Ynetim ve Siyasette Etik Sempozyumu, 1998, Adapazar. ss.

376-399

GELR DAILIMI SORUNU VE ZMNDE YEN ARAYILAR

Mahmut BLEN* Muharrem ES* Giri phesiz insanlk tarihinde nemli olan bir ok eyin arasnda retim ve mbadele de ayr bir konuma sahiptir. Bu hususlar endstri devrimiyle, yani kitlesel retimle beraber daha da nem kazanmtr. Bu sebeple hangi mallarn retilecei? Nasl retilecei? Ve kimler iin retilecei? Sistem fark gzetilmeksizin ekonomik sorunlarn temelini tekil etmitir. Mallarn kimler iin retilecei sorununun cevabn sosyalist sistemler ekonomik eitlii esas alarak merkezi idareyle dzenlerken, piyasa ekonomisini benimseyen liberal sistemlerde fiyat mekanizmas zm arzetmitir. Piyasa ekonomisinde, gelir dalm iktisat politikasnn en nemli be aracndan biridir. Btn ktisat teorileri gelir dalm ile ilgilenmitir. Genelde iktisat teorisinde gelir dalm, birincil gelir dalm erevesinde ele alnmtr. Fakat zellikle ikinci dnya savandan sonra kamunun, ekonomide artan grevleri arasnda gelir dalmn dzeltmek nemli bir ama haline gelmitir. Devletin geliri yeniden datc grevi, ikincil gelir dalmn ortaya karmtr, birincil gelir dalm fonksiyonel gelir dalm olarak ifade edilirken, ikincil gelir dalm bireysel gelir dalm olarak ifade edilmektedir. fade edilen dnemde, sosyal devletin en nemli grevleri arasnda gelirin adil dalmn salamak yer almtr. Fakat ekonomide kamu kesiminin etkinsizlii ve artan grevlerinin toplam ekonomiye klfetinin artmas, sosyal devleti tartma konusu yapmtr. Hakim ekonomik tez haline gelen Neo-Liberalizm, devletin kltlmesini ve piyasa ekonomisi erevesinde zel kesimin ncl ile ekonomik gelimeyi nermitir. Bu balamda gelir dalm artan ekonomik refah ile beraber, piyasa ilikileri ierisinde dzelecei ifade edilmektedir. Bu balamda lkemizde benimsenen piyasa ekonomisi ile gelir dalm nasl bir sonu ortaya koymutur? Ayn ekilde gelir dalmnda meydana gelen sonular daha ok piyasa ekonomisi srecinde mi? Yoksa devletin nemli bir rol var mdr? Bu sorular zerinde nemli durulmas ve tahlil edilmesi gereken sorulardr. Gelir dalmnn bizzat kendisi bir etik konusu olarak ele alnmaktadr. Etie konu olan gelir dalmnn bozulmasnda, rol sahibi olan faktrlerin etikle olan ilikileri dorusu merak konusudur. Bu aratrmada lkemizde yllar boyunca yaplm gelir dalm aratrmalar erevesinde bireysel gelir dalm, ayn ekilde yaplan eitli aratrmalar nda fonksiyonel gelir dalm tahlil edilecektir. Devamnda gelir dalmn bozulmasnda nemli rol sahibi faktrler zerinde durularak sonuta zm nerileri zerinde durulacaktr. I- KSEL GELR DAILIMI Gelir dalm; Bir lkede belirli dnemler iinde retilen gelirin fertler, fertlerden oluan gruplar veya retim faktrleri arasnda blnmesidir. Gelirin fertler, aileler ve eitli tketici birimler arasnda blnmesine kiisel gelir dalm, retim faktrleri arasndaki dalmna ise fonksiyonel gelir dalm denir.1 lkemizde gelir dalm olgusu imdiye dein hi bu kadar zerinde nemle durulan bir konu olmamtr. Bilim evrelerinde, medyada, politikada ve eitli sivil toplum kurumlarnda zerinde konuulan bir konu olmutur. yle ki; lkemizin babakan bir konumasnda gelir dalmnn bu kt durumu, toplumsal bir bunalm aarak rejimi tehdit eder bir hale geldiini ifade etmitir. Gelir dalmnn bu dikkat ekici durumu, bir ok aratrmac bu konu zerinde durmaya itmitir. fade edilen kiisel ve fonksiyonel gelir dalmnn lkemizde ortaya kan son durumunun sebeplerini sorgulamak nem kazanmtr.

* *

Ar. Gr., Sakarya niversitesi ..B.F. ktisat Blm. Ar. Gr., Sakarya niversitesi ..B.F. Kamu Ynetimi Blm. 1 smail Karaman, Dnyada ve Trkiyede Gelir Dalm, Yeni Trkiye, Say 6, Ankara 1997, s.154

Gelir Dalm Sorunu ve zmnde Yeni Araylar

Bilindii gibi lkemizde 1963de ilk olmak zere, devam eden tarihlerde eitli kurumlar tarafndan birok gelir dalm aratrmas yaplm veya yaptrlmtr. Nitekim en son DE tarafndan yaplan 1994 gelir dalm aratrmasnn sonular, iinde yaadmz bu gnlerde yaynlanmtr. fade edilen aratrmalar, gerek deiik yntemler kullanlmas, gerekse deiik kurumlar tarafndan yaplmas sebebiyle kapsamlar belli lde birbirlerinden farkllklar gstermektedir. fade edilen bu farkllklara ramen lkemizde kiisel gelir dalmnn nasl bir yap arz ettii izah edilebilir. Kiisel gelir dalm tahlilinde en ok kullanlan yntem, nfusun yzde dilimlerine gelirin hangi nispette daldn gstermek eklindedir. lkemizde yaplan eitli gelir dalm aratrmalarnn sonular bu yntemlerle deerlendirilebilir. Tablo 1de grld gibi nfusun yzde 20lik dilimlerinin gelirden ald paylar eitli aratrmalar itibariyle verilmektedir. Genel bir ifadeyle gerekirse lkemizdeki kiisel gelir dalmnn gayri adil olduu grlmektedir. 1963de yaplan gelir dalm aratrmasnda, nfusun en dk gelirli %20lik kesimi, gelirin ancak %4.5ini alrken, nfusun en yksek gelirli kesimi, gelirin %57sini almaktadr. Gelirin yarsndan fazlas nfusun %20si tarafndan kullanlmaktadr. 1963 ylndan sonra 1987 ylna kadar yaplan eitli aratrmalarda, sz konusu kesimlerin paylarnda snrl bir ekilde dme ve ykselme olmakla birlikte, 1987de DE tarafndan yaplan gelir dalm aratrmasnda, ayn kesimlerin srayla gelirdeki pay %5,2 ve %50 olmutur. 1987 aratrmasnda elde edilen veriler, 1963 yl sonularyla karlatrldnda; Trkiyede , st gelir gruplarndan alt gelir gruplarna doru snrl bir gelir aktarm olduu grlmektedir. Ayn ekilde gelirin younlamasn ifade eden Gini Katsay, 1963 gelir dalm aratrmasnda 0,55 iken, 1987de ki aratrmada 0,43 olarak hesaplanmtr. Son dnemlerde de gzlenen bu snrl dzelmede, personel kanunundaki deiikliin, cretliler ve dier dar gelirliler yararna gelir vergisi orannn azaltlmasnn, vergi iadesi salanmasnn ve toplu i szlemeleri ile salanan cret artlarnn etkisi olmutur.2 1994 DE gelir dalm aratrmasnn sonularna bakldnda en dk gelirli nfusun %20lik kesimi gelirin ancak %4,9unu alrken, nfusun en yksek gelirli %20lik kesimi, gelirin %54,9 ile gelirin yarsndan fazlasn elde etmektedir. Grld gibi 1987 yl itibariyle gelir dalmnda grlen nisbi iyilemenin 1994 gelir dalm aratrmasnda kaybolduu grlmektedir. Ayn ekilde Gini Katsays sz konusu aratrmada bozulma ynnde seyrederek 0,49 olmutur. Btn gelir dalm aratrmalarnda grlen kentsel yerlerdeki gelir dalmnn, krsal yerlerdekinden daha kt olduu sonucudur. Nitekim 1994 gelir dalm aratrmasnda kentsel yerlerde gini katsays 0,51 iken krsal yerlerde 0,41dir. Bunun byle olmasnn en nemli sebebi krsal yerlerde gelir farklarnn ok fazla olmamasdr. Ayn ekilde krsal yerlerde gelir kayna olan tarmn katma deerinin ok yksek olmamasdr. Dk getiri, ar kazanlar engellemektedir. Fakat kentlerde hem retim veya gelir kayna ok farkl hem de bunlarn katma deerlerinin nispeten yksek olmas sebebiyle bir yandan ok dk gelirli fertler, dier yandan ok yksek gelirliler bulunabilmektedir. Bu durum gelir dalmnn bozulmasnda etkili olmaktadr. Genel olarak nfusun en alt gelir grubu ile en yksek gelir grubu arasndaki fark 8 kat ise toplumsal bunalmlarn ortaya kaca ifade edilmektedir. lkemizde en son yaplan 1994 gelir dalmnda, bu fark 11 kat olmasna ramen sosyal patlamalar veya bunalmlarn kmamasnn sebebi nedir? lkemiz iin tesbit edilen en nemli sebeb, zellikle ehirlerde yaayanlar iin krsal yerlerden salanan, tamamlayc veya telafi edici gelirlerdir. Bunlarn toplam gelir iindeki paynn yaplan bir aratrmada %30 olduu ifade edilmektedir.3 Bir baka faktr, sosyal dayanma eklinde ortaya kan, zekat, sadaka gibi kurumlarn varl ve slamn tevekkl inanc olduu ifade edilmektedir. Gelimi lkelerde, en dk gelirli nfusun %20lik kesimi, gelirin %7-8ini alrken, en yksek gelirli kesim, gelirin %40n almaktadr. Hatta son dnemlerde, bu lkelerde en yksek gelirli kesiminin gelirdeki payn %40larn altna indirmeye ynelik hedef ve politikalar izlemektedir.4 lkemizde olduu gibi gelimekte olan lkelerde de, gelir dalmnn gelimi lkelere gre daha adaletsiz dalmasnn en nemli nedeni, tarm kesiminin ekonomideki arln korumas ve dolaysyla nfusun byk kesiminin tarm sektrnde almasdr. Gelimi lkelerde, gelir dalmnn daha adil bir ekilde dalmasnda, uygulanan sosyal politikalar yannda, cretliler kesiminin paynn ykselmi olmas ve firmalarn halka almasyla servetin alt ve orta gelir gruplarna yaylmasnn nemli rol olmutur.
2

Alptekin Doan, Gelir Dalmnn yiletirilmesi ve Toplumun ada Standartnn Ykseltilmesi ve Gelir ve Refah Politikalarnn Rasyonel Yapda Ynlendirilmesi, DPT, Ankara:1988, s.24. 3 Ercan Dlgerolu, Mustafa Ayta ve Tahir Bataymaz, Kentlerde Yaayan cretli Kesimin Telafi Edici ve Tamamlayc Gelir Kaynaklar: Bursa rnei, Friedrick Ebert Vakf, Bursa 1992, s.23 4 lhan Dlger, Trkiyenin ATye Giriinin Gelir Dalm zerine Beklenen Etkileri, A.. Aratrma ve Uygulama Merkezi, Ankara: 1989, s.2

