Canllarn Snflandrlmas

1. Giri
Canllarn evrelerinde bulunan unsurlarn snflandrlmas, insann yeryznde ortaya kndan daha eskidir. Zira hayvanlar bile evrelerinde bulunan objeleri besinler, besin olmayanlar, dmanlar, rakipler, eler vs. eklinde bir gruplandrma yaparak tanrlar.
Canllar snflandrma yaplmadan incelenseydi, hangi sorunlarla karlalrd?

Snflandrma yaplmam olsayd canl ve cansz varlklar hakknda sistemli ve yeterli bir bilgiye sahip olunamayacakt. Dolaysyla bu kadar kalabalk canllar hakkndaki karklk giderilemeyecekti. Ayrca bir ok canl ile ilgili bilginin, rnein zehirli bir bitki, yrtc bir hayvan ya da hastalk yapan bir canl gibi, gelecek kuaklara aktarlmas da sz konusu olmayabilirdi. Bugn iin bilimin her kolunda ilerleme kaydedilmesinin nedeni, ite bu snflandrma ynteminin olduka gelimi olmas ve daha da gelitirilmesine youn bir ekilde devam edilmesidir.
Yeryznde ne kadar canl tr bulunmaktadr, hi dndnz m?

Gnmzde dnyada 1 500 000 den fazla yaayan hayvan, 800 000 den fazla da bitki tr tespit edilmitir. Bu kadar canl trnn sadece isimlerini yazmaya kalksak ciltler dolusu kitap yazlmas gerekir. Ayrca jeolojik devirlerde yaayp da fosil olmu pek ok canl ceidi de vardr. Bu nedenle canllarn snflandrlmas ve isimlendirilmesi gerei ortaya kmtr. Organizmalar yakndan incelersek, birbirlerine benzeyen zelliklerinin yannda farkllklarn da grrz. Bu farklara ramen organizmalar benzerlik durumlarna gre bir araya toplamak ve gruplandrmak mmkndr. te snflandrmada ama, canllarn belirgin ve farkl zelliklerini saptayp, bir snflandrma emasna gre eitli canl gruplar arasnda benzeyen ve benzemeyen zellikleri filogenetik akrabalk asndan deerlendirerek bir sralama yapmaktr. Snflandrmann temelini canllarn kaltsal zellikleri oluturur. Yukarda saydmz nedenlerle canllar bir araya toplama ve gruplandrma taksonomi ve sistematik disiplinlerini ortaya karmtr. Canllar belirli zelliklerine gre gruplara ayrarak inceleyen bilim dalna Taksonomi ya da Sistematik Bilimi denir. Taksonomi yunancada taxis = sralama ve nomos = yasa, kelimelerinin birlemesiyle meydana gelmi, "organizmalarn snflandrlmasnn teori ve uygulamasdr" eklinde tanmlanabilir. Sistematik ise yunanca bir kelime olan Systema'dan tretilmi olup "organizmalarn eit ve farkllklaryla onlarn arasndaki akrabalklar inceleyen bir bilimdir" eklinde tanmlanr. Hayvanlar snflandran bilim kolu sistematik zooloji, bitkileri snflandran bilim
kolu ise Sistematik Botanik adn alr.

2. Snflandrmann nemi
Bir lke iin cansz doal zenginlikler ne kadar nemliyse, canl doal zenginlikleri ondan ok daha nemlidir. Yeryznde her canl trnn besin zinciri iinde nemli bir fonksiyonu vardr. Bir ksm bizim iin zararl gibi grnse de farkna varmadmz ya da bilmediimiz ok nemli yararl ynleri olabilmektedir. Bir lkenin canl doal zenginliklerinden yararlanabilmesi iin, nce nelere sahip olduunu bilmesi gerekir. Bu da ancak yaplacak sistematik almalarla mmkndr. Gnmzn nemli konularndan olan evre sorunlar olaynn tespiti de yine bu almalara dayanmaktadr. nk evre kirlilii canllar iin geerli bir olgudur. evre kirliliinin sonularn syleyebilmek iin ise, evreyi bozmadan nce sahip olduumuz canl varlklarn neler olduunu bilmek ve onlar gnmzdekilerle karlatrmak gerekir. Sistematik, biyolojinin tm dallarnda etkisi olan bir bilim koludur. rnein kaltm, ekoloji, jeoloji, karlatrmal biyokimya, molekler biyoloji, deneysel biyoloji

gibi bilim dallarnn taksonomiye dayanmadan bir alma yapmalar olanaksz gzkmektedir. Gnmzde bir canl trnn sahip olduu yararl bir genin dier trlere aktarlabildiini (gen mhendislii) dnnz. Salam bir snflandrmann en nemli zelliklerinden birisi de, onun tahmin yapabilme deerine sahip oluudur. Bir ok hayvan laboratuvarda yetitirilemez bazlar da kltrlerde oaltlamaz. Doal sistemde uygun ekilde dalm bir ka trn iyi bir analizi yeni enzimlerin, hormonlarn dallar ya da metabolik yollar hakknda bize ok gerekli bilgiler verebilir. Tp, eczaclk, tarm, doal kaynaklarn korunmas vs. gibi alanlarda problemlerin zmnde sistematik anahtar rol oynar.

