BLM 1

ALTERNATF AKIMIN TEMEL ESASLARI

1. DORU VE ALTERNATF AKIMIN KARILATIRILMASI 2. SNSODAL ALTERNATF AKIMIN ELDE EDLMES 3. ALTERNANS, PERYOT, FREKANS 4. AISAL HIZ, DALGA BOYU 5. KUTUP SAYISI LE DEVR SAYISININ FREKANSA ETKS 6. ALTERNATF GERLM VE AKIMIN DEERLER 7. SNSODAL BR DALGANIN VEKTREL GSTERL 8. FAZ ve FAZFARKI

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

ALTERNATF AKIMIN TEMEL ESASLARI

1. DORU VE ALTERNATF AKIMIN KARILATIRILMASI
Elektrik enerjisi, alternatif akm ve doru akm olarak iki ekilde retilir. Bugn kullanlan elektrik enerjisinin %90ndan fazlas alternatif akm olarak retilmektedir. Bunun eitli nedenleri vardr. Bunlar sra ile inceleyelim. Elektrik enerjisinin uzak mesafelere ekonomik olarak iletilmesi iin yksek gerilimlere ihtiya vardr. Belirli bir g, mesafe ve kayp iin iletim hattnn kesiti, kullanlan gerilimin karesi ile ters orantl olarak deiir. Doru akmn elde edilmesinde kullanlan dinamolar (D.A. jeneratr) yksek gerilimli olarak yaplamazlar. Komtasyon zorluklarndan dolay, ancak 1500 volta kadar D.A reten genaratrler yaplabilmitir. Alternatif akm reten alternatrlerden ise 230, 6300, 10500 ve 20000 volt gibi yksek gerilimler elde edilebildii gibi, transformatr denilen statik makinelerle bu gerilimleri 60 kV, 100 kV ve daha yksek gerilimlere ykseltmek de mmkndr. Elektrik enerjisinin tanmas yksek gerilimli alternatif akmlarla yaplr. Hattn sonundaki transformatrlerle bu yksek gerilim, kullanma gerilimine dntrlr. Cva buharl redresrlerle yksek gerilimli alternatif akm, yksek gerilimli doru akma evirerek enerjiyi tamak ve hattn sonuna inverterlerle dk gerilimli alternatif akma evirmek mmkn olduu halde, uygulamada fazla kullanlmamaktadr. Byk gl ve yksek devirli DA jeneratrleri komtasyon zorluklarndan dolay yaplamazlar. Alternatrler ise, byk gl ve yksek devirli olarak yaplabilirler. Bylece elde edilen enerjinin kilovat saat bana maliyeti ve iletme masraflar dk olur. Alternatrler 200000 kVA, 400000 kVA gcnde yaplabilirler. Sanayide sabit hzl yerlerde alternatif akm motoru (endksiyon motoru), doru akm motorundan daha verimli alr. Endksiyon motoru, D.A. motorundan daha ucuz, daha salam olup, bakm da kolaydr. D.A. motorunun tek stnl, devir saysnn dzgn olarak ayar edilebilmesidir. Doru akmn tercih edildii veya kullanlmasnn gerekli olduu yerler de vardr. Elektrikli tatlar, galvano teknik (maden kaplamacl) ve madenlerin elektrikle artlmas tm elektronik sistemler ve haberleme sistemlerinde D.A

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

kullanlr. Bu gibi yerlerde doru akm genellikle, alternatif akmn D.Aa evrilmesi ile elde edilir.

2. SNSODAL ALTERNATF AKIMIN ELDE EDLMES

2.1 SNSODAL EMK (ELEKTRO MOTOR KUVVET) ekil1.1 de grld gibi, N S kutuplarnn meydana getirdii dzgn manyetik alann iinde bulunan iletken, kuvvet izgilerini dik kesecek ekilde hareket ettirildiinde, iletkende bir emk indklenir.

ekil2.1 Sinsoidal emknn elde edilmesi l aletinin ibresi sapar. letken ters yne doru hareket ettirildiinde, l aletinin ibresi ters ynde sapar. ndklenen emkin yn deiir. letken manyetik kuvvet izgilerine paralel olarak iki kutup arasnda hareket ettirildiinde, l aletinin ibresi sapmaz. Yani iletkende hibir emk indklenmez. Faraday kanununa gre, bir iletken kuvvet izgilerine dik olarak hareket ettirildiinde bir saniyede 108 maksvellik bir aky kesiyorsa, bu iletkende 1 voltluk bir emk indklenir. Manyetik kuvvet izgileri younluu B gavs (maksvel/cm2) iletkenin boyu (L) cm ve iletkenin hz V cm/sn olduuna gre, iletkenin bir saniyede tarayaca alan (L.V) cm2 ve iletkenin 1 saniyede kestii manyetik izgileri (BLV) maksvel olur. letkende indklenen emk, CGS birim sisteminde e=B.L.V. 10-8 volt 3