377

Gelir Dalm Sorunu ve zmnde Yeni Araylar

lkemizde, zellikle 1970lerin sonlarna doru ve 1980 ylnda haneli rakamlara ulaan enflasyon belli dnemlerde bir lde indirilmekle beraber, alnan btn tedbirlere ramen yksek seviyesini hep korumutur. Yksek oranl ve srekli enflasyonun, gelir dalm zerinde bozucu bir etkide bulunmas ve hanehalk satn alma gcn olumsuz ynde etkilemesi kanlmazdr.5 II. FONSYONEL GELR DAILIMI Fonksiyonel gelir dalm, retim sreci sonucunda meydana gelen haslann faktrler arasnda paylalmasdr. Yani, haslann ne kadarnn cret-maa geliri, ne kadarnn tarm geliri ve ne kadarnn faiz geliri eklinde dalmasyla ilgilidir. Gelirin fonksiyonel dalm, bir lkenin gelimilik seviyesi hakknda olduka salkl bilgi verebilir. Nitekim, gelimi lkelerde iktisadi kalknmann balang dnemlerinde tarm kesimi, milli gelirden en byk pay alrken, gelime dzeyi ykseldike cretlilerin paynn artt gzlenmitir. Gelimekte olan lkelerde ise tarm kesiminin milli gelirdeki pay nemini korurken, cretlilerin geliri, nisbi olarak daha dktr. Genellikle gelimekte olan lkeler, kendi bnyelerinden kaynaklanan bir faktrel dengesizlik iindedir. Bu lkelerde emek arznn fazlalna karlk, sermaye kt bir retim faktrdr. Bu durumda, piyasalara mdahale edilmedii taktirde, emek ve sermaye piyasalarnda arz ve talep kanunlar erevesinde faktrlerin ktlk derecesine gre belirlenir. ayet uygulanan ekonomi politikalar, faktr fiyatlarn etkiliyorsa, oluan fiyatlar faktrlerin gerek deerini vermez. Bu sebeple, retim faktrlerinin gelir elde etme oranlar deiebilmektedir 6 1963 ylndan nce, lkemizde fonksiyonel gelir dalm hakknda kapsaml bir aratrmaya rastlanmamaktadr.7 1980 ncesi dnemlerde, szkonusu gelir dalm asndan deerlendirilecek en iyi aratrma, 1973 Gelir dalm aratrmasdr. Bu aratrmaya gre cretlilerin toplam nfus iindeki pay %35 iken gelirden aldklar pay %28,3tr. Kar, faiz ve rant geliri elde edenlerin durumu srayla %16,5 ve 41,2dir. Kk reticilerin durumu ise srasyla %48,1 ve 30,5tir. Verilen deerlerden de anlalaca zere nfusun yaklak yarsn oluturan hanehalklar gelirin ancak %30,1ini alrken, hanehalklarnn %16,5i kar, faiz ve rant geliri alarak milli gelirin %41,2sini elde etmektedirler. Bu sonucun en nemli sebebi lkemizde halen tarm kesiminde yaayan nfusun byk bir yekun tekil etmesidir. Daha ncede ifade edildii gibi ekonomik gelimeyle beraber artan cretli kesim hem tarmda atl duran i gcn verimli kullanarak hem de retimde yksek bir katma deerle gelir artn salayacaktr. cret geliri elde eden kesim halen nfusun ancak %28,3n tekil etmektedir. Bu oran gelimi lkelerde %85ler dzeyindedir.8 Bu arada, S. zmucur tarafndan hesaplanan, fonksiyonel gelir dalm deerlerinden bahsetmek gerekir9. Tablo 2'de grld gibi, bu almaya gre, tarmn faktr gelirleri iindeki pay 1963 - 1980 dneminde % 41,2 'den % 23,9 'a dmtr. nemli mevsim deiiklikleri dnda, 1963 - 1976 dneminde tarm gelirlerinde yava bir dme gzlenmektedir. Ancak, yksek enflasyon dneminin balad 1977 'den sonra, bu d hzlanmaktadr. Tarmsal rn fiyatlarnn sanayi mamulleri fiyatlarnn gerisinde kalmasyla i ticaret haddinde grlen gerileme, tarm kesiminin gelir kaybyla sonulanmtr10. Bununla beraber gelime srecinde tarmn, toplam gelir iindeki paynn dmesi elbette beklenen bir sonutur. Maa ve cretlerin toplam gelir iindeki pay 1963 - 1969 dneminde %21 'den %31 'e ykselmitir. 1970 - 1976 yllarnda cretlerin paynda nemli bir deime olmazken, 1977 ylnda bu kesimin pay, en yksek seviyesi olan % 36,8 'e ulamtr. Bu tarihten sonra, zellikle fiyatlar genel dzeyinin ykselmesi, sabit sermaye yatrmlarnn dmesi ve cret artlar zerideki basklarn etkisiyle 1980 'de % 26,5 'e gerilemitir. lkelerin gelime srecinde, maa ve cretlerin toplam faktr gelirleri iindeki paynn artmas beklenir. Nitekim, OECD lkelerinde bu kesimin gelir iindeki pay % 70 'ler dzeyinde bulunmaktadr11. Yukarda ifade edilen gelimelere bal olarak "Faiz, rant, kr" gelir grubunun milli gelirden ald pay, 1963 ylnda % 37,3 dzeyinde iken, hzl bir art ile 1980 'de % 49,4 seviyesine ulamtr. 1980 ncesi dnemde gelir dalmnda meydana gelen deimelerin sebepleri yle zetlenebilir. cretlerin paynn art gstermesinde ncelikle 1963 ylndan itibaren toplu i szlemesi sisteminin uygulanmaya balamasnn etkisi olduu ifade edilmelidir. Bu yllarda sendikalar ve kamuoyunda, daha nceki
5 6

Tamer Berksoy, Enflasyonun Hanehalk zerindeki Etkileri, TO Yayn, stanbul, Temmuz 1989, s.24. Ercan Dlgerolu, a.g.e., s.23. 7 Korkut Boratav, 1950-1965 Dneminde Tarm Dndaki Emeki Gruplar Asndan Gelir Dalmndaki Deimeler, A.. SBF Dergisi No:7 Cilt:24, Ankara: Mart 1969 8 TSK, Gelir Dalm ve Politikalar , TSK Yayn, stanbul 1995, s.161. 9 Mustafa Snmez, Trkiyede Gelir Eitsizlii, letiim Yaynlar, stanbul: 1992, s.110. 10 S.zmucur, Trkiyede Fonksiyonel Gelir Dalm 1963-1984, .. ktisat Dergisi, Say:258, stanbul:Mays 1986, s.13 11 S. zmucur, Trkiyede Fonksiyonel Gelir Dalm 1963, 1985, ktisat Dergisi, say.258, stanbul, Mays, 1986, s.13.

378

Gelir Dalm Sorunu ve zmnde Yeni Araylar

dnemlerde kr marjnn yksek olduu ynndeki kanaatn hakim olmas nedeniyle, cret talepleri yksek olmutur. Bu sebeple, 1963 - 67 yllar arasnda reel cretlerin prodktivite artnn zerinde bir seviyede ve hzla ykseldii grlmektedir. En yksek cret art 1964 ve 1965 yllarnda meydana gelmitir. Bu dnemde, hzl kalknma sebebiyle talebin canl olmas, artan cretin ya maliyetlere yedirilmesi veya genel fiyatlara yanstlmasna imkn salamtr. Fiyatlarn bir st seviyede dengeye gelmesi sebebiyle, cret - fiyat yarndan sz edilememektedir. Bu sebeple, milli gelirin faktr gelirleri arasndaki blmnde cretlerin pay artmtr. 1970 devalasyonuyla iddetlenen enflasyon karsnda cret fiyat yar balamtr. 1973 ylndan itibaren petrol fiyatlarna ve dnya konjonktrne bal olarak ekonomik yapda meydana gelen dalgalanmalar, imalat sanayiinde kii bana den katma deerde gerilemelere sebep olmutur. Fakat toplu pazarlk sisteminin etkisiyle bu durum, uzun sre cretlere yansmam ve cretler 1977 'ye kadar ykselmeye devam etmitir12. Daha sonraki yllarda, cretlilerin pay hzl bir ekilde derken, sermaye kesiminin pay ok daha hzl bir ekilde artmaya balamtr. Bu artta, uygulanan faiz politikasnn da etkisi olmutur. zellikle retici kesim, dk maliyetli kredi kullanmak suretiyle, artan toplam gelir iindeki payn artrmtr. Tarm kesimi asndan gelir dalmnn aleyhe dnmesinin en nemli sebeplerinden biri, i ve d ticaret hadlerinin srekli tarm aleyhine gelime gstermesidir. Dnyada 1974 - 1983 dneminde, tarm rnleri ile sanayi rnleri fiyatlar oran, yar yarya dme gstermitir. Bu gerilemenin i piyasaya olduu gibi intikaline izin veren Trk tarm politikalar dolaysyla i ticaret hadleri bunu izlemitir. Nitekim, 1963 yl baz (100) alndnda, tarm-sanayi endeksi 1981 'de 74 'e dmektedir. Bu dme, tarm kesimi gelirlerinin drtte bir orannda azalmasn ifade etmektedir13. Bunlara ilave olarak, 1980 ncesi dnemde gelir dalmnn ktlemesinde etkili olan iki faktr daha saylabilir. Birincisi, KT fiyatlarnn sabit tutulmas, ikincisi gereki olmayan kur politikalar olup, bunlardan dolay Trkiye 'de 70 'li yllarda, rant gelir gruplarna nemli lde gelir transferi yaplm ve bunlarn sonucunda gelir ve servet dalmnda yeni dengesizlikler olumutur 14. 1994 DE gelir dalm aratrmasna gre cretli ve maal alanlarn toplam nfus iindeki pay %42.8 olmasna ramen gelirin ancak %33.6sn almaktadrlar. Bu oranlar yevmiyeli olarak alanlar iin srayla %14.4 ve %6.5tir. kendi hesabna alanlarn durumu srayla %37 ve %38.9dur. iverenler iin ise ayn oranlar srayla %5.8 ve %21dir. Grld gibi bu aratrmaya gre cretler ve maal olanlarn nfustaki nisbetinde nemli lde bir art olmutur. Fakat elde ettii gelir ise bu arta ramen dk bir dzeyinde kalmtr. veren tasnifine girenlerin nfus iinde temsil edildiklerinin yaklak drt kat daha fazla gelir elde etmektedirler. 1994 gelir dalm sonular ile 1987 gelir dalm sonular karlatrldnda Trkiyede gelir dalmnn nemli lde bozulduu Tablo 3de grlmektedir. 1980-1991 dnemiyle ilgili, daha genel bir deerlendirmeyi, Tablo 2ye gre yle yapmak mmkndr. 1980 ncesi dnemde dme eiliminde olan tarmn milli gelirdeki pay, 1980 sonras dneminde de dmeye devam etmitir. 1980de bu kesimin gelirden ald pay %23.8 iken 1991 ylna gelindiinde %16.9a dmtr. Kr, faiz, rant gelir grubunun ald pay ise 1980de %49.4 iken, 1991de %59.5e ykselmitir. alma hayatna getirilen kstlamalardan dolay, cretliler kesiminin 1980 sonras dneminde pazarlk gleri azalmtr. Hkmetler, enflasyonu nlemek amacyla ilk nce kamu alanlarnn cretlerini enflasyonun altnda tutmulardr. Bu nedenle, cretlilerin mili gelirdeki nisbi pay 1988de en dk dzeye (%17.4e) inmitir. Daha sonraki yllarda cretlilerin gelirdeki pay artmaya balam ve 1991de 23.6ya ykselmitir. Son yllardaki nisbi iyilemeye ramen, cretli kesimin milli gelirdeki pay, 1978 yl deeri 100 alndnda, 1991 yl deerinin 67ye geriledii grlmektedir. Sanayilemi lkelerde olduu gibi, iktisadi gelime dzeyi artka, cretlilerin milli gelirdeki pay artmas gerekirken, bu dnemde lkemizdeki gelime tersine olmutur. Bu durum, sadece cretlilerin satn alma gcnde bir dmenin olduunu deil, ayn zamanda gelir dalmnn da bozulduunu ifade etmektedir. Gelirin fonksiyonel dalmna ilikin yaplan bir baka aratrma Adil Temelindir.15 Bu aratrmadan elde edilen sonular gelir dalmnn giderek daha da ktletiini ifade etmektedirler. fade edilen aratrmaya gre, tarmn pay, zellikle 90l yllardan sonra hissedilir bir ekilde daralmaktadr. cretli kesimin milli gelirden ald pay 90l ylarda nemli bir iyileme ile artmtr. yle ki bu kesimin milli gelirden ald pay 1986 ylnda %17,02 iken 1993te %35,57 olmutur. Fakat 1994 ylnda yaanan ekonomik krizin daha ok sabit
12 13

