Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 51:1(2010), ss.

213-248

Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah Kavramnn Geliimi:

dem ve Havva Kssas - Yaratl, Cennetten karllar - Balamnda 1-4., 6. Snf ocuklar zerine Bir Aratrma

HALSE KADER ZENGN Dr., ANKARA . LAHYAT FAKLTES kzengin@divinity.ankara.edu.tr

zet Bu makale kapsamnda Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah kavramnn geliimi incelenmitir. Temel ama dorultusunda Allah kavramnn geliimi, Trkiyedeki Mslman ve Almanyadaki Hristiyan ocuklardan elde edilen birlikte deerlendirilmitir. Aratrma nitel desenli alma modeliyle gerekletirilmitir. alma Almanyann Bavyera eyaletinde bir ilk ve ortaokulda, Dini Bilgiler Dersine devam eden 7-12 ya ocuklarla snrldr. Veri elde etmek zere ocuklara dem ve Havva kssas anlatlmtr. ocuklar kssadan kardklar anlamla ilgili resim/resimler yapmlardr. Yaplan resimler analiz edilmi ve deerlendirmitir. Analiz sonucu Allah kavramn resimlendiren ocuklarn, Allah sfatlaryla anlamlandrdklar ve bunlar resimlerine yansttklar grlmtr. Baz ocuklar ise Allah resmetmekten kanarak farkl yollarla ifade etmeyi tercih etmitir. Anahtar Kelimeler: Allah Kavram, Mslman, Hristiyan, ocuk, Geliim, Almanya, Trkiye. Abstract A Research on the children in the classes 1-4, 6 on the Development of the Concept of Allah in the Moslem Children Living in Germany; the story of Adam and Eve Creation and their Expulsion from Heaven In this abstract the development of the concept of Allah in the Moslem children in Germany was examined. The development of the concept of Allah was examined by comparing the children in Germany with the Moslem children in Turkey and the Chris-

214

HALSE KADER ZENGN

tian children in Germany and bringing out the similarities in them. The research was conducted with quality designed working model. This study is limited to the children between the ages of 7 12 attending Religion Lessons at a primary and secondary school in the state of Bavaria in Germany. In order to obtain data the story of Adam and Eve was narrated to the children. The children drew pictures on the meaning they derived from the story. The drawings were analyzed and evaluated. At the end of the analysis it was observed that the children gave meaning to Allah with the character attributed to him and that they reflected this in their drawings. Some children abstained from drawing Allah and preferred to express him in different ways. Keywords: The Concept of Allah, Moslem, Christian, Development, Germany, Turkey

A. Giri Eitilenlerin geliim zelliklerini bilmek, bunlara uygun olarak eitimi planlamak ve uygulamak, din eitimi alannda temel ilkedir. Bireyin din geliim zelliklerinin bilinmesi zellikle de bireyde din kavramlarn nasl gelitiinin renilmesi, din eitiminde amalanan kazanmlara ulamada nemlidir. Mslman ocuklar ok kk yalardan itibaren aileden balayarak din kavramlarla karlamaktadr. zellikle Allah en ok iittikleri kavramlarn banda gelir: Allah korusun. , Allaha emanet ol!, Allah yardmcn olsun. gibi dua cmlelerine okuldaki din dersleriyle birlikte yeni din kavramlar eklenmektedir. ocuklar karlatklar bu yeni din kavramlar hakknda sorular sorup bazen doru, bazen yetersiz, bazen de yanl cevaplar alabilmektedir. Aldklar bu cevaplar dorultusunda kelimeleri anlamlandrmakta ve kavramlar oluturmaya balamaktadr. Kavram renimiyle ilgili farkl yaklamlar bulunmakla birlikte insanlarn gzlem ve tanmlama yoluyla kavramlar rendikleri bir gerektir.1 Vygotsy, ocuklarn kavramlar tam olarak ge kazandklarn fakat buna ramen bu szckleri kullanarak yetikinlerle ok erken yalarda iletiim kurduklarn ifade etmektedir. ocuklar erken yalarda kavramlarn ilevsel edeerini gelitirmekte ve bu ileri yaparken de dnce biimleri yetikinlerden farkllk arz etmektedir.2 Hristiyan ocuklarn Tanr kavramn nasl kullandklarna ve onlarn dnce yaplarna J.Hull kendi ocuklarndan rnekler vererek aklamaktadr: (3 Yanda): O gkyznde kk bir kulbede yaamaktadr.
1 Sleyman Akyrek, Din retiminde Kavram retimi, (stanbul: dem Yay., 2004), s. 204. 2 L.S.Vygotsy, Dnce ve Dil, terc. S. Koray, (stanbul: Toplumsal Dnm Yay., 1998), ss. 87-88.

Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah Kavramnn Geliimi

215

(6 Yanda): Hayr. Tanr her yerdedir. Tanr burada (ocuk parmayla masa rtsn gsterir) ve O burada ekmek parasnn stndedir. (gld) (8 Yanda): Bununla Onun kalplerimizde olduu ve dncelerimizde olduu ve her eyimizde olduu anlatlmaktadr.3 Benzer bulgulara 5-6 ya Mslman ocuklarda da rastlanmaktadr: Dilara (5:4): Bulutta beyaz bir evde oturuyor, baz geceler ayla beraber geliyor, ama onu gremiyoruz. Sena (6:3): Allah ok byktr, eve giremez, girerse her ey krlr. Bir yere basar basmaz talar krlr, ocuklar ezilir. Koltua otursa ok iman olduu iin yere debilir. Simge (5:11): Allah insanlarn yanndadr. Elini dua etmek iin atnda Allahn yannda olduunu hissedersin.4 Yukardaki cmleler, ocuklarn soyut ierikli kavramlar kullandklarn gstermektedir. ocuklarn kullandklar bu kavramlar nasl algladklarna ilikin veriler, onlara kavramlarn nasl retilebilecei konusunda da fikir vermektedir. Hristiyan bir toplumda Mslman ocuklarn eitim ve retimi gerekletirilirken onlarn dier din mensuplarndan farkl ihtiya, beklenti ve geliime sahip olup olmadklar sorgulanmakta, konuyla ilgili aratrmalara gereksinim duyulmaktadr. zellikle Mslman ocuklarn din geliimlerinin bilinmesi, okulda ve okul dnda slam din eitiminde muhteva oluturmaktan yntem ve ara gere semeye, programlamadan uygulamaya kadar nemli katklar salayacaktr. Aratrma ile Almanyada ilkokul ve ortaokul dneminde Trke Dini Bilgiler Dersine (Religise Unterweisung auf Trkisch) ve Almanca Dini Bilgiler Dersine (Religise Unterweisung auf Deutsch) devam eden 1-4. ve 6. snf Mslman rencilerin Allah, kavramn nasl tasavvur ettiklerini ortaya koymak ve Allah kavramnn geliimi hakknda bilgi vermek amalanmtr. Bu nedenle aratrmann problem cmlesi; Almanyadaki Mslman ocuklar, Allah kavramn nasl tasavvur etmektedir? eklinde formle edilmitir. Yukardaki temel probleme bal olarak aratrmada u sorulara cevap aranmtr:

3 John Hull, Wie Kinder ber Gott reden!, ngilizceden Almancaya terc. Sieglinde Denzel, Susanne Naumann, (Gtersloh: Gtersloher Verlagshaus, 1997), ss. 23-24. 4 Yurdagl Konuk, Okulncesi ocuklarda Din Duygunun Geliimi ve Eitimi, (Ankara: TDV. Yay, 1994), s. 72.

216

HALSE KADER ZENGN

1. Almanyadaki 7-12 ya Mslman ocuklarnda Allah kavramnn geliimi nasldr? 2. Allah kavramnn geliimi Trkiyede yetien ayn ya Mslman ocuklaryla farkllamakta mdr? 3. Allah kavramnn geliimi ayn ya Hristiyan ocuklaryla farkllamakta mdr? B. Kuramsal ereve Tanr algsn aklamaya ynelik eitli yaklamlar ve kuramlar gelitirilmitir. Bunlar ilikisel ve bilisel kuramlar eklinde tasnif edilmektedir. likisel kuramlar; bireyin Tanr algsn gemiteki insan ve nesnelerle ilikilerine gre ekillendiini ortaya koymaktadr. Tanr, iliki srecinin bir paras olarak iselletirilmektedir. Klein, Winnicott, Ana-Maria Rizzuto, Freud, Tanr tasavvurunun oluumunu ilikisel olarak aklayan kuramclardr. John Bowlby ise balanma kuramyla; bebeklik dneminde, bebekle bakcs arasnda kurulan ilk balanma niteliinin daha sonraki ilikilerin temeli olduunu belirtmektedir.5 Jean Piagetnin gelitirdii zihinsel geliim kuram da, bireylerin Tanr tasavvurunu bilisel ynden aklamada ve anlamlandrmada kullanlmaktadr. Temelde kavram renme, geliimle ve zel de Allah kavram bilisel geliimle dorudan ilikilidir. ocuklarn duyduklar din kavramlar genellikle soyuttur. J. Piagetnin almasna gre bilisel geliim; Duyusal-Motor Dnemi (0-2 Ya), lem-ncesi Dnem/Sezgisel Zeka (2-7 Ya), Somut lemler Dnemi (7-11,12 Ya) ve Soyut lemler Dnemi (12 ya st)ne ayrlmaktadr. Buna gre 11,12 ya ncesi ocuklarn soyut biimde mantk yrtemedikleri kabul edilmektedir.6 Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah kavramnn geliimi, aada yntem ksmnda daha detayl akland gibi kssa yardmyla yaplmtr. ocuklara dorudan Allah kavram sorulup onunla ilgili resim yapmalar istenmediinden ve onlarla derin grmeler yaplmadndan, veriler ilikisel kuram asndan deerlendirilmemitir. Ayrca elde edilen verilerle ocuklardaki Allah Kavramnn geliimi incelenmek istendiinden bilisel kuramn temel alnmas uygun grlmtr.
5 Murat Yldz, ocuklarda Tanr Tasavvurunun Geliimi, (zmir: zmir lahiyat Vakf Yaynlar, 2007) ss. 15-29. 6 Jean Piaget, ocukta Zihinsel Geliim, terc. Hsen Portakal, (stanbul: Cem Yaynevi, 2004), ss. 16, 57-76.

Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah Kavramnn Geliimi

217

C. Yntem 1. Aratrmann Modeli Yaplan alma nitel desenli bir alan aratrmasdr. Verilerin toplanmasnda kssa kullanlmtr. ocuklara anlatlan kssadan sonra ocuklarn kssadan anladklar ile ilgili resim yapmalar istenmitir. Resmini yapan rencilerden bazlar, aratrmac gerek duyduunda resmiyle ilgili aklamalar yapmtr. Bunlar verilerin yorumlanmas ve deerlendirilmesinde kullanlmtr. Uygulama 12-13.07.2005 tarihinde Bavyera Eyaletinde bir ilk ve ortaokula (Grund- und Hauptschule) devam eden 1-4. ve 6. snflar zerinde yaplmtr. 2. Veri Toplama Aracnn Gelitirilmesi ve Uygulanmas Aratrmada, ocuklarn kavramlar nasl algladklarn sylemlerinden kartmak yerine onlarn bir din kssa ile incelenen kavram resmetmeleri tercih edilmitir.7 Kssann anlatld ayetlerden hareketle veri toplama arac gelitirilmi ve bu kssadaki dem, Havva, cennet, melek, eytan gibi kavramlar da bu veri toplama aracna eklenmitir.8 zellikle dem ve Havva kssasnn tercih edilmesinin nedeni soyut ve somut kavramlarn bir arada yer almasdr. Bununla, deneklerin Allah kavramn ne derece soyutlad, ayrt ettii veya genelleme ve snflama yaptn daha net grebilmek amalanmtr.9 Veri toplama arac olarak kullanlan kssa retmen tarafndan rencilere yuvarlak oturma dzeninde 1 ve 3. snflarda Trke, 2. snfta Almanca, 4. snfta Trk renciler iin Trke, ders dili Almanca olan renciler iin de Almanca anlatlmtr. Anlatma esnasnda ocuklarn kssay anlamas amalanm fakat kssada geen kavramlarn detaylarna girilmemitir. Anlatmdan sonra ocuklarn, kssadan anladklar ile ilgili resim/resimler yapmalar isten7 Bu konuda farkl yntemler benimsenebilir. Mustafa Kyl, ocuklarn din dnce ve Allah tasavvurlarna ilikin yaplan almalar gruba ayrmtr. Birinci grupta Tasviri almalar yer alr. Bunlar din anlay ve davranlarn gzlenmesine dayanr. kinci gruptakiler, Geliimsel almalar olarak nitelendirilir. Din anlayn ierik ve trn, ya seviyesine gre inceler. nc gruptakiler ise ocuklarn hem szlerine hem de resimlerine dayanarak din anlaylarn ortaya koyar ve Pedagojik almalar eklinde adlandrlr. Geni bilgi iin bk. Mustafa Kyl, Farkl Din ve Kltrlere Mensup ocuklarn Dini nan ve Tanr Tasavvurlar, EKEV Akademi Dergisi, 8:19 (2004), ss. 19-30. 8 demin yaratl, cennete yerletirilmesi ve eytann onu kandrmas, cennetten karl kssas Kuranda deiik yerlerdeki ayet gruplarnda (Bakara: 30-39; Arf: 11-25; Th: 115-127) gemektedir. Bu ayet gruplarnn yardmyla anlatlan kssa iin Ek-1e baknz. 9 Bireyde kavram geliimi; onun ayrt etme, soyutlama, genelleme, gruplama becerisiyle ilikilidir. Ayrca kavram renme iki aamada gereklemektedir: Birincisi kavram oluturma, ikincisi kavram kazanmadr. Kavram oluturma, bireyin nesne ve olaylarn ortak zelliklerini soyutlamas srecidir. Kavram kazanma ise kavramn oluumundan sonra bireyde meydana gelen rndr. Geni bilgi iin bk. Akyrek, a.g.e., ss. 67-69,73.

218

HALSE KADER ZENGN

mitir. Kssa anlatm ve ocuklarn kssa ile ilgili sorular ses kayt cihazyla kaydedilmitir. Birbirlerinden etkilenmelerini engellemek maksadyla, renciler aralkl oturtulmutur. Resmini bitiren renci, aratrmacya resimde neler boyadn ve bazen de neleri, niin boyamadn sylemitir. Bunlar aratrmac tarafndan not alnmtr. 3. Verilerin Deerlendirilmesi Verilerin deerlendirilmesi iin ncelikle retmenin anlatt kssann deifresi yaplmtr. Kavramlarla ilgili, retmenin ynlendirici aklamasnn olup olmad tekrar incelenmitir. Ardndan Allah kavramnn geliimini temsil ettii dnlen resimler ayrlmtr. Seilen resimlerin analizi aamada yaplmtr. nce resimler betimlenmi, devamnda rencilerin resimle ilgili yapt aklamalar dorultusunda yorumlanmtr. kinci aamada resimlerde yer alan Allah kavram dnceleri eitli kategorilere ayrlmtr. Son aamada, resimler tasnif edilen Allah kavramlarna, ocuklarn snf ve yalarna gre deerlendirilmitir. Bir makale kapsamnda, yaplan btn resimlerin betimlenmesine yer verilemeyeceinden, temsil yetenei olduu dnlen resimlerden bir ksm, makalede verilerin deerlendirildii ksmda analiz edilmitir. almada aratrmaya katlan rencilerin gerek isimleri kullanlmam, yalar ve cinsiyetleri hakknda bilgi, verilerin analizi yaplrken sunulmutur. Almanyada yetien Mslman ocuklarda, Allah kavramnn geliimi incelendikten sonra bunlar Almanyadaki Hristiyan ocuklarn Tanr tasavvuruyla birlikte deerlendirilmitir.10 Ayrca Trkiyedeki Mslman ocuklar zerinde yaplan baz almalarn11 verileri de deerlendirme aamasnda kullanlmtr. Bu
10 Deerlendirmede kullanlan veriler, Tanrnn resmini yapan ocuklar zerinden gerekletirilmitir. Hristiyan teolojisi asndan Tanrnn resmini yapmann uygunluu tartlan bir konudur; fakat pedagojik adan resim yapma yntemi eitimciler tarafndan kabul grmektedir. Hristiyan teolojisindeki tartmalar iin bk. Jrgen Werbick, Trugbilder oder Suchbilder?, Ein Versuch ber die Schwierigkeit, das biblische Bilderverbot theologisch zu befolgen, ngo Baldermann ve dierleri (ed.), Die Macht der Bilder, (Neukirchen, Vluyn: Neukirchener Verlag, 1999), ss. 3-27; Christoph Dohmen, Das Bilderverbot, (Frankfurt am Main: Athenum Verlag, 1987); Helen Schngel-Straumann, Gottesbild und Kultkritik vorexilischer Propheten, (Stuttgart: KBW Verlag, 1972). 11 Trkiyede ocuklar zerinde yaplan almalar, daha ok ocuklarn szl ifadelerinden hareketle ortaya konmu ve resim yaptrma yolu tercih edilmemitir. Bunun tercih edilmemesinin eitli sebepleri olabilir. slam teolojisinde resim yapmann bizatihi kendisi tartlan bir konu olmutur. Nusret am, slam toplumundaki canl varlklarn resim, heykel, kabartma, oyma ve dier tekniklerle tasvirlerinin yaplmasnn fkhlar tarafndan yasaklandn belirtmektedir. Ayet ve hadisleri kritik eden am, din kaynaklara gre yasaklanann resim olmayp, putperestlik olduu grndedir. Yine ona gre ...bir tasvir, tapmak veya Allahn yaratma kudretine kar rekabet iin yaplmamsa, dinin kt gsterdii

Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah Kavramnn Geliimi

219

deerlendirmelerle Almanyadaki 7-12 ya Mslman ocuklarn Allah kavram geliimiyle, ayn ya Almanyadaki Hristiyan ve Trkiyedeki Mslman ocuklar arasnda farklln olup olmad tespit edilmek istenmitir. D. Bulgular Ve Yorumlar rencilerin ya ve snf seviyelerinin yorumlamada etkili olaca dnldnden; birinci snftan balayarak uygulamann gerekletirildii snflar srasyla ele alnmtr. Tek tek rencilerin resimleri incelenmitir. ocuklarn izimlerinden ve izimler zerine anlattklarndan hareketle, onlarn kavramlar nasl tasavvur ettikleri belirlenmeye allmtr. Burada sadece Allah kavramnn betimlenmesine deil, resimde bulunan dier kavramlarn tasvirine de yer verilmitir. Bylece kavramlar arasndaki benzerlik ve farkllklarn tespiti amalanmtr. 1. 1. Snf Tolga (Erk. 7; Res. 1)12 Tolga, resimde aacn iki yannda yerde duran ve salar dierine gre biraz daha uzun olan Havva; dierini de dem olarak izdiini sylemitir. Her ikisi de insana benzer ekillendirilmi fakat renklendirilmemitir. izim, dem ve Havva tasavvurunun somut olduunu gstermektedir. Tolga, mavi bulutlarn altnda, aya ve gkyzne daha yakn, krmz elbiselinin eytan ve beyaz elbiselinin de Allah olduunu belirtmitir. Hem eytan hem de Allah insana benzemekle birlikeyleri iyiymi gibi gstermiyorsa, onun koyduu esaslara ters dmyorsa resim ve heykelin haram olduunu syleyemeyiz. Geni bilgi iin bk. Nusret am, slamda Sanat Sanatta slam, (Ankara: Aka Yaynlar, 2008), ss. 56-84; slam kelmnda ise incelendii kadaryla dorudan Allahn resmini yapma konusu deil, Onun varl, birlii, sfatlar ve fiilleri tartlm ve yorumlanmtr. Tenzihi sfatlar ele alnrken Allaha acz, eksiklik ve yaratlmlk gibi Ona nispet edilmesi mmkn olmayan dnce ve kavramlar ele alnmtr. Hibir ey Onun benzeri deildir (ur: 11) ayeti kelm ilminde muhlefetn lil havdis prensibiyle ifade edilmitir. Kelm ilmindeki mevcut yorumlar gz nnde bulundurulduu takdirde, geleneimizde yer alan Allahn resmini yapmamann sebebi daha iyi anlalmaktadr. Sfatlarn yorumlar iin bk. Bekir Topalolu, Allah, slam Ansiklopedisi, (stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1989) c: 2, ss. 486-491; Nreddin es-Sbn, Mtrdiyye Akaidi, terc. ve notlar: Bekir Topalolu, (Ankara: Diyanet leri Bakanl Yay., 2000), ss. 78-79; erafeddin Glck; Sleyman Toprak, Kelam, (Konya: Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Yay.,1988), ss. 172-198. 12 Analizde baz ksaltmalar kullanlmtr. rn: (Erk.7; Res.1), (Kz 7; Res.3) gibi. Erk. ksaltmas erkek, Res. ksaltmas resimi gstermektedir. Cinsiyetlerin yanndaki rakamlar deneklerin yalarn ifade etmektedir.

