Sayfa

indekiler ... Teekkr .... nsz ..... Giri .... BLM I Sarmsakl Ovas Yeraltsuyu Akm Sonlu Farklar Modeli .... Kuyu Hidrolii Deerlendirmeleri Su Sondaj Kuyusu nas ve Pompalama Deneylerinin Kuyu Verimine Etkisi. Yeraltsular Kirlilii ... Sahil Akiferlerinde Tuzlu Su Giriimi ve Demre Ovas............... Yeraltsular Kirlilii ve Kat Atk Depolama Yeri Seimi . BLM II srail Hkmeti Tarm Bakanlnn Su Konusundaki almalar . Brezilya Hkmeti Ulusal Su Kaynaklar Politikasnn Tespiti .............. Groundwater In Turkey ....

i iii iv v

1 18 33 46 61 73

90 101 112

lkemizde Yeraltsular le lgili Kurumsal Yap - Mevzuat ve AB Direktifleri .. lkemizde Yeraltsular Mevzuat ve AB Mevzuatna Uyumlatrma Sreci BLM III Yeraltsuyu Sulamalar .. Groundwater Management In Turkey . A New Approach For Groundwater Management In Turkey ...... klim Deiikliinin Yeraltsuyu Sulamalarna Etkisi ............... lkemizde Yeraltsuyu Kaynaklarnn Etkin Ynetimi .. Konya Kapal Havzas Sorunlar ve zm nerileri .............

118 127

137 143 152 169 177 192

ii

TEEKKR

hayatna baladm ilk gnlerde, rencilik dneminde edindiim pratik bilgileri uygulamaya aktarmak iin usta-rak ilikisi gibi byklerimin deneyimlerinden olduka faydalandm. imdi ise yeni nesillere almalarnda yardmc ve destek olmann zamannn geldiine inanyorum. Bu nedenle, Devlet Su leri camiasnda grev yaptm 22 sene sresince edindiim bilgi ve deneyimleri lkemizin su ynetiminde sz sahibi olacak yeni nesillerle paylamak ve onlara aktarmak ihtiyac hissettim. Bunun iin meslek hayatm sresince eitli ortamda yapm olduum sunumlar tekrar gzden geirerek bu kitab hazrladm. Ayn zamanda bu kitap yeraltsuyu kaynaklar zerindeki endielerimi de dile getirmek iin bir ara olmutur. Kitap zerinde son dzeltmeleri yapan Sayn Ahmet OLUna, basm

aamasnda yardmc olan Sayn Yeim KAYA, Ali GRKMEN ve Hakan GRHANa, kapak tasarmn gerekletiren Cumhur GAZ OLUna ve ekilleri izen smail KAYMAZa teekkr ederim. Son olarak gerek bu kitab hazrlarken gerek ise hayatmn her aamasnda desteklerini benden esirgemeyen aileme sonsuz kranlarm sunarm.

iii

NSZ
Temel ve vazgeilmez bir ihtiya olan su, gnmzde ime-kullanma, tarmsal faaliyetler, enerji retimi, sanayi suyu ve tabiat ihtiyalarnn karlanmasnda olduu kadar sosyal ve ekonomik kalknmada da hayati bir neme sahiptir. Bunun yan sra su kaynaklarnn stratejik deere sahip olmas ve snrl miktarda bulunmas bu kaynaklarn adil, srdrlebilir, etkin ve rasyonel kullanlmasn ve korunarak ynetimini gerekli klmaktadr. klim deiime bal olarak su ktl dnemine girerken, artan nfus snrl su kaynaklar zerinde bir bask unsuru oluturmaktadr. Bu erevede su kaynaklar ynetiminde teknik, ekonomik, hukuki ve ekolojik denge kurularak verimliliin temel prensibi olan daha az kaynak kullanm ile daha fazla retim yaplmas ana hedef olmaldr. Grnmez kaynak olan yeraltsularnn kullanma sunulmas zaman asndan daha ksa srede, ilk yatrm maliyeti asndan ise daha dk maliyet ile gerekletirilebildiinden bu kaynaklara olan talep her geen gn artmaktadr. Bu sebeple bu kaynamza ayr bir nem verilmesi kanlmazdr. lkemizde su kaynaklar ynetiminde ana kurulu olan Devlet Su leri Genel Mdrl nn dier nemli bir zellii de aratrc, eitici ve yetitirici bir kurum olmasdr. alanlarmzn edindii bilgi ve birikimlerini DS nin geleceini sahiplenecek olan yeni nesillere aktarmak kukusuz byk nem tamaktadr. Bu kapsamda 22 yllk alma hayatnda katlm olduu seminer, sempozyum ve panellerde yapm olduu sunumlar kitap haline getirerek deneyimini gen kuaklara aktarmay hedefleyen Ahmet Hamdi SARGIN n hazrlam olduu bu eserin faydal olmasn temenni ederim.

iv

GR
Nfus art ayn zamanda sulama, ime ve kullanma suyu yannda endstriyel su kullanmn da arttrmaktadr. Bu sebeple toplam su tketimi srekli bir ekilde artmaktadr. Bu art yzey sularnn olmad veya yetersiz olduu yerlerde snrl kaynak olan mevcut yeraltsuyu kaynaklarnn ihtiya duyulan su talebini karlayamamas nedeniyle yeraltsuyu kaynaklar zerinde baskya yol amaktadr. Yeraltsuyu zerinde gzlemlenen bu basknn yan sra iklim deiikliklerinin olumsuz etkisi ile evre bilinci henz olumam kesimlerde gzlenen kirlilik faktr, snrl kaynak olarak nitelendirdiimiz kullanlabilir yeraltsuyu kaynaklarn ciddi boyutlarda tehdit etmektedir. Bu tehdidi en aza indirgemeyi amalayan yeraltsuyu kaynaklar ynetiminde ana hedef yaplan ekonomi kurallar erevesinde yaplan teknik almalar hukuki ve idari yap ile destekleyerek srdrlebilir bir ynetim olmaldr. Bu kapsamda sistemi tanmyorsan ynetemezsin kuralndan hareketle kitabn ilk blmnde hidrojeoloijk sistemi tanmlamay amalayan teknik almalar yer almaktadr. Yaplm olan teknik almalarn kurumsal yap tarafndan uygulanmas ve bu uygulamalarn hukuki bir temelde gerekletirilmesi esastr. Bu sebeple ikinci blmde Dnya lkelerinden rnekler verilerek lkemizde yeraltsular ile ilgili mevcut kurumsal ve yasal yap incelenmitir. Son blmde ise gelecek nesilleri de dikkate alan srdrlebilir yeraltsuyu kaynaklar ynetimine ynelik almalar bulunmaktadr. Gen mhendisler iin rehber niteliinde bir kitap hazrlayan Ahmet Hamdi SARGINa teekkr ederim.

SARIMSAKLI OVASI YERALTISUYU AKIMI SONLU FARKLAR MODEL

1. G R

Kayseri ili ve evresindeki yerleim birimlerine ime, kullanma, sanayi ve sulama suyu salayan Sarmsakl Ovasndaki yeraltsuyu rezervi tarmsal alanlarn genilemesi, nfusun artmas ve sanayinin gelimesi neticesi su ihtiyalarn karlamada yetersiz kalmak zeredir. Bu sebeple yeraltsuyunun optimum ekilde kullanlmas gerekmektedir. Bu ama dorultusunda beslenim-boalm ilikilerinden yola klarak hidrojeolojik sistemin dengede bulunaca yeraltsuyu akm modeli kurulacaktr. Yeraltsuyu akm modeli kurulurken hidrojeolojik sistemin boyutlandrlmasna, hidrolik parametrelerin noktasal olarak belirlenmesine ve beslenim-boalm ilikilerinin tayin edilmesine allacaktr. 1.1. alma ve Deerlendirme Yntemleri Ya-ykseklik ilikisi ile inceleme alanna den yan belirlenmesi, Thornthwaite Su Bilnosu ile eksik su ve fazla su deerlerinin bulunmas, ya-yeraltsuyu ilikisi kurularak ya eii ve szlme orannn hesaplanmas, pompalama deneyleri ile akiferin hidrolik karakteristiklerinin saptanmas, hidrolik karakteristiklerin istatistiksel dalmnn yaplmas, bilgisayar aracl ile sistemin modelinin kurulmas ve kalibrasyonu alma yntemlerini oluturmaktadr. 1.2. nceleme Alannn Tantlmas Sarmsakl Ovas, Kzlrmak Havzasnda 390 00 ve 390 30 enlem daireleri ile 350 00 ve 350 45 boylam daireleri arasnda bulunur. Kayseri ili civarnda KD-GB dorultusunda uzanr (ekil 1). Ova, yayla karakterinde olup denizden ortalama ykseklii 1060 mdir. nceleme alannda yar kurak iklim hkm srmektedir. Yeraltsuyunun akm modelini kurma almalar sahann kuzey dousunda yer alan Kayseri-Bnyan yerleim birimleri arasnda gerekletirilmitir. nk batda kalan tali havzada Karasazlk Batakl yer almaktadr. 2. JEOLOJ alma sahasnda Paleozoyik yal birimler, siyah renkli ve hidrokarbon kokulu kristalize kireta ve metomorfizmaya uram istler olarak yer
1