Sabahaddin Zaim, alma Ekonomisi, Filiz Kitabevi, stanbul:1992, s.348. Glten Kazgan, Trkiyede Gelir Blm Dn ve Bugn, Friedrich Ebert Vakf Yayn, stanbul:1990, s.17 14 Besim stnel, Para ve Maliye Politikalarnn Gelir dalmna Etkisi, Ekonomik ve Sosyal Ettler Konferans Heyeti, stanbul:1989, s.27. 15 Adil Temel, Mehmet Ali Kelleci, Milli Gelirin Fonksiyonel Dalmndaki Gelimeler (1980-1994), Yeni Trkiye, say: 6, 1995, Ankara, ss. 172-176.

379

Gelir Dalm Sorunu ve zmnde Yeni Araylar

gelirliyi olumsuz etkilemesi sebebiyle cretli kesimin pay %25.38e dmtr. Tarm ve cretli kesimlerin gelirden ald paydaki dmelere karlk kr, faiz ve rant grubunun gelirden ald pay artma eklinde meydana gelmitir. Nitekim ifade edilen kesimin milli gelirdeki pay Tablo 4te de grld gibi 1980de %47.65 iken 1994 ylnda 58.72 olmutur. Ayn aratrmann yukarda ifade edilen durumu, bir de eitli kesintilerden sonra net gelir dalm incelendiinde zellikle tarm kesiminin pay nemli lde artarken, dier iki kesimin paynda azalma grlmtr. Bu durum, tarm kesiminin vergilendirilmemesinden kaynaklanmaktadr. Hatta tersine baz rnlerin destekleme almlar yoluyla tarm kesimine kaynak aktarlmaktadr. III. GELR DAILIMININ BOZULMASINDA ETKL OLAN FAKTRLER 1980 ncesi izlenen ithal ikameci kalknma stratejisi, d ticaret aklarn d borlanmayla telafi etmitir. Yerli retimin yurt iinde tketimi reel cret artlarna neden olmutur. Reel cret artlarndan kaynaklanana maliyet artlar ise negatif faiz ve ar TL ile telafi edilmitir. Bu durum kanlmaz olarak cretlilerin milli gelirdeki paynn artmasna neden olmutur. Buna karlk 1980 sonras dnemde sanayi rnlerine dayal ihracat art ile d ticaret a sorunu almaya allmtr. Bu dnemde reel cretlerin drlmesi ve yksek faiz politikasyla tketim ve sabit sermaye yatrmlar azaltlarak ihra edilebilir bir fazlann oluturulmas amalanmtr. Bu fazla da ancak TLnin reel deerinin drlmesiyle salanmtr. Artan faiz ve TL cinsinden ithal girdi maliyetlerindeki ykseli, reel olarak cretlerin drlmesiyle telafi edilmitir.16 1980 sonras cretli kesimin aleyhine gerekleen gelir dalmndaki durum, nemli lde tarm kesiminde yaayanlar iinde ortaya kmtr. fade edildii gibi zellikle kamunun ncln yapt yksek faiz politikas sonucu, sermayenin geliri olan kr, faiz, rant gelirinin milli gelirdeki pay artmtr. Gelir dalmndaki meydana gelen geni kitleler aleyhine bozulma, bir ok faktre bal olarak gereklemitir. A. Fiyat Artlar ve Reel cretlerdeki Gerileme Bilindii gibi sendikalar cretli kesimin ekonomik ve sosyal adan karlarn koruyan en nemli kurululardr. 1980 sonras dnemde belli bir dnem (1980-1984) sendikal faaliyetler askya alnm ve cret tespitinde toplu pazarlk sistemi yerine Yksek Hakem Kurulu Mekanizmas yrrle konulmutur. 1982 Anayasas ve onu takip eden alma Mevzuat (2821 ve 2822 sayl yasalar) dzenlemeleri ile sendikal kesim sahip olduu baz demokratik hak ve zgrlklerden yoksun braklmtr. Sendikal faaliyetlere getirilen kstlamalar, dk cret politikasnn yasal erevesini oluturmutur.17 1980 sonras dnemde, alma hayatna getirilen hukuki dzenlemelerle birlikte alanlarn cret ve maalarnn dk tutulmas ve uygulanan genel ekonomi politikalarnn sonucu olarak, cret gelirlerinin milli gelirdeki pay bir dme gstermitir. Daha nce de ifade edildii gibi, 1990 'da cret ve maalarn milli gelirdeki pay % 13,9 'a dmtr. Her ne kadar Trkiye 'de cret ve maa istatistiklerinin yeterli olmad ifade edilse de18, Trkiye genelinde cretlilerin, cari ve reel ortalama aylk cretlerinden hareketle bir deerlendirme yaplabilir. Trkiye 'de 1980 sonras dnemde, cretlilerin reel satn alma gcndeki gelimeyi izleyebilmek iin, cretlerdeki nominal artlarn fiyat artlarnn zerinde olup olmadna bakmak gerekir. Tablo5te Trkiye genelinde kamu ve zel kesimde alan iiler ile kamuda alan memurlarn cret ve maalarnn 1980 sonras dnemdeki nominal ve reel olarak geliimi grlmektedir. Bu dnemde cret ve maa gelirlerinin nominal deerinde nemli artlar olurken, cretli kesimin reel gelirlerinin 1989 ylna kadar artmad, aksine devaml azald grlmektedir. Ancak 1989dan sonra cret gelirlerinde kayda deer artlar grlmtr. Fakat bu art trendi 1994 ylndan sonra yerini tekrar ciddi reel gelir dlerine brakmtr. fade edilen Tabloda, karmza kan bu sonucun temelinde, i talebin kstlanmasyla ekonomiyi d talebe ynlendirme politikas yatmaktadr.19 Fakat bu politika belli lde ii kesimi tarafndan tepki almtr. Nitekim 1985 ylnda balayan ve 1989 ylnda yaygnlk kazanan ii eylemleri sonucu, hkmetle ii sendikalar arasnda imzalanan protokolle cretlerde hissedilir bir iyileme salanmtr. Bu durum, zel kesimlerdeki toplu szlemeleri de etkilemitir. 1989 ylnda salanan gelimeler sonucu 1988 yl cretlerine gre nominal cretler %96.6 orannda artmasna ramen, reel artlar yaklak %30 dzeyinde olmutur. Bununla birlikte reel gelirleri, 1980 ylnda sahip olduklar satn alma gcnn %11.5 gerisinde kalmtr.20 Bu paralelde sonraki ylda cretlerde salanan reel gelimeler 1994 ylnda tkanmtr. Kamunun, iine dt yksek orandaki i borlanma gereksinimi bal olarak, izlenen dk kur,
16 17

Hasan Kirmanolu, Makro Ekonomik Poplizm ve Kriz Dn ve Bu Gnyle Toplum ve Ekonomi, say.7, Ekim 1994, stanbul, s.86. Mete Trner, Trkiyede cretlilerin Kazan Durumundaki Gelimeler, (1980-1990). TSES Yaynlar, stanbul, 1992, s.22. 18 Kazm Alpay, Trkiyede ret ve Maa statistikleri zerine Bir Deerlendirme, ktisat Dergisi, no.319, stanbul, Ekim 1991, s.16. 19 Ouz Oyan, Ali Rza Aydn, Maliye ve Fon Politikalar, Adm Yaynclk, Ankara 1991, s.25. 20 Mete Trner, a.g.e., s. 22.