220

HALSE KADER ZENGN

te havada olmas nedeniyle daha ok hayaleti andrmaktadr. nsanlardan farkl olarak eytann ve Allahn ayaklar ve sa izilmemitir. Ayaklarnn olmamas onlarn uabildiklerini anlatmak iin de kullanlm olabilir. nk dem ve Havvaya gre Allah ve eytan daha yukarda bulutlara yakn izilmitir. Resimde melek kavramna ilikin figr yer almamtr. Cennet ise ieklerin ve aacn olduu bir bahe olarak dnlmtr.

(Resim 2) Esra (Kz 7; Res. 2): Esra, izdii resimde eytann ve Allahn hangisinin olduunu yazyla gstermitir. Esra, eytan insan bana benzer izmitir. Yz hatlar ve salar olan eytan, aaca yakn resmedilmitir. Allah tamamen insan eklinde; kyafeti mavi ve krmzyla boyanmtr. Ba vcuduna oranla biraz daha byk izilmitir. Bu, Allahn insanlardan daha byk olduunu anlatmak iin olabilecei gibi, Onun her eyi grmesiyle de ilikili olabilir. Allah, Esrann deniz olarak adlandrd izimin stnde, dem ve Havvaya gre biraz daha yukarda, gkyzne yakn dnlmtr. Allahn yaknnda olan iki kk melek, insana benzer resmedilmitir. Tek taraflarnda kanat dier taraflarnda kollar vardr ve melekler elbiseli olarak izilmitir. dem ve Havva yasak meyveden yedikten sonra plak kalm ve yaprakla zerlerini rtmlerdir. Cennet tasvirinde deniz, kular, aa ve gkyz de resmedilmitir.

Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah Kavramnn Geliimi

221

(Resim 3) Zeynep (Kz 7; Res. 3): Zeynep, bulutlarn arasnda turuncu renkte ve insana benzer ekilde boyad figrn Allah olduunu sylemitir. Allahn elleri, ayaklar ve sa yoktur. Fakat dier ynleriyle tamamen insans zelliklerde izilmitir. Allahn bulutlarn arasnda bir yerde olmas, Zeynepin Onu yukarda gkyznde dndn gstermektedir. Sa tarafta duran insana benzer figrlerin melek olduunu syleyen Zeynep, onlar turuncu ve pembe boyamtr. Meleklerin salar olmasna ramen Allah izimindeki gibi elleri ve ayaklar yoktur. Bu izim hem meleklerin hem de Allahn utuklarn gstermek iin olabilir. eytan yerde meleklerle, dem ve Havvann arasnda durmaktadr. eytann salar ve elleri bulunmamaktadr fakat ayaklar mevcuttur. eytann ba yaps, sasz oluu Allah izimiyle benzerlik arz etmektedir. dem ve Havvann insan eklinde dnld anlalmaktadr. Elleri olmamasna ramen ayaklar mevcuttur. Her ikisi de sanki nce kyafetli izilmi sonra plakm gibi resmedilmeye allmtr. Yaprakla vcutlarn kapatm izlenimi verilmitir. Bulutlarn altnda kelebek ve kularn olmas, gnein bulutlarn arkasndan gzkmesi ve yerlerin yeil ve kahverengiye boyanmas, cennetin bahe gibi dnldn anlatmaktadr.

222

HALSE KADER ZENGN

(Resim 4) 2. 2.Snf Sezen (Kz 8; Res. 4): Sezen, resmini drt kutucukta oluturmutur. Birinci resimde beyaz elbiseli izilmi, insana benzeyen figrn eytan olduunu sylemitir. Aacn dier yannda duran da uzun salaryla Havvadr. Havvay sar ve eflatun kyafetlerle boyamtr. kinci resminde ise, Allahn yzn resmetmeden sadece ban izmitir. Allah konuma balonunda bu aatan hibir ey yenilmez! demektedir. Sezen, Allahn yzn resmetmedii halde vcudunu, ellerini ve ayaklarn izmitir. Sezene gre Allah, mavi pantolon ve krmz bir ste sahiptir. Aacn dier tarafnda duran figr birinci resimdekine benzer izilen eytandr. Bu sefer eytann elleri resmedilmemitir. nc resimde dem ve Havva plak olarak dnlmtr. Kyafetleri bulunmamaktadr. Drdnc resimde dem ve Havva yapraklarla vcutlarn kapatmlardr. Sezenin resminde melek figr yer almamtr. Cennet; aacn ve yerlerin yeil olduu gneli bir bahe eklinde dnlmtr.

Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah Kavramnn Geliimi

223

(Resim 5) Ebru (Kz 9; Res. 5): Ebru da resmini alt kutucukta ifade etmeyi tercih etmitir. Birinci resimde beyaz, yldzl elbiseli kzn melek ve mavi duman gibi olan figrn Allah olduunu sylemitir. Allahn duman eklinde boyanm olmas Onun grnmezliini anlatmak iin olabilir. Ebru, birinci resimde kssada yer alan Allahn meleklerle konuma sahnesini canlandrmtr. kinci resminde Ebru, kvrck salaryla demi, kz eklinde melei ve duman halinde Allah resmetmitir. nc resimde Ebru, cennette olduu anlalan dem ve Havvay izmitir. Drdnc resimde, krmz duman eklinde izilen eytan, konuma baloncuunda yazlanlara gre; Havvay aatan meyve yemeye tevik etmektedir. eytann resmi Allahla benzemektedir. eytan, Allah figrnden biraz daha ince ve krmz boyanmtr. eytann krmz boyanmas ateten yaratlm olmasyla ilikili olabilir. Beinci resimde tekrar dem ve Havva izilmitir. Altnc resim iin ayrlan yer bo braklmtr. Muhtemelen Ebrunun sresi izimini bitirmeye yetmemitir. Cennet figr, nc resimde net olarak anlalmaktadr. Ebru cenneti; iekli ve yeil bir bahe eklinde tasvir etmitir.

224

HALSE KADER ZENGN

3. 3. Snf

(Resim 6) Tolga (Erk. 10; Res. 6): Tolga alt kutucukta izimini tamamlamtr. Birinci resminde insan eklinde izilmi kanatl bir melek bulutlarn altnda durmakta ve yere dklen elmalara bakmaktadr. kinci resimde Tolga, melee gre daha byk ve erkek olarak izdii figrn Allah olduunu sylemitir. Allah o kadar byk dnlmtr ki, kafas bulutlarn arasndadr. nc resimde bir ve ikinci resimde grdmz melek, aaca doru umaktadr. Drdnc resimde Tolga, melein elmadan yediini ve plak kaldn belirtmitir. Yz ifadesi zgn olan melek, dier izilen melek figrlerinden farkl ve erkek resmedilmitir. Beinci resimde Tolga, melein dnyaya iniini bir yer kre izerek anlatmtr. Altnc resimde melek, insan eklinde, kanatsz izilmitir. Artk evine gelmitir. Resimlerinde cenneti anlatan herhangi bir izim bulunamamtr. eytan ve Havva figr de resimde yer almamaktadr. Tolgann izimlerinden demle melek figrn kartrd anlalmaktadr.

Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah Kavramnn Geliimi

225

(Resim 7) zlem (Kz 9; Res. 7): zlem, balon gibi izdii figr eytan olarak nitelemitir. eytann elinde krmz dirgen bulunmaktadr. dem ve Havvann bir ellerinde elma mevcuttur. Her ikisi de yapraklarla plak yerlerini rtmlerdir. zlem, dem ve Havvadan farkl olarak banda sar renkte halesiyle izdii figrn melek olduunu sylemitir. Allah niye boyamad kendisine sorulduunda onun nasl olduunu bilmiyorum ki! diye cevap vermitir. zlemin ok sayda meyveli aa izmesi ve yeil rengi arlkl kullanmasndan cenneti, bahe biiminde anlad ortaya kmaktadr.

(Resim 8) Beng (Kz 10; Res. 8): Beng, eytann etrafn krmz boyam, kendisini de beyaz brakmtr. Bunun sebebini ateten yaratlmasna balamtr. eytan

226

HALSE KADER ZENGN

yz hatlaryla insana benzemekte fakat boynuzu, kuyruu ve er parma bulunmaktadr. Beng eytan kuyruklu izmesinin sebebini; kt olduu iin eklinde aklamtr. dem ve Havva plak vcutlarn yapraklarla rtmlerdir. Beng, dem ve Havvann yzn izmemesinin sebebini Boyamadm nk bilmiyorum belki daha gzeldir, irkin boyarm. eklinde aklamtr. Bengnn Allah izmemi olmas da muhtemelen bu sebepledir. Resimde melek figr yer almamtr. Cennet tasviri fazla resme yanstlmamtr. Cennette sadece imlerin ve aacn bulunduu anlalmaktadr. 4. 4. snf Fatma (Kz 9; Res. 9): Be kutucukta kssay anlatan Fatma, birinci resimde beyaz kyafetli erkein Allah olduunu sylemitir.

(Resim 9) Allah, yanndaki dem gibi insan eklinde resmedilmitir. Allahn beyaz braklm olmas onun grnmez olmasyla ilgili olduunu dndrtmektedir. dem, Allahtan farkl olarak mavi kyafetlidir. kinci resimde demle Havva yer almaktadr. nc resimde dem ve Havva aatan meyve koparrken resmedilmitir. Burada cennet anlay net olarak grlmektedir. Cennet; iekli, imli, masmavi bir gkl bahe gibidir. Drdnc resimde dem ve Havva meyveyi yedikten sonra plak kalm, vcutlarn yapraklarla rtmtr. Beinci resimde dem ve Havva yerkrenin zerinde izilerek onlarn dnyaya gnderilii anlatlmak istenmitir. Fatmann resminde eytan ve melek figr yer almamtr.

Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah Kavramnn Geliimi

227

(Resim 10) Umut (Erk. 10; Res. 10): Umut, resmini drt kutucukta ifade etmitir. Birinci resimde eilin hepiniz diyen havadaki sar hayalet figrnn Allah olduunu sylemitir. Allahn bulutlarn hemen altnda izilmesi, Umutun Allah gkyznde tasavvur ettiini gstermektedir. Kahverengi boyanm ve plak olduu anlalan demin salar sardr. demin kahverengi olmas onun topraktan yaratlmasyla ilgilidir. Krmzyla boyanm dirgenli figrn eytan olduu anlalmaktadr. eytan konuma baloncuuyla beni ateten yarattn onu topraktan! demektedir. eytann yz ve vcudu insana benzemekle birlikte salarnn olmamas onun insanlardan farkl dnldn gstermektedir. eytanla demin arasnda sar boyanm bir figr secde etmektedir. Bunun melek olduunu syleyen Umut, ona kollar izmi ve dier insan figrlerine benzeterek resmetmitir. kinci resimde plak izilen demin yannda Havva bulunmaktadr. O da dem gibi kahverengi resmedilmitir. nc resimde dem ve Havva akta kalan yerlerini yapraklarla kapatmlardr. Her ikisi de azlar ak izilerek yzlerinden hayret verici bir durumun olduu anlatlmaktadr. Drdnc resimde Allah tekrar sar bir hayalet eklinde ifade edilmitir ve kzgn halde yerkreyi iaret ederek, Dnyaya gidin! demektedir. Umutun dier arkadalar gibi cenneti bahe eklinde dnd anlalmaktadr.

228

HALSE KADER ZENGN

(Resim 11) Ahzan (Kz 10; Res. 11): Irakl Ahzan kssay drt kutucukta anlatmtr. Ahzan birinci resimde sar renkle boyad k/nur figrnn Allah olduunu sylemitir. O, Allah boyamann yasak olduunu dnd iin sar renkle gsterdiini belirtmitir. Resimde Allah Ben bir insan yaratmak istiyorum. demektedir. Allahn karsnda, boyanmayp beyaz braklm, kanatl figr melektir. Melek, insana benzer resmedilmitir. Onun da yz sar renkle boyanm ve bana hale izilmitir. Beyaz rengin tercih edilmesinin sebebi meleklerin grnmezlii ile ilgili olduunu dndrtmektedir. Allahla melein konumasnn bulutlarn arasnda olmas, onlarn gkyznde olduu izlenimini vermektedir. kinci resimde Allah yine byk sar bir figur olarak boyanmtr ve resimde deme secde edin! demektedir. Alt melein, ortada duran deme secde ettikleri anlalmaktadr. dem dier varlklar gibi beyaz kyafetli ve ba sar renge boyanmtr. Ahzan, Allah ve melein yzn izmedii gibi, dem ve Havvann yzn de resmetmemitir. eytan, resmin st ksmnda yer almakta, krmz renkte kediye benzemektedir. eytan, secde etmeyeceini ve kendisinin ateten yaratldn sylemektedir. Resmin arlkl olarak mavi boyanmas ve bulutlarn resmedilmi olmas, Ahzann, bu hikayeyi gkyznde dndn gstermektedir. nc resimde Allah, dem ve Havvay: Bu aatan yemeyin! eklinde uyarmaktadr. dem ve Havvann balar sar vcutlar beyaz braklmtr. eytan resmin st tarafna yerletirilmi ve Bir ey

Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah Kavramnn Geliimi

229

dnp bulmalym! demektedir. Drdnc resimde demle Havva akta kalan yerlerini yapraklarla rtmeye almaktadr. Bu sefer her ikisinin salar da izilmitir. eytan da allklar arkasndan onlara bakmaktadr. eytan figr yine ayn ekilde resmedilmitir. Ahzann resminden cennetin yeil, aal bir bahe olarak dnld anlalmaktadr.

(Resim 12) Emine (Kz 10; Res. 12-13): Emine kssay on kutucukta resmetmitir. Birinci resimde Allah, sakall insan olarak resmedilmitir. Onun yannda mavi kalemle izilmi ve boyanmayp beyaz braklm kanatl kadnn, melek olduu anlalmaktadr. Salar uzun ve sar olan melein bann stnde hale vardr. kinci resimde Emine, Allaha ok benzeyen sakall insann dem olduunu ve Allahn demi gkten yere indirdiini sylemitir. Mavi renkle boyanm, sar sal haleli, diz km kzlarn melek olduu anlalmaktadr. eytann, krmz ve siyah renkte kediye benzedii grlmektedir. Resimden onun deme secde etmedii anlalmaktadr. nc resimde Allah, deme e olarak Havvay gndermitir. Havva siyah arafl resmedilmitir. Drdnc resimde yine sakall izilen Allah, deme ve Havvaya aac gstererek uyarmaktadr. dem burada da Allah izimine benzemektedir. Beinci resimde eytan bann stnde ampulle izilmitir. Buradan onun dem ve Havvay kandrmak zere bir eyler dnd anlalmaktadr.

230

HALSE KADER ZENGN

(Resim 13) Altnc resimde eytan, demle Havvaya yemeleri iin aatan ald meyveyi uzatmaktadr. Yedinci resimde plak kalan dem ve Havva bir sonraki resimde yapraklarla rtnmlerdir. Dokuzuncu resimden Allahn onlara kzd anlalmaktadr. Allah yine sakall insan eklindedir. Onuncu resimde yerkre izilerek zerine minik bir ekilde dem ve Havvann yerletirildii anlalmaktadr. Cennet tasviri Eminenin resmine yansmamtr. Nathalie (Kz 10; Res. 14): Kosoval olan Nathalie kssay, sekiz resimde anlatmtr. Birinci resimde Nathalie melekleri kz figrne benzetmi ve kanatl izmitir. Beyaz elbiseli olmalar onlarn grnmezliini anlatmak iin tercih edilmi olabilir. kinci resimde izilen melek figr ilk resimdekinden farkl olup yine beyaz ifade edilmektedir. Bu sahnede meleklerin plak olarak resmedilen deme secde ettikleri anlalmaktadr. nc resimde Havvann da kssaya eklendii ve onun da dem gibi plak resmedildii grlmektedir. Drdnc resimde dem ve Havva aaca yaklarken, Allah onlara seslenmekte ve konuma balonuyla Aatan yiyemezsiniz! demektedir. Nathalie, Allahn nasl olduunu bilmedii ve grmedii iin Onu resmetmediini ifade etmitir. Beinci resimde krmzyla boyanm eytann uzun kulaklar bulunmaktadr. Bu haliyle daha ok kediye benzemektedir. Altnc resimde dem ve Havva aatan meyve alrken resmedilmitir. Yedinci resimde Allah grnmeden, tekrar Ben size sylemitim, aatan yiyemezsiniz! eklinde uyar yapmaktadr. Sekizinci resim ikiye blnmtr. Resmin yarsna dem ve Havva, dier yarsna da yerkre izilmi ve onlarn dnyaya gnderildii anlatlmak istenmitir. Nathalienin cenneti nasl dnd resmine yansmamtr.

Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah Kavramnn Geliimi

231

(Resim 14) 5. 6. snf Semra (Kz 12; Res. 15-16): Semra, somut bir Allah izmek yerine Hat (Gzel Yaz Sanat) kullanmtr. Semrann Allah somut resmetmemesi iki ekilde aklanabilir. Semra, ya soyut dnme biimine gemitir, o sebeple daha soyut bir eyle Allah sembolize etmektedir. Ya da Allah resmetmenin yasak olduunu dnmektedir. Yapt resim incelenirse dier figrlerde de yz hatlarnn izilmedii gzlemlenecektir.

(Resim 15)

(Resim 16)

232

HALSE KADER ZENGN

Dolaysyla ikinci grn daha kuvvetli olduu dnlebilir. Semra, deme secde eden melekleri tam olarak ekillendirmekten kanmtr. eytan elinde dirgeniyle, banda boynuzuyla izmi ve kanat ekleyerek krmzya boyamtr. kinci resimde Allah yine Hat Sanatyla ifade edilmi ve demle Havvaya hitaben konuturulmutur: Ey dem! Ein ve sen cennette kaln orada olanlardan yiyin, yalnz u aaca yaklamayn! demektedir. Resimde dem ve Havva insan eklinde ifade edilmi ancak yine yz hatlarn izmekten kanlmtr. Bu resimde eytan dier resimle benzer ekilde izilmi ancak yz hatlar belirtilmitir. Semrann cenneti nasl dnd net olarak resimden anlalamamaktadr. Hasan (Erk. 12; Res. 17): Resimde dem ve Havva izimleri en belirgin olan figrlerdir. Her ikisi de insan eklinde resmedilmitir. Meleklerin maviyle boyand ve daha ok kelebee benzedii grlmektedir. Hasan, resminde konuma baloncuklarna da yer vermitir. eytan ve Allah resmetmeyerek, onlar konuma balonuyla ifade etmitir. Allah resimde yerde konumaktadr: Siz benim bildiklerimi bilmezsiniz., Havva ve dem her aatan yiyebilirsiniz, tek siyah glgeli aatan deil!, Neden yediniz siyah glgeliden, ben dememi miydim? demektedir. Hasann resmi incelendiinde, ona gre kssann gkyznde gerekletii anlalmaktadr. Resmin en altnda dem ve Havvann meyve yedikten sonra dnyaya geldii ve imler zerinde olduu grlmektedir. Hasann resminden cennet algsnn nasl olduu anlalmamaktadr.

