RZGAR ENERJ S NDEN ELEKTR K RET M NDE KULLANILAN SAB T MIKNATISLI ALTERNATRLER N ARIZALARININ TESP T N B LG SAYAR DESTEKL TEST

T STANDI RET M
Metin KAYNAKLI1 , Ali UYSAL2 , Emel KOAK3 , Raif BAYIR4 Makine Eitimi Ana Bilim Dal, Karabk niversitesi 100.Yl, 78050, Karabk e-posta: kaynaklim@hotmail.com.tr 2 Teknik Programlar Blm, Karabk Meslek Yksek Okulu 100.Yl, 78050, Karabk e-posta: aliuysal@karabuk.edu.tr 3,4 Elektronik ve Bilgisayar Eitimi Blm, Karabk niversitesi 100.Yl, 78050, Karabk e-posta: ekocak@karabuk.edu.tr-rbayir@karabuk.edu.tr
1

ABSTRACT
In this study, computer aided test stand is designed for fault diagnosis of permanent magnet alternators used in generating electricity by wind power. By this test stand, performance and efficiency values of permanent magnet alternators and claw pole (lundell)are compared. Non loaded and loaded power losses of permanent magnet alternators for different working frequencies, measurement of voltage and current values produced for all working frequencies are trustfully realised, then performance and efficiency values of permanent magnet alternators are graphically transfered to computer application and presented to user. By this test stand,many opportunities are provided for determining faults and incomplete points of permanent magnet alternators, used in wind power systems. Anahtar szckler: Sabit Mknatsl Alternatr, Pene Tipi Alternatrler, Elektrik retimi, Rzgar Enerjisi

otomobillerde elektrik retimi ve gcn salamak iin yeniden kullanlmaya baland [1]. Gnmz alternatrleri fiyat bakmndan uygunluu, esiz makine yapsna sahip olmas, sabit verimli olmalar nedeniyle gelimeler hzl olmamtr [2,3]. Ancak aralarda kullanlan elektronik ekipmanlarn oalmas, aralarda emniyet ve konforun artmas yznden elektrik ihtiyac giderek artmaktadr. Bu talebi karlamak iin alternatr reticileri ve bilim adamlar teknolojik gelimeleri kullanlarak alternatrlerin k gcn, performanslarn ve verimlerini artrmak iin almalar yapmaktadrlar [2,4]. Bu almalar; drdnc dereceden harmonikleri bastrma diyotu ilave etmek, mknats ilavesi yapmak, ikiz rotor kullanmak ve k gerilimlerini g elektronii ile hassas kontrol yapmak, vb. olarak verilebilir [5]. Alternatrn fazda rettikleri gerilim k diyotlarla dorultularak arj sistemine uygulanr. Ayn zamanda bu k reglatre uygulanarak rotor sargsna uygulanacak gerilime karar verilir. Rotor sargsndaki akmn deimesi yaklak 100ms ve daha fazla zaman almakta ve yksek stator kayplarna neden olmaktadr. Bu durum alternatrn verimine ve k gcne etki etmektedir. Kayla iten yanmal motor ( YM) tarafndan srlen alternatrlerden yksek g elde etmek iin 10:1 orannda srlrler. Yksek devirlerde dnmek onlarn mrlerini ksaltmaktadr. Bu oranlar 3:1 veya 4:1e

1. G R
Alternatrler, eski tip fazl senkron makinelerin zel bir trdr. lk olarak 1981 ylnda Almanyann Lauffen kentinden Frankfurt arasndaki fazl elektrik hattnda kullanldlar. Sonra jeneratrlerin ounluu kntl veya turbo olarak retildii iin pene tip alternatrler ortadan kayboldu. 1960l yllarn banda alternatrler tekrar gn yzne karak tatlarda ve zellikle

Bu alma Sanayi ve Ticaret Bakanlnn SANTEZ Ar-Ge destek program kapsamnda 2008 yl ikinci dneminde kabul edilen 00290.STZ.2008-2 kodlu SANTEZ projesi kapsamnda desteklenmektedir.