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ MKS sisteminde, e = B. L. V. Volt

Topak

B: Manyetik ak younluu, weber/m2 L: letkenin boyu, metre V: letkenin hz, m/saniye e: Emk, volt ekil1.2 deki elektromknatsn N ve S kutuplar arasnda dzgn bir manyetik alann olduunu kabul edelim. Bu alann iinde, saat ibresi ynnde dairesel olarak dnebilen dz bir iletken bulunuyor. letken dndrldnde, manyetik kuvvet izgilerini kestii iin iletkende bir emk indklenir.

ekil1.2 (a) NS kutuplar iinde iletken hareketi

(b) A.A dalga ekli

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

Alternatif akmn Osilaskop ekran grnts ekil1.2a da grld gibi, V dairesel hzn 2 annda; manyetik kuvvet izgilerine dik Vf ve manyetik kuvvet izgilerine paralel Vf hz olmak zere iki bileene ayralm. V hz ile dndrlen iletken 2 annda manyetik kuvvet izgilerini Vf gibi bir hzla dik olarak keser. letkenin manyetik kuvvet izgilerini dik kesme hz, Vf = V sin dr. letkende indklenen emk, iletkenin manyetik kuvvet izgilerini dik kesme hz ile doru orantldr. Hzn manyetik kuvvet izgilerine paralel olan bileeni Vt = V. Cos dr. Manyetik kuvvet izgilerine paralel olan hz ile iletkende indklenen emk arasnda hibir iliki yoktur. Yani, iletkenin manyetik kuvvet izgilerine paralel hareket etmesi iletkende hibir emk indklemez. Dzgn dairesel bir hzla dzgn bir manyetik alan iinde dnen iletkende emk, e = B. L. V. sin forml ile hesaplanr. ekil1.2a daki iletkende, deiik anlarda indklenen emkleri bularak ekil1.2b deki emk erisi izilebilir. 1. annda: letken V hz ile manyetik kuvvet izgilerine paralel hareket ediyor. Bu anda =0 dr. letken manyetik kuvvet izgilerini dik olarak kesmiyor. Yani, Vf= V. sin 0 = 0 dr. u halde 1. annda iletkende indklenen emk sfrdr. 2. annda: letken manyetik kuvvet izgilerini kesme as 45 dir. Manyetik kuvvet izgilerini dik kesen hz bileeni Vf=V.sin 45 dir. letkende Vf ile orantl olarak bir emk indklenir. 5

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

3. annda: iletkenin manyetik kuvvet izgilerini kesme as =90 dir. Vf=V.sin 90=V olur. letkenin kestii manyetik kuvvet izgilerinin says maksimum olduundan, indklenen emk da maksimum olur. 3 annda, iletken S kutbunun tam altndadr. 4. annda: iletken kuvvet izgilerini =135 lik bir a ile keser. Manyetik kuvvet izgilerini dik kesen hz bileeni 3 anndan sonra azalmtr. Vf=V.sin 235=V.sin(90+45), 4 annda indklenen emk azalr. 5. annda: iletken ntr ekseni zerinde ve manyetik kuvvet izgilerine paralel olarak V hz ile hareket eder. =180 dir. E=B.L.V.sin180=0 volt olduu grlr. 1,2,3,4 ve 5 anlarnda iletken manyetik kuvvet izgilerini soldan saa doru olan bir hareketle kesmitir. 5. anndan sonra iletkenin manyetik alan iindeki kuvvet izgilerini dik kesen hareketinin yn deiir. Sadan sola doru olur. Dolaysyla, 5. anndan sonra iletkende indklenen emkin de yn deiir. 6. annda: iletken manyetik kuvvet izgilerini kesme as =1800 + 450 = 2250 olur. ndklenen emk negatif ynde biraz artmtr. 7. annda: iletkenin manyetik kuvvet izgilerini kesme as =2700 yani 900 dir. Bu anda iletken N kutbunun altnda ve kestii ak maksimum olduu iin indklenen emk de maksimum olur. 8. annda: letken manyetik kuvvet izgilerini dik kesme hz azald iin indklenen emk azalr. 1. annda indklenen emk tekrar sfr deerine der. =900 iken, vf = V.sin =V. sin 90 = V olacaktr. Bu durumda iletkenin manyetik aky dik kesme hz yksek deerde olacandan, indklenen emk de maksimum deerde olur. e= B. L. V. 10-8 = Em Buna gre, manyetik alan iinde dairesel olarak dnen dz bir iletkende indklenen emkin genel ifadesi, e= Em. Sin Olur. asnn deerine gre, deiik anlarda indklenen emkin yn ve deerini bu formlle ifade edilir. Alternatif gerilimin herhangi anndaki deeri bulunabilir. Dier bir ifade ilen bu forml alternatif gerilimin ani deer formldr. 6