380

Gelir Dalm Sorunu ve zmnde Yeni Araylar

yksek faiz politikalar ieriye byk lde scak para giriine neden olmutur. fade edilen dnemde, kamunun, faiz oranlarn drme giriimi bu, parann dvize ynelmesi sonucu TL cinsinden dvizin deeri artmas maliyetleri artrmtr. Bu duruma bal olarak ieride artan fiyatlar ve kamunun dk cret politikalar sonunda reel cretle tekrar byk lde gerileme gstermitir. Bu durumun en byk sebebi, kamunun kaynaklar etkin kullanmamasdr. 500 byk sanayi iletmesi zerinde yaplan 1982-1995 yllar arasndaki dnemi kapsayan bir incelemede, toplam maliyetlerin nisbi geliimini gsteren tahlilde, ortalama cretlerin pay %10lar dzeyinde yer alrken, cret dnda fiziki retim giderlerinin pay %68ler dzeyinde yer almaktadr. Ayn ekilde bu aratrmada ayn dnemde cretlerin yaratlan toplam deerden ald pay 1982 ylnda %42.3 iken bu oran 1995 ylnda %21.9a geriliyor. Buna karlk ayn yllar iin sermayenin nisbi geliri %57.7 ile %78.1 eklinde gereklemektedir.21 Bu durumda cretli kesimin reel gelirinin dn gayet net ifade etmektedir. Sonu olarak 1980 sonras dnemde, cret gelirlerinin kontrol altnda tutulmas sonucu, gelirin fonksiyonel dalmnda cretliler kesminin aleyhine bir gelimenin ortaya kt sylenebilir. Zira, bu dnemde KT rnlerine yaplan yksek orandaki zamlar yannda fiyatlar genel dzeyindeki ykseliler, cretliler kesiminin alm gcn ve gelir payn drmtr.22 B. Vergi Politikalarndaki Gelimeler Kamu tarafndan izlenen vergi politikasnn temelinde belli kesimlerden yksek oranda vergi alnmas ve vergi vermesi gereken fakat vermeyenlerden vergi alnamamas yatmaktadr. Bu sebeple vergi gelirleriyle karlanamayan kamu harcamalarnn nemli lde zellikle 1980 sonras dnemde i borlanmayla telafi edilmesidir. Bu nedenle vergi gelirlerinin GSMHya oran 1978de %19.1 iken bu oran 1980den itibaren dmeye balam, 1984te %12.9 gerilemitir. Daha sonraki yllarda bir art grlm fakat 1993 ylndan sonra bu art trendi yerini nemli lde de brakarak 1996da %15.4e dmesini gerilemitir. Buna karlk i borlarn nemli lde art gsterdii grlmektedir. Tablo 6da da grlecei gibi i borlarn GSMHya oran 1981de %1.3 dzeyinde iken bu oran dzenli bir ekilde yllar boyunca artarak 1994te %20.2ye ulamtr. Devam eden yllarda i borlarn kontrol edilmesine ynelik politikalarla bu oran 1996da %18.3e indirilmitir. Fakat sonraki yllar iin yaplan analizlerde bu orann artaca tahmin edilmektedir. Gelimi lkelerde vergi gelirlerinin GSYHya oranlarnn (OECD ortalamasnn 1993 yl iin %28.5, AET ortalamasnn ayn yl iin yaklak %29 olduu grlmektedir.)23 Bu karlatrmann gsterdii sonu lkemizde kamu finansman iin gerekli olan vergiler gereince toplanamyor, bunun yerine bu kaynak ihtiyac i borlanmayla telafi edilmektedir. Bilindii gibi lkemizde i borlanma olduka yksek maliyetlerle (faiz) gerekletirilmektedir. Bu durum, hem yatrma gidecek sermayenin yksek faiz getirisine kayarak yatrmlarn dmesine, dolaysyla istihdam olanaklarnn daralmasna sebep olmaktadr. Hem de yksek faiz politikas sebebiyle sermaye sahibi kesimler lehine gelir dalmnn daha da bozulmasn kanlmaz klmaktadr. Gelir dalmnn vergiler yoluyla etkilenmesinde nemli olan bir baka kriter, vergilerin dolayl m yoksa dolaysz olarak m toplanddr. Vergi adaleti en az olan dolayl vergilerin 1980den sonra Tablo 6dan da grlecei gibi dolaysz vergilerin yerine ikame edildii grlmektedir. 1981de dolaysz vergilerin toplam vergi gelirleri iindeki pay %64.5 iken 1988de %46.6ya dmtr. Ayn yllarda dolayl vergilerin pay ise srayla %35.5ten %53.4e ykselmitir. Daha sonraki yllarda toplam vergi gelirleri iinde dolayl vergileri bir miktar dme gstermekle birlikte zellikle 1993ten sonra tekrar artarak 1996da %59.9a ykselmitir. Dolaysz vergiler ayn yl tabi olarak %39.1e dmtr. Grld gibi vergi gelirleri nemli lde dolaysz vergiler lehine nisbi olarak artmtr. Bu durum gelir dalmnn geni kitleler aleyhine bozulmasnda byk pay sahibi olmutur. nk bu yolla geni kitlelerin satn alma gcnn nemli lde daraltlm olmaktadr. Buna karlk hazine bonolar ve devlet tahvillerinin vergiden muaf tutulmas, rant gelirleri lehine gelir dalmnn bozulmasna sebep olmutur. Ayrca bilindii gibi cretli kesimin vergileri stopaj usul ile kesilirken, dier kesimlerin vergilerinin bir dnem sonra ve eit taksitle tahsil edilmesi, enflasyonun yksek dzeyde olduu lkemizde, izlenen vergi politikas ile gelir dalmnn geni kitleler aleyhine bozulmasnda rol sahibi olmutur. Dier taraftan lke genelinde satn alma gc azalan cretli kesimin toplam vergi yknn olduka yksek olduu grlmektedir. cretli kesimin dedii dolaysz ve dolayl vergilerin toplam brt crete oranlanarak bu kesimin toplam vergi yk hesaplanabilmektedir. 1980lerde btn cretli ve maal kesimlerin vergi yknn yaklak %50ler dzeyinde olduu grlmektedir. 1980-1990 dneminde cretler ve maalarn vergi yknn

21 22

Erhan Bilgin, cretler Verimlilik ve Maliyet, Ekonomide Durum, Trk-, K, Ankara, 1997, s.142. M. Trner, a.g.e., s.26. 23 T.C. Maliye Bakanl, 1995 Yllk Ekonomik Rapor, Ankara, 1996, s.102.

381

Gelir Dalm Sorunu ve zmnde Yeni Araylar

azald grlmektedir. Bu oran yaklak %45ler dzeyinde grlmektedir.24 Daha sonraki yllarda bu oran artarak 1994te %51 olmutur.25 Bir baka adan, lkemizde 1987de gelir vergisinin %38.2si cretlilerden alnrken, bu oran 1993 ylnda byk lde bir art ile %56ya ykselmitir.26 Bilindii gibi cretlilerin bu yksek vergi paylarna karlk, milli gelirdeki pay olduka dktr. Bu durum vergilerin alanlar nemli lde refah kaybna uratt ifade edilebilir.27 Her ne kadar vergiler yoluyla gelir dalmnn dzeltilemeyecei savunuluyor ise de28 vergilerin gelir dalmn bozduu grlmektedir. C. Tarm Gelirindeki Deime Trkiyede 1980li yllarda faal nfusun %60a yakn ksmnn tarm kesiminde alt grlmektedir. Bu nisbet, gnmzde belli lde dmesine ramen yksek dzeyini korumaktadr. Bu nedenle tarm kesiminin gelirindeki reel gelimeler toplumdaki alt gelir gruplarna ilikin deimeleri belirlemede nem tamaktadr. Daha nce de ifade edildii gibi fonksiyonel paylamda tarmn nisbi pay dmektedir. Ekonomik gelimeyle beraber tarm kesiminin paynn dmesi pek tabi beklenen bir sonutur. Tarmn milli gelirdeki paynn dmesi bu kesimde yaayan nfusun dmesiyle beraber seyretmektedir. Fakat lkemizde tarmn milli gelirdeki nisbi pay nemli lde dmesine ramen, halen tarmda yaayan nfusu veya istihdam oran ok yksek dzeydedir. Nitekim 1995 yl itibaryla lkemizdeki sivil istihdamn %46.7si tarm kesiminde salanmaktadr. 29 Ayn ekilde tarm kesiminde isizlik veya eksik istihdam orannn ok yksek olduu bilinmektedir. Bu ifade edilen igcnn veya istihdamn nemli ksm yardmc aile efrad olarak istihdam edilmektedirler. Gelimi lkelerde tarm kesiminde yaayan ailelerin tarm gelirlerinin dk olmas sebebiyle, aile fertlerinin bir ksm tarm d alanlarda alarak, dk gelir dzeyini ykseltmeye almaktadrlar. Bu sebeple ifade edilen lkelerde tarm ailelerinin tarm d gelirleri, toplam gelirlerin yaklak %50si dzeyinde yer almaktadr.30 Bu durumun lkemiz iin ne dzeyde olduu konusunda net bir bilgi bulunmamaktadr. nk bu konuya ilikin, kapsaml aratrmalar yaplmamtr. Fakat bu orann dk dzeyde olduu tarmdaki yksek istihdam oranndan hareketle ifade edilebilir. Tarm kesiminin milli gelirdeki paynn hzla dmesinde rol olan nemli bir faktr de i ve d ticaret hadleri tarm kesimi aleyhine gelimesidir. Nitekim 1981 ylnda i ticaret hadlerinin 100 alndnda bu oran 1987de 87.9a gerilemitir. Ayn endeks geriye gtrldnde 1977de 156.5 1993te 143.5 olmutur.31 Grld gibi i ticaret hadleri asndan tarm mallar fiyatlarnn dier mal ve hizmetlere gre dk dzeyde kalmtr. Bu durum tabiat ile tarm kesimi aleyhine gelirin dmesini salamtr. Bu d, yksek enflasyon basksyla ilerleyen yllarda daha da dmtr. Yaplan bir baka aratrmada tarm kesiminin en nemli 7 rnnn (buday, ttn, eker pancar, pamuk, ayiei, ay ve fndk) fiyatlar esas alnarak yllar itibaryla bu rnlerin getiri durumlar incelenmitir. Bu rnlerin ortalama fiyatlar zerinde hesaplanan bir endeksle 1974 100 alndnda, bu deerin 1995te 63.56ya indii grlmtr.32 Grld gibi ifade edilen 7 tarm rnnn getiri durumu olduka daralmtr. Bu durum gelir dalmnn neden bu kadar hzl tarm kesimi aleyhine gelitiini nemli lde aklar. lkemizde gelir dalmnn tarm kesimi aleyhine olan durumu, tarm kesiminin kendi iindeki yapsna bakldnda bu durumun daha da kt olduu grlecektir. Nitekim DE tarafndan yaplan genel tarm saym sonularna gre 50 dekar bykln altnda olan tarm iletmeleri saysnn nisbeti 1980de %60.62 iken, tarm topraklarnda bu kesimin pay %19.54tr. Bu oranlar 1991 ylnda srayla %67.04 ve %22.12 olmutur. Grld gibi tarm topraklarnn ok byk ksm az sayda tarm iletmesi tarafndan ilenirken, bu durum gelir dalmn daha da bozmutur. Bu durumun detay Tablo 7da izlenebilir. Ayrca tarmda yoksulluk dzeyi de olduka yksek seviyededir. Nitekim yaplan bir aratrmaya gre, asgari cret geliri altnda gelir elde edenler yoksul kabul edilmilerdir. 1987 gelir dalm aratrmasna gre lkemizde bu dzeyin altnda gelir elde

24

Kazm Alpay, Trkiyede cretler ve cretler zerinde Etki Eden Mali Ykler, 1980-1990, (Baslmam Y. L. Tezi), stanbul, 1992, s.135. 25 Trk Harb- Sendikas, Trkiyede cretler zerindeki Vergi Yk, Ankara 1994, s.87. 26 Trk Harb- Sendikas a.g.e. s.47. 27 Veysi Sevi, Gelir Dalm ve Vergileme Dnya Ekonomi Politika Gazetesi, 13 Aralk 1989, s.5. 28 Sadun Aren Gelir Dalm ve Vergiler Bir Dnem Yazlar, 1980-1988, Gerek Yaynevi, stanbul, 1989, s.5-11. 29 DPT, 1997 Yl Program, Ankara, s.36. 30 Commission of the European Communities, The Agricultural ncome Stuation in Less Favoured Areas of The EC. Luxembourg, 1994, s.32-40, B. Hill (ed) Income Statistius for the Agricultural Hausehold Sector, Lxsembourg, 1996, s.24. 31 Glten Kazgan, zzettin nder, Hasan Kirmanolu, Trkiyede Gelir Blmn Bozan Etmenler ve yiletirilmesine likin Politikalar, TOBB Yayn, 222, Ankara, 1992, s.162-163. 32 Emin Haluk Ayhan, Trkiyede Blgelere Gre Tarmsal Gelir Reel Endekslerindeki Gelimeler (1994-1995), Yeni Trkiye, s.6, 1995, s.180.