3. Sistematiin Tarihesi
Organizmalarn snflandrlmas her dnemde o dnemin mantk lleri ve bilgi dzeyine bal olarak yapldndan insanln gelime srecine paralel olarak deiiklik geirmitir. nceleri yaplan snflandrmalar canllar renk, desen, yaadklar ortam ve yzeysel benzerliklerine gre rastgele snflandran yapay snflandrmalardr. Bu tip snflandrma gzleme dayal olduu iin, bir ok hatalara neden olmutur. rnein hayvanlar suda yaayan (aquatic) hayvanlar, karada yaayan (terrestial) hayvanlar olarak snflandrmak bu tarz bir taksonomidir. Bu ekildeki snflandrma yalnz analo (grevde) organlara gre yaplr ve canllarn gerek akrabalk dereceleri konusunda bilgi vermez. Buna benzer baka rnekleri de siz bulunuz. Yapay snflandrma olarak kabul edilen bu snflandrma bugn artk kullanlmamaktadr. Gnmzde snflandrma, canllarn homolo (kkende) organlarna, yani akrabalk derecelerine gre yaplr. Bu esasa dayanlarak hayvanlarn ilkellerinden daha gelimi olanlarna doru yaplan snflandrmaya da doal snflandrma denir. rnein gnmzde yarasalar uan bir hayvan olduklar halde kularla ayn grupta incelenmezler. nk yarasa memeli bir hayvandr ve dier memelilerle akrabadr. Yapay taksonomiler yerini giderek doal snflandrmaya brakmtr. Srekli gelien modern biyoloji doal bir snflandrma oluturmaya alarak organizmalarn evrimsel ilikilerini, yani akrabalk derecelerini yanstacak ekilde snflandrmaktadr. Bilimsel bir konudaki gelimeyi izleyebilmek hem de bugnk sisteme nasl gelindiini grebilmek iin sistematiin tarihesi zerinde ksaca duralm. Snflandrmann tarihesi ARISTO (M.. 384-322)'ya kadar uzanr. Aristo hayvanlarn yaay biimlerine, hareket ve almalarna, alkanlklarna ya da vcut ksmlarna gre gruplandrlabileceini syler ve yaay biimlerine gre de bunlar su hayvanlar ve kara hayvanlar diye ikiye ayrr. Aristo, vcut zelliklerine gre yapt dier bir snflandrmada ise hem d karakterlere gre, hem de anatomilerine dayanarak hayvanlar alemini kanl hayvanlar (krmz kana sahip olanlar) ve kansz hayvanlar diye iki byk gruba ayrmtr. Aristo, snflandrma basamaklar olarak sadece genos ve eidos basamaklarn ayrt etmitir. Bunlardan birincisi en yksek genel kategori, ikincisi ise aa yukar bugnk tr kategorisinin karldr. Aristo'nun bu snflandrma sistemi rnesansa kadar devam ettirilmitir. XVI. yy.da GESSNER "historia animalium" adl eserinde tamamyla bu snflandrmay tekrarlamtr. Yine ayn yy. da fakat daha sonra ALDROVAND ise kansz hayvanlarn snflandrlmasn bcekler, yumuak hayvanlar, krustaseler, kabuklu hayvanlar, bitkisel hayvanlar eklinde deitirmitir: Aldrovandi bunun dnda kularn sistematiini de genileterek eitli gruplar ayrt etmitir. Hayvanlarn snflandrlmasnda ilk kez cins kavramn kullanan ve snflandrmada anatomik karekterleri esas alan JOHN RAY (XVII. yy.)'dir. Trlerin binominal olarak isimlendirilmesi (iki adlandrma), ilk kez svireli doa