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

Dzgn bir manyetik alan ierisindeki bir iletkenin ularnda indklenen emki adm adm incelendi. letken indklenen emk sfrdan balayarak 900 de pozitif maksimuma ykselip 1800 de sfra dmekte sonra ters ynde 2700 de negatif maksimuma ykselip tekrar 3600 de sfra dmektedir. letkenin srekli dnmesi ile bu deiik periyodik olarak tekrarlanmaktadr. Bu deiime gre elde edilen emke alternatif emk denir. retilen alternatif emkin deiim erisi grafik olarak ekil1.2b de grlmektedir. Bu grafikte as yatay eksende ve retilen emk dikey eksende gsterilmitir. Emk, asnn sins ile orantl olarak deitiinden elde edilen bu eri sins erisidir. Dolaysyla, retilen emk de sinsoidal bir emk dr.

rnek1.1 Manyetik alan ierisinde, sabit hzla dndrlen bir iletkene indklenen emkin maksimum deeri 24 volttur. Bu iletkenin = 450 iken indklenen gerilimin ani deeri nedir? zm 1.1: Em= 24 volt ani deer forml e = Em. sin =450 ise sin = sin45 = 0,707 e= 24 x 0,707 = 19 Volt

Bir iletkende dndrlmekle elde edilecek emk kk olur. ekil1.3 de grld gibi, bir sarml bir bobin N ve S kutuplarnn arasnda dndrlrse, sarmn her iki kenarnda indklenen emkler birbirine eklendii iin tek iletkene gre, iki kat emk elde edilir. N S kutuplar arasna bir sarml bobin yerine (n) sarml bir bobin konur ve bobinin ular da ekil1.3 deki gibi bileziklerle balanrsa, bobin dndrldnde indklenecek olan emkin (n) kat olur. nk, (n) sarmn her birinde indklenen emkler, birbirine seri bal olduu iin, birbirine eklenir. Bileziklere srtnen fralar yardm ile bobinde indklenen sinsoidal emk, bir alcya ekil1.3de grld gibi uygulanabilir.

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

ekil1.3 retilen emke yk direncinin balanmas Sinsoidal emek R direncine uygulannca devreden alternatif bir akm geer. Ohm kanununa gre, herhangi bir anda direnten geen akm,
i= E m .Sin E m = Sin R R

ifadesinde, E m / R = I m deeri yerine konulursa,

i = I m . sin ifadesi akmn herhangi bir anndaki genel ifadesini verir. Bu akmda sinsoidal bir akmdr. ekil1. 4de emk ve akmn dalga ekilleri grlmektedir.

+ Em + Im
90

e= Em.Sinwt i=Im.Sinwt 180 270 360

- Im - Em

ekil1.4 Emk ve Akmn dalga ekilleri 8

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

3. ALTERNANS, PERYOT, FREKANS

Alternatif akmn retilmesi mekanik jeneratrlerden elektronik olarak ise sinyal jeneratrlerinden elde edilebilir. Doru akmda olduu gibi alternatif akmnda sembol ve dalga ekli, ekil 1.5 de grld gibidir.

Gerilim (+V) ve Akm (+I)

Pozitif maksimum

Zaman (t)

Gerilim (-V) ve Akm (-I)

Negatif maksimum

ekil1.5 A.A sembol ve dalga ekli Alternans: Alternatif akm ekil1.5 de grld gibi sfrdan pozitif maksimum deere daha sonra sfra gelme durumuna pozitif alternans, sfrdan eksi maksimum deere daha sonra tekrar sfra gelmesine negatif alternans denir. ki alternansnn birlemesi ile bir saykl (cycle) oluur. Alternatif gerilimi bir devreye balanrsa akmn ak alternanslara gre deiir. Bu deiim ekil 1.6 da olduu gibidir.