drerek mrleri artrlmaya allmaktadr. 12 kutuplu bir alternatrn mekanik alma hz aral 1800-18000 dev /dakdr. Bu hz aral mekanik bir sistem iin ok yksektir. Sabit mknatsl alternatrlerde ise bu hem yapsal nedenlerden hem de k gcnn yksek olmas yznden alma hz aral daha dk olmaktadr [5]. Elektrik tketiminin artmas ve daha yksek elektrik retimi ihtiyac insanlar yeni yntemlere doru itmektedir. Bunlardan bir tanesi de elektrik retiminde sabit mknatsl alternatr kullanmdr [6,7]. Bu alternatrler; yksek verim, yksek g, dk atalet ve daha basit yapda olular en byk avantajlardr. Alternatr retiminde ilgilenilen iki nemli zellikte alternatrde meydana gelen kayplar ve verimdir. Kayplar doru bir ekilde ayrmak ve ayr ayr kayplar hesaplamak mmkndr [1]. Alternatrlerdeki en temel kayplar mekanik kayplar, stator kayplar, sarglardaki bakr kayplar, dorultma diyotlarndaki kayplar, stator ve rotordaki demir kayplardr. Alternatrn k gc hza bal olarak deimekte ve ters emk (elektro motor kuvvet) kuvvetinin gerilim deeri k gerilim deerinden byk olduunda en yksek deerine ulamaktadr. Alternatrlerde ters emk gerilimi 80Va ulamasna ramen kta 14V sabit gerilim istenildiinden sadece yksek devirlerde istenilen akm retir. Ancak rotor kaak reaktans alternatrn k gc kapasitesini snrlar. Bu alternatrden akm ekildii zaman karakteristiklerden elde edilen sonulara gre kaak reaktanslar zerinde hatr saylr bir gerilim dm olur. Bu den gerilimin deeri hza ve akma bal olarak artmakta ve akm arttnda alternatr k geriliminin deerinde de gzle grlr bir dme olmaktadr [8]. Sabit mknatsl alternatrlerde k direnci sabit olduundan bu diren zerinde gerilim dmleri olmaktadr. Ancak bu kayplar daha dk mertebede olumaktadr. Geleneksel alternatrlerin verimi greceli olarak olduka zayftr. Tipik verim deerleri %40-%60 olmakla birlikte alma noktasna da baldr [1,9,10]. Dk ve orta hzlarda kayplarn ounluu stator bakr kayplarnda olmaktadr. Demir kayplar sadece yksek hzlarda baskn olmaktadr. Sabit mknatsl alternatrlerin verimleri ise %60-80 civarndadr. Bu verimi de 500 ile 2000 devir arasnda temin edebilmektedirler [3]. Sabit mknatsl alternatrler rzgar enerjisinde rahatlkla kullanlabilir. Genellikle tek fazl sistemlerde, dk ve orta dzeyde g retimi iin tercih edilebilirler [6,11]. Rzgar enerjisi ile elektrik reten sistemler gerek elektrik ebekesinin

gidemedii uzak yerleim merkezlerinde, adalarda, krsal alanlarda, ormanlk ve dalk blgelerdeki birimlerde (TV, radyo istasyonlar, haberleme istasyonlar) elektrik enerjisi temini ya da hibrid sistemleri beslemek amacyla kullanlmaktadr. Rzgar enerjisi ile elektrik retmede avantajlarndan dolay sabit mknatsl makinelerin kullanm yaygnlamtr [11]. Bir evin ihtiyacn karlayacak kadar elektrik retmek amacyla sabit mknatsl bir rzgar trbini imal edilmesi almalar lkemizde ve dnyada hz kazanmaktadr [12,13].

2. SAB T MIKNATISLI ALTERNATRLER

Alternatrler kullanm alanlarna gre gnmzde giderek artan elektrik ihtiyalarn karlamakta yetersiz kalmaktadrlar. Alternatr reticileri artan talep karsnda alternatrn k gcn ve verimini artrmak iin deiik yntemler gelitirmektedirler. Bu yntemler; alternatrn dn hzn artrmak, retilen elektrii verimli kullanmak iin g elektroniinden faydalanmak, alternatrn kayplarn azaltmak, vb. Hatta gnmz de alternatr olarak farkl elektrik makineleri ve hibrid sistemler zerinde almalar yaplmaktadr
Tristr kprs 1 Ak Yk

Sabit Mknatsl Alternatr Tristr kprs 2 Faz kilitli dng ateleme darbe reteci Scaklkla bal akm denetleyicisi Ts

Referans sinyal reteci

Vo k Gerilim Denetleyicisi

ekil 1: Sabit mknatsl alternatr reglasyonu.

Bunlardan bir tanesi de elektrik retiminde sabit mknatsl alternatr kullanmdr. Bu alternatrler yksek verim, yksek g ve dk atalet ve daha basit yapda olular en byk avantajlardr. Bu tip alternatrlerin dezavantajlar ise k geriliminin yk deiimine ve hza bal olarak reglasyonun kompanze edilme zorluudur. Bilinen elektrik gerilim reglasyon sistemleri, daha yksek voltajdaki gerilimi 14Va drmektedir. Bu durum sabit mknatsl alternatrlerde byk avantaj salar. Stator sarglarnda geecek manyetik aky kontrol etmek iin deiik mekanik sistemler kullanan almalar mevcuttur [3]. SMA alternatrlerin reglasyonunda tristr temelli kontrol sistemleri tercih edilmektedir.