bilgini GASPARD BAUHN (1560-1624) tarafndan Pinax (1623) adl eserinde bitkiler iin nerilmitir. Fakat bu fikir sveli doa bilimcisi CARL VON LNNEAUS (LNNE) (1707-1778) 'nin bitkiler iin "Species Plantarum" (1753) hayvanlar iin ise "Systema Naturea" adl eserinin 10. basksnda (1758) dzenli bir ekilde kullanlarak bilim dnyasna kabul ettirilmitir. Bu isimlendirme ile her canlya bilim dnyasnn kabul ettii ortak ve tek isim verilmi olmaktadr. Linne bu almasyla sistematik zoolojinin temelini kurmutur. Hayvanlar alemini klasislere, klasisleri ordolara, ordolar cinslere, cinsleri de trlere ayrmtr. lk kez snflandrmaya sokulan bu kategorilerle ll bir ayrma mmkn olmutur. Linne'den sonra aratrclar bu sistemi dzenleme almalar yapmlardr. Bunlarn banda gelen LAMARCK (1744-1829), omurgasz hayvanlar 8 snfa ayrr. Lamarck'tan sonra CUVER (1769-1832)'in " sur un rapprochement a etablir les differentes classes des animaux " isimli yazsnda kan snflandrmas, sistematikte bir reform yaparak ilerideki btn snflandrma almalar iin esas tekil etmitir. Cuvier bu snflandrmada karlatrmal anatomiden yararlanarak i organizasyonun yap planna gre hayvanlar 4 byk ana gruba (tipe) ayrr. SEBOLD (1848), o sralar yeni gelien sitolojiden yararlanarak Radiata grubundan bir hcreli hayvanlar ayrmtr. Linne'den yaklak yz yl sonra DARWN, 1859 da yaynlad "Trlerin Orjini" adl eseriyle organik evrimin temellerini atmtr. Bunun sonucu olarak da taksonomik almalarn arlk noktas trlerin basite kataloglanmasndan ok, trler arasndaki akrabalk ilikilerini anlama ynne kaymtr. HAECKEL, protozoonlara kar btn ok hcreli hayvanlar Metazoa ad altnda toplamtr. Dier taraftan RAY LANKESTER metazoonlar Coelenterata ve Coelomata gruplarna ayrmtr. HATSCHEK ve GROBBEN de slomatlar Protostomia ve Deutorostomia filumlarna blmtr. Sngerler dier ok hcreliler gibi gerek ektoderm ve endoderm tabakalarna sahip olmadklar gibi gelimelerinde de baz zellikler gsterirler. Bu nedenle SOLLAS, sngerleri Parazoa ad ile dier ok hcrelilerden ayrm, BUTSCHL ile KKENTHAL de geri kalan ok hcrelilere Eumetazoa adn vermilerdir. XIX. ve XX. yzylda gelien modern taksonomi de tipe bal bir tayin, yerini populasyon fikrine brakm ve trn tanm da populasyon dzeyinde yaplmaya balanmtr.

4. Taksonominin Amac
Taksonomi biliminin amac, herhangi bir organizma ya da organizma grubuna ait yaplm gzlemler sonucunda ortaya konmu olan bilgileri toplayacak, uluslararas kullanl ve pratik bir sistem oluturmaktr. Ancak byle bir sistem iinde dnyada yaayan canl gruplar hakknda gerekli bilgileri edinebiliriz. Taksonomik sistem hiyerarik bir sistem olup, ilerlii olabilmesi iin u zellikleri tamas gereklidir. Deiik tipteki organizmalar ayrdedebilmelidir. Bu ayrm iin gerekli kriterleri ortaya koymaldr. Spesifik taksonlar daha kapsaml taksonlar iine toplama kapasitesine sahip olmaldr.

5. Taksonomik Sistem
5.1. Tr Kavram
Biyolojik taksonomi evrimsel prensipler zerine kurulmu olup, pek ok bilim adamnn, organizmalar arasndaki genetik ilikileri ortaya koymak iin gsterdikleri abalarn rndr. Taksonomik sistem taksonlar hiyerarik bir dzen iinde sralar. Her ne kadar trn altnda alt tr ve rk gibi daha kk birimler bulunursa da hiyerarik sralamada en kk kategori tr olarak kabul edilir. Taksonomide tek gerek kategori olan tr kavram zerinde durmamzda yarar vardr. Hayvanlarn ve bitkilerin snflandrlmasnda temel birim olarak alnan trn, dier trlerle ayrlm hangi snrlarda olmal sorusu, yani tr tanm, biyolojinin en zor yantlanabilen sorularndan birisidir. Hayvan ve bitki gruplarnn tm iin geerli olabilecek bir tr tanm vermek, bugnk bilgilerimizle olanaksz grnmektedir.