+ U

I R

(a) Pozitif alternans: devrede oluturduu akmn yn 9

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

U +

I R

(b) Negatif alternans: devrede oluturduu akmn yn ekil1.6 Periyot: Bir saykln olumas iin geen sreye periyot denir. N S kutbu arasndaki bir iletken veya bobin 360 derece dndrldnde indklenen emk bir sins dalgalk deiime urar. Bobine iki devir yaptrldnda indklenen emk iki sins dalgas izer. Bir periyot 360 dir. Periyot T harfi ile ifade edilir. Birimi ise saniyedir. ekil1.7de sinsoidal dalgann periyodu grlmektedir.
U

(t)

Peryot (T)

1. Saykil

2. Saykil

ekil1.7 Sinsoidal dalgann periyodu rnek3.1 ekil1.8de grlen dalgann periyodu ka saniyedir.
U

12 t (s)

ekil1.8 zm3.1 ekil1.9 da gsterildii gibi periyodun belirlenmesinde sfrdan sfra veya (pozitif, negatif) tepe deerinden tepe deerine olan zaman aralna baklarak bulunur. 10

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

Tepeden tepeye T T

4 T T

t (s)

Sfrdan sfra

ekil1.9 Periyodu belirleme ekli Bu aklamalardan sonra dalgann periyodu 4s dir. T=4 s Frekans: Alternatif akm veya gerilimin bir saniyede oluan periyot saysna veya saykl saysna frekans denir. Frekans f harfi ila ifade edilir. Birimi saykl/saniye, periyot/saniye veya Hertzdir. Periyot ile frekans arasndaki ifade u ekildedir.

1 1 T= T f Frekansn birimi olan hertzin as katlar mevcut deildir. st katlar ise kiloherzt, megaherzt ve gigaherzt olarak sralanabilir. Bu dnmler ise; f =
1Hz = 10-9 GHz 1Hz = 10-6 MHz 1Hz = 10-3 kHz kendi aralarnda biner biner byr ve klr. ekil1.10da dk ve yksek frekans grlmektedir. Dikkat edilirse (a) da bir saniyede iki saykl oluurken (b)de ise saykl olumaktadr. Bu duruma gre de dalgalarn frekans deimektedir. Trkiye de kullanlan alternatif gerilimin frekans 50 Hz olduu da bilinmelidir. Bu demektir ki sinsoidal dalga bir saniyede elli kez olumaktadr.

11

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

(t) 1s 1s

(t)

(a) ekil1.10 rnek3.2 ekil1.10 da verilen gerilimin frekansn bulunuz.

U U

(b)

(t) 1s 1s

(t)

(a) ekil1.10 zm3.2

(b)

nce (a) daki dalga eklinin frekansn bulmak iin bir saniyedeki saykl says bulunur. Burada 1 saniyede iki saykl olumaktadr. Bu durumda periyot T=1/2 =0.5 s dir.dalgann frekans ise; 1 f = = 2 Hz 0.5 ekil1.10 (b)deki dalga eklinin frekansn bulmak iin ise bir saniyedeki saykl says bulunur. Burada 1 saniyede saykl olumaktadr. Bu durumda periyot T=1/3 =0.3333 s dir.dalgann frekans ise; 1 f = = 3 Hz 0.3333 rnek3.3 Alternatif gerilimin bir periyodunun olumas iin geen sre 10 ms ise bu gerilimin frekans nedir?

12

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

zm3.3 Alternatif gerilimin periyodu bilindiine gre frekansla periyot arasndaki iliki formlnden; T=10 ms = 10.10-3 s f =

1 1 1 = = = 100 Hz bulunur T 10ms 10.10 3 s

4. AISAL HIZ, DALGA BOYU

Asal Hz: N ve S kutuplar arasnda dnen bir bobinde indklenen emkin frekans, bobinin devir says ve bobinin asal hz ile doru orantldr. Dndrlen bir bobinin birim zamanda kat ettii aya asal hz denir. Asal hz, derece/saniye veya radyan/saniye ile ifade edilir.
A

r
o r=1 B

ekil1.11 ekil1.11 de grld gibi, yarap r olan bir ember zerindeki A noktas hareket ederek tekrar A noktasna geldiinde katettii yol 2r ve tarad ada 360 dir. A noktasnn ember zerinde yar ap kadar bir yol alarak B noktasna geldiinde, katettii aya 1 radyan denir. A noktas bir devrinde (2r /r=2) radyanlk bir ay taram olur. Yar ap 1 olan bir ember zerindeki bir noktann bir devrinde katettii a 2 radyandr. u halde, 360 derece 2 radyana, radyan 180 eder. Asal hz genellikle radyan/saniye ile ifade edilir. Ve (omega) harfi ile gsterilir. N ve S kutuplar arasnda dndrlen bir bobinin asal hznn rad/s oluunu kabul edelim. Bobinin her hangi bir t saniyede katettii a t dir. Bobinde indklenen emkin herhangi bir anndaki deeri e=Em.sin dr. bobinin herhangi bir t zamannda katettii a olduuna gre,

=t yazlabilir. Emk

e=Em.sint olur.