Yksek Mhendislik tezi olup Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltsular Dairesi Bakanl tarafndan zmirde 1998 ylnda dzenlenen Jeoteknik ve Yeraltsular Seminerinde sunulmutur.

almaktadr. Tektonik olaylarn etkisinde kalarak atlama, krlma ve faylanmalar gstermilerdir. Bu birimlerde tabaka dzlemlerine dik olarak gelien atlaklar boyunca erime boluklarna rastlanmaktadr. Kiretalar geirmi olduu tektonik olaylarn etkisi ile skmalara maruz kalm ve tabakal yaplarn kaybetmilerdir. Sahada Triyas ve Jura devri formasyonlarna rastlanmamtr. Kretase ise gri renkli ve masif kiretalar ile belirgindir. Senozoyik inceleme alannda Eosen, Oligosen, Neojen ve Kuvaterner yal formasyonlarla temsil edilmektedir. Eosen kumta, kireta ve akltalarndan oluan fli ile temsil edilmitir. Oligosen, Eosen flii zerine konkordan olarak gelen krmzmtrak kumtalar katmanlar halindedir. Neojen volkanik ve sediman karakterlidir. Neojen balarndan itibaren faaliyete geen Erciyes volkan sistemi tf, aglomera, andezit ve bazaltlarn oluumuna sebep olmutur. Kuvaterner yama molozlar, birikinti konileri, andezit-bazalt akllar, az miktarda marn ve kireta ile deiik elemanl kum, akl, killerden ve bunlarn deiik oranlarda karmndan ibarettir. Kuvaterner-Neojen formasyonlarnn maruz kald KD-GB dorultusundaki iki ana fay hatt ile ken ovann orta ksmdaki ukurluk, Neojen sonlarna doru ve Kuvaternerde erozyon malzemesi ve volkanik kaya krntlar ile dolarak bugnk ovann meydana gelmesine neden olmutur. Ova bir graben havzasdr. Erciyes volkanik blgesinin stratigrafik istifi Ketin (1966) tarafndan hazrlanmtr (ekil 2). nceleme alan Erciyes volkanik blgesinin bir ksmn ierdiinden stratigrafik istifte yer alan her birime inceleme alannda rastlanmamtr.

ekil 1. nceleme sahasnn yeri

ekil 2. nceleme alannn stratigrafik istifi (Ketin, 1966)

3. H DROLOJ Sarmsakl Suyunun toplam drenaj alan 2 325 km2dir. nceleme alannn yer ald tali drenaj alan ise 1 680 km2dir. Sarmsakl Suyu nun ortalama akm 5.6 m3/s olarak gzlenmitir. Sarmsakl Barajndan yalarn meydana getirdii su fazlasnn depolanmasnda ve bu suyun sulama dneminde kullanlmasnda faydalanlmaktadr. Baraj ile Sarmsakl Suyu akmlar regle edildiinden, akm lmleri barajdan braklan su ile tarmdan dnen sular temsil etmektedir. Ovadaki kaynaklar, yeraltsuyu seviyesinin topografya ile kesitii noktalardan ve volkanik birimlerin atlaklarndan kmaktadr. Bunlar Mezarlk, Gltepe, Crgalan, Budayl, Karpuzatan, Keykubat ve Kk Hac iftlii kaynaklardr. Bu kaynaklarn debileri 30 litre/s ile 600 litre/s arasnda deimektedir. Kayseri meteoroloji gzlem istasyonunun ortalama yllk ya deeri 375.1 mm ve buharlama deeri ise 982.9 mmdir. 4. H DROJEOLOJ Sarmsakl Ovasnda yeraltsuyu tayan formasyonlar birikinti konileri, yama molozlar ile kumlu-akll seviyeler, tf, aglomera ve bazalt paracklarndan oluan alvyon birimdir. Bu birim serbest tek bir akifer karakterindedir. Sistemin almas, snr artlar ve akiferin hidrolik karakteristikleri ile snrlanmaktadr. akl-blok boyutundaki birikinti konileri, iri bloklar halinde gzlenen yama molozlar ve kumlu-akll birimlerle ardalanmal olarak bulunur. Transmissivite katsays 400 - 2 500 m3/gn/m arasnda deimektedir. Kaynak membalarnda ve birikinti konilerinin bulunduu alanlarda bu deer artmaktadr. Ayrca akifer kalnlnn yeterli katsaysnn azald kesimlerde gzlenmektedir. 5. YERALTISUYU AKIM MODEL 5.1. Sonlu Farklar Yntemi Yeraltsuyu akm deterministik bir sistem olduundan matematiksel denklemlerle ifade edilir. Bunun iin yeraltsuyu sreklilik denkleminden yararlanlr. Gzenekli ortamlarda sabit younluktaki yeraltsuyunun boyutlu hareketi aadaki ksmi diferansiyel denklemi ile tanmlanr; miktarda olmayp transmissivite kaynaklarn meydana geldii

 h h h h ( K xx ) + ( K yy ) + ( K zz ) W = S s x y z x y z t
Denklemde Kxx, Kyy ve Kzz, x, y, z, kartezyen koordinat eksenleri boyunca hidrolik kondktiviteyi (L2T-1), h piezometrik yk (h), W birim hacimdeki hacimsel deiimi ve sisteme giren ve/veya kan akmlar (L3T-1), Ss gzenekli ortamn zgl depolamasn (L-1) ve t zaman (T) ifade eder. Genelde Ss, Kxx, Kyy, Kzz koordinat sisteminin bir fonksiyonu (Ss=Ss(x,y,z)), h ve W ise koordinat sisteminin ve zamann fonksiyonu olabilirler (h=h(x,y,z,t)). Bu nedenle sreklilik denklemi, heterojen ve anizotropik ortamlarda dengesiz akm artlarnda yeraltsuyu akmn tanmlar. Sreklilik denklemi, akifer sisteminin snrlarndaki akm ve/veya hidrolik yk artlarnn ve balang hidrolik yk deerlerinin belirtilmesi ile yeraltsuyu akm matematiksel modelini tekil eder. Sreklilik denkleminden sonlu farklar denkleminin tretilmesi birok matematiksel ilem gerektireceinden burada ayrntya girilmeden sonlu farklar denklemi, model programnda kullanlacak ekilde verilmitir: CRi,j-1/2,k(hi,j-1,k-hi,j,k)+CRi,j+1/2,k(hi,j+1,k-hi,j,k)+CCi-1/2,j,k(hi-1,j,khi,j,k)+CCi+1/2,j,k(hi+1,j,k-hi,j,k) +CVi,j,k-1/2(hi,j,k-1-hi,j,k)+CVi,j,k+1(hi,j,k+1-hi,j,k)+ Pi,j,khi,j,k +Qi,j,k = SSi,j,k(rj ci vk) hi,j,k/ t Sistemde i,j,k sras ile x,y,z koordinat eksenlerine paralel olan hcre indislerini, CR, CC, CV sras ile i,j,k indisleri boyunca akiferin kondktivitesini (L2T-1), h su seviyesini (L), P (L2T-1) ve Q (L3T-1) hcrelere giren ve/veya kan akm miktarlarn, Ss hcrenin zgl depolamasn (L-1), r, c, v hcre boyutlarn (L) ve t zaman (T) temsil eder (Mc Donald and Harbaugh, 1984). Program tabaka saysnn belirtilmesi, satr ve stn adedinin belirlenmesi ile stres periyodun (btn d etkenlerin ayn olduu dnem) seiminde byk kolaylk gstermesinin yan sra istenilen zaman biriminin tercih edilebilmesi kolayln da gstermektedir. Program kararl veya kararsz akm rejimlerini dikkate alarak heterojenlik ve anizotropi faktrlerini de hesaba katp depolama ve hidrolik iletkenlik katsaylarnn sabit ve/veya deiken olma durumuna gre basnl ve serbest akiferlerin kombinezonundan oluan boyutlu hidrojeolojik sistemin modelini kurabilmektedir. Bylece hidrojeolojik sistemin noktasal olarak geometrik yaps ve hidrolik parametreleri belirlenebilir. Model program beslenimin, nehirlerin, kuyularn, drenlerin, buharlama-terlemenin ve genel yk snrlarnn etkilerini benzetiren alt programlar iermektedir. Yeraltsuyu akm denkleminin zm iin gelitirilen yntemler iterasyon tekniine dayanmaktadr. Bu almada yeraltsuyu akm denkleminin zmnde Trescott, Pinder ve Larsonun (1976) farkl parametreleri test
6