Ancak, bir ok aratrc arasnda, deerlendirme yntemleri ve zelliklerin seimi konusunda bir ok fikir ayrl olmakla birlikte, ana ilkeler asndan tam bir fikir birliine varlm denebilir. Bu ana ilkeler erevesinde bir trn tanm yle yaplabilir: yapsal ve ilevsel zellikleri bakmndan birbirine benzeyen, ayn d ve i evresel koullara benzer ekilde tepki gsteren, doal koullarda serbest olarak birbirleriyle iftleip, verimli yavrular meydana getirebilen bireyler topluluudur. Biyolojinin gelime sreci iinde, tipe bal tr (Morfolojik tr), nominalistik tr ve biyolojik tr gibi tr tanmlar ortaya kmtr. Tipe bal tr (Morfolojik tr)'de esas olan, tip formudur ve bu tipin zelliklerini gsteren bireyler ayn trdendir. Morfolojik tr kavram, Plato ve Aristo'nun dnceleri dorultusunda Linne ve ekolnn tr kavramdr. Bu kavrama gre tr oluturan bireyler bir fotorafn kopyas gibi morfolojik bakmdan birbirinin benzeridir ve zaman iinde deiiklie uramazlar. Felsefi dayana yaratl teorisidir. Bu teoride btn trlerin ayn anda yaratldna ve gnmze kadar hi deimeden geldiklerine inanlr. Nominalistik tr tanmnda esas ve gerek olan bireydir. Bu kavram benimseyen bilim adamlarna gre tr, doada gerek bir ekilde deil dnce olarak vardr. Tr kavram hakknda ayrntl ve bilimsel bir tanm ilk kez Ernst MAYR tarafndan 1940 ylnda yaplmtr. Bu tanm, bugn iin de eeyli reme gsteren canllar iin geerliliini hala devam ettirmektedir. Mayr'a gre tr, aralarnda gen alverii yapan ya da bu potansiyelde olan doal populasyon gruplarnn oluturduu birliktir. Byle bir populasyon dier populasyonlardan reme bakmndan izole olmutur ve onlarla gen alverii yapamaz. Bu tanmda kriter olarak iki bireyin iftleip reyebilme faktr esas alnmtr ve biyolojik tr kavram olarak bilinir. Biyolojik tr kavramnda populasyon, belli bir yerde belli bir zamanda bulunan, birbirleriyle iftleip reyebilen bireyler topluluudur. Deiik tanmlar olmasna karn bugn kabul edilen biyolojik tr u ekilde tanmlanabilir: Birbirlerine ve ana babalarna ok benzeyen, doal koullar altnda birbirleriyle iftleerek srekli bir reme yetenei gsteren bireylerin oluturduu topluluktur. Morfolojik tr tanm ile biyolojik tr tanmlarnn her birinin bal bana tm canl trleri iin kullanlabilme glkleri vardr. Biyolojik tr kavram eeysiz reyen canllar iin kullanlamaz. nk eeysiz reyen organizmalarn bireyleri arasnda gen alverii sz konusu deildir. iftleebilme ltnn yokluu biyolojik tr kavramnn bu eit organizmalarda uygulanmasna bir engel oluturur. Bu nedenle eeysiz reyen canllara morfolojik tr kavram uygulanarak birbirlerinden ayrtedilebilirler. Ancak sibling tr adn verdiimiz ve morfolojik olarak birbirlerine ok benzeyen ve aralarnda reme izolasyonu olan trler arasndaki ayrmda da morfolojik tr kavram uygulanamaz. Bu gibi trleri pratikte ya reme deneyleri ile ya da dier biyolojik zelliklerine bakarak ayrt etmek mmkndr. Bunlar genellikle taksonomik almalardan ok, tbbi (rnein Anopheles-sivrisinek), genetik (rnein Drosophila -sirke sinei, Paramecium Terliksi hayvan), sitolojik, tarmsal ya da baka zel nemleri zerindeki almalar srasnda tespit edilmilerdir. Yine eeysel dimorfizm, polimorfizm ve ya farkllklar nedeniyle ayn tre ait bireyler arasnda morfolojik farkllklar bulunabilir. Bu nedenle morfolojik olarak fark olsa bile ayn reme birlii ierisinde yer alan bu bireyler ayn tr olutururlar. Eeysel dimorfizm, polimorfizm gibi terimlerin anlamlarn reniniz. Burada dikkat edilecek noktalardan birisi, bir tr meydana getiren populasyondaki bireyler birbirinin ayns deil benzeridir. Aralarnda anatomik, fizyolojik zellikler, proteinlerin, ynetici molekllerin yaps ve davran bakmndan belirli farklar, yani varyasyonlar vardr. Varyasyonlar trn temel zellii olup, bir trn bireyleri arasndaki bu farkllklar baka trn bir bireyi ile karlatrlnca daha azdr. kincisi ise iki farkl tr arasnda gen ak tamamen keilmi, yani eeysel yaltm salanm olmaldr. Trn bireyleri ortak bir atadan gelirler. Aralarnda kan akrabal bulunan bu bireyler birbirleri ile iftletirilince kendilerine benzeyen ve dourgan