Bir sins dalgas (1 periyot) 360 yani 2 radyandr. Frekans (f) olan bir emk, bir saniyede f tane periyot izer. Emkin asal hz,

13

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

=2f radyan/saniye olur. Bu deer emk formlnde yerine konulursa alternatif gerilimin herhangi bir anndaki deer forml ortaya kar.
e =Em.Sin=Em.Sint=Em.Sin2ft olur. rnek3.4: Bir alternatrde retilen 60 Hz frekansl sinsoidal emkin maksimum deeri 100 Volttur. Emkin asal hzn 0,005 saniyedeki ani deerini hesaplaynz. zm3.4: Asal hz, = 2f = 2.60 = 377 rad/s T=0,005 saniyedeki as,

= t = 377.0,005 = 1,89 radyan bulunur.

sin = sin108 0 = 0,951

= 1.89.(360 / 2) = 1,89.57,30 = 108 0 e = Em. sin = 100.0,951 = 95,1 Volt

Dalga Boyu: Elektrik akm saniyede 300000 kmlik bir yol kat eder. Akmn frekans f olduuna gre, bir saniyede f kadar dalga meydana getirir. Bir dalgann kaplad mesafeye Dalga Boyu denir. (lamda) harfi ile gsterilir. Birimi metredir. 300000 3.10 8 = = f f : Dalga boyu, metre f=Frekans, periyot/s = Herzt rnek3.5: Frekans 50 Hz olan alternatif akmn dalga boyu ka metredir? zm3.5:

3.10 8 3.10 8 = = = 6.10 6 metre f 50

rnek3.6: Dalga uzunluu 1600 m olan stanbul radyosunun yayn frekansn bulunuz? zm3.6:

3.10 8 3.10 8 formden f ekersek; f = = 187 kHz f 1600

14

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

5. KUTUP SAYISI LE DEVR SAYISININ FREKANSA ETKS

ekil1.2 (a) da olduu gibi N ve S kutuplar arasndaki iletkenin bir devrinde iletken 360 veya 2 radyanlk bir a kat eder. letkende bir periyotluk bir emk indklenir. letken dakikada N devirle dndrlrse, indklenen emkin frekans (n/60) herz olur. u halde, indklenen emkin frekans, saniyedeki devir says ile doru orantldr. Kutup says arttka dalga says da artacandan frekansta bu dorultuda artacaktr. Bir alternatif akm alternatrnn kutup says (2P) ve dakikadaki devir says da N olduuna gre, indklenen emkin frekans,

P.N 60 forml ile hesaplanr. Formldeki harflerin anlamlar; f: Frekans, Herzt P: ift kutup says (ayn adl kutup says) N: Dakikadaki devir says, Devir/dakika Drt kutuplu bir alternatrde rotorun bir devrinde iletken 360 lik bir geometrik ay katetmi olur. Emk ise (2.360) elektriki derecelik ay kat eder. f =
rnek3.7 4 kutuplu bir alternatrden, 50 Hz frekans ve 100 Hz frekansl alternatif akm retilebilmek iin, rotor ka devirle dndrlmelidir? P.N 60.f f = formden N ekersek; N = zm3.7: 60 P

f = 50 Hz
rnek3.8:

N=

60.50 = 1500 d/d 2

f=100 N =

60.100 = 3000 d/d 2

6 kutuplu bir alternatr 1000 d/d ile dndrlmektedir. retilen emkin maksimum deeri 200 volttur. (a) Frekans; (b) Asal hz (c) t=0,01 saniyedeki emkin deerini hesaplaynz?

zm3.8:(a)

f =

P.N 3.1000 = = 50 Hz 60 60

15

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

= 2f = 250 = 2.3,14.50 = 314 radyan/s = t = 314.0,01 = 3,14

(b)

derece = (

180 0 180 0 ).rad = ( ).3,14 = 180 0 (rad)

(c)

e = Em.Sint = Em.Sin180 0 = Em.0 = 0 Volt

Kutup Says(2P) Devir Says (d/d)