ettii ve deiik problemler iin parametreleri evrim iinde en kkten en bye doru tekrar ettii ve gelitirdii SIP (Strong Implicit Procedure) yntemi kullanlmtr. 5.2. Snr artlar ve Grid A Model program, hidrojeolojik sistemin snr artlarn alternatif ekilde benzeime katmaktadr: (1) zamanla deien hidrolik yk (akifer sistemi), (2) sabit hidrolik yk (gl, deniz vb.) ve (3) akm olmayan hcreler. Yeraltsuyu akm denklemi sadece zamanla deien hidrolik yke sahip hcreler iin kurulmakta, sabit hidrolik yk hcrelerinde ise akifer sistemi ile sabit hidrolik yk hcresindeki su seviyeleri arasndaki iliki dikkate alnarak yeraltsuyu akm ie veya da ak olarak hesaplanmaktadr. Akm olmayan hcreler hesaba katlmamaktadr. Serbest akifer artlarnn hkim olduu alanda toporafik kot, akifer tavan kotu olarak belirlenmitir. Yeraltsuyu seviyesi akifer tavan kotu altnda kald srece yeraltsuyu hareketi zgl verim ve hidrolik iletkenlik katsays yardm ile benzetirilmitir. nceleme sahasnda grid a oluturulurken koordinat sisteminin y ekseni akm ynne paralel olarak alnmtr. Bylece hcreler aras geilerde hidrolik eimin bu dorultuda gittike dzenli olarak azald ve transmissivite deerlerinin her iki dorultuda ayn olaca kabul edilmitir. Bu sebeple anizotropi faktr 1 alnmtr. Karmak yapda bulunan snr artlarnn etkisini azaltmak ve kuyularn sk olduu yerlerde benzeimi kolaylatrmak iin hidrolik parametrelerin ksa mesafelerde deiim gsterdii alanlarda dar aralkl, akifer parametrelerinin homojen olduu alanlarda ise geni aralkl grid sistemi kullanlmtr (ekil 3). 5.3. Balang Koullar Kalibrasyon ilemine balanabilmesi iin, yeraltsuyu seviye gzlemleri, akifer taban (ekil 4) ve tavan kotlar (ekil 5) ile transmissivite katsaylar (ekil 6) her bir hcre iin belirlenmitir. Geirimsiz birimlerin kaplad alanlarda yer alan hcreler iin balang deerleri sfr olarak alnmtr. 5.4. Beslenim Deerleri nceleme sahasnda beslenim yatan, yzeysel aktan ve Sarmsakl Barajndan sulanan tarmsal alandan szlme ile Erciyes Da eteklerinde bulunan kar rtsnn erimesinden meydana gelmektedir. Ya ve yzeysel aktan oluan szlme btn geirimli hcrelere, tarmsal alann sulanmasndan meydana gelen szlme sulama yaplan alana ve kar erimesi ise Erciyes Da eteklerinde yer alan hcrelere ilave edilmitir.

5.5. Boalm Deerleri Model alannda boalm; kuyularla ekim, kaynaklarla boalm, buharlama kayplar, akarsuya boalm ve ova dna yeraltsuyu akm eklinde olmaktadr. Buharlama kayplar buharlama olan hcrelere, kaynaklar ve kuyular koordinat sisteminde bulunduklar hcrelere, akarsu akm akarsuyun yeraltsuyu ile ilikili olduu hcrelere ve ova dna akm ise yeraltsuyu boalmnn grid a dna olduu hcrelere negatif deer olarak girilmitir. 5.6. Kalibrasyon nceleme sahasnda yaplan yeraltsuyu akm modeli almalarnda kalibrasyon sresi 1987-1988 su yln iermektedir. Sahada yer alan iletme sondaj kuyularnda sulama mevsiminin banda ve sonunda yeraltsuyu seviye lm yaplmaktadr. Kalibrasyon almalarnda nce mevcut kuyulardaki dm miktar gz nnde bulundurularak ovada oluabilecek ortalama dm miktar btn akifer iin salandktan sonra tek tek kuyularn yer ald hcrelerde model tarafndan hesaplanan yeraltsuyu seviye deerlerinin ovada gzlenen deerlerle karlatrlmas yaplmtr. Hesaplanan deerlerle gzlenen deerler arasndaki farklar minimuma indiinde kalibrasyon ilemi tamamlanmtr. Hesaplanan deerlerin gzlenen deerlere yaklamn salamak iin kalibrasyon parametreleri olarak transmissivite katsays, akifer taban kotu ve ilksel yeraltsuyu seviye deerleri kullanlmtr. Kalibrasyon ileminde modelin geerliliini kontrol eden tek parametre yeraltsuyu seviye gzlemleridir. Bu sebeple bu deerlerin alansal yaylmnn ok iyi yaplmas gerekmektedir. Mevcut transmissivite katsays baz hcrelerde yksek miktarda dme yol amtr. Bu dmlerin sebebi incelendiinde o hcre iin kullanlan transmissivite katsaysnn Darcy Kanununa gre hcre iin yeterli su akn salayamad grlmtr. Bu yzden transmissivite katsaysnn arttrlmas ile gzlenen dm deerlerine yaklalmtr.

ekil 3. Sonlu farklar grid a

ekil 4. Akifer taban kotu dalm

10

ekil 5. Akifer tavan kotu dalm

11

ekil 6. Transmissivite katsay dalm

12

ekil 7. Ya eii

13

ekil 8. nceleme alannn kot-alan grafii

14

6. SONULAR Su kaynaklarn planlanmas; ime, kullanma, sulama, sanayi suyu ve hidroelektrik enerji iin su temini gibi deiik amal projelerde verilerin elde edilmesini, deerlendirilmesini, sistemin modellenmesini, optimizasyonunu ve ekonomik analizi iermektedir. Ayrca su kaynaklarnn planlanmas evre sorunlar, sosyal faktrler ve genel ekonomi kurallar ile uyumu ieren eitli boyutlar olan bir sretir. Bu sre ierinde yeraltsularnn planlanmas optimum ekilde yaplmaldr. Yeraltsuyu planlamasnn optimum ekilde yaplabilmesi iin hidrojeolojik sistemin btn ayrntlar ile tanmlanmas gerekmektedir. Bundan hareketle hidrojeolojik sistemin modelinin kurulduu Sarmsakl Ovasnda zetle aadaki sonular elde edilmitir: Akifer taban kotu haritas karlmtr. Thornthwaite Su Bilanosu ile kalibrasyon yllarna ait ovadaki eksik su ve fazla su deerleri hesaplanm, yatan beslenim ve buharlama kayplar bu deerler yardm ile hesaplanmtr. Ovada yeraltsuyu ekimlerinin yaplmad yllar iin yayeraltsuyu seviye ilikisinden ya eii 125 mm, szlme oran % 28 olarak hesaplanmtr. Beslenim sresi ya ile beslenim ykselimi ilikisi ekil 7de verilmitir. Ya istasyonlar aras korelasyon katsaylar, istasyonlarn kotlar gz nnde bulundurularak incelendiinde ya-ykseklik ilikisinin varl gzlenmitir. Bundan hareketle havzann kot-alan grafii izilmi ve havzann % 70inin ya istasyonlarnca temsil edilmedii grlmtr (ekil 8). Bu nedenle yan ykseklie gre dalm yaplmtr. Ovann kuzeydousunda tarm yaplan alanda barajdan braklan su ve Erciyes Dana yaan karlarn yaz mevsiminde erimesi akifere olduka nemli girdi oluturmaktadr. Yzey suyu ile sulama yaplan alanda akarsu akiferi beslerken, ova kna doru akifer taban kotunun ykselmesi ile akifer akarsuyu beslemektedir. Kalibrasyon ilemi srasnda dmlerin ksa aralklarla byk miktarlarda deiim gstermesinin sebebi alvyon malzemenin ksa mesafelerde deiim gstermesi olarak aklanabilir. Gzlenen ve hesaplanan yeraltsuyu seviye deerleri arasnda maksimum farkn 0.88 m olmas ilemin salkl olduunu gstermektedir. Yeraltsuyu rezervi 107.8 * 106 m3/yl bulunmutur.
15

