islim rostrmaton Dergisi, Soy! 6, 2001, 1-16 Hiristiyan ve islam Kaynaklarinda Tartigmalt Bir Dini Toplanu: iznik Konsili Mustafa Sinanoglu* A Religious Gathering Subject to Debate in Christian and Islamic Sources: the Council of Nicea The Council of Nicea (325), regarded as the first ecumenical council in the history of Christianity and representing an important starting point for both the Christian creed and the building of the Church, will here be treated in the light of both Christian and Islamic sources. The Christian sources will be analyzed to discover whether or not religious reasons alone may account for the holding of the council, and it will focus on the subjects of debate at the council, its decisions, and consequences. Consider- ation of the Islamic sources will dwell on the character of the presentation of the subject of Council of Nicea and its perspective concerning the debated issues. The conclusion presents a comparison of the perspectives displayed in the Christian and Islamic literature. Hz. [sa’nin tebliginde havarilerine inga edecegini vadettigi kilise, havariler dé- neminden itibaren Hiristiyanhik’ta dini hayatin merkezinde yer alan bir kurum ha- line gelmistir’. Ote yandan Hz. [s4’nin kisa siiren teblig faaliyetinden sonra miinte- siplerinin muhatap olduklan égretileri anlama gayretleri neticesinde karsilagtiklan dini meselelere, yahudilerden gérdiikleri tepki ve Roma imparatorlugu'nun baskila- ni da eklendiginde, dini olanlarin yaninda siyasi etkenlerle Hiristiyanligin ilk d6- nemden itibaren cesitli akide problemleriyle karsilastigt bilinmektedir. Bu problem- ler ise yerel kiliselerde veya duruma gére yerel kiliselere bagi piskoposlann kathi- * Dr Mustafa Sinanoglu, TDV Istam Arasurmalan Merkezi (ISAM). 1 Matta Incili'nde Hz. Isa'nun “Sen Petrus'sun ve ben kilisem! bu kayanin tizerine kuracagim; ve Oller diyannin kapilan onu yenmeyecekti.” (16/18) seklindektifadelerle havarilerinden Petrus'a kilisesinl inga cedecegini bildirdigi aktanlmaktadtr. Hiistiyanhk'ta kilise, Is4’ya inananlann kutsal birlikteligiyle yerya- ‘iinde Isa": temsil eden ve Kutsal Ruh‘un (RGhulkudiis) himayesinde olan bir kurumdur. Katolik 8gretiye .g6te Kilise'nin kaynagy, Hiristiyanhktaki konumu ve tari igin bk. Ludwig Ott, Fundamentals of Catholic Dogma (Almanca'dan trc. Patrick Lynch), Tan Books And Publishers, Rockford., Ilinois 1974, s.270- 1313; Geoflrey Chapman, Catechism of the Catholic Church, The Bath Press, Avon 1994, §. 170-223. © ISAM, istonbu 2001Islam Aragtirmalon Dergist muyla evrensel (ekiimenik) boyutta diizenlenen dini toplantilarda ele alinip tarusilmak suretiyle bir sonuca varilmaya calisilmustir. Ekiimenik konsillerde alnan kararlar veya cikan ihtilaflar neticesinde Hiristiyanlik farkh kiliseleri, inang esaslari ve ku- rumlanyla bugiinkii yapisini kazanmistir. Dolayisiyla, Hiristiyanligi kilise ve kilise- ye bagl olarak Kutsal Ruh'un himayesi altinda gerceklestirilen konsiller olusturagelmistir. Bu makalede Hiristiyanhk tarihindeki ilk ekiimenik konsil olarak kabul edilen ve gerek Huristiyan akidesinin gerekse kilisenin yapilanmasinda énemli bir baslan- gig noktasini teskil eden iznik Konsili (325) Huristiyan ve islam kaynaklanndan yararlanilarak ele alinacaktur. Oncelikle konsili haziriayan sebepler, tartgma konu- lan, kararlart ve sonuglan Huristiyan kaynaklardan hareketle ortaya konulmaya calisilacakur. islam kaynaklarinda konunun nasil takdim edildigi hususu tizerinde durulduktan sonra Hitistiyan ve islam literatiirtinde sergilenen yaklagimlann bir mukayesesine gidilecektir, Bu konu Hiristiyan kaynaklannda konsile bizzat kaulan kilise babalannin ki- taplarinda, konsil kararlarinm yayimlandiga metinlerde, kilise ve