2 4 3000 1500

6 1000

8 750

10 650

12 500

Tablo3.1 50 Hz Frekans alternatrn kutup saylar ve devirleri

6. ALTERNATF GERLM VE AKIMIN DEERLER

Ani Deer: Alternatif akmn elde edilii incelenirken manyetik kutuplar arasnda hareket eden iletken manyetik kuvvet izgilerinin kesme asna gre bu iletkende bir gerilim indklemesi meydana gelmekte ve bu gerilim deeri an ve an deimekte olduu grlmekte idi. Bu durumda gerilimin veya akmn herhangi bir anndaki deerine ani deer olarak tanmlamak gerekir. Ani deer kk harflerle ifade edilir. Gerilim u, akm i, g p gibi. Alternatif gerilimin herhangi bir zamandaki eerini; e=Em.Sint =Em.Sin bulunur. Alternatif akmn ani deeri ise; i=Im.Sint=Im.Sin bulunur. Alternatif gerilim ve akmn n tane ani deerini bulmak mmkndr. Maksimum Deer: Alternatif akmn elde edilmesi incelenirken ekil1.2 de grld gibi iletken nc konumda iken en byk emk indklenmekte idi. letken balang konumundan, bu konuma gelmesi iin 90 lik bir dnme yapmas gerekir. Yedinci konumda, yani iletkenin 270 lik dnmesi sonunda yine en byk emk indklenmekte, fakat yn ters olmakta idi. te alternatif

16

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

emkin bu en byk deerlerine tepe deeri veya maksimum deeri denir. Maksimum deer emek iin Em, gerilim iin Um ve akm iin Im sembolleri ile gsterilir. ekil1.12de grld gibi.
Gerilim (+V) ve Akim (+I) Pozitif maksimum Em,Um,Im

180 90

270

360 Zaman (t)

Gerilim (-V) ve Akim (-I)

Negatif maksimum -Em,-Um,-Im

ekil1.12 Alternatif akmn maksimum deerleri Ortalama Deer: Alternatif gerilimin veya akmn yarm periyot iinde ald btn ani deerlerin ortalamasna ortalama deer denir. Byk harflerle ifade edilir. Ortalamay ifade eden or ksaltmas konulur. Uor(avg), Ior, Por gibi Alternatif akmn bir periyodunda pozitif alternans ve negatif alternanslar vardr. Pozitif alternans ve negatif alternanslar birbirlerine eit olduu iin bir periyodun ortalama deeri sfrdr. Fakat yarm periyodun ortalama deeri sfr deildir. Alternatif akmn erisi sins erisi olduu iin bu erinin ortalama deerini elde etmek iin, erinin yarm periyodu zerinde eit aralkl ani deerler alnr ve bunlarn ortalamas bulunur. Dier bir ifade ile yarm periyodun alan taranarak taranma deerine blm ile de bulunur.
Gerilim (+V) ve Akim (+I)
Um

U=Um.sinwt

45

180 90 135

270

360 Zaman (t)

-Um

ekil1.13

17

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

ekil1.13de grlen sinsoidal gerilimin yarm alternansnda her 5 derece iin ani deerleri hesaplanrsa bu yarm alternansta 36 ani deer vardr. Elde edilen gerilimi 36ya blndnde ortalama deer ortaya kar. Ortalama deer=ani deerler toplam/ani deer says=0,636 Um Bu alan entegral ile bulunur ve alan yarm periyoda blnerekten ayn sonu bulunabilir. T/2 2.U m 1 2 U ort = U m . sin t d(t ) = U m . sin t d(t ) = sin t d(t) T/2 T 0 2 0

Um ( cos(t ) ) ) = U m ( cos() ( cos(0)) = U m ((1) (1)) = U m .(2) 0 2.U m = = 0,636.U m bulunur

Bu sonulardan sonra u tespit yaplabilir. Bir sins erisinin ortalama deeri, maksimum deerinin 0,636 katna eittir. Bu sinsoidal akm iinde aynen geerliktedir. ekil1.14 de akmn ortalama deeri Ior(Iavg) grlmektedir.
Akim (A) Im Ior=0,636 Im 0 180 90 270 360
Zaman (t)

U=Um.sinwt

ekil1.14 Efektif (Etkin) Deer: Alternatif akmda en ok kullanlan deer, etkin deerdir. Bu deer; bir direnten geen alternatif akmn, belirli bir zamanda meydana getirdii s enerjisine eit bir enerjiyi, ayn direnten geen doru akm ayn zamanda meydana getiriyorsa, doru akmn deerine alternatif akmn etkin deeri denir. ekil1.15 de alternatif akm ve doru akma balanan direnler ayn sy verir. Byk harflerle ifade edilir. U, I, E, P gibi veya Ueff=Urms gibi. Alternatif akmn veya gerilimin l aleti ile llen deeridir.