(fertil) olan yavrular meydana getirirler. Yani atalarndan oul dllere bir gen ak vardr. Halbuki iki farkl tr arasnda gen ak tamamyla kesilmitir. nk genel bir kural olarak farkl trlere ait bireyler kendi aralarnda iftleemezler. Ancak birbirlerine ok yakn olan trlerin (sibling trler) bireyleri arasnda ok az iftlemeler olsa bile, meydana gelen yavrular hi bir zaman dourgan olamazlar. Hepinizin bildii at'la eein yavrusu katr bu duruma en gzel bir rnek oluturur. Ayn kkenden gelen ve ayn corafik blgede bulunan trlere simpatrik, ayr blgelerde bulunanlara ise allopatrik trler denir. Morfolojik olarak benzeyen fakat oalma bakmndan birbirlerinden ayrlan trlere sibling, iki ya da daha ok alt tre sahip trlere politipik, alt tr olmayan trlere de monotipik tr denir. Dnyada geni alanlara yaylm trlere kozmopolit, belirli ktalara yaylm trlere kontinental, sadece belli bir blgede bulunan, oraya has olan trlere de endemik tr ad verilir. Ayn gen havuzuna sahip olan bir tre ait bireyler, bulunduklar evrede bir ekolojik birlik (populasyon) olutururlar. Bylece her bir tr bir ok lokal (blgesel) populasyonlardan oluur. Bunlardan bazlar birbirlerinden gzle grlebilecek lde farkldr. te byle bireylerin oluturduu tr alt gruplara da alttr (subspecies) denir. Bunlar trn dier populasyonlarndan taksonomik olarak farkldr.

5.2. Irk Kavram

Bir tr iinde ayr ayr yerlerde yaayan ve bu nedenle baz farkllklar gsteren topluluklara Doal rklar denir. Baz yazarlar doal rklar varyete, alt tr ya da populasyon olarak da isimlendirmektedirler. Ancak son yllarda zoolojide varyete terimi artk kullanlmamaktadr. Bir tr iinde birbirlerinden yalnz bir gen ifti bakmndan ayrlan bireylere de Mendel rk veya gen rk denir. Byle rklar ancak belli koullar altnda, kardein karde ile ya da ana babann yavrularyla eletirilmesi sonucunda laboratuvarlarda yetitirelen hayvanlarda grlr. Ekonomik adan nemli baz hayvanlarn zel koullar altnda yetitirilmesiyle elde edilen rklara da kltr rklar ad verilir. Bunlar doaya braklrlarsa yaamlarn zorlukla yrtrler ya da yrtemezler (baz kafes kular gibi). Bir trn ayr corafik blgelerde yaayan topluluklarna corafik rklar denir. Corafik blgelere gre insan rklarn sayabilir misiniz? Bir trn ayn corafik blge iinde bulunmalarna karlk eitli nedenlerle birbirlerinden ayrlm topluluklarna da lokal rklar denir. Lokal rklarn oluturduklar topluluklara deme ad da verilmektedir. Yani bir tr, birbirleriyle baz yaknlklar olan saysz lokal populasyonlardan ya da demelerden meydana gelmektedir.

5.3. Taksonomik Sistem

Linne snflandrmasnda organizmalarn snflandrlmalar hiyerarik bir sisteme dayanr. Bu sistemde belli bir organizma grubu takson adn alr (oulu taksa). Yani bir kategoriye girecek ekilde dierlerinden ayrlm olan gruplar takson olarak tanmlanr. Her taksonun bu hiyerarik dzende bulunduu basamaa da kategori denir. Hayvanlarn gnmzde taksonomik hiyerarilerini oluturan 7 temel kategori vardr ve her bir tr aadaki bu yedi zorunlu kategoriye baldr. Burada hepimizin bildii tilki ve balars'nn snflandrlmasn birlikte grelim.
Taksonlar

Kategoriler Regnum (alem) Phylum (ube) Clasis (snf) Ordo (takm) Familya (aile)

Taksonlar Animalia (Hayvanlar alemi) Chordata (Kordallar) Mammalia (Memeliler) Carnivora (Etiller) Canidae (Kpekgiller)

Taksonlar Animalia (Hayvanlar alemi) Arthropoda (Eklembacakllar) nsecta (Bcekler) Hymenoptera (Zar kanatllar) Apidae (Balarsgiller)

Genus (cins) Species (tr)

Canis Canis lupus (tilki)

Apis Apis mellifera(Bal ars)