7. KAYNAKLAR Ahmet S. and Malsily G., 1987, Comparison of geostatistical methods estimating transmissibility and specific capacity: Water Resources Research, 23 (9), 1717-1737. Ar M., 1989, Bnyan, Elba, Kocaz, Kamber, Grpnar (Salkuma) ve Byk Brndz kylerinin hidrojeoloji raporu: DS yayn, 19 s. Arkan A., 1987, Hidrojeolojik modeller: ders notlar, H, Hidrojeoloji Blm, yaynlanmam. Aygn A., 1977, Uluda kar gzlemlerinin su kaynaklar mhendislii ynnden deerlendirilmesi; DS II. Ulusal Kar Hidrolojisi Bildirimleri teblileri, 217-3219. Ayranc B., 1970, Orta Anadoluda Kayseri civarndaki Erciyes volkanik blgesinin petrolojisi ve jeolojisi MTA Enstits dergisi, 74, 13-18. Baykal F. ve Tatar Y., 1970, Erciyes volkanizmasnn ya hakknda yeni gzlemler: TJK blteni 2,19. DS , 1961, Sarmsakl projesi Sarmsakl Ovas arazi tasnif raporu; DS yayn, 1, 1-10. DS , 1963, Sarmsakl projesi Sarmsakl Ovas detayl drenaj raporu; DS yayn, 1, 1-8. DS , 1962, Sarmsakl projesi planlama raporu; DS yayn, 101 s. DS , 1962, Kayseri Ovasnn yeraltsuyundan sulanmasna ait planlama raporu; DS yayn, 39 s. DS , 1969, Kayseri Sarmsakl Ovasnn planlama hidrojeolojik etd raporu; DS yayn, 39 s. kademesinde

DS , 1976, Mathematical model of Elaz Uluova Plain; DS -UNDP technical report, no: 3, 66 p. Ergn Y., 1966, Kayseri Sarmsakl Ovas ve Karasazlk bataklk sahas jeofizik rezistivite ett raporu, DS yayn, 8 s. Freeze R. A. and Cherry J. A., 1979, Groundwater; Prentice-Hall, New Jersey, 211-217. Korkmaz N., 1988, Ya-yeraltsuyu seviye ilikisi ve su kaynaklarnn projelendirilmesine etkisi; DS yayn, 114 s.

16

Mc Donald G. and Harbough A. W., 1984, A modular three dimensional finite difference groundwater flow model; US Geological Survey, Open File Report 83-875, 528 p. Tezcan L., 1989, Edremit Ovas Yeraltsuyu Akm Sonlu Farklar Modeli; Yksek Mhendislik Tezi, H Mhendislik Fakltesi, Beytepe. Ankara, 76 s. Thesis C. V., 1963, Estimating the transmissibility of a water table aqufer from the specific capacity of a well; Methods of determining permeable, transmissibility and drawndown, R. Bentall (Ed.), USGS water supply paper, 1563-I, 332-336. Trescott P. C., Pinder G. F. and Larson S. P., 1976, Finite difference model for aquifer simulation in two dimensions with results of numerical experiment; US Geological Survey, 7, 1-13.

17

KUYU H DROL DEERLEND RMELER

Z

Son yllarda byk gelimeler gsteren yeraltsuyu kaynaklarn deerlendirme yntemlerinde, akiferin hidrolik karakteristiklerinin bilinmesi daha da nen kazanmaktadr. Bu karakteristikler arazide yaplan pompalama deneylerinden salanan verilerin deerlendirilmesi ile saptanmaktadr. Deerlendirmede seilen yntemlerin akiferin doal yapsna uygun olmas, salkl sonular elde edilmesi asndan nemlidir. Bir pompalama deneyi noktasal gzlem olmasna ramen olduka byk bir blgeyi temsil eden gvenilir sonular vermektedir. Gnmzde pompaj kuyularna doru olan yeraltsuyu akm tamamen matematiksel ilemlere dayaldr. Bu sayede farkl akifer trlerinde kararl ve kararl olmayan akm durumlarna ait zmlerde ilerlemeler salanmtr. Kuyu hidrolii almalar, hidrolik bir yap olan iletme kuyularnn projesi ve inasnn sondaj tekniine uygun yaplmas halinde su tayan formasyondan suyun ekonomik ve emniyetli olarak alnmasn salamaktadr. Bu almada pompalama deneylerinin deerlendirilmesine ait bir rnek sunularak pompann kuyuya monte edilecei Hm derinlii hesaplanmtr.
1. GENEL TANIMLAR Suyu depo eden ve bir noktadan dier noktaya ileten formasyonlara akifer denir. Su tayan formasyonlarda bulunan boluklar hem suyun depo edilmesini hem de suyun hareketini salar. Boluklarn birbirleri ile irtibatl olmas ve yeraltsuyu hareketi neticesinde su, akiferde bir noktadan dier noktaya tanr. Suyun bir noktadan dier bir noktaya tanmas (beslenme sahasndan boalma sahasna doru) hidrolik eim ynndedir. Hidrolik eim hareket eden suyun birim mesafedeki basn kaybdr. Hidrolik eim altnda birim zamanda bir akiferin birim kesitinden geen su miktarna geirgenlik (permeabilite) katsays denir. Porozite, akiferde ne kadar suyun depo edileceini gsterir. Fakat akiferde depo edilen suyun hepsi yerekimi ile drene edilemez. Doymu bir akiferin birim hacminden yerekimi etkisi altnda alnan su miktarna zgl verim denir, bu serbest akiferlerde depolama katsaysna eittir. Yerekimi etkisi
Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltsular Dairesi Bakanl tarafndan Ankarada 2000 ylnda dzenlenen Yerbilimcinin Yeraltsuyu Seminerinde sunulmutur.
1

18

ile akiferden alnamayan su miktar molekler ekim ve kapilarite kuvveti ile akifer iinde tutulur. Birim akifer hacmi iinde tutulan su miktarna zgl tutum denir. zgl tutum ile zgl verimin toplam poroziteyi vermektedir. Porozite snfa ayrlr: 1. nce taneli malzemelerin arasndaki boluklar, 2. Sert kayalarn atlamas sonucunda oluan atlak ve krklar, 3. Kalkerlerin erime boluklar ile lavlardaki souma nedeni meydana gelen boluklar. Henry Darcy (1856) yapt deneylerde doymu bir kum kolonunda su aknn kolondaki hidrolik eimle doru ve kolonun uzunluu ile ters orantl olduunu bulmutur. Darcy Kanunu nun matematiksel ifadesi;
V =k h h2 dh =k 1 dl dl

V k dh dl

= = = =

akm hz (m/gn) 3 2 geirgenlik katsays (m /gn/m ) hidrolik basn fark (m) hidrolik seviyeler aras mesafe (m) dir.
h1 h2 = i ifadesi hidrolik eim olarak tarif edilir. dl

Formlde

Buna gre forml V = k * i eklinde yazlr. Genelde akm hz yerine debi olarak tanmladmz birim zamanda akan su miktar daha ok kullanldndan Darcy Kanunu u ekilde yazlr: Q = A*k*i = A*V Formlde; Q V A = debi (m3/gn) = akm hz (m/gn) = akma dik kesit alan (m2) dr.