18

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

Sinyal Jenaratr

R U dc

Ueff=Urms R

U d c = U e ff= U rm s

ekil1.15 DC gerilime edeer olan A.A efektif deeri Alternatif akmda ii yapan gerilim efektif deeridir. Bu deeri bir periyotta ani deerlerin karesinin ani deer saysna blmnn kare kkne eit olarak tanmlanr. Gerilimin etkin deeri;

u 1 + u 2 + ......... + u n U= = 0,707 U m n Akmn etkin deeri;

i + i 2 + ............... + i n I= 2 = 0,707I m n formlleri ile bulunur. Buradan da grld gibi efektif deer tepe deerinin 0,707 katna eittir. Bu bulunan deeri entegralle de bulunabilir.
U eff =
2 Um 1 2 (U m sin t ) d(t ) = 2 = 0,707 U m T 0

rnek3.9: ekil1.16 da grlen alternatif gerilimin tepe(Up), tepeden tepeye (Upp), efektif (Ueff) ve ortalama (Uort) deerlerini bulunuz.

19

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

U 5 4 3 2 1 0 t

-U

ekil1.16 zm3.9: Alternatif dalgann tepe eeri Up=Um=4,5 V olduu grlr. Bu deer ile dier alternatif gerilim deerleri formllerle bulunur.
U pp = 2 U p = 2.(4,5) = 9V U eff = U rms = 0,707 U m = 0,707.(4,5) = 3,18V U ort = U avg = 0,636 U m = 0,636.(4,5) = 2,87 V bulunur.

7. SNSODAL BR DALGANIN VEKTREL GSTERL

Byklkler genellikle, skalar ve vektrel byklklerdir. Yalnz genlii olan byklkler skalardr. Ktle, enerji ve scaklk derecesi gibi deerleri gsteren byklkler skalardr ve bunlar cebirsel olarak toplanabilirler. Genlii, dorultusu ve yn olan byklk vektrel bir deer skalar byklkleri ihtiva eder. A.A. devrelerine ait akm, gerilim, emk ve empedans gibi deerler vektreldir. A.A gerilim sinsoidal bir dalga eklinde olduundan bunun vektrel gsterimi aklamak gerekir. ekil1.7 grlen B vektrnn, saat ibresinin ters ynnde (omega) asal hz ile dndn kabul edelim. Herhangi bir t annda, B vektrnn katettii a =t dir. B vektrnn dik bileeni ( Y eksenindeki bileeni) B.Sin veya B.Sint dir. Deiik zamanlardaki B vektrnn durumunu gsteren katettii alar X ekseni zerinde alndktan sonra vektrn bu anlardaki dey bileenleri

20

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

(a)

(b)

ekil1.7 Dnen vektrn oluturduu sins erisi tandnda ekil1.7 (b)deki sins erisi elde edilir. Sins erisinin maksimum deeri, B vektrnn genliine (boyuna) eittir. u halde bir sins erisi, asal hz ile dnen ve genlii sins erisinin maksimum deerine eit olan bir vektrle gsterilebilir.
+ Im
i=Im.Sinwt

90

180

270

360

Im

- Im

(a)

(b)

ekil1.8 Sinsoidal akm ve vektrel gsterimi i=Im.Sint alternatif akmn, maksimum deeri Im olan ve asal hz ile saat ibresinin ters ynnde dnen bir vektrle, ekil1.8 (b) deki gibi gsterebiliriz. e= Em.sint emkin erisi ve vektrel gsterilii ekil1.9 grlmektedir.
+ Em
e= Em.Sinwt

90

180

270

360

Em

- Em

ekil1.9 Sinsoidal emk ve vektrel gsterimi

21

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

Dnen B vektrnn t=0 annda X ekseni (referans ekseni) ile as yaptn kabul edelim. Vektrn herhangi bir t annda X eksen ile yapt a =(t+0) dr. Bu andaki vektrn dey bileeni B.Sin(t+0) olur. t=0 annda dey (B Sin) olduundan, B vektr saat ibresine ters ynde asal hz ile dndnde izecei sins erisi, sfr deerinden deil (B. Sin) gibi bir deerden balar. ekil1.10 deki sins erisinin herhangi bir andaki deeri ile b=B.Sin(t+) ifade edilebilir.