Bu hiyerarik snflandrmaya monofiletik snflandrma denir. Bunda benzer trler ayn cinste, benzer cinsler ayn familyada, benzer familyalar ayn takmda, benzer takmlar ayn snfta, benzer snflar ayn filumda yer alrlar. Buna gre hayvanlar aleminde en st dzeyde filum, en alt dzeyde dzenli kategori olarak species yer almaktadr. Bilinen tr says ve bu trlerin akrabalk dereceleri hakkndaki bilgilerimiz arttka trlerin taksonomik durumlarn belirlemede daha dikkatli olma zorunluluu domutur. Bu zorunluluun giderilmesi de yedi kategori arasna ek kategorilerin yerletirilmesi ile salanmtr. rnein filum zerine divisio (blm), genus ile subfamilya arasnda tribus kategorilerinin konmas gibi. Ancak ek kategorilerin ou orjinal kategori isimlerinin ba tarafna sper (st), ya da sub (alt) eklerinin getirilmesi ile oluturulmutur. Bylece sperordo, subordo, sperclasis, subclasis vd. ortaya kmtr. Sperfamilya, familya, subfamilya ve tribus kategorilerinde yer alan taksonlar sistematik zoolojide sonlarna standart ekler alrlar. Bu ekler srasyla -oidea, -idae, -inae, -ini'dir. Bitkilerin snflandrlmasnda farkllk var mdr? Bitkilerin snflandrlmasnda temelde bir fark yoktur. Ancak belirli kategorilerde yer alan taksonlarn isimlendirilmesinde kullanlan eklerde farkllk vardr. Bitkilerde familya ad, isim gibi kullanlan oul bir sfattr ve cins isminin sonuna - aceae ekinin getirilmesi ile yaplr. Subfamilya iin -oideae, tribus iin -iae, subtribus iin -inae ekleri getirilmektedir. Bunlarn Trke olarak ifade edilmesinde ise takmlar iin, -lar (ler), alttakm iin -slar, familya iin -giller, altfamilya iin -sgiller taklar kullanlmas nerilmitir. Bunlarn dnda bitkilerin snflandrlmasnda divisio iin -phyta, subdivisio iin icae, klasis iin -atae, -opsida, subklasis iin -ideae, -idae, takm iin -ales, subordo iin -ineae ekleri kullunlr. Hayvanlarn snflandrlmasnda kullanlan eklerle karlatrnz. imdi de bitkiler aleminden yine hepimizin bildii iki trn, karaam ve kuburnu'nun snflandrlmasn grelim.

Kategoriler Taksonlar Regnum (alem) Divisio (blm) Clasis (snf) Ordo (takm) Familya (aile) Planta (Bitkiler alemi) Gymnospermae (Ak tohumlular) Coniferopsida Coniferales (Koniferler) Pinaceae (amgiller)

Taksonlar Planta (Bitkiler alemi) Angiospermae (Kapal tohumlular) Magnolipsida Rosales (Gller) Rosaceae (Glgiller)

Genus (cins) Species (tr)

Pinus Pinus nigra (Karaam)

Rosa Rosa canina (Yabanigl, kuburnu)

Bitkilerde tr alt katogoriler alttr (subspecies) ve variyete (varietas) olmak zere ikiye ayrlr. Alttr, trn dier benzeri alt blmlerinden taksonomik olarak farkl ve corafi olarak snflandrlm yerel populasyonlardr. Bir trn alttrleri arasnda reme engeli olmamakla birlikte, eitli corafik engeller nedeniyle bu gereklemez. Varyete ise, ayn blge iinde genetik olmayan farkllklar sonucu ortaya kan bir birimdir. Bu farklln ortaya kmasna habitat ve iklim gibi koullar neden olur. Bu arada taksonomi konusunda bir nemli noktay belirtmekte yarar vardr. Btn taksonomiler canl organizmalar arasndaki ilikileri anlamada yardmc olan vastalardr. Bylece taksonomiler halen yaayanlar ile fosil organizmalardan yeni bilgiler elde edildike dzeltilen ve glendirilen dinamik sistemlerdir. Bu nedenle herkes tarafndan kabul edilen tek tip taksonomi mevcut deildir.

6. Canllarn Snflandrlmasnda Esas Alnan Temel zellikler

Bir zelliin taksonomik deeri, niteliksel (kalitatif) olarak kullanlabiliyorsa snflandrmada dorudan doruya kullanlr (Morfolojik taksonomi ). Niteliksel olarak kullanlamyan bir karekter niceliksel (kantitatif) olarak deerlendirilebilir (numerik taksonomi). Son zamanlarda taksonomik yargya varabilmek iin, bir populasyondaki bireyler arasndan seilen rneklerin taksonomik zellik gsterebilecek lmleri (parametreleri) bilgisayara yklenmekte ve verilen deerler arasndaki farklln derecesi llmektedir (Numerik Taksonomi). Bu lmler ok boyutlu bir hacime (Parametre hacmi'ne) tanarak trlerin birbirlerinden boyutlu farkllamas gsterilebilmektedir. Bilimsel snflandrma yaplrken canllarn eitli ynlerden benzerlikleri gz nnde tutulur. Bunlardan birisi canllarn filogeni'leri (soy oluumlar) dir. Bir canlnn filogenisi bilindii gibi fosillerden takip edilebilir. Bu durum ise bir ok canl iin olanakszdr. zellikle yumuak vcutlu canllarn fosil brakma anslar hemen hemen yok gibidir. Bu nedenle baz gruplarn snflandrlmalarnda filogenilerinden yararlanmak mmkn deildir. Ancak iyi fosil brakan gruplarda ise doru bir snflandrma iin filogeni ok byk yararlar salamaktadr. Hayvanlarn snflandrlmasnda gz nne alnan zelliklerinden birisi de ontogeni (bireysel geliim) leridir. Hayvanlarn segmantasyon, embriyonal geliimleri, larva devreleri vb. gibi zellikleri snflandrmada esas alnan zelliklerdendir. Baz hayvan gruplarnda geliim srasnda grlen larva, erginlerinde bulunmayan ve hayvanlarn akrabalk dereceleri konusunda bize bilgi veren zelliklere sahiptir. Larva ve bakalam olay iin reme ile ilgili niteye baknz. Doal snflandrmada karlatrmal anatomi ve morfoloji bilgileri en ok gz nnde tutulan unsurlarn banda yer alr. Burada esas alnan organlar homolo (kkende) organlar'dr. Buna gre hayvanlarn simetri zellikleri, iskelet, sindirim sistemleri, yeleri, reme d genital sistemleri ve metamerizm durumlar karlatrlr. Bitkilerde de kk, gvde, iek gibi eitli vcut ksmlarna ait deiik taksonomik zellikler snflandrmada esas alnr. Hayvanlarda snflandrmada gz nnde tutulan nemli bir zellik de simetri durumlar ve vcut boluudur. Hayvanlarda hareket ve beslenme gibi grevleri yerine getirmek zere olumu vcut