Darcy Kanunu nun geerli olduu akm laminer akmdr. Laminer ve trblans akmlar ayrmak iin Reynolds Says kullanlr. Poroz ortamlar iin Reynold Says aadaki formlle tarif edilir; R= Vd

19

Formlde; R V d = = = = = Reynold Says akm hz (m/s) ortalama tane ap (m) akkann younluu (kg/m3) akkann viskozitesi (kg m-1 s-1) dir.

Poroz ortamlarda eer R<10 ise laminer akm mevcut olup R>10 ise trblansl akm gereklemektedir. Eer bir akiferin ortalama geirgenlii (k), kalnl (b) ve hidrolik eimi (i) bilinirse akiferin herhangi bir dey kesitinden geen su miktarn Q=k*b*i forml ile tespit edebiliriz. Theis (1935) (k*b) ifadesini tek bir terimle aklamtr. Buna iletkenlik (transmissibilite) katsays denir. letkenlik katsays birim kesitli akifer kalnlndan birim zamanda birim hidrolik eim altnda geen su miktardr. Bu tanma gre Darcy Kanunu; Q= T * I * W eklinde yazlr. Formlde; T I W = iletkenlik katsays (m /gn/m) = hidrolik eim = akmn olutuu dey kesitin genilii (m) dir.
3

Akiferden numune alnarak laboratuvarda geirgenlik katsaysnn tespiti zordur ve akiferi tam olarak temsil etmez. Bu sebeple pompalama deneyleri yardm ile akiferin ortalama iletkenlik katsaysn hesaplayabiliriz. Bir akiferin depolama katsays birim kesitli bir akifer yzeyinden, bu yzeye dik olarak birim hidrolik yk deimesi sonucu depolanan veya serbest hale geen su miktardr. Serbest akiferler iin depolama katsays -3 -5 0.01 ile 0.35, basnl (artezyen) akiferler iin 10 ile 10 deerleri arasnda deimektedir. Depolama ve iletkenlik katsaylar akiferin nemli hidrolik karakteristikleridir. letkenlik katsays akiferde ne kadar suyun hareket edeceini ve depolama katsays ise akiferden ne kadar suyun drenaj veya pompajla alnabileceini gsterir.

20

Akiferin her iki karakteristii tespit edilirse; a) Kuyunun zgl debisi, b) Pompaj kuyusundan eitli mesafelerdeki dmler, c) Pompaj baladktan sonra kuyudaki herhangi bir andaki dm tespit edilebilir. Kuyuda pompaj devam ederken, pompaj yaplan kuyuda veya belirli bir mesafedeki gzlem kuyusunda su seviyesinin zamanla deiiminin gzlenmesine pompalama deneyi denir. Pompalama deneyinin amalar aada verilmitir: A. Akifer zelliklerinin belirlenmesi 1.Akiferin hidrolik katsaylar 2.Akiferin geometrik yaps 3.Akifer kayplar B. Kuyu zelliklerinin belirlenmesi 1.Kuyu kayplar 2.Debi-dm ve zaman-dm ilikilerinin tespiti 3.Tesir yarapnn belirlenmesi C.Kuyulara uygun pompa seimi Eer bir kuyuda belirli bir debi ile pompaj yaplrsa kuyu civarnda su seviyesi der. En dk seviye kuyu iindedir. Kuyudan uzaklatka dm miktar azalr ve belirli bir mesafeden sonra dm sfr olur. Suyun kuyu iine akmasn salayan kuvvet, kuyu iindeki ve kuyu dndaki su seviyeleri arasndaki basn farkdr. Akiferin her dorultusundan kuyuya doru gelen akm ayn merkezli silindir yzeylerinden geerek kuyuya girerler. Bu silindir yzeyleri kuyuya yaklatka klrler. Kuyudan ekilen debi sabit olduuna gre silindir alan kldnden suyun hz artar. Bylece pompaj esnasnda kuyuya yaklatka eimi artan ve ters bir koniye benzeyen su yzeyine dm konisi denir. Pompaj yaplan her kuyu etrafnda bu koni meydana gelir (ekil 1). Ancak bu dm konisinin ekli ve boyutu pompaj debisine, pompaj sresine, akiferin hidrolik karakteristiklerine, yeraltsuyunun eimine ve kuyu tesir sahas iinde bulunan beslenme ve boalm ilikisine bal olarak deiir. Kuyunun beslenmesi pompaj debisine eit olduu zaman dm konisi dengeye ular.

21

ekil 1. Pompaj kuyusu letkenlik katsays kk olan akiferlerde dm konisi yaylm az fakat derinlii fazladr (ekil 2-a). letkenlik katsays byk olan akiferlerde ise koni geni alana yaylr fakat derinlii az olur (ekil 2-b). Bir pompalama deneyi noktasal gzlemler olmalarna ramen byk bir blgeyi temsil eden gvenilir sonular verir.

ekil 2. letkenlik katsaysnn dm konisi ile ilikisi

22

2. AKIM TRLER ki tr akm (rejim) vardr: Kararl akm (permanan akm, dengeli akm) ve kararsz akm (permanan olmayan akm, dengesiz akm). Bir kuyudan ekilen debi ile akiferden kuyuya giren debi eit olduu zaman gzlenen akm kararl veya dengeli akmdr. Kararsz veya dengesiz akm pompajn balangc ile kararl akma eriildii an arasnda meydana gelir. Serbest ve basnl akiferlerde denge artlar formllerini karrken kabul edilen genel varsaymlar aada belirtilmitir: Akifer belirgin biimde sonsuz bir yaylma sahiptir, Akifer homojen, izotrop ve pompalama deneyinden etkilenen blgede niform kalnlktadr, Pompajdan nce piezometrik veya serbest yzey pompajdan etkilenen blgede hemen hemen yataydr, Akifer sabit bir debi ile pompalanr, Pompaj kuyusu akiferin btn kalnlnca almtr ve kuyuya su btn akifer kalnlndan yatay bir akmla girer. 2.1. Kararl Akm 2.1.1. Serbest akifer Kararl akmn hkm srd serbest akiferlerde geirgenlik katsaysn hesaplamak iin aadaki Dupuit Forml kullanlr: Q= h 2 h12 k 2 63.2 log(r2 / r1 )

Formlde; Q k h2 h1 r2 r1 = = = = = = pompaj debisi (litre/s) 3 2 geirgenlik katsays ( m /gn/m ) ikinci gzlem kuyusundaki su stunu kalnl (m) birinci gzlem kuyusundaki su stunu kalnl (m) ikinci gzlem kuyusunun mesafesi (m) birinci gzlem kuyusunun mesafesi (m) dir.

Serbest akiferlerde zgl debiyi hesaplamak iin

2 h2 h12 = (h2 h1 )(h2 + h1 )

eitlemesi yaplnca

s = h2 h1 olduundan
23

h + h1 Q k = 2 s 63.2 log(r2 / r1 ) Formlde; s = dm (m) dr.

forml elde edilir.

Formlde grlecei gibi dm (s) artnca kuyudaki su stunu kalnl (h1) kleceinden (Q/s) sabit olmaz. 2.1.2. Basnl (Artezyen) akifer Kararl akmn geerli olduu basnl akiferlerde aadaki Theim Forml kullanlarak iletkenlik katsays hesaplanr:

Q=

s s T 1 2 31.6 log(r2 / r1 )

Formlde; Q T s2 s1 r2 r1 = = = = = = pompaj debisi (litre/s) 3 iletkenlik katsays (m /gn/m) ikinci gzlem kuyusundaki dm (m) birinci gzlem kuyusundaki dm (m) ikinci gzlem kuyusunun mesafesi (m) birinci gzlem kuyusunun mesafesi (m) dir. zgl debiyi hesaplamak iin aadaki eitlik

Artezyen akiferlerde kullanlr;

Q T = s 31.6 log(r2 / r1 )

Eitlikte dmn debi ile doru orantl olduu grlr. Ancak bu durum dmn akifer tavan kotu altnda olmamas halinde dorudur. Eer dm akifer tavan kotu altnda olursa akifer kalnl sabit kalmayp deiir ve yukardaki eitlik geerli olmaz. Artezyen akiferlerde, artezyenlik bozulmamak art ile debi dmle orantl olduundan dm artnca debinin de artmas gerekir. Bylece kuyunun zgl debisi sabittir. Serbest ve artezyen akiferlerde kararl rejimler iin yazlan denge formlleri iki gzlem kuyusu verileri kullanlarak hesaplanabilir. Ancak bir gzlem kuyusuna sahip olunduu zaman, ikinci gzlem kuyusu iin mesafe olarak pompaj kuyusunun yarap dm olarak ise pompaj kuyusunda gzlenen dm deeri kullanlabilir.