382

Gelir Dalm Sorunu ve zmnde Yeni Araylar

edenlerin %68.7si tarm kesiminde yaamaktadr.33 Bu durum gelir dalmn tarm kesimi aleyhine gelien durumunu ortaya koymaktadr. Tarm kesimi lehine gelir dalmnn dzeltilmesi iin ncelikle tarm geliri yan sra tarm d gelir imkanlarn artrmak gerekmektedir. Bu sebeble nerilen en iyi zm, krsal kesime kaydrlabilecek yatrm imkanlar var ise, bunlar tevik ve artrmaktadr. Nitekim bu konuya ilikin almalarn varl bilinmektedir.34 D. Faiz Hadlerinin Ykselmesi Trkiye 'de 1980 ylndan bu yana uygulanan istikrar politikalarnn temel unsurlarndan biri yksek faiz uygulamasdr. Tasarruflara enflasyonun zerinde bir getiri salamay hedef alan yksek faiz politikalar ile temelde tasarruflar artrmak suretiyle kullanlabilir fonlar ykseltmek ve dolaysyla ile ekonomik bymenin hzlandrlmas, demeler dengesinin iyiletirilmesi, gelir dalmnn dzeltmesi gibi uzun vadeli amalar ile enflasyon hznn makul dzeylere indirilmesi gibi ksa vadeli amalar gdlmtr. Ancak Trkiye ekonomisinin son on yllk performansna ilikin gzlemler, ngrlen amalarn nemli lde gereklemediine iaret etmektedir. Nitekim, 1973-1980 dneminde zel tasarruf oran % 11,4 iken, 1981-1988 dnemi ortalamas nemli bir deiiklik gstermeden ayn oranda devam etmitir. 1984-1988 ortalamas ise snrl bir art gstererek ancak % 12,8 dzeyinde gereklemitir.35 lkemizde 1980 sonras dnemde yksek faiz uygulamalar, firmalar byk lde borlanmaya dayal olarak faaliyet gsterme yoluna itmi ve bylece faiz giderleri retim maliyetlerinin sabit ve nemli bir unsuru haline gelmitir. Firmalar faiz giderlerindeki artlar, talep koullarna bal olarak byk lde nihai fiyatlara yanstmlardr. Toplam arz erisinin srekli maliyet artlar yoluyla yukar kayd ve toplam talebin yeterli art gstermedii byle bir durumda ekonominin stagflasyona girmesi kanlmazdr. zetle; yksek faiz politikalar 1980 sonras dnemde, ekonomide fiyat istikrarn salama ve enflasyon hzn yavalatma konularnda baarl olamam, enflasyon maliyet artlar yoluyla devamllk arzetmitir.36 Trkiye 'de 1980 sonras dnemde kamu kesimi ve zel kesim sabit sermaye yatrmlar, 1980 ncesine kyasla belirli bir yavalama eilimine girmi, bu yavalamadan en olumsuz etkilenen ise imalat sanayi yatrmlar olmutur. Bu dnemde, i borlanma tahvillerine verilen yksek faizler, lkedeki genel faiz dzeyini yukar ekici etki yapmtr. Devlet tahvilleri ve hazine bonolarnn yksek faiz cazibesi, bankalar ve sanayi iletmelerini, devlete bor verip onun faizi ile birikimi srdrme yoluna itmitir. zellikle devlet tahvili almlarna salanan vergi bakl gibi tevikler, retken sermayedarlarn da rantiyeye dnmesine yol amtr.37 Nitekim 500 byk iletme olarak bilinen iletmelerin zel olanlarn 1982-1995 yllar arasn kapsayan dnemde faaliyet d kararlarn net bilano krna oran Tablo 8de da verilmektedir. Grld gibi ortalama 420 iletme zerinde yaplan incelemede faaliyet d krn nisbeti 1982de 15.3 iken bu oran nemli lde artarak 1991de %51e ulamtr. Devam eden yllarda belli lde dmse de daha sonra tekrar artarak 1994te %54.6, 1995 %46.5 olmutur. Ortalama deer olarak bu orann son yllarda %50ler dzeyinde olduu sylenebilir. Bu durum, mal ve hizmet reten firmalarn esas faaliyet alanlarnda deerlendirdikleri sermayelerini bu alandan ekip, yksek faizle zellikle kamuya aktararak risksiz yksek kazanlar elde etmesini ifade etmektedir. Kamunun yksek faiz politikasyla ierden nemli lde kaynaklarn i borlanma yoluyla toplamas iki ynl ekonomik etkide bulunmaktadr. Birincisi lkede meydana gelen tasarruflar bir ekilde yatrmlara aktarlacakken, yatrma gitmeyip kamuya aktarlarak verimsiz alanlarda deerlendirilmektedir. kinci etki kamunun yksek faizle borlanmas tabiatyla lkede kredi faiz oranlarn ykseltecektir. Yksek faiz ve keynezyen yaklam ile sermayenin marjinal etkinlii nisbetine bal olarak daha az yatrm ortaya kmasna sebep olacaktr. Dolaysyla kamunun yksek faiz politikas sebebiyle tasarruflara el koyup yatrmlar daraltmas veya crowding out etkisi, yksek maliyetle zel yatrmlar drecektir.38 Nitekim lkemizde yatrmlarn son yllarda nemli lde azald grlmektedir. 1980 sonras dnemde, tasarruflara pozitif reel faiz denmesi dncesinin, teorik olarak gelir dalm zerinde msbet etki yapaca ifade edilmektedir. Fakat, faiz gelirlerinin hangi kesimlere intikal ettii tam
33 34

Recep Dumanl, Yoksulluk Kavram, llmesi ve Gelir Dalm likileri, Yeni Trkiye, say. 6, 1995, Ankara, s.224-229. smail Karaman, Dnyada ve Trkiyede Krsal Sanayi, DPT Yayn, 1993, Ankara, s.31-46. 35 Adnan Bykdeniz, Trkiyede Faiz Politikalar, Bilim ve Sanat Vakf Yaynlar, stanbul: 1991, ss. 93-96. 36 Mustafa zel, Adnan Bykdeniz ile Trkiyede Faiz Politikalar zerine Rportaj, Piyasa Dman Kapitalizm, z Yaynclk, stanbul, 1993, s.94. 37 M. Snmez, a.g.e., s. 65. 38 Arda Tunca, Kamu Kesiminin zel Kesimin Fon Kullanm Olanaklarnn Daraltma Etkisi (Crowding out), Banka ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, Haziran, 1993, stanbul, s. 47-51.

383

Gelir Dalm Sorunu ve zmnde Yeni Araylar

bilinmediinden, bu kanaatn gelir dalm asndan doruluu tartlabilir. Bankalar Birliinin verilerine gre, 1988 yl iin yaplan bir hesaplamada, kk tasarruf saylacak milyon TL ve altndaki vadeli tasarruflarn, (ki bu gruptaki ortalama hesap bykl be yz elli bin TL civarndadr) toplam vadeli tasarruf mevduatnn % 40 'n, bu gruba giren hesap says da toplam vadeli mevduat hesap saysnn % 91 'ini oluturmaktadr. milyonu aan mevduatlar ise toplam tasarruf mevduatnn % 60 'n, hesap says ise sadece % 9 'unu oluturmaktadr.39 Bu durum, gelir dalmnn, yksek faiz politikas sebiyle, bankalarda yksek miktarlarda mevduat tutan az saydaki st gelir ve servet gruplar lehine gelitiine iaret etmektedir. 1980 sonras dnemde, faizlerin serbest braklmas ile hzla ykselen faiz oranlar, kredi faizlerini de ykseltmitir. Faizlerin serbest braklmas olay, toplumdaki gelir ve servet dalmn nemli lde bozmu ve belli kesimler yararna servet younlamasn ve ekonomik tekellemeyi hzlandrmtr. Hem kredi hem de mevduat faizlerinin serbest braklmas, servet younlamasnn iki ynl ilemesine etken olmaktadr. Kredi faizlerinin ykseklii, sanayi kurulularnn el deitirmesine ve tekellemeye ortam hazrlarken, mevduat faizlerinin yksek tutulmas da, rantiye snfnn domasna ve bu kesimlere olaanst servet oluumu olana salamaktadr.40 Sonu olarak, 1980 sonras izlenen faiz politikasnn gelir dalmn bozucu, retken sermayenin rantiyer bir zellie doru kaymasna yol ac, yatrmlar yavalatc etkileri olduu sylenebilir. E. Kamu Harcamalar Ve Enflasyonist Ekonomi Politikas lkemizde halen kamunun ekonomi iindeki nisbeti yksek dzeydedir. Nitekim konsolide bte, KT, mahalli idareler, sosyal gvenlik ve fonlar toplandnda kamunun ekonomi iindeki nisbeti %40lar dzeyindedir. Dolaysyla kamu kesiminin harcamalar ve transferleri lkedeki gelir dalmn etkileyecektir. Bu balamda kamunun btesindeki temel kalemler incelendiinde kaynaklarn nasl kullanld grlebilir. Tablo 9da grld gibi, 1987de cari harcamalarn konsolide bte giderleri iindeki pay %35,7 iken 1992ye gelindiinde bu pay %50,8 e, 1995 ylnda ise %37,5e gerilemitir. Yatrm harcamalarnn pay ise 1987de %18,1 iken 1995te %5,9a gerilemitir. Transfer harcamalarnn pay ise 1987de %46,2 iken 1995 ylna gelindiinde %56,6 olmutur. Btenin bu temel kaleminin zelliklerine gz atldnda, ifade edilen kalemlerin toplam bte harcamalar iindeki paylarnn deiiminin gelir dalm asndan nemi daha iyi anlalacaktr. Cari harcamalar kalemi byk lde personel harcamalarn ierir. Yatrm harcamalar ise isminden de anlald gibi daha ok kamu tarafndan yaplacak sabit sermaye yatrmlar, alt yap yatrmlar vd. bu kalemde deerlendirilir. Transfer harcamalar bnyesinde faiz demeleri, KTlere transferler, vergi iadeleri ve sosyal amal transferler yer almaktadr. Bu izahtan sonra tekrar yukarda verilen oranlara bakldnda kamunun yatrmlara tahsis ettii kaynaklar nemli lde daralmtr. Bu durum yeni istihdam imkanlarn daraltmakta, dolaysyla zaten yksek olan isizlik orann ykseltmektedir. Ayn eklide transfer harcamalarnn artan nisbeti dikkati ekmektedir. Tablodan da grld gibi transfer harcamalarnn nemli ksm faiz demelerini iermektedir. Nitekim faiz demelerinin transfer harcamalarn iindeki nisbeti 1993 ylnda %67 dzeyindedir. Transfer harcamalarn yllar boyunca ykselmesinin en nemli sebebi kamu kesiminin borlanma gereksinimidir. Yani bte gelir ve giderleri arasndaki aktr. Bte ann son yllarda yksek dzeyde olmas, kanlmaz olarak kamuyu byk lde borlanmaya itmitir. Artan borlanma gereksinimi, faiz oranlarnn artmasn kanlmaz klmtr. Hem ksa vadeli hem de yksek dzeydeki faiz oranyla, zellikle i borlanma yle bir hale gelmitir ki kamu, borlarnn faizini demek iin borlanma ksr dngsne girmitir. Kamunun yksek faiz politikas, yksek gelir sahibi kesimlerin paralarn, yksek faizle deerlendirerek byk gelirler elde etmelerine imkan salamtr. Ayn ekilde yksek faiz politikas, kredi faiz oranlarn kanlmaz olarak ykseltilmi, ykselen kredi faiz oranlar yatrmlarn azalmasna sebep olmutur. Daha ncede ifade edildii gibi, faaliyette bulunan iletmeler, ellerindeki geliri, yatrmlara yneltmek yerine, yksek faizle kamuya bor vererek yksek kazanlar salamlardr. Bu durum ise yatrmlarn daralmasna bylece istihdam imkanlarnn azalmasna yol amtr. Kamunun yksek faiz politikasyla borlanmas, lkedeki tasarruf potansiyelini kamuya kaydrm, bu durum sonuta zel kesimin dlanmasna sebep olmutur. Yksek faiz geliri elde eden yksek gelir gruplar gelirlerini daha da arttrarak gelir dalmn daha da bozulmasna sebep olmutur. Artan gelir dalmndaki bozulma sebebiyle geliri ykselen yksek gelir gruplar lks tketime ynelirken dk gelir gruplarnn ierde temel mal ve hizmet talebi daralmtr. Yksek gelir gruplarnn lks tketim talebi daha ok ithal mal ve hizmetlere ynelmitir. Nitekim Tablo 10dan da grlecei gibi 1975te ithal edilen mallar iinde tketim mallarnn pay %4,3 iken, bu oran 1993de %14,3e ykselmitir. Bu ykselie paralel olarak yatrm ve hammadde ithalat azalmtr.
39 40