konsil tarihlerinde ve giiniimiz literatiiriinde etraflica islenmis olmasina ragmen islam kaynaklannt olusturan tarih kitaplarinda, el-milel ve'n-nihal tari mezhepler tarihi eserlerinde ve Hiristiyanliga karst yazilan reddiyelerde sinirlt bir hacimle ele alnmistir. Konsilde tartgilan hususlar itibariyle s6z konusu iki dinin literaviiri arasinda da farkuhKlar bulunmaktadw. Tiirkce’de kaleme alinin dinler tarihi veya Hiristiyanhik’la ilgili baz kitaplarda Iznik Konsili'ne kisaca deginilmis, bir kisminda da Huristiyan kaynak- lardakilerle celisik bilgilere yer verilmistir”. 2 Ulkemizde Hnistiyanhik icin béylesine Snemlt bir Konuyu ele alan calisma sayist sinith olup bazilan da arastuma keyfiyeti tasimamaktadr Turkiye'de Cumhuriyet dénemi dinler tarihi calismalannin éncisi olan Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giris adh kitabinin Firistiyanbica igi bollmiande sadece Hz. 1sa’nm tabiatt hakkindaki akidevi tartismalardan bahsetmek suretiyle iznik Konsili‘ne kisaca deginmistir (Ankara Oniversites! ldhiyat Fakiltest Yayinlan, Ankara 1955, s. 133). Mehmet Aydin da Hiristian Kaynaklanna Gére Hiristiyanlik isimli calismasinda lznik Konsii'ni hazirlayan teolojikihtilaflan ve si- ryasi amilleri kisaca dzetledikten sonra Konsil'de Hz. Is4'nin tabiati ve “baba” ie iliskisinin mahiyeti hak Janda alan kararlan aktarmakla yetinmistir (Tirkiye Diyanet Vakfi Yayinlan, Ankara 1995, s. 23-24) ‘Meveut Kaynaklara Gére Firistiyanlik adlt kitabinda Suat Yildinm ise konsili hazirlayan gesitli sebepleri ve alinan karlan suraladiktan sonra Ahd-i Cedid' olusturan kitaplann bu Konsil'de belirlendigi seklinde Hinistiyan kaynaklarda bulunmayan bir hususa da igaret etmistir (Diyanet sled Baskankg Yayinlan, Ankara 1988, $180). Saban Kuzgun da Hiistiyan Bat Kiiltairdniin Ana Kaynadi Kitab-t Mukaddes'tn Kutsal: ugh Ozerine: Dért Incil YaztImasi, Derlenmesi, Muhtevast ve Geliskileri adh eserinin lznik Konsili'niisle- béliimiinde uzun tartismalardan sonra Hz. Isa'nun tabiatiyla ilgili olarak karara baglandigi ettigibaz1 husustardan bahsetmektedir ki bunlara Huistiyan kaynaklarda rastlanulamamaktadsr, Ote yan- dan Incillerin sayisinin bu konsilde dértle sinulandinldygin belirtikten sonra “Aslnda lznik Konsili, Yeni Ahid'in kanonizasyonu ile ilgili olarak toplanmus bir Konsil olmamakla beraber, bu konsilde cesitli gris sahiplerinin gorisleri reddedilmekle, o goriis sahiplerinin ellerindeki inciler'in de reddedilmis sayilmast bakimindan cok énemilidr. Daha sonraki Konsillerde gergeklestirlen kanonizasyonun esas dayanags lznik Konsili kararlandir. Bugiin elde mevcut olan Yeni Ahid'de yer alan kitaplann tam olarak tesbiti, m.s. 364 yllinda Lodesya'da yapilan konsiide gergeklesmistr.” seKlinde konsiller tarihi acisindan da fhiiyatla yakla~ ‘silmasi gereken hususlan ifade etmektedir (Kayseri, 1990, 8. 120-124)Hiristiyon ve islam Kaynaklarinda Tartigmoli Bir Dint Toplanti: iznik Konsili Bu calisma, gecmiste diger din ve inanclann temel égretilerini islam dininin esaslari acisindan (usiliiddin) degerlendirecek kadar tantma gayreti icinde olan, onlanin dini literatiirleri ve mitesseselerini belli seviyede bilme ilgi ve duyarliigint gésteren kelém ulemasinin misyonunu sahiplenmeyi hedeflerken iilkemizde aka- demik cevrelerin dahi hakkinda oldukca stnurl ve ihtilafii malumata sahip bulun- dugu, Hiristiyanhk icin déniim noktast teskil eden iznik Konsili’ni orijinal kaynak- lara miiracaatla aydinlatmaya caligmaktadir. Ote yandan fark kiiltirlerden insan- lann artarak daha yakin iliskilere girdikleri giiniimiizde, birbirlerinin inanglan hak- kinda da dogru bilgi sahibi olmalan geregi sz konusudur. Miisltiman, hiristiyan ve yahudi toplumlanmin teolojik, cografi ve tarihi