 0 100

kmlatif

B1 Klinkeri miktar % 81 14 3 1 1 0 0 100

kmlatif

B2 Klinkeri miktar % 40 33 12 4 2 5 4 100

kmlatif

100 5 1 0 0 0 0 106

100 14 3 1 0 0 0 118

100 19 5 2 1 0 0 127

100 60 27 15 11 9 4 227

Tablo 4.5 Klinker rneklerindeki belit fazlarnn incelik durumlar

A1 Boyut (mikron) 0-4 4-8 8-12 12-16 16-20 20-25 25-200 Toplam Klinkeri miktar % 44 16 8 8 7 7 10 100
kmlatif

A2 Klinkeri Miktar % 53 18 8 7 6 4 4 100

kmlatif

B1 Klinkeri miktar % 45 23 10 7 5 4 6 100

kmlatif

B2 Klinkeri miktar % 40 27 12 6 4 3 8 100

kmlatif

100 56 40 32 24 17 10 279

100 47 29 21 14 8 4 223

100 55 32 22 15 10 6 240

100 60 33 21 15 11 8 248

50

Tablo 4.6 Klinker rneklerindeki porozitenin incelik durumlar

A1 Boyut (mikron) 0-4 4-8 8-12 12-16 16-20 20-35 35-290 Toplam Klinkeri Miktar % 42 18 8 7 6 13 6 100
kmlatif

A2 Klinkeri Miktar % 50 19 8 7 5 9 2 100

kmlatif

B1 Klinkeri Miktar % 41 22 10 7 5 10 5 100

kmlatif

B2 Klinkeri Miktar % 27 23 11 6 4 13 16 100

kmlatif

100 58 40 32 25 19 6 280

100 50 31 23 16 11 2 233

100 59 37 27 20 15 5 263

100 73 50 39 33 29 16 340

Tablo 4.7 Klinker rneklerindeki silikat fazlarnn ve porozitenin incelik modlleri ile i endekslerinin karlatrlmas

Klinker rnekleri A1 A2 B1 B2

Alit Kristalinin Belit Kristalinin ncelik Modl 1,06 1,18 1,27 2,27 ncelik Modl 2,79 2,23 2,40 2,48

Porozitenin ncelik Modl 2,8 2,33 2,63 3,4

Bond Endeksi (kwh/ton) 17,47 17,05 15,85 15,61

Klinkerin yksek C3S ieriinin sonucunda tlebilirlik kolaylar. Oysa; yksek C2S ierii tlebilirlii zorlatrmaktadr. Sv fazn fazlal, klinkerin tlebilirliini kolaylatrr.... Ayrca, klinkerdeki silikatlerin (C3S + C2S ) eriyik faza (C3A + C4AF, ara faza) orannn artmasyla Endeksi artar (tlebilirlik zorlar) (Tokyay, 1999, s. 531-534).

51

Alit(%) Miktar-tebilirlik (Kwh/ton)

tebilirlik (kwh/ton) 18 17,5 17 16,5 16 15,5 15 35 40 45 Alit Faz % Miktar y = -0,1816x + 24,12 R2 = 0,8348 enerji iht Dorusal (enerji iht)

50

ekil 4.18 Klinkerdeki alit faznn (C3S) % miktar ve klinkerin tlebilirlii arasndaki iliki

ekil 4.18de de grld gibi klinkerdeki alit % miktarnn artmasyla Endeks deeri (kwh/ton) dmektedir. Bu da bize, tme iin gerekli enerji miktarnn azaldn gsterir.
Belit % Mik tar-tlebilirlik (k wh/ton)
tlebilirlik (kwh/ton) 18 17,5 17 16,5 16 15,5 15 10 15 20 25 30 Belit Faz % Miktar y = 0,1079x2 - 5,0421x + 74,102 R 2 = 0,9067 enerji iht Polinom (enerji iht)

ekil 4.19 Klinkerdeki belilit faznn (C2S) % miktar ve klinkerin tlebilirlii arasndaki iliki

ekil 4.19da grld gibi klinkerdeki belit miktar % 20nin altnda iken tlebilirlik iin gerekli enerji ihtiyac belit %sinin artyla azalmaktadr. Ancak belit miktarnn belli bir oranda bulunmas durumunda (%22 civarnda) tme enerjisi ihtiyac tekrar ykselmektedir.

52

Ara Faz % Miktar - tlebilirlik (Kwh/ton)

18 tlebilirlik (Kwh/ton) 17,5 17 16,5 16 15,5 0 2 4 6 8 10 Ara Faz % Mi ktar enerji iht Polinom (enerji iht) y = -0,3349x 2 + 4,1847x + 3,9174 R2 = 0,4298

ekil 4.20 Klinkerdeki ara fazn (C3A + C4AF) % miktar ve klinkerin tlebilirlii arasndaki iliki

ekil 4.20de klinkerdeki ara faz miktar yaklak % 6 - 6,5 deerinin stnde ara faz miktarnn artmasyla tlebilirlik iin gerekli enerji gereksinimi (kwh/ton) dmekte olduu grlmektedir.