A. Bykdeniz, a.g.e., s.135. Sami Gven, Temmuz Bankaclnn Toplumdaki Gelir ve Servet Dalm zerine Etkileri, Amme dareler Dergisi, cilt.6, say.2, Ankara, 1983.

384

Gelir Dalm Sorunu ve zmnde Yeni Araylar

Daha ncede ifade edildii gibi kamunun vergi gelirlerinin dk dzeyde olmas veya kamu harcamalarnn kaynan vergi gelirleri yerine i borlanmay telafi edilmesi, kamusal bir tercihtir. Yksek dzeydeki kamu aklarnn finansmannda kullanlan aralar borlanma ve yksek enflasyon dzeyidir. Yksek enflasyon dzeyi, hem kamu aklarnn sonucu41 hem de an finansmannda kullanlan bir arac olduu vurgulanmaktadr.42 Bilindii gibi kamu tarafndan enflasyona neden olabilecek en nemli ara her yl yksek dzeyde yaplan emisyondur. Devlet emisyonu reel milli gelir artlar orannda arttrrsa reel bir gelir elde eder. Bu gelire senyoraj geliri denilmektedir. Nominal senyoraj geliri (SM) SM=mt - mt-1, Reel senyoraj geliri = sm: mt - mt-1/pt dir. lkemizde reel senyoraj geliri GSMHya oran alndnda, Tablo 11de grld gibi bu orann 1981-1994 yllar arasnda %3 ile %5 arasnda deitii grlmektedir.43 Ayrca belirli bir enflasyon dzeyi sabit bir para talebi dzeyinde hkmet para basmak yoluyla gelir elde etme imkan salanmaktadr. Bu yolla halk paralarn gelire denk decek dzeyin altna indirmek zorunda brakld iin bu olay enflasyon vergisi olarak ifade edilmektedir. Gelirin bir blmn nominal para stounu arttrmak amacyla kullanmak zorunda olduu iin, halk gelirinden az harcamak ve aradaki fark devlete aktarmak zorunda braklmaktadr.44 Bir vergi gibi ifade edilen enflasyonu vergiden ayran temel zellik elde edilen gelirin yalnzca devlete gitmemesi zel kesimle devlet arasnda paylalmasdr. Geliri fiyat artlarndan daha yava artan kiilerin reel gelirlerinin azalmasna ve ifade edilen kiilerden geliri fiyat artlarndan daha hzl artanlara doru gelir aktarlmasna neden olmaktadr. Bu durum gelir dalmnn daha hzl ve daha byk lde bozulmasna neden olmaktadr. Bilindii gibi, modern kamu maliyesi teorisinde bir ekonomide vergi kayp ve kaaklar byk boyutlarda ise ayn ekilde vergi tahsil masraflar ok yksek ise kamu asndan enflasyon vergisine bavurmak optimal olacana dair grler ifade edilmektedir. Bu kayp ve kaan lkemiz iin ykseklii hep tartla gelmitir. Enflasyonun bilinen bir ok byk olumsuzluuna ramen neden bir finansman arac olarak kullanlmaktadr? Bunun nedeni, hkmetlerin gelir elde etme dncelerinde yatmaktadr. Nitekim lkemizde enflasyonun nedenleri ve nasl nlenecei konusunda uygulanacak politikalar bilinmektedir. Bu konuda ayrntl almalar yaplmasna ramen enflasyon oran bir trl drlememektedir. Tm bunlardan haraketle hkmetlerin enflasyon orann drmemesinin altndaki nedenin ekonomik olmaktan ok siyasi olduu iddiasn kuvvetlendirmektedir.45 Enflasyon geliri nominal ve reel olarak hesaplanabilir. Nominal enflasyon vergisi geliri : mt-1 * (Enflasyon Oran)t, Reel Enflasyon Vergisi Geliri = mt-1/pt * (Enflasyon oran)t dir. lkemiz iin reel enflasyon vergisi geliri (IT) nin GSMHya oran Tablo 11de grlmektedir. Bu oran 1981-1994 dnemi arasnda %3-4 arasnda deimektedir. Toplam vergi gelirlerinin GSMHya oran lkemiz iin %16 olduu hatrlanacak olur ise, bu orann kmsenmiyecek bir dzeyde olduu grlecektir. Sonu olarak, devlet enflasyondan hem bir vergi olarak hem de borlarnn reel deerini azaltmak suretiyle nemli miktarda gelir salamaktadr. Buna ramen devletin enflasyonu kullanarak gelir salanmas hem toplumun refah asndan hem de gelir dalm asndan son derece sakncaldr. Toplumsal patlamann eiine gelmi yoksul kitlelerin, bu yolla kamunun gelir salamasna nereye kadar tahamml edecekleri gzden geirilmelidir. Asl grevi toplumsal adaleti salamak olan devletin, her ne ekilde olursa olsun, adaletsiz uygulamalara ynelmesi kendi varln inkar etmesi anlamna gelmektedir. Sonu ve zm nerileri Trkiyede yaplan gelir dalm aratrmalarndan elde edilen veriler sonucunda gelir dalmnn bireysel adan yani en dk gelirli nfusun %20lik dilimi giderek gelirden daha az pay almakta, buna karlk yksek gelir sahibi nfusun %20sinin gelirden ald pay giderek artmaktadr. Bu durum gelir dalmnn bozulma srecinde ifade etmektedir. Nitekim 1994 gelir dalm aratrmasna gre Gini katsays 0,49 olmutur. Bireysel gelir dalmnda grlen bu bozulma fonksiyonel gelir dalm iinde ortaya kmaktadr. Nitekim geni kitleleri oluturan cret geliri elde eden kesim ile tarm geliri elde eden kesimlerin bu paylamdan ald paylar hem dk dzeyde hem de yllar itibariyle dme eilimindedir. Bu durumun ortaya kmasnda balca sebebler: cretli kesimin lkemizde toplam istihdam edilenler iindeki nisbetinin halen ok dk dzeyde
41

evket Saylgan, Kamu Kesimi A ve Enflasyon Arasndaki liki ve Yaratt Sonular, Banka ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, Austos 1996, stanbul, ss.56-59. 42 Ahmet Ulusoy, Murat etin, Trkiyede Enflasyon Vergisi Gelirleri Boyutlar, Vergi Sorunlar Dergisi, say 98, s.83-84. 43 Ahmet Ulusoy, a.g.e., s.79. 44 Ahmet Ulusoy, a.g.e., s.73. 45 Ahmet Ulusoy, a.g.e., s.83-84.

385

Gelir Dalm Sorunu ve zmnde Yeni Araylar

olmasdr. Nitekim ifade edilen kesimin toplam alanlar iindeki nisbeti %40lar dzeyindedir. Gelimi lkelerde bu orann %80ler dzeyinde olduu hatrlanacak olur ise bu orannn lkemiz iin ne anlam ifade ettii daha iyi anlalacaktr. Ayn ekilde tarm kesiminde yaayan nfusun lkemizde ok yksek olmasda gelir dalmnn bozuk olmasnda/bozulmasnda nemli bir faktrdr. Dier sektrlere gre tarmn katma deer retme gcnn zayfl bilinmektedir. fade edilen sebeblerin yan sra i ticaret hadlerinin tarm rnleri aleyhine gelimesi tarm kesiminde yaayanlarnn milli gelirdeki payn iyice drmtr. Gelimi lkelerde tarmn milli gelirdeki pay dktr. Fakat gelirin yan sra bu kesimde yaayan nfus yzdeleride dk dzeydedir. Nitekim gelimi lkelerde bu oran %3-5ler dzeyinde iken lkemizde bu oran halen %40lar dzeyindedir. Gelir dalmnn bozulmasnda ifade edilen nedenler dnda etkili olan bir baka faktr kamunun izlemi olduu politikalar nemli rol almaktadr. Bunlarn balcalar, cretlerin politik bir tercihe bal olarak, enflasyon orannn altnda zamlarla reel deerinin drlmesi, Trk vergi sisteminde dolaysz vergilerden daha ok, dolayl vergilere ncelik verilmesi, gelir vergisinin ilk diliminin yksek olmas, gelir vergisi dilimlerinin enflasyon orannn altnda arttralarak vergi yknn arlatrlmas ve cretler zerindeki vergi yknn yksek olmas saylabilir. Ayrca kamunun yksek faiz politikas gelir dalmn bozulmasnda etkili olmutur. Bu politikayla hem kaynaklar kamuya aktarlarak verimsiz kullanlmakta hem de yatrmlarn azalmasnda etkili olmaktadr. Yksek faiz politikasnn gelir dalmnn bozulmasnda en nemli sebep olduu ifade edilmektedir. Ayrca kamunun yksek dzeyde enflasyon ile gelir salama tercihi gelirin bozulmasnda nemli bir baka unsur olmutur. Grld gibi, gelir dalmnn bozulmasnda en nemli rol halen ekonomide yksek bir nisbet tekil eden kamunun izlemi olduu politikalardr. ncelikle gelir dalm olmak zere bir ok nedenden dolay kamunun ekonomideki pay kltlmelidir. Sosyal devlet fonksiyonuyla kamunun iinde bulunduu durum, sosyal fonksiyonlarndan ziyade, klfet olmaya balamtr. Gelir dalmnn dzelmesine ilikin en nemli neri kamunun ekonomideki paynn kltlmesi, btesinin mevcut durumunun bir an nce dzeltilerek faiz oranlarn drlmesi ve gelir vergisinin ilk dilimi drlerek vergi tabannn geniletilmesi saylabilir. Gelir dalmnn, kamu tarafndan dzeltilmesini nermek ve beklemek bu durum itibariyle pek makul bulunmamaktadr. Kamunun ekonomideki pay daraltlarak piyasa gleri arasndaki mcadeleyle gelir dalm dzeltilebilir. Bu balamda kamuya den grev, ifade edilen gler arasnda dengeyi ve istikrar salayacak bir yasal ereve hazrlamaktr. Bylece gelir dalmnn nisbeten dzelecei dnlmektedir.