(Resim 17)

Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah Kavramnn Geliimi

233

E. Resimlerin Deerlendirilmesi 1. Allah Kavramnn fade Edili Biimlerine Gre Deerlendirilmesi Aratrmada ocuklarda Allah kavramnn geliimine ilikin elde edilen bulgular yedi kategoride deerlendirilmitir. Baz ocuklarn resimleri, bir nceki ksmda analizi verilmemekle birlikte burada deerlendirmeye alnm ve almann sonunda ek olarak sunulmutur. ocuklarn Allah izimleri deerlendirildiinde; Allahn insan ya da insan benzeri, hayalet, yz, k/nur ya da konuma baloncuklar, duman veya yaz sembolyle resmedildii ve Allaha resminde hi yer vermeyenlerin de olduu tespit edilmitir. a. nsan olarak veya insana benzer Allah Elif (Kz 7; Ek2-a)13, Esra (Kz 7; Res. 2) ve Zeynepin (Kz 7; Res. 3) Allah insan ya da insana benzer, daha ok erkek olarak dndkleri anlalmtr. resimde de Allah dierlerine gre ok yukarda, gkyzne yakn ya da gkyznde izilmitir. zellikle Zeynep Allah mavi gkyznn iinde, Elif de gnee yakn boyamtr. Sezen (Kz 8; Res. 4) Allah, yz hatlar olmayan bir insan eklinde izmitir. Fatma (Kz 9; Res. 9) Allah beyaz kyafetli (pantolon ve st) erkek olarak izmitir. Tolga (Erk. 10; Res. 6) Allah ba ge deecek kadar byk erkek olarak resmetmitir. Emine (Kz 10; Res. 12-13) Allah sakall bir erkek olarak dnmtr. Hatta Allah izimiyle dem hemen hemen ayndr. Aydan (Kz 10; Ek2-g) Allah sar renkli erkek olarak izmitir. Sibel (Kz 11; Ek2-h; Ek2-) Allah deme benzeterek izmitir. Kevser (Kz 11; Ek2-i; Ek2-j) vcudunu kahverengi boyad ve ban beyaz brakt Allah, kolsuz ve sasz insan gibi resmetmitir. Allah insan ya da insan benzeri ekilde resmeden ocuklarn izimlerine dikkat edildiinde arlkl olarak erkek bir Allahn dnld ortaya kmaktadr. Kssada Allahn cinsiyeti ile ilgili herhangi bir betimleme yaplmamasna ramen ocuklarn erkek Allah dncesine sahip olmasnn, aldklar slam din eitimiyle ilikisi bulunmamaktadr. zellikle ocuk dncesinde babann gc simgelemesi, Allah kavramnn gelimesine de etki etmekte13 Ek-2 de yer alan resimlerin dier resimlerden ayrt edilmesini salamak iin Ek2-a, Ek2-h gibi ksaltmalar kullanlmtr.

234

HALSE KADER ZENGN

dir. Schweitzer, ocuklarda Tanrnn erkek ya da kadn olarak ekillenmesinde annelik ve babalk rolnn nemli olduu grndedir. Ona gre ebeveyn ve Tanr tasavvuru arasndaki benzerlik daha ok snrsz sevgi ve en son otorite dncesiyle ekillenmektedir.14 ocuklarn erkek Allah tasavvuruna sahip olmalarnda kendi cinsiyetlerinin de etkili olduu15 ifade edilse de, yaptmz almada kz ocuklarnn da erkek Allah dndkleri ortaya kmtr. Allah insan eklinde izmesine ramen, kollarn, yzn, ellerini ayaklarn izmeyen ocuklar da vardr. Onlar bu izimleriyle aslnda Allah tam olarak insan eklinde dnmediklerini ortaya koymu olabilir. Bunun yannda slam sanat eserlerinden zellikle Minyatr sanatndaki izimlerden etkilenildii de sylenebilir. Minyatr sanatlarnda Hz. Peygambere duyulan sayg nedeniyle kendisinin ve ok yaknlarnn yzlerini kapama ihtiyac hissedilmitir.16 Osmanl dnemindeki ok az minyatrde ise insan yz yerine iek konulmutur.17 Minyatr sanatndaki ifadeler, gnmzde ocuklar iin yazlan din hikye kitaplarna da yansmtr.18 Bu nedenle ocuklarn benzer anlaylar kazanmalar ok zor olmamaktadr. Allah resimlerinde seilen renklerin de bir anlam ifade ettii dnlmektedir. Allahn sar ya da beyaz renkle ifade edilmesi, Onun grnmezlii veya effaflna dikkat ekmektedir. Allahn gkyznde ya da insanlardan yukarda izilmi olmas, Onun her eyi grebilmesi ve her eyi bilmesi ile ilikilidir. ocuklar ancak yukarda olan bir Allahn her eyi grebildiini ve bilebildiini dnmlerdir. 7-11 ya aralnda ocuklarn somut dndkleri gz nnde bulundurulduunda onlarda ki bu, Allah kavramnn geliimine ilikin bulgular anlalr olmaktadr. b. Hayalet olarak Allah Tolga (Erk. 7; Res. 1) Allah bulutlar arasnda, beyaz elbiseli hayalet eklinde izmitir.
14 Friedrich Schweitzer, Lebensgeschichte und Religion, Religise Entwicklung und Erziehung im Kindesund Jugendalter, (Gtersloh: Gtersloher Verlagshaus, 2004), s.219. 15 Kylye gre, erkek ocuklar yalarndan bamsz olarak erkek bir Allah fikrindedir. Kzlarla erkeklerin Allah tasavvurunda farkllamalar grlmektedir. Bk. Mustafa Kyl, ocukluk Dnemi Dini nan Geliimi ve Din Eitimi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, XLV:2, (2004), ss. 143-144. 16 Sevgi Akbulut Ersoy, Osmanl Minyatr Teknii, (Ankara: nkansa Matbaaclk, 2006), ss. 93-94. 17 Metin And, Osmanl Tasvir Sanatlar 1 Minyatr, (stanbul: Trkiye Bankas Yay., 2004), s. 27; Minyatr rnekleri iin bk. And, a.g.e., ss. 70, 298. 18 Yz hatlar izilmeden yaplan resimler iin bk. Mride Uysal, Peygamberimizin Hayat 1, (stanbul: Uysal Yaynevi, tsz.) ss. 1, 49-53.

Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah Kavramnn Geliimi

235

Umut (Erk. 10; Res. 10) Allah bulutlarn hemen altnda uan bir hayalet olarak resmetmitir. Hayalet eklinde Allah resimleri, ocuun daha ok soyuta yakn dnd bir Allah imajn gstermektedir. Bu gruptaki ocuklarn Allah kavramyla ilgili dnceleri birinci gruptaki insana benzer Allah dncesinden farkllk arz etmektedir. Allahn hayalet eklinde izilmesi, ocuklara verilen din bilgiden kaynaklandn dndrtmektedir. slam inancna gre ocuklara Allah anlatlrken, Onun grnmezlii ve mekndan mnezzehlii retilmektedir. Dolaysyla Allah her yerdedir. ocuklar, her yerde olan bir varlk ancak hayalet gibi olduunda, her yerde olabilir. eklinde alglamaktadr. Hayalet iziminde Allah dn, ocuklarn ayn zamanda izgi filmlerden etkilendiklerini de gstermektedir. ocuklarn izledikleri filmlerde, ancak hayalet vb. varlklar her yerden geebilmekte, istedii zaman istedii yerde olabilmektedir. Tolga, aslnda tam olarak somut Allah inancn da am deildir. nk resminde Allaha parmak, gz, az ve burun izmitir. Allah insans unsurlara sahiptir. Fakat ayaklarnn olmamas, kendisinin beyaz ve gkyzne yakn olmas; Tolgann Allah effaf ve uar ekilde dndn gstermektedir. Umutun resmi de; Allaha gz, az, di, kol izmesiyle benzerdir. Umutun izdii hayalet sardr. Sar renk de effafl ve grnmezlii anlatmak iin ocuklar tarafndan kullanlan renkler arasndadr. ocuklarn resimlerinde somut ve soyut unsurlar birbirine karm durumdadr. Bu izimleri onlarn tam olarak somut dn basaman aamadklarn gstermektedir. c. nsan yz olarak Allah Dilek (Kz 12; Ek2-e; Ek2-f) Allah bulutun stnde bir insan yz ile ifade etmitir. Bu tr izime sadece Dilekte rastlanmaktadr. Dilein izimi iki ekilde deerlendirilebilir: Birincisi; ocukta Allahn yukarda, gkyznde ve insandan farkl olduu dncesi mevcuttur. nk Dilek, Allahn resmini izerken yzn insan gibi resmetse de Onun vcudunu her seferinde saklamtr. kincisi ise; Allahn vcudunu izmekten ekindii iin Onun vcuduna yer vermemitir. Bu tr ekinceler 12 ya ocuklarnda daha fazla grlebilmektedir. Bulutlarn stnden bakan bir insan ba ile Dilek, Allahn insanlar grdn, hi bir eyin ondan gizli kalmadn, anlatmak istemi de olabilir. Bu izim Allah kavramyla ilgili bir oluumun varln gstermektedir.

236

HALSE KADER ZENGN

d. Ik/Nur ve konuma baloncuu olarak Allah Buse (Kz 10; Ek2-c) Allah resmetmemi, Onu sadece sar renkle boyad k benzeri figrle ve konuma baloncuklar ile ifade etmitir. Ahzan (Kz 10; Res. 11) Allah gkyznde bulutlarn arasnda k ya da nur benzeri boyamtr. Nathalie (Kz 10; Res. 14) Allah hibir renkle ve ekille ifade etmeden sadece konuma baloncuklaryla anlatmtr. Hasan (Erk. 12; Res. 17) Allah hibir renk ve ekille ifade etmemi sadece konuma baloncuklaryla Ona yer vermitir. Bu ya ocuklarnn izimlerinde, daha ok sahip olunan bilginin etkisi ortaya kmaktadr. ocuklar kendilerine sunulan yasak anlayn benimsediklerinden, onlardan bir ksm Allah kla (nur) ifade etmeyi tercih etmitir. ocuklar, Onun var olduuna iaret etmi ve sar renkle de grnmezliini anlatmak istemilerdir. Konuma baloncuklaryla Allah konuturmalar ise, Onu insanlar gibi dndklerini gstermektedir. Ayrca hem Allaha resminde yer vermek isteyip hem de Onu resmetmekten kayg duyulmas, ocuklar bu tr zm araylarna sevk etmi olabilir. 10, 12 ya ocuklarnda Allah kavramyla ilgili bir oluum bulunmakla birlikte, Allahn resmini yapmama anlaynn, gnah ileme ve hata yapma korkusunun baskn olduu anlalmaktadr. e. Duman olarak Allah Ebru (Kz 9; Res. 5) Allah mavi duman eklinde ifade etmitir. Duman eklinde ifade, soyut dn anlamna gelse de, Allahn grnmezliini anlatmak iin de kullanlm olabilir. Ebrunun resminde duman figr dier insanlarla ayn boyda ve uzunlukta izilmitir. Dolaysyla dumann grnmezlikle alakal olduu daha etkindir. ocuklar izgi filmlerden mesela; Alddinin Lambasndan cinin nce duman eklinde ktn ve tekrar kaybolduunu bilmektedir. Ebrunun bu tr filmlerden etkilenmi olmas muhtemeldir. f. Yaz Sembol olarak Allah Semra (Kz 12; Res. 15-16) Allah Arapa hat yazsyla ifade etmitir. Baran (Erk. 12; Ek2-k; Ek2-l) Allah resmetmeden Trke Allah yazarak ifade etmitir. Her iki ocuk da Allah resmetmenin yasak olduu fikrinden veya soyut dnceye getiklerinden, bu tr sembolleri kullanm olabilirler. Sembol

Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah Kavramnn Geliimi

237

kullanm bilisel geliimde ocuun soyut dncede olduunun ifadesidir. Seilen semboln slam sanat eserlerinde kullanlan Arapa Allah yazs olmas anlamldr. Her iki ocuun da dier soyut kavramlar resmetmeleri (melek, eytan gibi) ve sadece Allah kavramnda sembol kullanmalar yasak etkisini daha fazla dndrtmektedir. g. Allaha resminde hi yer vermeyenler Yasemin (Kz 8; Ek2-b), Beng (Kz 10; Res. 8), Arzu (Kz 10; Ek2-d) resimlerine Allah kavramyla ilgili dorudan bir figr yanstmamlardr. Bengnn, dem ve Havvann yzn izmemesi, slam geleneindeki resim yapma kaygs nedeniyle olsa gerektir. Allaha resminde yer vermemesi de bununla balantl olduunu dndrtmektedir. Allah resmetmekten kanmasna ramen yine soyut olan eytan ifade etmesinin sebebi, iinde yaad toplumda bu kavramn eitli objelerle somutlatrlmasndan kaynaklanabilir. Yasemin ve Arzu da melek izimine yer vermedii halde eytan resmettikleri grlmtr. zlem (Kz 9; Res. 7) Allahn nasl olduunu bilmedii iin izmediini sylemitir. Fakat zlemin melek ve eytan somut izmesi, onun somut dnce basamanda olduunu gstermektedir. Resimden Allah kavramnn geliimiyle ilgili net bir sonuca varmak zordur. zlem, Allah hi bir eye benzetemedii iin de izmemi olabilir. Bu ya aral ocuklarda Allah kavramna ilikin geliimin olmadn sylemek mmkn deildir. nk Allah kavram, eytan ve melek kavram kadar aslnda soyuttur. Fakat ocuklar Alman kltrnde, melek ve eytan figrlerini eitli ekillerde grmelerine ramen Allahla ilgili bir obje grememektedir. 8 ile 10 ya aralnda bulunan ocuklarn Allaha hibir ekilde yer vermemesi, bu alardan yorumlanabilir. 2. Almanyadaki Mslman ve Hristiyan ocuklar ile Trkiyedeki Mslman ocuklarn Allah/Tanr Kavramna likin fadelerinin Birlikte Deerlendirilmesi a. Trkiyede ve Almanyadaki Mslman ocuklarn Allah Tasavvurlarn Deerlendirme Trkiyedeki Mslman ocuklar zerine yaplan alma deerlendirmede esas alnmtr. Bu aratrmalar yaplan anket ve grme formlaryla oluturulduundan, grsel olarak Allah kavramn nasl betimledikleri tespit edilememitir. Ancak ocuklarn verdii szel cevaplar incelemek mmkn olmutur.

238

HALSE KADER ZENGN

Buna gre Allahn nerede olduu konusunda 5-6 ya ocuklarndan; % 56.81i yukarda, havada, bulutta, % 20.45i her yerde, kalbimizde, yanmzda, % 9.09u cennette, % 6.81i dier (camide, uzakta), % 6.81 bilmiyorum cevabn vermitir.19 ocuklarn bu sylemlerini Almanyadaki Mslman ocuklarn resimleriyle benzetii grlm; Allah ounlukla yukarda, gkyznde, bulutlar arasnda, meleklerle birlikte izdikleri tespit edilmitir. [Elif (Kz 7; Ek2-a), Esra (Kz 7; Res. 2), Zeynep (Kz 7; Res. 3)] Allahn kiminle birlikte olduuna ise 5-6 ya ocuklarnn cevab yledir: % 88.63 Allahn grnmez olduunu, % 50si yalnz, tek bana, % 20.45i peygamberlerle, meleklerle, llerle kalyor. Onu niin gremediimize cevap olarak % 43.18i yukarda uzakta olduu, % 31.81i Hi kimse gremez/ grnmez olduu iin demitir.20 Almanyadaki Mslman ocuklar ise Allahn grnmezliini, Onu sarya boyayarak, beyaz resmederek, hayalet, duman figrleri ile anlatmlardr. [Aydan (Kz 10; Ek2-g), Tolga (Erk. 7; Res. 1), Ebru (Kz 9; Res. 5), Umut (Erk. 10; Res. 10)] Trkiyede 7-12 ya arasndaki Mslman ocuklar zerinde yaplan bir baka aratrmada, ocuklara Allah denilince aklna ne geliyor? Onu nasl bir ey zannediyorsun? sorular yneltilmitir. 7-9 ya kzlar O ok byktr/ Herkesten, her eyden byktr/...Hi kimseye benzemez/Onun ei, benzeri, orta, dengi yoktur/...Allahn eklini bilmiyorum ama Allah btn canllar yaratmtr/...O insan desem olmaz, insan lr, O lmez; baka bir ey desem olmaz. Ben Onun eklini bilmiyorum, O ok byk, ok ycedir (8 ya)/... Allah her eyi grr, her eyi bilir, her eyi duyar, O fslty bile duyar, ama kimseye grnmez/nsana benzer (1 kii),21 eklinde cevaplar vermilerdir. Ayn ya erkekler de benzer ekilde dnmlerdir.22 10-12 ya kzlarn verdii cevaplar yledir: O anlatlamayacak kadar byktr/...Uzay, gezegenleri, dnyay, ay, yldzlar yaratan, eriilmez, grlmez bir tek yce gtr. Ulalmas olanaksz varlktr (1kii)/...Herkes Ona muhtatr. Allah hibir eye muhta deildir.23 10-12 ya erkek ocuklar da benzer eyleri

19 Konuk, a.g.e., s. 43. 20 Konuk, a.g.e., ss. 43-44. 21 Kerim Yavuz, ocukta Dini Duygu ve Dncenin Geliimi (7-12), (Ankara: Diyanet leri Bakanl Yay., 1987), ss. 159-160. 22 Allah ok byk, ok kuvvetli/...O insana benziyor diyecem. Allah ok byk. O ne kadar byk bilemem/...Allah bizi grr, biz Onu gremeyiz. O her eyi bilir biz bilemeyiz... vb. Yavuz, a.g.e., s. 161. 23 Yavuz, a.g.e., s. 162.

Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah Kavramnn Geliimi

239

ifade etmilerdir.24 Almanyadaki Mslman ocuklar Allahn bykln onu resimdeki dier figrlere gre daha byk izerek ya da Onu yukarda resmederek gstermitir. [Tolga (Erk. 7; Res. 1), Elif (Kz 7; Ek2-a), Esra ( Kz 7; Res. 2), Tolga (Erk. 10; Res. 6), Ahzan (Kz 10; Res. 11)] Aratrmac ocuklarn Allah tasavvurunun soyut bir kavram etrafnda olutuunu ve bu zelliin 10-12 yalarnda 7-9 ya aralndaki ocuklara gre daha fazla olduunu tespit etmitir. Yine 7-9 ya ocuklarn Allah tasavvuru gkte iken, 10-12 ya ocuklarnda Allah her zaman her yerdedir tasavvuru ne gemektedir. ocuk daha ok evresinden edindikleri bilgiler dorultusunda Allah tasavvurunu oluturmaktadr.25 Benzer bulgular Almanyadaki Mslman ocuklarda da grlmektedir. Almanyadaki Mslman ocuklara resim yaptrlarak veri toplanldndan, derste dinledikleri kssadan daha fazlasn resimlerine yansttklar ortaya kmtr. Yan artmasyla birlikte edinilen din bilginin etkisi daha fazla grlmtr. Allah kavramnn resmedilmemesi veya k/nur, konuma baloncuklaryla, hatla ifade edilmesi kltrel ve toplumsal unsurun etkisini gstermektedir. ocuklarn resimlendirdikleri dier soyut figrler incelendiinde somut dnn izleri tespit edilmektedir. [Ahzan (Kz 10; Res. 11), Nathalie (Kz 10; Res. 14), Semra (Kz 12; Res. 15-16)] 7-15 ya Trkiyedeki Mslman ocuklarn Tanr tasavvurunu inceleyen bir baka aratrmada ocuklara Allahla ilgili baz sorular26 yneltmi ve onlarn cevaplar alnmtr. Allahn nerede yaadna % 72.7si dnyada ve % 13.8 ahirette % 8.4 her yerde cevabn vermitir. ocuklarn Allaha gsterdikleri meknlar ise; camide, gkyznde, bulutlarn stnde, yukarda, evinde,...cennette, meleklerin yannda, ahirette olmutur.27 Allahn bir ailesi olduunu dnen ocuklarn oranna bakldnda 7 ya ocuklarnn % 43.6s, 11 ya ocuklarn % 15.6s bu ynde fikir belirtmitir. Allahn ye24 Dnyadaki ve evrendeki her eyin sahibi Allahtr;/ Allah vardr, birdir, Ondan baka Allah yoktur/...O hi kimseye benzemez. O ne kz ne erkektir/...O bizi amurdan yaratt (1 kii)/...Allah her eyden kuvvetlidir, her eyden stndr, O gizli ak ne varsa her eyi bilir. Kk, byk her eyi grr. Kendi grnmez, Onu kimse gremez./...Onu byk bir insan zannediyorum ama nasl olduunu hala merak ediyorum (1 kii)/...Allah birdir; birden fazla olsayd, yerin, gn dzeni bozulurdu, her ey altst olurdu. Yavuz, a.g.e., ss. 164-165. 25 Yavuz, a.g.e., ss. 167-168, 183. 26 Sorulardan bazlar; Allah nereden geldi?, Nerede yayor?, Ka yandadr?, Neye benziyor?, Allahn bir ailesi var m?, Herhangi bir eye benzer mi?, Yemek yer mi, su ier mi?, Allahn cinsiyeti kadn mdr? Erkek midir?, Allah evlenmi midir?, Bildiin birine benzetmek istersen Allah kime benzetirsin?, Allah senin kim olduunu biliyor mu?, Seni grebilir, iitebilir mi?, Allahn yapamayaca eyler nelerdir?, Eer bir ocuk yanl bir ey yaparsa Allah o ocua ne yapar? Yldz, a.g.e., s. 168. 27 Yldz, a.g.e., s. 171.