24

2.2. Kararsz Akm 2.2.1. Serbest akifer Serbest akiferlerde kararsz rejim iin denge art formlleri yazlrken genel varsaymlara ilave olarak aadaki varsaymlarda yaplr: Depolanm olan su, hidrolik ykn dmesi ile ayn zamanda serbest hale gelir, gecikmi debinin etkisi yoktur, Pompaj kuyusunun ap ok kktr, yani kuyudaki birikim ihmal edilir. Dupuit Forml nde (s) dm yerine s'=s-s /2b konularak bu tip rejimde geirgenlik katsaysn hesaplamak iin gerekli olan forml elde edilir. Bu eitlikte (b) ifadesi metre olarak akifer kalnldr. 2.2.2. Basnl akifer Zaman ve depolama katsaysn ieren kararsz akm formllerini ilk defa gelitiren Theis (1935) yanal olarak sonsuz yaylml bir akiferi tam olarak penetre eden bir kuyuda, sabit debili pompaj yapldnda, pompajn etkisinin zamanla darya doru yayldn ortaya koymutur. Tesir sahasnn btn noktalarnda hidrolik yk d ile depolama katsays arplarak bulunan deerlerin toplam elde edilen su hacmine eit olmaktadr. Su, akiferden rezervin azalmasyla alnd iin akifer gerekten sonsuz yaylml kald srece hidrolik yk dmeye devam eder. Bundan dolay kuramsal olarak hibir zaman kararl rejime eriilemez. Bununla beraber, tesir blgesi geniledike dm hz belirgin biimde azalr ve sonunda ihmal edilecek kadar klr, bu durum uygulamada kararl rejim gibi kabul edilir. Theis Formlnn uygulamalarnda basnl akiferlerde kararsz akm kabulnde genel varsaymlara ek olarak aadaki varsaymlar da dikkate alnr; Birikimden kan su, hidrolik ykn azalmas ile hemen serbest hale gelir, Pompaj kuyusunun ap ok kktr, yani kuyudaki birikim ihmal edilir. Theis Forml nde su seviyesinin denge haline gelmesine ihtiya yoktur. Forml en basit ekilde aadaki ekilde yazlabilir:
Q s= 4T
eu

du u

Burada,
25

u=

r 2S 4Tt
eu

yazlabilir.

W (u ) =

du u

ise

s=

Q W (u ) elde edilir. 4T

Theis Forml metrik sistemde aadaki ekilde izah edilir; s Q T W(u) r S t = = = = = = = pompaj kuyusundan (r) mesafedeki gzlem kuyusundaki dm (m) 3 pompaj debisi (m /gn) 3 iletkenlik katsays (m /gn/m) kuyu fonksiyonu gzlem kuyusunun mesafesi (m) depolama katsays (boyutsuz) pompaj sresi (gn)
u2 u3 + .... 2! 3!

W (u ) = 0.5772 ln u + u

Kuyu fonksiyonunu her problemde zmek uzun zaman alacandan eitli tablolarda (u) deerine karlk W(u) deerleri hesaplanmtr. Ayrca yntemin grafik zmnde kullanlan abaklar, zmde olduka faydaldr. Pompaj sresi uzadka akmn dzensizlii azalr ve uyumluluk en iyi ekilde olmaktadr. Jacob, Theis Forml zerinde deiiklikler yaparak yar logaritmik zmleri ortaya koymutur.
u= r 2S 4Tt

Yukardaki eitlikte grld gibi pompaj zaman (t) artka, (u) deeri azalmaktadr. Buna gre zamann (t) byk deerleri veya gzlem kuyusunun mesafesinin (r) kk deerleri iin aadaki forml serisinde (lnu)' nun sanda yer alan terimler ihmal edilirler. Bylece (u)' nun kk deerleri iin (u<0.01) dm, asimtotik ekilde ifade edilir.
Q u2 u3 s= (0.5772 ln u + u + ....) 4T 2! 3!

26

Formlde u<0.01 art salanp ve logaritmik dnm yapldktan sonra aadaki eitlik:
s= 2.3Q 2.25Tt log 2 4T r S

Jacob Forml metrik sistemde aadaki ekilde aklanabilir; s Q T t r S = = = = = = pompaj kuyusundan (r) mesafedeki gzlem kuyusundaki dm (m) 3 pompaj debisi (m /gn) 3 iletkenlik katsays (m /gn/m) pompaj sresi (gn) gzlem kuyusunun mesafesi (m) depolama katsays (boyutsuz)

Pompalama deneyinden elde edilen dm deerleri (s) iin aritmetik eksen ve zaman deerleri (t) iin logaritmik eksen kullanlmak zere deerler yar logaritmik kda ilenip, iki ayr nokta iin forml yazlp taraf tarafa karlnca forml;
T = 0.183 Q halini alr. s

Formlde; T = iletkenlik katsays (m /gn/m) 3 Q = pompaj debisi (m /gn) s = bir logaritmik periyoda karlk gelen dm (m) dr. Jacob formlnde, dmn sfr olduu an (t0) dikkate alrsak depolama katsays aadaki eitlik elde edilir;
S=
2.25t 0T r2
3

S t0 T r

= = = =

depolama katsays (boyutsuz) dmn sfr olduu an (gn) 3 iletkenlik katsays (m /gn/m) gzlem kuyusunun mesafesi (m)

Ayn bir akiferde sabit bir debi ile pompaj yapldnda, dmlerin lld rasat kuyular pompaj kuyusuna yaklatka dorular birbirine paralel olarak aa doru telenir. Fakat her dorudan hesap edilen iletkenlik ve depolama katsaylar ayndr.

27

Ayrca dme (s) karlk zamann logaritmasnn (log t) izildii grafikler uzatlmak sureti ile her rasat kuyusunda belirli bir pompaj sresi sonunda farkl debilerde ne kadar dm elde edilebilecei nceden hesap edilebilir. Ayn ekilde pompaj kuyusundan elde edilen deerlerle de farkl debilerde pompaj kuyusunda dmn ne olaca tespit edilebilir. Eer pompaja baladktan belirli bir zaman sonra dmn ne olaca nceden bilinmek istenir ise (t/10) anndaki dme (s) ilave edilir. nk (s) bir logaritmik periyottaki dmdr. Artezyen akiferlerde deiim daha az olduundan pompaj sresi iin 24 saat yeterli olmaktadr. Ayrca logaritmik eksene zaman ilendiinde eel kld iin deiimler, dme fazla tesir etmez. Ancak serbest akiferlerde deiimler daha belirgin olduundan pompaj sresinin 72 saat olmas tercih edilir. imdiye kadar bahsedilen konular serbest ve artezyen akiferler iin kararl ve kararsz rejim durumlarn iermektedir. Oysa tabiatta serbest ve basnl akiferlerin yan sra yar basnl ve gecikmi debili akiferlerde bulunmaktadr. Bunlarn hesaplamalar deiik yntemlerle olmaktadr. Bir veya daha fazla dorusal beslenme snrl akiferler, bir veya daha fazla dorusal beslenme veya geirimsiz snrla snrl akiferler, anizotrop akiferler, kama eklinde akiferler, eimli akiferler, deiik debi ile pompalanan akiferler, ksmen delinmi akiferler, geni apl bir kuyu ile pompalanan akiferler ve iki tabakal yar basnl akiferlerde daha nce belirtilen varsaymlar gereklemedii iin yaplan pompalama deneylerinde akifer ve rejim tiplerinin kendine zg analiz yntemi uygulanmaldr. 3. RNEK zmir-demi-Yeniky sulama kooperatifi iletme sahasnda bulunan 44189 numaral iletme sondaj kuyusunun Hm deerinin tespit edilmesi rnek olarak verilmitir. Pompalama deneyinden elde edilen dm deerleri iin aritmetik eksen ve zaman deerleri iin logaritmik eksen kullanlmak zere deerler yar logaritmik kda ilenir (ekil 3). Pompalama deneyinin ilk dakikalar dikkate alnmakszn noktalar temsil eden en iyi doru izilir. Dorunun eimi s hesaplanr (log10 anndaki dm ile log100 anndaki dmn fark). s=1.74 m olarak bulunur. Q=20 litre/s olduuna gre;
T = 15.8 Q s
3

forml ile iletkenlik katsays 181.5 m /gn/m olarak hesaplanr. Debi (Q) birimi litre/s olmaldr.