uzantlarna ye ad verilir. Snflandrma yaplrken bu organlar arasnda kkende olanlar (homolo) gz nnde tutulurken, grevde (analo) olanlar, rnein ku kanad ile bcek kanad gibi, gz nne alnmazlar. Birok kara ve su hayvannda vcuda destek grevi yapan ya da korunmaya yarayan iskelet bulunur. skelet zellikleri birok hayvann snflandrlmasnda gz nne alnmaktadr. Canllarda eeysel zellikler de deiik durumlarda olabilir. Dii ve erkek eey organlarn birlikte vcudunda bulunduran canllara hermafrodit (ayn eeyli), denir. Yksek yapl hayvanlarn ounda herbiri yalnz dii ya da yalnz erkek reme sistemlerine sahiptirler. Byle hayvanlara da ayr eeyli hayvanlar denir. Ayrca bir ok canlda d genital organlarn yaps nemli taksonomik karekter olarak kabul edilir. Bitkiler iin de bu zellikler geerlidir. Baz bitkiler ayn iekte hem dii hem de erkek organlar tarken, baz bitkilerde erkek ve dii iek farkl olabildii gibi, baz bitkilerin erkek ve diileri farkl bireyler olabilmektedir. Canllarn snflandrlmasnda bu saylan zelliklerden baka gnmzde tekniin ilerlemesine bal olarak sitolojik zellikleri, molekler yaplar ve genetik bilgilerinden yararlanlmaktadr. rnein tr tayinlerinde belli proteinlerinin amino asit dizilimleri kullanlabilmektedir. Ayrca daha nce de sz edilen numerik taksonomi de zerinde durulan konulardan birisidir.

7. Canllarn simlendirilmesi
Burada sz edilecek isimlendirme tabii ki bilimsel isimlendirmedir. Ancak bunun nemini kavrayabilmek iin blgesel isimlendirmeden ksaca sz edelim. Bilindii gibi her lkede iyi tannan hayvanlara ve bitkilere birer isim verilmitir. Ancak ayn hayvana ve bitkiye deiik lkelerde hatta o lkenin deiik blgelerinde deiik isimler verilebilmektedir. rnein lkemizin her tarafnda yaygn bir ku olan Upupa erops farkl yrelerde htht, ibibik, tarakl ku, avu kuu eklinde isimlendirilmektedir. Yine evcil scak kanl hayvanlardan kan emen ve at sinekleri olarak adlandrlan Tabanidae sinekleri de lkemizin eitli yrelerinde gvem, belek, bkelek, vez vb. gibi eitli isimlerle anlmaktadr. Bitkilerden Ulmaceae familyasndan Celtis australis L. Karadeniz blgesinde halk arasnda itlembik olarak isimlendirilirken, ayn Trke isim Ege ve Akdeniz blgesinde halk tarafndan Anacardiaceae familyasndan Pistacia trleri iin kullanlmaktadr Bu nedenlerle canllarn uluslararas olan bilimsel bir ekilde isimlendirilmesi zorunlu olmutur. Linne, Sytema Naturea adl eserinde ilk nce, bilinen tm hayvan, bitki ve minerallerin isimlendirilmesini polinomial sisteme gre yapm ve tanmlarn ksa ve z bir ekilde latince olarak vermitir. Fakat ayn eserin 10. basksnda (1758) her bir tr iin biri cins ve biri de tr olmak zere iki latince kelimeden oluan ikili isimlendirme (binominal nomenclature) sistemini getirmitir. Bundan sonra tm lkelerde hayvan ve bitkileri bilimsel olarak isimlendirmede ikili isimlendirme sistemi kullanlmaya balanmtr. rnein Linne ayn eserinde bu ekilde Kpei Canis familiaris Linne, 1758, ylan baln Anguilla anguilla Linne 1758, Siilli kurbaay Bufo bufo (Linne, 1758) olarak isimlendirmitir. Bu rneklerde grld gibi kullanlan isimlerden birincisi o trn ait olduu cinsin (genus) adn, ikincisi ise tr (species) ismini belirtir. Bu ikinci kelimeye epitet ad verilir. Ancak, ikinci kelime tek bana tr ismini ifade etmek iin yeterli deildir. nk birden fazla trde ikinci kelime ayn olabilmektedir. rnein Bufo viridis (kurbaa), Lacerta viridis (yeil kertenkele), Euglena viridis (glena), Pinus nigra (Karaam), Juglans nigra (Karaceviz), Fraxinus nigra (Karadibudak) gibi. Bir cins ya da daha aa kategorilerin latince isimlerinin arkasndan bir ya da daha fazla kii adnn tam ya da ksaltlm olarak yazld grlr. Bu isim, latince ismi kurallarna gre ilk kez ortaya koyan ve bu ismi yaynlayan kiinin addr. Sonunda yer alan tarih ise trn yaynland tarihtir. Yazar ismi ve tarihin parantez iinde yazlmas, bu trn cins isminin daha sonra baka bir bilim adam tarafndan deitirildiini