Elektrik retiminde yksek ak younluu nemlidir. Kullanlan sabit mknatsn ak younluuna bal olarak da makinenin ap kktr. Sabit mknatsl alternatrler rotorlarna sabit mknats eklenen 3 fazl stator sargsndan olumaktadr. kta tam dalga dorultma ile DA gerilim elde edilir. Sabit mknatsl alternatrler yenilenebilir enerji retimi iin evirme veriminin yksek olmasndan dolay ok caziptir. zellikle almak iin enerjiye ihtiya duymazlar. Buna ilave olarak mekanik srtnmeleri dier makinelerle karlatrldnda olduka dktr. nk fralar ve tama halkalar yoktur. Tasarmlar basit, salam ve gvenilirdir. SMA alternatrlerin performanslarn etkileyen en nemli etken kayplardr. Bu kayplar srtnme, manyetik kayplar, bakr kayplar ve dorultucu kayplardr. Bu kayplar ve alternatrn almasn sonularn elde etmek iin edeer devresi elde edilmitir (ekil 2). Bu edeer devre ile SMAnn rahata benzetimi yaplabilir. Elenik devrede mekanik ve elektriksel deikenler kullanlarak verilmitir [9]
Xa Ttric TEM E= Kew Rc kayplar
Manyetik Tam Dalga

dnmesini gereken uygun hz snrlamas yoktur. Alternatr her hzda gerilim retebilmek iin DC / DC konvertrler kullanlr. SMA lar yksek verim ve basit yaplar ile mekanik enerjiden elektrik retimi ve retilen enerjiden bataryalar arj etmeye ok uygundurlar [9]. ekil 4 ve ekil 5 da iki farkl tasarml sabit mknatsl alternatrlere ait llm k karakteristikleri verilmitir. Tasarmlarndaki birinci fark mknatslarn yerleimidir. ekil 4 da gerilime bal akmn artnda devirin dmesi k edeer empedansn sabit olmasndan kaynaklanr.
400 G e r ilim ( V o lt ) 300 200 500 dev/dak 100 200 dev/dak 1 2 3 4 Akm (Amper) 5 6 7 1400 dev/dak 1000 dev/dak

Req Dorultma
Edeer k Diyot direnci

w hzndaki giri torku, T

ekil 4: Alternatrn rotoruna mknats ilavesi

yapldnda alternatrn performans

12

ekil 2: SMAnn edeer devresi

10

900 dev/dak

G e rilim ( V o lt )

Ykl sabit mknatsl alternatrlerde da stator sarglar alternatif akm tar ve bu kaak akmn yk akm yznden senkron reaktansn artmasna neden olur.
1800 1600

8 6 4 300 dev/dak 2

700 dev/dak

600 dev/dak

If=5A

Yksz alism a Kayiplari (W, W att)

1400 1200 1000

If=3A

0
800 600 400 200 0

4 6 Akm (Amper)

10

Mevcut Alternatr SMA

If=1A Fan

ekil 5: Sabit mknatsl alternatr performans

2. B LG SAYAR DESTEKL DENEY

9

3 5 6 4 Alternatr hizi (dev/dakdevir x 1000)

TEST DZENE
Sabit mknatsl alternatrlerin testleri, izlenecek parametrelerinin lm, k gc ve verimlerinin bulunmas iin ekil 6deki alternatr test dzenei gerekletirilmitir..

ekil 3: Alternatrlerin yksz alma kayplar

Alternatr akm hzla ilikilidir ve batarya gerilimi ve alternatrn k empedansna baldr. Bunun anlam maksimum g transferi iin alternatrn

ekil 6: Bilgisayar destekli deney dzenei

Alternatrler asenkron motor ile srlmektedir. Bu test dzeneinde sabit mknatsl alternatr ileri-geri hareket edebilen bir mengeneye sabitlenmitir Asenkron motorun k miline sabit mknatsl alternatrn kasnak orannn 3:1 orannda kasnak monte edilmitir ve bu kasnaa uygun bir kayla sabit mknatsl alternatrle asenkron motor birbirine balanmtr. Hareketli mengene yardm ile bu kay 0.5-1cm orannda gerginlii salanarak asenkron motor ile sabit mknatsl alternatrn balants gerekletirilmitir. Asenkron motor 06000 devir yapabilen 2 kutuplu bir motordur. Sabit yk; 50 amper kadar akm ekebilen iinde kmr plakalarn bulunduu bir diren salamaktadr. Bu test standnda asenkron motor srcs; asenkron motorun balang hzn, yetkilendirme, asenkron motorun standart deerlerinin girilmesini ve uzaktan kontrol edilmesini salayan blmdr. Bu blme asenkron motorun sabit mknatsl alternatrn test edilecei hz devir aralklar olan 500 ile 2000 d/dk aralnda deerler girilerek kontrol nitesi vastasyla asenkron motora hareket verilerek sabit mknatsl alternatrn 500 ile 2000d/dk daki dn aral salanmtr Bu devirde sabit mknatsl alternatrn retmi olduu gerilim ve akm deerleri ile normal bir alternatrn (pene tipi) retmi olduu gerilim ve akm deerleri otomotiv hata tehis kitine oradan da bilgisayara aktarlarak elde edilen gerilim ve akm deerleri grafiksel olarak llmektedir ve buna bal olarak da sabit mknatsl alternatrn ayarl diren vastas ile de ykl ve yksz olarak almas denenmekte ve bu deerlerdeki retmi olduu g,