28

u=

r 2S 4Tt

formlnde

r (kuyu yarap) 5 in = 12.7 cm = 0.127 metre S = 0.1 ( serbest akifer kabul) ve t (pompaj sresi) 1440 dakika yani 1 gndr. Formlden u = 2.22 * 10 olarak hesaplanr. Wenzel Kuyu Fonksiyonu tablosunu kullanlarak (u) deerine karlk gelen W(u) deeri 12.44 olarak bulunur.
s = 6.85 Q W (u ) T
-6

Yukardaki formlde hesaplanr.

hesaplanan

dm

(s)

9.39

metre

olarak

statik seviye = 28.6 metre dinamik seviye = 45.7 metre olduuna gre gzlenen dm = 45.7 28.6 = 17.1 metre hesaplanan dm Kuyu randman E = ------------------------------ = 0.55 = % 55 dir. gzlenen dm Kuyu 1 yl ierisinde sulama sezonu boyunca 130 gn alacaksa,
r 2S u= 4Tt

formlnde

t = 130 gn ise u = 1.71*10

-8

ve W(u) = 17.3 olarak bulunur.

letme debisi 20 litre/s ise

s = 6.85 Q W (u ) formlnde T

s = 13.06 metre bulunur. Hesaplanan dm miktar kuyu randmanna blnerek hakiki dm elde edilir. s = 13.06 / 0.55 = 23.7 metre

29

Hakiki dm, kuyu tabanndan itibaren akifer kalnlnn 1/3 oranndan yukarda olmaldr. Limnigrafl kuyudan alnan sulama mevsimi ba ve sonu yeraltsuyu seviye lmlerine gre Nisan ay su seviyesi 9.5 metre ve Ekim ay su seviyesi 12.9 metre ise mevsimsel deiim 3.7 metre olarak belirlenir. Kuyuya en yakn dier kuyu 300 metre mesafede olup 20 litre/s ile alacaktr. O kuyunun da iletkenlik katsaysn ayn kabul edersek Theim Metodundan dm (s) logaritmik mesafe (log r) grafii kullanlarak yaklak olarak giriim dm 5.5 metre bulunur. Statik seviye Pompa alt ucu Emniyet pay = 28.6 metre = 2 metre = 2 metre

Hm = 28.6 + 2 + 2 + 23.7 + 3.7 + 5.5 = 65.5 metre bulunur. Pompann filtre karsna gelmemesi tercih edilir. Ayrca pompa d ap ile kuyu tehizi arasnda 2 in boluk olmas tercih edildiinden pompann kuyu tehizine smasna dikkat edilmelidir. Pompalama deneyinde Theim Metoduna gre T=189.5 m /gn/m ve Theis 3 Metoduna gre T=161.7 m /gn/m elde edilmitir. letkenlik katsaylarndaki farkllk Hm hesabnda byk lekli deiikliklere neden olmamtr.
3

30

31

4. KAYNAKLAR De Wiest R. J., 1967, Geohydrology. Dilek R.,1988, Hidrojeolojide Deerlendirmesi. Pompaj Deney Verilerinin Analizi ve

DS , 1970, Yeraltsuyu Hidrolii Notlar. Erguvanl K. ve Yzer E., 1984, Yeraltsular Jeolojisi. Freeze R. A. and Cherry J. A., 1979, Groundwater. H.., 1985, Genel Hidrojeoloji Laboratuvar Ders Notlar. Karaaslan F., 1967, Kuyu Hidrolii.

32

SU SONDAJ KUYUSU NASI VE POMPALAMA DENEYLER N N KUYU VER M NE ETK S 1

Z Su sondaj kuyusundan projelendirilen verimin alnabilmesi iin kuyunun sondaj tekniine uygun olarak almas gerekmektedir. Tekniine uygun olarak ina edilmi bir kuyudan yeraltsuyunun ekonomik olarak alnmas pompann montaj edilecei derinlik ile ilikilidir. Pompa montaj derinlii arttka elektrik maliyetleri de artacak dolaysyla iletme rantabilitesi decektir. Bu sebeple akifer karakteristikleri ve pompa montaj derinliinin tespit edilmesi iin pompalama deneylerinin gvenilir yaplmas olduka nemlidir. 1. KUYU NASI Kuyunun almas, tehiz-filtre borularnn indirilmesi, akllanmas, ykanmas ve gelitirilmesi ilemlerinin tamam sondaj teknii kapsamnda deerlendirilmektedir. Kuyu veriminin arttrlmas iin akiferin tamamnn penetre edilmesi, kuyuya yeterli su giriinin salanabilmesi iin filtre boyu ve aklklarnn tespit edilmesi ve kuyuya montaj yaplacak pompann apna ve montaj derinliine gre kuyu-tehiz apnn belirlenmesi esastr. Bu hususlar tekniine uygun olarak yaplmad takdirde verimli bir akiferden tam randman alnamamaktadr. 1.1. Kuyu Derinlii Kuyu inasnda temel amalardan birisi akiferi tam olarak penetre edip alnacak debi miktarn arttrmaktr. nk debi, penetre edilen akifer kalnl ile doru orantldr. letkenlik katsays akiferin tm kalnlndan geen su miktar olduundan dolaysyla zgl debi ile iletkenlik katsays arasnda da dorusal bir iliki bulunmaktadr. Ayrca kuyu hidrolii almalarnda akiferden kuyuya su girii yatay olarak kabul edildiinden akifer tam penetre edilmelidir. 1.2. Filtrelemenin nemi Filtreleme kuyu inasnda en nemli hususlardandr. Kuyu projesi belirli bir debiye gre yaplr ve kuyu tehizi de bu debi miktarna uygun olacak ekilde gerekletirilmelidir. Kuyu tehiz edilirken dikkat edilecek husus filtre ap, akl ve filtre boyunun dikkatli bir ekilde hesaplanmasdr.

Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltsular Dairesi Bakanl tarafndan Adanada 2001 ylnda dzenlenen Hizmet i Eitim Seminerinde sunulmutur.

33

Dinamik seviyenin zerinde kuyuya herhangi bir su girii olmadndan serbest akiferlerde dinamik seviyenin zerine filtre konmamaldr. Ayrca filtreler, tehiz borularna gre daha az dayankldr. Bu sebeple dinamik seviye zerine filtre konulan kuyularn mr daha az olmaktadr. Basnl akiferlerde dinamik seviye hibir zaman akifer tavan kotunun altna inmemelidir. ndii takdirde akifer, serbest akifer zellii gsterir ve basnl akifere gre yaplan hesaplamalarda sapmalar gzlemlenir. Filtreler akiferin tam ortasna gelecek ekilde yerletirilmelidir. Filtre karsna pompa monte edilmesi tercih edilen bir durum olmadndan filtre borularnn uzunluu pompann kuyuya monte edilecei derinlii etkilemektedir. Filtre karsna pompa monte edilmemesi iin kaln akiferlerde filtreler 6 metrelik dilimler halinde konulmaldr. 1.2.1 Filtre uzunluu etkisi Kuyuya su girii filtreler vastas ile gerekleeceinden projelendirilen debi miktarnn temini iin filtre aklklarnn yzey alan nemlidir. Filtre ap ve tipine gre aklklar farkllk gstermekte olup Tablo 1de belirtilmitir. Tablo 1de 1 metre filtre boyu iin aklk alan ve yzdeleri verilmitir. Bu tablo yardm ile gereken filtre boyu miktar hesaplanmaktadr. Tablo 1. Devlet Su leri (DS ) tipi filtre aklklar ve yzdeleri ap (in) 6 8 (A tipi) 8 (B tipi) 10 (A tipi) 10 (B tipi) 12 (A tipi) 12 (B tipi) Aklk (cm2/m) 578 518 945 893 1 708 726 1 256 Aklk (%) 11.5 7.5 13.5 11.0 20.0 7.2 13.8

Bir kuyudan 20 litre/s debi elde etmek istenildii zaman kullanlmas gereken filtre boyunun hesab iin bir rnek aada verilmitir: Qf = V * A Formlde; V A = = kuyuya su giri hz ( ~ 3 cm/s) filtre aklk alan (cm2) dr.