BBLYOGRAFYA Alpay, Kazm, Trkiyede cretler ve cretler zerinde Etki Eden Mali Ykler, 1980-1990, (Baslmam Y. L. Tezi), stanbul, 1992. Alpay, Kazm. Trkiyede cret ve Maa statistikleri zerine Bir Deerlendirme, ktisat Dergisi, No.319, stanbul, Ekim 1991. Alptekin, Doan. Gelir Dalmnn yiletirilmesi ve Toplumun ada Standartnn Ykseltilmesi ve Gelir ve Refah Politikalarnn Rasyonel Yapda Ynlendirilmesi, DPT, Ankara:1988, Arda, Tunca. Kamu Kesiminin zel Kesimin Fon Kullanm Olanaklarnn Daraltma Etkisi (Crowding Out), Banka ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, Haziran, stanbul 1993 Aren Sadun, Gelir Dalm Ve Vergiler Bir Dnem Yazlar, 1980-1988, Gerek Yaynevi, stanbul, 1989. Ayhan, Emin Haluk. Trkiyede Blgelere Gre Tarmsal Gelir Reel Endekslerindeki Gelimeler (19941995), Yeni Trkiye, Ankara 1995. Berksoy, Tamer. Enflasyonun Hanehalk zerindeki Etkileri, TO Yayn, stanbul, Temmuz 1989, Bilgin, Erhan. cretler, Verimlilik ve Maliyet, Ekonomide Durum, Trk-, K, Ankara,.1997. Boratav, Korkut. 1950-1965 Dneminde Tarm Dndaki Emeki Gruplar Asndan Gelir Dalmndaki Deimeler, A.. SBF Dergisi No:7 Cilt:24, Ankara: Mart 1969 Bulutay, T. Timur, S. H. Ersel, Trkiye 'de Gelir Dalm 1968, SBF, Ankara: 1971. Bykdeniz, Adnan. Trkiyede Faiz Politikalar, Bilim ve Sanat Vakf Yaynlar, stanbul: 1991. Commission Of The European Communities, The Agricultural ncome Stuation n Less Favoured Areas Of The EC. Luxembourg, 1994. avuolu, T. Hamurdan, Y. Gelir Dalm Aratrmas 1963, DPT, Ankara: 1966 DE, 1994 Hanehalk Gelir Dalm Anketi Geici Sonular, Haber Blteni, Ankara, 1997. 386

Gelir Dalm Sorunu ve zmnde Yeni Araylar

DE, Austos 1993te Trkiye Ekonomisi statistik ve Yorumlar, Ankara, 1993 DE, Hanehalk Gelir ve Tketim Harcamalar Anketi Gelir Dalm 1987, Ankara: 1990. DE, Trkiye statistik Yll: Ankara, 1993. DPT, 1991 Yllk Kalknma Program, Ankara, 1992. DPT, 1997 Yl Program, Ankara. 1997 DPT, Altnc Be Yllk Kalknma Plan (1990-1994), 1994 Yllk Program Destekleme almalar DPT, Gelir Dalm 1973, Ankara: 1976. DPT, Temel Ekonomik Gstergeleri, ubat 1997, Ankara, 1997 s.82Petrol , 1995-96 Yll, stanbul 1997. Dumanl, Recep. Yoksulluk Kavram, llmesi ve Gelir Dalm likileri, Yeni Trkiye, Say. 6, 1995, Ankara. Dlger, lhan. Trkiyenin ATye Giriinin Gelir Dalm zerine Beklenen Etkileri, A.. Aratrma ve Uygulama Merkezi, Ankara: 1989, Dlgerolu, Ercan. Mustafa Ayta Ve Tahir Bataymaz, Kentlerde Yaayan cretli Kesimin Telafi Edici Ve Tamamlayc Gelir Kaynaklar: Bursa rnei, Friedrick Ebert Vakf, Bursa 1992, Ersel, Y. Fiek, H. Kalaycolu, E. Trkiye 'de Sosyo-Ekonomik ncelikler, Hane Gelirleri, Harcama ve Sosyo-Ekonomik htiyalar zerine Aratrma Dizisi, Cilt 2, TSAD, stanbul: 1986. Gven, Sami. Temmuz Bankaclnn Toplumdaki Gelir ve Servet Dalm zerine Etkileri, Amme dareler Dergisi, cilt.6, say.2, Ankara, 1983. Hill, B. (Ed) Income Statistius For The Agricultural Hausehold Sector, Lxembourg, 1996. SO, Trkiyenin 500 Byk Sanayi Kuruluu, zel Say, stanbul, Eyll 1996 Karaman, smail. Dnyada ve Trkiyede Krsal Sanayi, DPT Yayn, 1993, Ankara. Karaman, smail. Dnyada ve Trkiyede Gelir Dalm, Ankara Kazgan, Glten. nder, zzettin. Hasan Kirmanolu, Trkiyede Gelir Blmn Bozan Etmenler ve yiletirilmesine likin Politikalar, TOBB Yayn, 222, Ankara, 1992. Kazgan, Glten. Trkiyede Gelir Blm Dn ve Bugn, Friedrich Ebert Vakf Yayn, stanbul:1990. Kirmanolu, Hasan. Makro Ekonomik Poplizm Ve Kriz Dn ve Bugnyle Toplum ve Ekonomi, say.7, Ekim 1994, stanbul. Oyan Ouz. - Aydn, Ali Rza. Maliye ve Fon Politikalar, Adm Yaynclk, Ankara, 1991. zel, Mustafa. Adnan Bykdeniz le Trkiyede Faiz Politikalar zerine Roportaj, Piyasa Dman Kapitalizm, z Yaynclk, stanbul, 1993. zmucur, Sleyman. Trkiyede Fonksiyonel Gelir Dalm 1963-1984, .. ktisat Dergisi, say:258, stanbul:Mays 1986. Sevi, Veysi. Gelir Dalm ve Vergileme Dnya Ekonomi Politika Gazetesi, 13 Aralk 1989. Snmez, Mustafa. Trkiyede Gelir Eitsizlii, letiim Yaynlar, stanbul: 1992. T.C. Maliye Bakanl, 1995 Yllk Ekonomik Rapor, Ankara 1996. T.C. Merkez Bankas 1993 Yllk Rapor, Ankara, 1994. TSK, Gelir Dalm ve Politikalar , TSK Yayn, stanbul 1995, TOBB, Ekonomik Rapor: 1993, Ankara. 1994 TOBB, Ekonomik Rapor: 1995, Mays, Ankara, 1996. Trner, Mete. Trkiyede cretlilerin Kazan Durumundaki Gelimeler, (1980-1990), TSES Yaynlar, stanbul, 1992. Trk Harb- Sendikas, Trkiyede cretler zerindeki Vergi Yk, Ankara, 1994. stnel, Besim. Para ve Maliye Politikalarnn Gelir Dalmna Etkisi, Ekonomik ve Sosyal Ettler Konferans Heyeti, stanbul:1989. Yldz, Bekir .Gelir Dalm ve Enflasyon, alma Politikas, kinci Bask, stanbul, 1992. Zaim, Sabahaddin. alma Ekonomisi, Filiz Kitabevi, stanbul:1992.

387

Gelir Dalm Sorunu ve zmnde Yeni Araylar

EKLER Tablo 1. eitli Aratrmalarda Gelir Gruplarnn % 20 'lik Dilimlere Gre Karlatrlmas 1963 1968 1973 1986 1987 1994 DPT DPT DPT TSAD DE DE 1 2 3 4 5 6 En dk % 20 4,5 3,0 3,5 3,9 5,2 4,9 2. % 20 8,5 7,0 8,0 8,4 9,6 8,6 3. % 20 11,5 10,0 12,5 12,6 14,0 12,6 4. % 20 18,5 20,0 19,5 19,2 21,2 19,0 En Yksek % 20 57,0 60,0 56,0 55,9 50,0 54,0 Gini Katsays 0,55 0,56 0,51 0,46 0,43 0,49 Kaynaklar :1)T. avuolu, Y. Hamurdan, Gelir Dalm Aratrmas 1963, DPT, Ankara: 1966 2) T. Bulutay, S. Timur, H. Ersel, Trkiye 'de Gelir Dalm 1968, SBF, Ankara: 1971. 3) DPT, Gelir Dalm 1973, Ankara: 1976. 4) Y. Ersel, H. Fiek, E. Kalaycolu, Trkiye 'de Sosyo-Ekonomik ncelikler, Hane Gelirleri, Harcama ve Sosyo-Ekonomik htiyalar zerine Aratrma Dizisi, Cilt 2, TSAD, stanbul: 1986. 5) DE, Hanehalk Gelir ve Tketim Harcamalar Anketi Gelir Dalm 1987, Ankara: 1990. 6) DE, 1994 Hanehalk Gelir Dalm Anketi Geici Sonular, Haber Blteni, Ankara, 1996. Gelir Gruplar

388

Gelir Dalm Sorunu ve zmnde Yeni Araylar

Tablo 2. Trkiye 'de Milli Gelirin Fonksiyonel Dalm 1963 -1990 Tarm D Gelirlerin Paylar Yllar Tarm D Maa, Kr, Gelirler cret Faz, (%) Gelir Rant (%) (%) 1963 41,19 21,50 37,31 58,81 36,56 63,44 1964 38,67 23,72 37,60 61,33 38,68 61,32 1965 35,83 27,01 37,17 63,81 42,52 57,48 1966 36,19 27,13 36,68 63,81 42,52 57,48 1967 34,53 28,51 36,95 65,47 43,55 56,45 1968 32,44 29,31 38,25 67,56 43,38 56,62 1969 31,58 31,38 37,05 68,42 45,86 54,14 1970 31,08 31,15 37,77 68,92 45,20 54,80 1971 31,31 31,33 37,77 68,69 45,60 54,40 1972 30,32 31,57 38,11 69,68 45,31 54,69 1973 29,13 31,56 39,31 70,87 44,53 55,47 1974 30,20 29,77 40,03 69,80 42,65 57,35 1975 30,76 31,51 37,73 69,24 45,51 54,49 1976 31,28 32,73 35,99 68,72 47,62 52,38 1977 29,12 36,81 34,07 70,88 51,93 48,07 1978 26,66 35,19 38,15 73,34 47,98 52,02 1979 24,33 32,79 42,88 75,67 43,33 56,67 1980 23,87 26,66 49,47 76,13 35,02 64,98 1981 23,06 24,57 52,36 76,94 31,94 68,06 1982 21,82 24,62 53,55 78,18 31,50 68,50 1983 20,52 24,78 54,69 79,48 31,19 68,81 1984 20,44 21,57 57,99 79,56 27,11 72,81 1985 19,08 18,54 62,08 80,92 23,28 76,72 1986 18,09 17,70 64,21 81,91 21,61 78,39 1987 17,06 17,00 65,04 1988 17,0 17,6 65,4 1989 15,4 14,8 69,8 1990 15,2 13,9 70,9 1991 23,60 16,90 59,50 Kaynak: 1) Sleyman zmucur, Milli Gelirin Aylk Dnemler tibariyle Tahmini, Dolarla fadesi ve Gelir Yolu le Hesaplanmas, SO, stanbul: 1987, s. 80 2) Sleyman zmucur, Princing and Distribution in Ekonomy with an Important Public Sector, Boazii niversitesi, Research Paper, stanbul; Mays, 1992, s.23. Faktr Gelirleri indeki Paylar Tarmn cret ve Kr, Faiz, Pay Maa Pay Rant Pay (%) (%) (%)