gerilim, akm ve performans deerleri ile normol bir alternatrn (pene tipi) retmi olduu gerilim, akm ve performans deerleri otomotiv hata tehis kiti aracl ile bilgisayar ortamna aktarlarak verilerin grafiksel olarak yorumlanmas salanmtr.

4. SONULAR
Bu almada rzgar enerjisinde kullanlan sabit mknatsl alternatrlere ait tm parametrelerin izlenmesini salayacak bilgisayar destekli test stand retilmitir. Bu test standnda pene tipi bir alternator ile sabit mknatsl alternatrn karlatrlmas salanarak sabit mknatsl alternatrn retmi olduu gerlim ve akm deerlerinin grafiksel olarak bilgisayar ortamna aktarlmas salanmtr ve sabit mknatsl alternatrlerin performans, verim ve oluabilecek arzalar hakknda kullancya salkl bilgi sunmaktadr.

Gerilim Akm

ekil 7: Pene tipi bir alternatrn yksz alma

grafii

Gerilim

Akm

ekil 8: Sabit mknatsl alternatrn yksz alma

grafii

Gerilim Akm

ekil 9: Pene tipi bir altermatrn tam ykte alma

grafii

Gerilim Akm

ekil 10: Sabit mknatsl alternatrn tam ykte

alma grafii

KAYNAKLAR
[1] Kuppers, S.; Henneberger, G., Numerical procedures for the calculation and design of automotive alternators, IEEE Transactions on Magnetics Vol. 33, Issue 2, 1997 Page(s):2022 2025. [2] Perreault, D.J.; Caliskan, V.; Automotive power generation and control, IEEE Transactions on

Power Electronics, Vol. 19, Issue 3, 2004 Page(s):618 630 [3] Naidu, M.; Boules, N.; Henry, R.; A highefficiency high-power-generation system for automobiles IEEE Transactions on Industry Applications, Vol. 33, Issue 6, Nov.-Dec. 1997 Page(s):1535 1543 [4] Cai, W.;Comparison and review of electric machines for integrated starter alternator applications IEEE Industry Applications Conference, 2004. 39th IAS Annual Meeting. Conference 2004 Vol. 1, 3-7 Oct. 2004 Page(s): 386-393. [5] David J. Perreault, Khurram Afridi and Iftikhar A. Khan, Automotive applications of power electronics Power Electronics Handbook (Second Edition) Devices, Circuits, and Applications 2007, pp. 635 - 659 Elsevier Inc. [6] Bhim Singh, B P Singh and S Dwivedi, A State of Art on Different Configurations of Permanent Magnet Brushless Machines Vol 87 , pages 63-73, June 2006. [7] Dutta, Rukmi; and Rahman, M. F., Design and Analysis of an Interior Permanent Magnet (IPM) Machine with Very Wide Constant Power Operation Range, IECON 2006 IEEE Industrial Electronics Conference, Nov. 2006 Page(s):1375 1380. [8] Automotive Electric/Electronic Systems, 2nd Edition, Robert Bosch GmbH, Stuttgart, Germany, 1995. [9] G. Henneberger and S. Kuppers, Improvement of the Output Performance of Claw-Pole Alternators by Additional Permanent Magnets, Proceedings of the International Conference on Electrical Machines, Vol. 2, pp. 472476, 1994. [10]D. Perreault and V. Caliskan, A New Design for Automotive Alternators, SAE Paper 2000-01C084, IEEE-SAE International Conference on Transportation Electronics (Convergence), Dearborn, MI, USA, October, 2000. [11]Niekerk, H.R, Permanent magnet alternators for standalone electricity generation. IEEE AFRICON Conference, v 1, 1996, p 451-455. [12]Ouz S., Rzgar Enerjisi le Elektrik retimi, Yksek Lisans Tezi, Elektrik Elektronik Mhendislii, Gazi niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Ankara, 2005. [13]P.W. Carlin, A.S. Laxson and E.B. Muljadi, The History and State of the Art of Variable-Speed Wind Turbine, Technical Report, Technology National Renewable Energy Laboratory February 2001.