sebeplerle birbirlerinin dinleri hak- kinda daha saglikh bilgilere sahip bulunmalan ise, entelektiiel bir meraktan éte, giiniimiz sartlan acisindan da bir ihtiyacti. Konsili Hazirlayan Sebepler Havariler déneminden itibaren hwristiyanlar, Hz. {s8'nin teblig ettikleri hususla- n ve yaziya gecitilmeye baslanan kutsal metinleri anlamaya yénelik caba sarfetmisler, cesitli kiiltirel ve felsefi tesirlerle gerek itikadi konularda gerekse seri- atin uygulanmasinda fark yorumlara sahip olmaya baslamuslardir®. Mehmet Gelik’in Saryant Tarihi (1) adlt esetinde tznik Konsilt Tirkce'de yapiian diger calismalara nispetle daha genis bir sckilde ele abnmaktadir (Ayrag Yayinlan, Ankara 1996, s. 105-124). Ancak Gelik’in Tar -klye’nin Fener Patrikhanesi Meselesi adit kitabinda neki eserinin ilgili kisimlarinda boyle bir bilgi ol- madigi halde akideyle ilgili diger karariann yamnda bu konsilde Kilise'nin farkli metinler ihtiva eden incl ler imha ederek mevcut dérdiinti tespit ettigi seklinde bir kayit bulunmaktadir (Akademi Kitabevi, Lzmit 1998, s. 53, 55). Ariusculugun dogusu ve doktrinleri hakkinda Bilal Bas tarafindan bir yaksek lisans tezi hazilanmisti. ‘Teade, Incillerden itibaren Huristiyanlgan ilk donemierindeld kristolojianlayisian, Arius’ un kristolofist ve iznik Konsii’nde konuyla ilgili olarak gerceklegen tartismalar tizerinde durulmus, daha cok Hiristiyan kaynaklara bagh kalinmistir [bk. Bilal Bas, Bir Hiristiyan Mezhebi Olarak Arydscalak (Yiksek lisans tezi, 1999), Marmara Oniversitesi Sosyal Bilimler Enstitisi, s. 46-57]. te yandan lznik Konsili Hiristiyan teolog veya din adamilan tarafindan Tirkce’de yazilan veya gevirilen bazieserierde de kisaca ele alinmustr. Francis Dvomik’in Konsiller Tarihi: lenik’ten Ml. Vatikan’a adiyla ‘Mehmet Aydin tarafindan Tiirkce'ye cevirilen kitabinda s6z konusu konsil hakkinda bilgi verilmis, Hz. {sa'nun tabiat: ve “Baba” ile iliskisi, Paskalya Bayramr'nin tarihinin tesbiti ve kllise disipliniyle ilgili bazx hususlann belirlenmesi seklindeki tig farkli konu ile ilgili tartismalar kaydedilmis ve Konsilin sonuclart ‘izerinde durulmustur ([Ingllizce’den Fransizca’ya tte. Soeut Jean-Marie, Fransizca'dan Tlitkce’ye tr. Meh- ‘met Aydin], irk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara 1992, s. 5-10), Katolik teolog Thomas Michel, Hivisti- yan Tannbilimine Girig adh eserinde Athanasius ve Arius’ un Tann'nin Kelamr'nin tenlesmesi ve beset {sa’da kalmast hususunda mutabik olmalanna ragmen Kelam’in tabiats hakkindaki goris ayniiKlannin ‘Kilise’de uyusmazhiklara sebep oldugundan iznik Konsil'nin toplandygin ve {sada tenlegen Kelérm’in Tan rnin tabiatindan geldigi, ezell ve yaratilmamis oldugu geklindekd inancin agir bastigint ifade etmektedir (Ohan Basimevi, Istanbul 1992, $. 99-100). Isa Karatas ise Gercekleri Sapturaniaradi kitabinda tznik Konsili‘nin baslica toplanma sebebint teskil eden Hz. [sa’nin tablauyla ilgili akide tarismalanm ve konsi- lin sonuclannu kisaca dzetledikten sonra muteber Incilerin saytsinin bu konsilde dértle sinitlandg geklin- deki iddialan yanlis bularak cevaplamaya calismaktadir (Lituf Yayincilik, istanbul 1996, s. 32-52). Daniel ‘Wickwire Yahudi, Huistiyan ve islam Kaynaklanna Gore Kutsal Kitabin Degigmezligiadi calismasinin “Ianik Konseyinde Neler Oldu?” baslikt bélimiinde akideyle ilgili tarusmalan Thomas Michel'in mezkur kitabindan ifctibaslarla tasvir ettikten sonra bu Konsil'de Incit'in tahrif edilmediginiispatiamaya calismistir (Lituf Yayinciik, istanbul 1999, s. 321-323) 3. Hz, [sd’dan sonra Hiristiyantik, yahudi olmayan milletlerarasinda da yayildt. Boylece hiristiyan cemaati, genig anlamda Kudiis ve Filistin’de hatta diasporada yasayan yahudi irkana mensup hwistiyanlan, dar