240

HALSE KADER ZENGN

mek yediini, su itiini syleyen 7 ya ocuklarnn oran % 50 iken, 11 ya ocuklarnn oran % 13tr.28 7-11 ya ocuklarn % 52.7si Allah erkek olarak ifade etmi, % 1.6s kadn, % 2.3 hem kadn hem erkek demitir. ocuklardan bilmiyorum diyenlerin oran % 18.6 iken, % 10.1i cevap yok, % 1.6s ocuklarn bilinmez olduu kanaatindedir.29 Aratrmada 7 yandaki ocuklarn % 75inin Allah erkek olarak dnd, 11 yanda bu orann % 7ye indii ortaya kmtr. ki kz ocuunun, Allahn kadn ve bir erkek ocuun, Allahn hem kz hem de erkek olabileceini dndkleri ifade edilmitir.30 Almanyadaki Mslman ocuklar arasnda Allah kadn olarak resmeden olmamtr. Fakat erkek olarak resmeden ocuklar bulunmaktadr. [Fatma (Kz 9; Res. 9), Emine (Kz 10; Res. 12-13) Aydan (Kz 10; Res. Ek2-g), Sibel (Kz 11; Ek2-h; Ek2-)]. Allah hayalet, yz, konuma baloncuklaryla ifade edenlerin herhangi bir cinsiyet dnmedikleri veya cinsiyet belirlemekten ekindikleri sylenebilir. b. Almanyadaki Hristiyan ve Mslman ocuklarn Tanr/Allah Tasavvurunu Deerlendirme Hristiyan ocuklar zerine yaplan iki aratrma deerlendirmede esas alnmtr. Her iki almada ocuklara resim yaptrma yntemi benimsenmitir. Bu adan Almanyadaki Mslman ocuklar zerine yaptmz aratrmayla yntem asndan benzerlik tamaktadrlar. lk aratrma sadece kz ocuklar zerinde gerekletirilmitir. Aratrmaya katlan Bettina (10,9) nce Tanrnn grnmez ve her yerde olduunu sylemi, ardndan Tanry rendiklerinden hareketle Bar seven Tanr olarak resmetmitir. Resmettii Tanrnn siyah sa ve sakal, kahverengi kyafeti, elinde bastonu bulunmaktadr.31 Benzer resimler Mslman ocuklarda da grlmektedir. Emine (Kz 10; Res. 12-13) sakall bir Allah izerken, Sezen (Kz 8; Res. 4) ve Fatma (Kz 9; Res. 9) Allahn grnmezliini Onu renkli boyamayp beyaz brakarak ifade etmilerdir. Aratrmada yer alan dier kii Theresa (9,9)dr. O, beyaz uzun kyafet iinde sakall bir Tanr izmitir. Tanrnn elleri ve ayakkablar resmedilmi, kollar yukarya kalkmtr. Hemen arkasna izdii gne sebebiyle, Tanry gne
28 29 30 31 Yldz, a.g.e., s. 175. Yldz, a.g.e., s. 135. Yldz, a.g.e., s. 181. Stephanie Klein, Gottesbilder von Mdchen , (Stuttgart: W. Kohlhammer Verlag, 2000), ss. 82-84.

Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah Kavramnn Geliimi

241

veya gnein bir paras eklinde dnd yorumlanmtr. Ayrca gnein nlar, Tanrnn elleri, yz ve bacaklarndan getiinden, Theresann resminde Tanrnn effaf olduu anlalmtr.32 Aratrmada Tanry hayalet eklinde dnen ocuklar da olmutur. Rita (9,4) havada duran mavi bir hayaletle Tanrnn havada ve effaf olduunu anlatmak istemitir. Tanry hayalet eklinde resmetmesiyle de Tanrnn grnmez ve soyut olduunu ifade etmitir. Ona gre, Tanr grnmez ancak hava gibi her yerde bulunmaktadr. Hayaleti sakall izmesiyle, Onun erkek olduunu belirtmitir. Rita gibi Gabriele (6,9) de Tanry sar renkte izmi ve bununla effaf olduunu ifade etmitir. Fakat hayalet eklinde izdii Tanrya az, burun, gz vs. izerek insan figrleri kullanmtr. Gabriele bir yl sonra kendisiyle grldnde Tanry melek eklinde k gibi dndn sylemitir.33 Mslman ocuklarda da Allah hayalet olarak resmedenler olmutur. [Tolga (Erk. 7; Res. 1), Umut (Erk. 10; Res. 10)] Mslman ocuklarn dncelerine benzer bir dier tasavvur Tanrnn sadece bann resmedilmesidir. Linda (12,12), yerkrenin bir ksmn izmi ve gkyzn yldzlarla donatmtr. Yldzlarn stnde Tanrnn ba gzkmektedir. Tanrnn yz effaf olmasna karn kocaman gzleri ve kulaklar, geni az bulunmaktadr. Linda, Tanrnn organlarn byk izmesini, Tanrnn her eyi grmesi ve duymas sebebiyle yapmtr. Vcudunu izmemesi ve dnyay yerkre eklinde formle etmesi, soyut ve somut dnn kart eklinde yorumlanmtr.34 Allah sadece ban izerek gsteren Mslman ocuklarn resimlerine Dilekin (Kz 12; Ek2-e; Ek2-f) resimleri rnek verilebilir. kinci aratrma din eitimi alan ve almayan ocuklarn Tanr tasavvurunu karlatrmak zere yaplmtr. almada 7-16 ya kz ve erkek rencilerden elde edilen bulgulara yer verilmitir. Din eitimi alan 7 ve 8 ya kz ocuklarnn, 9 yana kadar antropomorfik resimler izdikleri tespit edilmitir. 15 ve 16. yalarnda kzlarn erkeklere oranla daha ok sembolik resimler boyadklar ortaya konulmutur.35 Hristiyan ocuklarn Tanr resimleri analiz edildiinde drt kategori olumutur: Erkek Tanr, Kadn Tanr, Hayalet Tanr, Yz Olarak Tanr. 8-14 ya arasndaki ocuklarn yaklak ayn oranlarda Tanry erkek d32 33 34 35 Klein, a.g.e., ss. 84-85. Klein, a.g.e., ss. 87-89. Klein, a.g.e., ss. 140-141. Helmut Hanisch, Die zeichnerische Entwicklung des Gottesbildes bei Kindern und Jugendlichen, (Stuttgart: Calwer Verlag, 1996), s. 34.

242

HALSE KADER ZENGN

ndkleri belirlenmitir: 7 ya % 63,4; 8 ya % 86,0; 9 ya % 77,0; 10 ya % 78,9; 11 ya % 75,0; 12 ya % 76,0. Aratrmada 8, 14, 16 ya ocuklar istisna edildiinde benzer oranlarda; 7 ya % 18,3; 9 ya % 13,8; 10 ya % 13,3; 11 ya % 16,9; 12 ya % 17,7; 13 ya % 18,3; 15 ya % 23,8 Tanry hayalet eklinde alglamlardr. Tanry yz olarak ifade edenlerin oran olduka dktr. Bu oran toplamda % 5,5 tespit edilmitir. Tanry kadn olarak izenler iinde 7 ya en yksek oranda % 13,4 olarak belirlenmitir. 8 yanda % 1,8 iken; 9 yanda % 8,1; 10 yanda % 2,2; 11 yanda % 3,1; 12 yanda % 0,7 orannda kadn Tanr olarak resmedilmitir.36 Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah kadn izen olmamtr; fakat Trkiyede bu ekilde dnen az sayda ocuk olduu daha nce belirtilmitir. Yine Allah erkek dnen Mslman ocuklar ounluktadr. [Sibel (Kz 11; Ek2-h; Ek2-), Aydan (Kz 10; Ek2-g), Elif (Kz 7; Ek2-a), Esra (Kz 7; Res.2), Fatma (Kz 9; Res.9), Tolga (Erk. 10; Res.6), Emine (Kz 10; Res.12-13)] Hristiyan ocuklar zerinde yaplan aratrmada baz ocuklarn sakall Tanr tasavvuruna sahip olduklar belirlenmitir. 7-12 ya aralnda en fazla 12 yanda % 59,2 ile 10 yanda % 52,2 ve 9 yanda % 48,3 orannda tespit edilmitir.37 Bulutlar arasnda Tanry izenlerden en yksek oran % 51,1le 10 ya ocuklarna aittir. Tanry banda hale ile izenlerin oranna bakldnda 12 yanda % 22,5; 11 yanda % 20,0; 10 yanda % 17,8; 9 yanda % 16,1 olarak yan artmasyla doru orant grlmtr.38 Mslman ocuklardan sakall Allah izen sadece Emine (Kz 10; Res. 12-13) olmutur. Fakat bulutlara yakn veya bulutlar arasnda Allah resimleri, sakall Allah resmine gre daha fazladr. [Tolga (Erk. 7; Res. 1), Elif (Kz 7; Ek2-a), Zeynep (Kz 7; Res. 3), Dilek (Kz 12; Ek2-e; Ek2-f)] Hristiyan ocuklarda 7-8 ya aralnda Tanr ounlukla antropomorfik ifade edilmitir. Sembolik resimlerin oran % 11,5 iken bu oran 9-10 ya aralnda biraz daha artarak % 20; 11-12 ya arasnda % 40,1 olmutur.39 SONU ve NERLER Aratrmada varlan sonular unlardr: 1. Aratrmaya katlan 7-11 ya arasndaki ocuklarn bazlarnda insan olarak veya insana benzer, Allah tasavvurunun grld ortaya kmtr.
36 37 38 39 Hanisch, a.g.e., ss. 35-39. Hanisch, a.g.e., s. 41. Hanisch, a.g.e., s. 51. Hanisch, a.g.e., ss. 89-91.

Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah Kavramnn Geliimi

243

Allah hayalet, duman eklinde resmeden 7-10 ya ocuklarnn da, ayn ekilde somut dn basaman aamadklar grlmtr. insan yz olarak Allah resmeden 12 yandaki ocuun benzer bilisel geliimde olduu ve Allah kavramn anlamlandrd sonucuna ulalmtr. Allah k / nur ve konuma baloncuu, yaz sembol ile ifade eden ve iziminde Allah resmetmeyen baz 8, 10, 12 ya ocuklarn ise ksmen somut ve ksmen de soyut dne sahip olduklar ama bununla birlikte eitli kayglarla Allah resmetmekten kandklar sonucuna varlmtr. 2. ocuklara kssa anlatlrken derste Allaha ilikin bilgi verilmemesine ramen Onunla ilgili sahip olduklar bilgileri, resimlerine yansttklar ve Allah kavramn; gren, emreden, kural koyan, byk olan, grnmeyen, her yerde olabilen, her eyden haberi olan gibi bilgilerle ekillendirdikleri sonucuna ulalmtr. 3. Aratrmaya katlan ocuklarn Allah kavramnn oluumunda, cinsiyetler arasnda fark olmad sonucuna varlmtr. 4. Almanyadaki 7-12 ya Mslman ocuklarn Allah tasavvurunun, Trkiyedeki ayn ya Mslman ocuklarla benzerlik gsterdii ve her iki grup ocuun, Allah benzer ekillerde anlatma yoluna gittii grlmtr. ocuklarn izdikleri resimlerden hareketle Allah kavram oluumunun iinde bulunduklar ya, aile ve aldklar eitim sebebiyle yakn olduu sylenebilir. Yine Almanyadaki Mslman ocuklarla, Hristiyan ocuklarn Allah/ Tanr kavramn anlamlandrmada benzerlikler olduu ifade edilebilir. 5. Mslman ocuklara din eitimiyle kazandrlmak istenen; grnmeyen, her eyi bilen ve duyan, gren, mekndan mnezzeh olan soyut Allahn zellikle bilisel geliimin henz alt basamaklarnda olan ocuklarda soyut deil, somut olduu sonucuna varlmtr. ocuklar kendilerine verilen Allah kavramyla ilgili bilgileri somut ekilde alglayarak, kavram oluturma yoluna gitmilerdir. Aratrma konusundan hareketle din retimi yapanlara unlar nerilebilir: 1. 7-12 ya aralndaki ocuklara Allah retilirken, onlarn sahip olduu bilisel ve din geliim basamana dikkat edilmelidir. Verilecek olan din eitiminin ierii buna gre oluturulmaldr. ocuklarn anlamlandrmada zorlanaca muhtevann daha ok somutlatrlarak ve rneklerle aklanarak sunulmas uygun olacaktr. 2. 7-12 ya aralnda ocuklara Allah kavramyla ilgili verilen din eitimi, ocuklarn bu ya aralnda ve sonrasnda soyut Allah kavramn olutur-

244

HALSE KADER ZENGN

masna etki etmektedir. Ancak soyut Allah kavram olumadnda, bunun bir sre olduu ve ounlukla bilisel geliimle paralel gittii gz nnde bulundurulmaldr. ocuklarn bu geii yapabilmeleri iin onlarn yeterince desteklenilmesi ve kendilerine zaman verilmesi gerekmektedir. Kaynaka
Akbulut, Sevgi, Ersoy, Osmanl Minyatr Teknii, Ankara: nkansa Matbaaclk, 2006. Akyrek, Sleyman, Din retiminde Kavram retimi, stanbul: Deerler Eitimi Merkezi Yaynlar, 2004. And, Metin, Osmanl Tasvir Sanatlar 1 Minyatr, stanbul: Trkiye Bankas Yay., 2004. am, Nusret, slamda Sanat Sanatta slam, Ankara: Aka Yaynlar, 2008. Dohmen, Christoph, Das Bilderverbot, Frankfurt am Main: Athenum Verlag, 1987. Glck, erafeddin; Toprak, Sleyman, Kelam, Konya: Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Yay.,1988. Hanisch, Helmut, Die zeichnerische Entwicklung des Gottesbildes bei Kindern und Jugendlichen, Stuttgart: Calwer Verlag, 1996. Hull, John, Wie Kinder ber Gott reden!, ngilizceden Almancaya terc. Sieglinde Denzel, Susanne Naumann, Gtersloh: Gtersloher Verlagshaus, 1997. Klein, Stephanie, Gottesbilder von Mdchen, Stuttgart: W. Kohlhammer Verlag, 2000. Konuk, Yurdagl, Okulncesi ocuklarda Din Duygunun Geliimi ve Eitimi, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1994. Kyl, Mustafa, ocukluk Dnemi Dini nan Geliimi ve Din Eitimi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, XLV:2, (2004), ss. 137-154. Kyl, Mustafa, Farkl Din ve Kltrlere Mensup ocuklarn Dini nan ve Tanr Tasavvurlar, EKEV Akademi Dergisi, 8:19 (2004), ss. 17-30. Piaget, Jean, ocukta Zihinsel Geliim, terc. Hsen Portakal, stanbul: Cem Yaynevi, 2004. es-Sbn, Nreddin, Mtrdiyye Akaidi, ev. ve notlar: Bekir Topalolu, Ankara: Diyanet leri Bakanl Yay., 2000. Schngel-Straumann, Helen, Gottesbild und Kultkritik vorexilischer Propheten, Stuttgart: KBW. Verlag, 1972. Schweitzer, Friedrich, Lebensgeschichte und Religion, Religise Entwicklung und Erziehung im Kindes-und Jugendalter, Gtersloh: Gtersloher Verlagshaus, 2004. Topalolu, Bekir, Allah, slam Ansiklopedisi, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1989, c: 2, ss. 471-499. Uysal, Mride, Peygamberimizin Hayat 1, stanbul: Uysal Yaynevi, tsz. Vygotsy, L. S., Dnce ve Dil, ev: S. Koray, stanbul: Toplumsal Dnm Yaynlar, 1998. Werbick, Jrgen, Trugbilder oder Suchbilder?, Ein Versuch ber die Schwierigkeit, das biblische Bilderverbot theologisch zu befolgen, ngo Baldermann ve dierleri (Ed), Die Macht der Bilder, Neukirchen, Vluyn: Neukirchener Verlag, 1999, ss. 3-27. Yavuz, Kerim, ocukta Dini Duygu ve Dncenin Geliimi (7-12), Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 1987. Yldz, Murat, ocuklarda Tanr Tasavvurunun Geliimi, zmir: zmir lahiyat Vakf Yaynlar, 2007.

Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah Kavramnn Geliimi

245

Ek-1 ocuklara Anlatlan Kssa Allah insan yaratmak istedi. Fakat bu dncesini ilk nce meleklerle konutu. Allah: Ben yeryznde insan yaratmak istiyorum dedi. Melekler de: Biz sana ibadet ediyoruz ve seni hep vyoruz, sen bizim iin her eysin. Sen bizi yarattn ve biz her eyi senin iin yapyoruz, bu yeterli deil mi? Neden imdi insan yaratmak istiyorsun? dedi. O zaman Allah Meleklere: Ben sizin bilmediiniz her eyi biliyorum. Ben sizi yarattm ama her eyi ben kendim biliyorum. Siz her eyi bilemezsiniz. Dedi. Sonra sevgili Allahmz demi yaratt ve ilk insan yani demi yarattnda meleklere: Gelin, siz imdi deme secde edin ona dua etmeniz gerekir. Dedi. Hepsi ona secde etti ancak eytan secde etmedi. Sadece eytan: Hayr, sen beni ateten yarattn, demi topraktan yarattn. Dedi. eytan gururlanyordu, kendini byk gryordu ve secde etmek istemedi. Bunun zerine Allah demi uyard: dem dikkatli ol! eytan size zarar vermek isteyecek. Kt eyler yaptrmak isteyecek, dikkatli ol. Allahn meleklerle ve eytanla konumasndan sonra Allah, deme bir de e yaratt, Havvay. Allah deme: Sen ve ein cennetteki bu baheye yerlein orada istediinizden yiyin, istediiniz eyleri yapn, u aatan sakn yemeyin, onu size yasaklyorum. dedi. dem ve Havva cennette ok mutlular, her ey ok gzel, temiz, iekler, aalar var. Yer ve hava tertemiz. eytan, Allaha kar gelmiti. demle Havvay kskanyordu. eytan ok kskant ve dnmeye balad: Ne yapmalym ki bu kadnla adam cennetten gitsin. Ben biliyorum, ben biliyorum, onlar bu aatan yemelidir. Allaha kar gelmelidir. Allahn yasakladn yaparlarsa cennetten giderler. Diye kendi kendine konutu. eytan dndklerini yapmtr. eytan, demle Havvay kandrd ve Allahn yasaklad o aacn meyvelerinden yemelerini salad. demle Havva o aacn meyvesinden yiyince plak olduklarn fark ettiler. Baktlar ki stlerinde hi elbise yok. Oras cennet olduu iin ok aa vard, hemen

246

HALSE KADER ZENGN

oradan yapraklar buldular, yaprakla zerlerini rttler. ok utanmlard, yaptklarndan dolay Allahtan balanma dilediler. Bylece dem ve Havva, Allaha kar gelmi ve hataya dm oldular. Allah, sz dinlenmedii iin ok kzmt fakat onlar affetti. demle Havvay cennetten karp dnyaya gnderdi. Ek-2

Elif (Kz 7; Ek2-a)

Yasemin (Kz 8; Ek2-b)

Arzu (Kz 10; Ek2-d)

Buse (Kz 10; Ek2-c)

Almanyadaki Mslman ocuklarda Allah Kavramnn Geliimi

247

Aydan (Kz 10; Ek2-g) Dilek (Kz 12; Ek2-e)

Sibel (Kz 11; Ek2-h)

Dilek (Kz 12; Ek2-f)

Sibel (Kz 11;Ek2-)

248

HALSE KADER ZENGN

Kevser (Kz 11; Ek2-i) Baran (Erk. 12; Ek2-k)

Kevser (Kz 11; Ek2-j)

Baran (Erk. 12; Ek2-l)