389

Gelir Dalm Sorunu ve zmnde Yeni Araylar

Tablo 3. alan ve Gelir Elde Eden Hanehalk Fertlerinin teki Durumlarna Gre Say ve Faaliyet Gelirleri teki Durum Trkiye 1987 1994 Say Faaliy Say Faaliye t Geliri et Geliri 100.0 100.0 100.0 100.0 32.58 32.66 42.8 33.6 Kent 1994 Faaliyet Geliri Kr 1994 Faaliyet Geliri

Say

Say

Toplam 100.0 100.0 100.0 100.0 cretli, 56.3 42.0 24.2 18.9 Maal Yevmiyeli 14.4 6.5 16.4 7.0 11.6 5.6 Kendi 24.57 42.86 37.0 38.9 19.1 21.2 61.8 69.8 Hesabna veren 3.18 14.70 5.8 21.0 8.2 29.8 2.4 5.7 Dier 39.67 9.78 Kaynak: DE, 1994 Hanehalk Gelir dalm Anketi Geici Sonular, Haber Blteni, 1996, Ankara, s.5. DE, Hanehalk Gelir ve Tketim Harcamalar Anketi Gelir Dalm, 1987, Ankara, 1990. Tablo 4. Yurt i Faktr Gelirlerinin Yzde Dalm (1980-1994) Yllar 1980 1981 1982 1983 1984 4985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 Tarm 27.10 24.89 23.16 21.84 22.18 20.92 20.81 18.81 18.84 17.87 18.78 16.13 15.65 15.87 15.90 Maa ve cretler 25.24 22.14 20.01 21.74 19.40 17.26 17.02 20.26 20.91 24.86 28.91 35.49 34.82 35.57 25.38 Kr, Faiz, Rant 47.65 52.97 56.83 56.42 58.43 61.82 62.16 60.93 60.95 57.27 52.31 48.37 49354 49.76 58.72

Kaynak: Adil Temel, Mehmet Ali Kelleci, Milli Gelirin Fonksiyonel Dalmndaki Gelimeler (1980-1994), Yeni Trkiye, say: 6, 1995, Ankara, s.174.

390

Gelir Dalm Sorunu ve zmnde Yeni Araylar

Tablo 5. cret ve Maalarn Nominal ve Reel Geliimi Yllar Kamu Kesimi(TL/Ay) Nominal Reel Reel cret cret cret Art (%) 57072 72312 92787 112710 131490 185250 276780 650670 1154710 3277116 5938128 10691004 839667 1272900 13909.5 13413.5 11588.4 9719.7 8423.4 8546.7 7280.2 10091.8 12844.4 18722.8 19758.9 21417.1 19101.1 14954.7 -11.2 -3.6 -13.5 -16.2 -13.3 1.5 -14.8 38.1 17.2 45.7 5.5 8.3 -5.2 -21.7 zel Kesim (TL/Ay) Mamur Maalar (TL/Ay) Nominal Reel Reel Ortalam NomiReel cret cret cret a Maa nal Maa Art Maa Art (%) Art 62946 75882 106059 143187 188997 295422 492699 1097325 2044800 5078040 8422539 14907861 726975 1429457 15341.5 14075.7 13257.4 12348.0 12107.4 13629.6 12959.6 17019.6 19387.3 29011.9 28025.7 29864.7 16537.5 16794 12107 17289 -3.4 23836 -7.0 30144 -5.3 40090 -6.4 57754 -3.4 78986 10.7 113984 -5.7 182307 29.7 378090 13.9 697227 49.6 1239749 -3.4 2401155 6.5 4072089 -20 6556.5 1.6 12091.7 42.8 37.9 26.5 33.0 42.1 36.8 44.3 59.9 107.4 84.4 77.8 93.5 69.6 61 84.4 8.1 8.1 -3.7 -10.4 -0.6 1.6 3.9 -8.8 22.3 15.0 7.1 13.8 2.6 -25.8 -5.4

1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994* 1995*

*:1994 ve 1995 yl verileri TL/gn olarak alnmtr. Reel cretleri tketici endeksleri esas alnarak tarafmzdan hesaplanm, reel artlar kaynaktan alnmtr. Kaynak: DPT, 1991 Yllk Kalknma Program, Ankara, 1992, s.335. TOBB, Ekonomik Rapor: 1993, Ankara, s.96. DE, Trkiye statistik Yll: 1993, s.602. T.C. Merkez Bankas 1993 Yllk Rapor, Ankara, 1994, s.19. DPT, Altnc Be Yllk Kalknma Plan (1990-1994), 1994 Yllk Program Destekleme almalar TOBB, Ekonomik Rapor: 1995, Mays, 1996, Ankara, ss.105-106.

391

Gelir Dalm Sorunu ve zmnde Yeni Araylar

Tablo 6. Vergi Gelirlerinin GSMH 'daki Pay; Dolayl ve Dolaysz Vergiler Aras Dalm (1981 - 1988) (%) Toplam Vergi Gelirinde Dolaysz Vergi Dolayl Vergi

GSMH 'da GSMH 'da Vergi Pay Bor Pay 1981 18,2 64,5 35,5 1,3 1982 17,9 60,4 34,9 1,5 1983 16,8 58,6 39,2 0,9 1984 12,9 58,2 41,0 2,3 1985 13,8 47,7 48,1 2,6 1986 15,3 52,0 47,6 2,9 1987 16,2 49,6 50,2 3,7 1988 13,8 46,6 53,4 1989 14.4 53.4 46.6 7.2 1990 15.5 52.1 47..9 10.2 1991 16.6 52.3 47.7 14.3 1992 17.3 50.4 49.6 1993 18.2 48.6 51.4 16.8 1994 15.1 48.2 51.8 20.2 1995 14.2 40.7 57.6 17.8 1996 15.4 39.8 59.9 18.3 1997 16.2 40.7 59.3 Kaynak: Glten Kazgan, Trkiye 'de Gelir Blm Dn ve Bugn, stanbul: s. 27 Kaynak: T.C. Maliye Bakanl, 1998 Yllk Ekonomik Rapor, Ankara, 1999, s. 85,, TSAD Yllk Raporlar

Yllar

Tablo 7. Tarmsal letmelerin Byklklerine Gre Dalm (%) 1980 1991 letme Toprak letme Toprak 5ten az 7.23 0.20 6.34 0.28 5-9 6.70 0.69 9.61 1.07 5-19 14.13 2.96 18.96 4.28 20-49 32.56 15.69 32.13 16.49 50-99 21.07 21.42 17.98 19.94 100-199 11.99 23.98 9.66 20.99 200-499 5.46 22.73 4.38 19.82 500-999 0.77 8.04 0.61 6.39 1000-2400 0.007 1.59 0.26 5.91 2500-4999 0.01 0.55 0.05 2.79 5000+ 0.001 2.16 0.01 2.04 Toplam 100.0 100.0 100.0 100.0 Miktar (milyon hektar) 3.43 199.0 4.09 211 Kaynak: DE, Austos 1993te Trkiye Ekonomisi statistik ve Yorumlar, 1993, s.10 letme Bykl (dekar)

392

Gelir Dalm Sorunu ve zmnde Yeni Araylar

Tablo 8. 500 Byk Sanayi Kuruluu indeki zel Firmalarda Faaliyet D Krlarn Oran Yllar Firma Says Faaliyet D Krlarn Net Bilano Krlarna Oran 1982 431 15.3 1983 426 19.6 1984 416 20.8 1985 406 24.1 1986 409 30.8 1987 410 17.9 1988 504 25.4 1989 410 31.0 1990 409 33.3 1991 414 51.1 1992 420 38.9 1993 434 40.7 1994 429 54.6 1995 445 46.5 Kaynak: SO, Trkiyenin 500 Byk Sanayi Kuruluu, zel Say, Eyll 1996, s.82. Tablo 9. Konsolide Bte Giderlerinin Ekonomik Yaps GSMHnn Yzdesi Olarak Yllar Cari Yatrm Transfer Cari Yatrm Transfer Faiz Giderleri 0,6 1,5 1,9 3,9 3,5 3,8 3,7 5,8 7,7 7,5 -

1980 9,3 3,5 7,5 1983 7,7 3,4 7,7 1985 5,9 2,9 6,2 1987 35,7 18,1 46,2 1988 35,4 14,9 49,6 5,8 2,4 8,1 1989 43,6 13,3 43,0 7,2 2,5 7,1 1990 49,6 13,2 37,1 8,4 2,5 6,3 1991 46,3 13,1 40,5 9,5 3,0 8,3 1992 50,8 14,5 34,7 10,4 3,0 7,1 1993 41,9 11,7 46,4 10,3 2,9 11,4 1994 38,5 8,5 53,0 8,9 2,0 12,3 1995 37,5 5,9 56,6 8,4 1,3 12,7 1996 8.6 1.7 16.2 1997 9.5 2.2 15.7 Kaynak: T.C. Maliye Bakanl, 1995 ve 1998 Yllk Ekonomik Rapor, Ankara, 1996 ve 1999, s.87 / 85 DPT, Temel Ekonomik Gstergeleri, ubat 1997, Ankara, 1997 s.82 1996, 1997, Bte Gerekeleri Petrol , 1995-96 Yll, stanbul 1997, s.152

393

Gelir Dalm Sorunu ve zmnde Yeni Araylar

Tablo 10. thalatn Ana Mal Gruplarna Gre Dalm (%) Mal Gruplar 1975 1984 1985 1986 1989 1990 1991 Yatrm Mallar 41,4 24,7 22,9 31,3 24,8 24,6 24,8 Tketim Mallar 4,3 4,4 8,0 8,6 8,1 13,4 13,8 Ham Maddeler 54,3 70,9 69,1 60,1 67,1 62,5 57,4 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Kaynak: T.C. Merkez Bankas Raporlarndan hazrlanmtr. 1992 29,0 14,4 57,6 100,0 1993 33,2 14,3 52,5 100,0

Tablo 11. Trkiyede 1981-94 Dneminde Senyoraj ve Enflasyon Vergisi Gelirlerinin GSMHya Oran (%) Enflasyon Vergisi 1981 4,29 2,61 1982 4,80 2,80 1983 2,75 3,58 1984 3,70 4,01 1985 2,86 3,56 1986 2,63 2,63 1987 3,33 2,68 1988 5,32 4,39 1989 3,21 4,21 1990 1,81 3,53 1991 3,77 3,16 1992 4,94 3,45 1993 2,66 3,60 1994 2,56 4,41 Kaynak: Ahmet Ulusoy, Murat etin, Trkiyede enflasyon Vergisi Gelirlerinin Boyutlar Vergi Sorunlar Dergisi, say 98, s.79-80. Yllar Senyoraj Geliri

394