ifade eder. Bufo bufo (Linne, 1758) gibi. Genel kural olarak cins isminin ba harfi her zaman byk, tr ismininki kk yazlr. Eer bir tr alttr ieriyorsa, o zaman tr isminden sonra nc bir kelime daha yazlr ki bu kelime de alttr ifade eder. rnein Tabanus Spodopterus ponticus Ols. Mch. Chv., 1937 (lkemizde bulunan bir at sinei alttr) ve Tabanus spodopterus ibericus Ols. Mch. Chv., 1937 ( ayn trn spanya'da bulunan bir dier alttr) ayn trn iki altrleridir. Bu ekildeki isimlendirmeye de l isimlendirme (trinomial isimlendirme) denir. eitli lkelerde bir ok taksonomist snflandrmayla uratndan baz karklklarn ortaya kmas doal karlanmaktadr. Bunun sonucu bazan ayn isim deiik iki tre verilmekte (homonim), ya da ayn tre deiik isimler verilebilmektedir (sinonim). Eer ayn tre birden fazla isim verilmise, ilk nce verilen isim o trn gerek ismi, dierleri ise sinonimi olarak kabul edilerek dzeltilir. Buna Priorite Kural (ncelik kural) denir. Hayvanlarn isimlendirilmesinde halen uygulanmakta olan kurallar 1901 de Berlin'de yaplm olan 5. Uluslararas Kongrede dzenlenmi "nternational Code of Zoological Nomenclature" adyla yaynlanmtr. Konulmu olan bu kurallarla isimlendirmede karkl nleyerek btnl salamak amalanm ve her sistematikinin bu kurallara uymas zorunlu klnmtr. Bir yeni trn tanm verilirken mutlaka bir tip rnek seilmeli ve tanm bu tip rnek zelliklerine uygun olarak yaplmaldr. Trn bu bireyine Typus (tip) ya da holotypus (holotip) denir. Tanm yaplrken Tip dnda yararlanlan bireylere paratip ad verilir. Holotipin kaybolmas ya da bozulmas nedeniyle yerine seilen bireye lektotip, holotipin kar eeydeki bireyine allotip denir. Gnmzde canllar alem dzeyinde ayrmada kabul gren temel bir gruplandrma ekli olmasa da, yaygn gr olarak ortaya kan durum canllar 5 alem altnda incelemektir. Bunlar Monera, protistler, Mantarlar, Bitkiler Alemi ve Hayvanlar Alemidir. Monera, prokaryot bir hcrelileri iermekte ve Bakteriler, Mavi-yeil algler (Cyanophyceae), Riketsialar, Mukoplazmalar bu gruba girmektedir. Protistler ise, ou bir hcreli karyot canllar kapsar. Bunlarn bir ksm ototrof zellik gsterirken bir ksm heterotrof zellik tar. Bu nedenle bir ksm baz sistematik kitaplarnda bitkiler iinde gsterilirken, bir ksm da hayvanlar iinde ele alnrlar. Mastigophora (Kamllar), Sarcodina (Amipler, yalanc ayakllar) Sporozoa ve Ciliata (Silliler) y kapsar. Mantarlar (Fungi), ise nceleri bitkiler alemi iinde ele alnrken, heterotrof olmalar nedeniyle ayr bir alem olarak ele alnmaya balanmlardr. Bitkiler alemi (Planta) ve Hayvanlar Alemi (Animalia) ise nemli iki alem olarak bilinmektedir.