B, B
0

x
0 90

B
180 270 360

= t +

ekil1.10 X ekseninden kadar geride olan B vektrnn asal hz ile saat ibresinin ters ynnde dnmesi ile izecei sins erisi ekil1.11 de grlyor. Sins erisi t=0 annda (A.Sin) gibi negatif bir deerden balar. Bir zaman sonra t= olduunda B vektr yatay referans ekseni zerine gelir.
w b
0

x B

90

180

270

360 wt

ekil1.11 A vektrnn dey bileeni sfr olur. bu anda eri de sfrdr. t annda, B vektrnn X ekseni ile yapt a (=) olur. Sins erisinin herhangi bir anndaki deeri, b=B.Sin(t-) ile ifade edilir.

22

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

X ekseni zerinde bulunan genlikleri farkl A ve B vektrleri, asal hz ile saat ibresinin ters ynnde dndrldklerinde izecekleri sins erileri ekil1.12 de grlyor. Bu iki sins erisi, ayn anda sfr ve ayn anda maksimum deerlerini alrlar. Sadece genlikleri farkldr.
w B A
0

b a
90 180 270 360 wt

ekil1.12 Ayn fazl iki vektrn sins erisi X ekseni zerindeki B vektr ve kadar geride A vektr asal hz ile dndrldnde izecekleri sins erileri ekil1.13 grld gibi olur.
w

b A
90 180 270

a
360 wt

B 0A

A1
0

Faz farki

ekil1.13 Aralarnda as olan iki vektrn sins erisi B erisi sfr deerinden balad halde, A erisi (-A1) deerinden balar, kadar sonra A erisi sfr deerini alr. B (+) maksimum deerini aldktan sonra da A (+) maksimum deerini aldktan kadar sonra A (+) maksimum deerine ular. B ve A erileri u ekilde ifade edilir. b=B.Sint a= A.sin(t-)

8 FAZ ve FAZFARKI
Alternatif akm ve emkleri gsteren vektr veya erilerin balang eksenine (x ekseni veya referans ekseni) gre bulunduklar duruma faz denir. eit faz vardr. Bunlar sfr faz, ileri faz ve geri fazlardr.

23

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

Sfr faz: Eer sinsoidal bir eri t=0 annda sfr zerinden balayarak pozitif ynde artyorsa, bu eriye sfr faz erisi denir. Eer asal hz ile saat ibresinin ters ynde dnen bir vektrn t=0 annda referans ekseni ile yapt a sfr ise bu vektre sfr faz vektr denir. ekil1.7 de sfr fazl bir alternatif gerilim erisi grlmektedir. leri faz: ekil1.10 daki B vektr ileri faz vektr ve erisi de ileri faz erisidir. Geri faz: ekil1.11 deki B vektr geri faz vektr ve eride geri fazl eridir. nk, t=0 annda B vektr X ekseninden kadar geridedir. nk, t=0 annda B vektr X ekseninden kadar geridedir. Belirli bir zaman geciktikten sonra, B vektr referans ekseni zerine gelir ve bu anda da eri sfr deerindedir. Faz Fark: Vektrlerin ve erilerin aralarnda bulunan a veya zaman farkna faz fark denir. Ksaca eriler arasndaki zaman farkdr. Alternatif akm sinsoidal bir eri olduundan vektrel toplan ve vektrel olarak kartlmas gerekir. nk alternatif akmn veya gerilimin zamana gre deimektedir. lerleyen konularda faz ve faz fark oluturan durumlar meydana gelecektir. Bundan dolaydr ki konunun anlalmas iin bu konu zerinde biraz fazla durulmutur. Fakat daha da detaya girilmemi bu detaylar dier mesleklerin ana konulardr. rnek3.10 ekil1.14 de A, B ve C alternatif gerilim erileri izilidir. Alternatif gerilimlerin fonksiyonlarn, faz durumlarn ve yazarak 90 deki gerilim deerini bulunuz.
U (volt)
10 8 5

A C B
0

- 20

45

90

180

270

360 wt

ekil1.15

24

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ zm3.10:

Topak

Alternatif gerilimin erilerinin faz durumuna bakldnda A ile gsterilen alternatif gerilim 0 fazl, B ile gsterilen alternatif gerilim 20 ileri fazl, C ile gsterilen alternatif gerilim ise 45 geri fazldr. Bu dorultuda alternatif gerilim denklemleri aadaki gibi olur.

u A = U m .Sin veya u B = U m .Sin( + B ) veya

u A = U m .Sin = 10 sin 90 o = 10 V u B = U m .Sin( + B ) = 5 sin( 90 o + 20 o ) = 5 sin( 110 o ) = 4 ,7 V

u C = U m .Sin( C ) = 8. sin( 90 o 45 o ) = 8. sin( 45 o ) = 8. sin( 0,707 ) = 5,66 V

25