Porozite % Miktar - tlebilirlik

18 tlebilirlik (kwh/ton) 17,5 17 16,5 16 15,5 0 10 20 Porozite % Miktar 30 40 enerji iht Polinom (enerji iht) y = 0,0044x 2 - 0,1436x + 16,58 R2 = 0,9998

ekil 4.21 Klinkerdeki porozite % miktar ve klinkerin tlebilirlii arasndaki iliki

ekil 4.21de literatrlerdekinin tersine klinkerdeki porozite miktarnn artmasyla tlebilirlik iin gerekli enerji ihtiyac da buna paralel olarak artmtr. Bunun nedeni porozitenin incelik modl incelendiinde grlecektir ki; % miktar (alansal olarak) dk olan klinker rneklerinin boyut dalm daha kaba (iri) tanelerden olumutur. Bu da tmeyi kolaylatrmtr. Grlmektedir ki; tmede klinkerdeki fazlarn ve porozitenin % miktarlarndan ok boyutlar nemlidir. Aada drt farkl klinker rneinin silikat fazlar (C3S ve C2S) ieriinin ve porozitenin ayr ayr boyut dalm grlmektedir. Bu almann sonundaki Ekler

53

ksmnda klinkerdeki silikat fazlarnn e deer tane aplar ve dalmlar ile gzeneklerin e deer boluk aplar ve dalmlar ile ilgili grafikler verilmitir.

BLM BE SONULAR Klinker retiminde; hammadde bileenleri, frn sinterleme koullar ve stma soutma ileminde kullanlan yntem, klinker porozite yapsn, dalmn ve klinker fazlarnn tane boyut dalm ile kristal morfolojisini deitirebilmektedir. Bu durum kimyasal analiz veya XRD analizi ile belirlenememekte ancak optik mikroskop incelemeleri ile ortaya konulabilmektedir. zellikle porozite analizi ve silikat fazlarnn tane boyut dalmnn belirlenmesi iin grnt ileme programlar pratikte kullanlabilir. Bu almada incelenen 4 farkl klinker, porozite ve silikat fazlarnn analizi yaplarak birbirleri ile karlatrlmtr. Porozite % miktar (alansal olarak) ve yaps asndan elde edilen sonular daha az porozite miktar olan B1 ve B2 klinkerlerinin A1 ve A2 klinkerlerine kyasla daha iyi sinterletiini gstermektedir. Alit miktarlarnn ve edeer tane boyutu verilerinden de anlald gibi A1 ve A2 klinkerlerinin daha zor tldn grlmtr. Bond i endeksleri de bunu gstermektedir. A1 ve A2 klinkerleri B1 ve B2 klinkerlerine kyasla daha zor tlmtr (A1 ve A2 klinkerlerinin Bond Endeksleri B1 ve B2 klinkerlerinden daha yksek kmtr.). Klinker kalite kontrol srecinde optik mikroskop ve grnt ileme

programlarnn bir arada kullanm ile u avantajlar salanabilir: 1. Klinker porozite (boluk) oran belirlenerek sinterlemenin yeteri kadar gerekleip gereklemedii belirlenebilir ve yntem retim srecinde sorunun kaynann bulunmasnda kullanlabilir. 2. Grnt ileme yntemleri ile fazlarn % miktarlarnn yannda kristal yaps, boyut dalm gibi parametreler de elde edilebilir.

54

55

3. Grnt ileme yntemleri ile porozite dalm belirlenerek frn sinterleme scakl ve sresi ile ilgili optimizasyon yaplabilir. Klinkerin tlebilirlii porozite ve fazlarn oran ve tane boyut dalmna baldr. Bu yzden tlebilirlik optimizasyonunda grnt ileme yntemleri kullanlabilir.

KAYNAKLAR Altun, A. (1998). Klinker kalite kontrolnde mikroskobik kriterler. imento ve Beton Dnyas, V:2, s.23. Altun, A. (1999a). Influence of heating rate on the burning of cement clinker. Cement and Concrete Research, s.600. Altun, A. (1999b). Frn sistemlerinin klinkerlerin mikro yaplarna etkileri. imento ve Beton Dnyas, V:3, s. 33-41. Altun, A. (2000a). imento klinkerindeki fazlarn oluumu ve mikro yaplarn incelenmesi. Fen Bilimleri Dergisi, V:6, s.31. Altun, A. (2000b). Yksek CaO ieren uucu kll imento hamkarmnn sinterlemesi, imento ve Beton Dnyas, V:5, s. 32-38. Altun, A. ve lmez, N. (2001). imento klinkerinin tlebilirlii ve i yaps zerine karlatrmal aratrmalar. Cevher Hazrlama Dergisi, s.1-5. Altun, A. (2004). Yksek Scaklk imentolar Ders Notlar (Dokuz Eyll niversitesi). Altun, S. (1999). imento retim teknolojisi. Bitirme Projesi (Dokuz Eyll niversitesi), s.2. Avar, . (1996). Determination of the grindability characteristics of cement clinker and trass mixture. A thesis submitted to the graduate school of natural and applied science of The Middle East Technical University, S. 21.

56

57

Bayram, S. (1998). 1.400.000 ton klinker / yl kapasiteli bir imento fabrikasnn krma tme devresinin projelendirilmesi. Dokuz Eyll niversitesi Diploma Projesi, s.5. Deniz, V. , Erkan, D. ve Alyldz, V. (2001). Kalker ve klinker rneinde krlma kinetii zerine bilya apnn etkisi. 4. Endstriyel Hammaddeler Sempozyumu. s.272. Ergin, H. ve Gr, O. (2001). imento tme devrelerinin similasyonla tasarm ve optimizasyonu. 4. Endstriyel Hammaddeler Sempozyumu, s.146. Felekolu, B. , Tosun, K. ve Altun, A. (2005). Farkl klinkerler iin porozite yaps ve silikat fazlarnn optik mikroskop ve grnt ileme teknikleri kullanarak karlatrlmas. imento ve Beton Dnyas, s.54-567. Felekolu, B. ve Gll, D. (2006). Klinker incelemelerinin optik mikroskop tekniklerinin ve grnt ileme tekniklerinin kullanlmas. TMMOB Mhendislii Odas Teknik Dergisi, cilt:17, say: 57, s. 3761-3770. Grbz, G. (2005). Yksek belit imentolar. imento ve Beton Dnyas, s. 40-45. Hong, H. ,Fu, Z. ve Min, X. (2001). Effect of cooling performance on the mineralogical chracter of portland cement clinker. Cement and Concerete Research, s.288. pek, H. , ba, Y. ve Hoten, . (2005). The bond work indeks of mixtures of ceramic raw materials. Minerals Engineering, s. 981 Kavas, T. (2002). imento retim Teknolojisi. Ders notlar (Afyon Kocatepe niversitesi). naat

58

Kaya, E. , Fletcher, P. C. ve Thompson, P. (2003). Reproducibility of Bond Grindability Work Index, Minerals and Metallurgical Processing, V:20, No:3, s.140-142. Kudu, S. (2003). imento hammaddeleri, imento trleri ve imento retim projesi. Yl i Projesi (Dokuz Eyll niversitesi), s.2-20. Matazimov, D. (2001). Ovack altn cevherinin tlebilirlik testi.. Seminer (Dokuz Eyll niversitesi), s.14-15. Okba, Y. (bt), Ankara, itosan, Yaynlanmam Eitim Notlar. zkahraman, T. ve irin, M. (1997). Bond tlebilirlik indisi ile ufalanma deeri arasndaki anlaml iliki. 2. Endstriyel Hammaddeler Sempozyumu, s.193. Tokyay, M. (1999). Effect of chemical composition of clinker on grinding enegy requirment. Cement and Concrete Research, s. 531-535. Yeinobal, A. (2003). imento. Trkiye imento Mstahsilleri Birlii, s. 18-28. Ankara.

EKLER

59

60

61

62

63

64

65

66

67

68

69

70

KL NKERLERDEK POROZ TE BYKL VE SAYISI

40000

35000

30000

A1 Klinkeri A2 Klinkeri

25000

B1 Klinkeri B2 Klinkeri

Adet

20000

15000

10000

5000

0 0-4 4-8 8-12 12-16 16-20 20-40 40-80 80-120 120-200 200-290

Boyut (M ikrom etre)

POROZ TE BOYUT VE % DAILIMI 60 A1 Klinkeri 50 40

% Miktar

A2 Klinkeri B1 Klinkeri B2 Klinkeri

30 20 10 0 1 10 Boyut (Mikrom etre) 100 1000

71

KL NKERL ERDEK BEL T FA Z I E DE ER T A NE A P L A RI V E A DET L ER 60000

50000

40000

A 1 K lin ke r i A 2 K lin ke r i B 1 K lin ke r i

Adet

30000

B 2 K lin ke r i

20000

10000

0 0-4 4-8 8-12 12-16 16-20 20-40 40-80 80-120 120-200 E d e e r T a n e a p ( m ik r o m e t r e )

KL NKERLERDEK BEL T FAZININ BOYUT VE % DAILIMI

60 50 40 % Miktar 30 20 10 0 1 10 100 1000

A1 Klinkeri A2 Klinkeri B1 Klinkeri B2 Klinkeri

Boyut (Mikrometre)

72

KL NKERLERDEK AL T EDEER TANE APLARI VE ADETLER

120000 100000

ADET

80000 60000 40000 20000 0

A1 Klinkeri A2 Klinkeri B1 Klinkeri B2 Klinkeri

0-4

4-8

8-12

12-16

16-20 BOYUT

20-40

40-80

80-120 120-145

Klin k e r le r d e k i Alit De e r le r in in T an e ap lar - % M ik tar lar 100

90

80 A 1 klinkeri 70 A 2 klinkeri B1 klinkeri B2 klinkeri 60 % Miktarlar

50

40

30

20

10

0 1 10 100 1000 Bo yu t (E d e e r T an e ap lar , m ik r o n )

73