Tablo 1de belirtildii gibi 8 in A tipi filtrede aklk alan 518 cm2 dir. Qf = 3 * 518 = 1 554 cm3 /s = 1.554 litre/s

34

Bylece 1 metre filtre boyunca kuyuya 1.554 litre/s su girii gerekleir. L f = Q / Qf Formlde; Lf Qf Q = = = filtre boyu (m) filtre verimi (litre/s/m) kuyu verimi (litre/s) dir.

Lf = 20 / 1 554 = 12.87 metre 20 litre/s debi elde etmek iin gereken filtre boyu en az 12.87 metre olmaldr. 1.2.2 Heterojen akifer Tablo 2de verilen akifer rneinde her seviye kalnlnn verimlilii hesaplanarak filtrenin yerletirilecei seviyeler tespit edilmitir. Tablo 2. Farkl akifer seviyelerinin verimlilii Seviye A B C D A+D B+C Kalnlk (%) 20 30 40 10 30 70 Verimlilik (%) 8.1 26.8 63.7 1.4 9.0 91.0

Verimlilik her bir seviyedeki iletkenliin, seviyelerin iletkenlik toplamndaki yzdesidir. Bu akiferde B ve C seviyelerini filtrelemek akifer veriminin % 91inin alnaca anlamna gelmektedir. Verimi daha arttrmak ilave masraf gerektirmektedir. Ancak suyun getirisinin yksek olduu yerlerde iyi bir rantabilite hesab yaplmaldr. 1.2.3. Homojen akifer Homojenlik, formasyonun her noktasnda deerlerin ayn olmasdr. zotropi ise bir noktadaki deerlerin ynde de ayn olmasn ifade eder. Doada homojen akiferlere rastlamak olduka zordur. Elek analizi neticesinde uniformluk katsaysnn 3den az olduu akiferlerde malzeme aplarnn uniform olduu kabul edilir.

35

1.3. Kuyu ap Etkisi Bir kuyu ina projesinde kuyu apn belirleyen en nemli etken projelendirilen debiyi temin etmek iin kullanlacak dalg pompann apdr. Debi miktar ve pompa montaj derinlii arttka pompann ap artmaktadr. Dolaysyla kuyu apn belirlerken kuyudan alnacak debinin ve pompa montaj derinliinin iyi tahmin edilmesi gerekmektedir. Aksi takdirde istenilen debiyi almak iin gereken pompa kuyuya smayabilir. Kuyu apnn, kuyu debisi ile ilikisi o kadar azdr ki, debi art iin kuyu apnn arttrlmasnn hibir rantabilitesi yoktur. Kararl rejime sahip serbest akiferlerde debi-kuyu ap ilikisi aada verilmitir:
Q= h 2 h12 k 2 63.2 log(r2 / r1 )

Bu eitlik Dupuit Forml olarak bilinir. Formlde; Q k h2 h1 r2 r1 = = = = = = pompaj debisi (litre/s) 3 2 permeabilite (geirgenlik) katsays (m /gn/m ) ikinci gzlem kuyusundaki su stunu kalnl (m) birinci gzlem kuyusundaki su stunu kalnl (m) ikinci gzlem kuyusunun mesafesi (m) birinci gzlem kuyusunun mesafesi (m) dir.

Pompalama deneyi esnasnda bir gzlem kuyusu deerleri kullanld zaman r1 pompaj kuyusunun yarap ve h1 ise pompaj kuyusundaki su stunu kalnl olarak alnabilir. Formlde k, r2, h1, h2 nin sabit olduu kabul edilerek debinin (Q), kuyu yarap (r1) ile deiimi aada aklanmtr: Serbest bir akiferde k= 10 m3/gn/m2, h1= 75 m, r2= 100 m ve h2= 80 m olduunu kabul edersek kuyu ap - debi ilikisi Tablo 3de verilmitir. Tablo 3. Kuyu ap ile debi ilikisi Kuyu ap(in) 91/2 121/4 15 171/4 22 24
36

Debi (litre/s) 42.0 43.6 45.0 46.0 48.0 48.7

Kuyu apn 12 inten 24 ine kararak % 100 arttrdmz halde debi 4.4 litre/s yaklak % 10 artmtr. Baka bir serbest akiferde k= 12 m3/gn/m2, h1= 45 m, r2= 200 m ve h2= 47 m olduu takdirde kuyu ap-debi ilikisi Tablo 4de verilmitir. Tablo 4. Kuyu ap ile debi ilikisi Kuyu ap(in) 91/2 121/4 15 171/4 22 24 Debi (litre/s) 10.8 11.2 11.5 11.8 12.2 12.4

Tablo 4den grld gibi belirli bir dmle 15 in ap olan bir kuyudan 11.5 litre/s debi alnmasna ramen ap 22 in olan kuyudan ayn dm karlnda 12.2 litre/s debi alnmaktadr. Kuyu ap % 46 artt halde debi yaklak % 6 artmaktadr. Artezyen (basnl) akiferlerde, tesir yarap (r) daha byk olduundan kuyu yaraplarnn artmas halinde ayn dm iin elde edilecek debi miktarlarndaki artma daha da kk olacaktr. Bu karlatrmalar kuyu apnn iki kat artmasna ramen debinin iki kat artmadn gstermektedir. Kuyu ap iki kat artmasna ramen debi art miktar serbest akiferler iin en fazla % 11-12 ve artezyen akiferler iin ise en fazla % 7-8 civarndadr. Kuyudan alnacak debi kuyu apna fazla baml olmadna gre kuyu ap kullanlacak pompa ap ve kolon borularna uygun olarak seilmelidir. Tablo 5 dalg pompa kapasiteleri ile aplar arasndaki ilikiyi gstermektedir. Tablo 5e gre 25 litre/s verim elde edilecek bir kuyuda pompann kuyuya monte edilecei derinlikteki tehiz ap en az 10 in olmaldr. Pompa d ap ile tehiz ap arasnda 2 in boluk olmas tercih edilmektedir. Tablo 5. Debi ile pompa ap ilikisi Debi (litre/s) 10-20 25-30 40-60 Dalg pompa ap (in) 8 10 12

37

2. POMPALAMA DENEY Pompaj yaplan kuyuda veya varsa gzlem kuyusunda pompaj devam ederken su seviyesinin zamanla deiiminin gzlenmesine pompalama deneyi denir. Pompalama deneyinin amalar aada verilmitir: A. Akifer zelliklerinin belirlenmesi 1.Akiferin hidrolik katsaylar (geirgenlik, iletkenlik ve depolama katsaylar) 2.Akiferin geometrik yaps (pozitif, negatif snr artlar) 3.Akiferin kayplar (akmdan dolay oluan kayplar) B. Kuyu zelliklerinin belirlenmesi 1.Kuyu kayplar (akllama, filtreleme kayplar) 2.Debi-dm ve zaman-dm ilikilerinin tespiti 3.Tesir yarapnn belirlenmesi (dm konisinin belirlenmesi) C.Kuyulara uygun pompa seimi inas) (Hm tespiti ile pompa seimi ve trafo

2.1. Pompalama Deneylerinin eitleri Pompalama deneyine balamadan nce kuyu inasnn tamamlanm olmas gerekmektedir. zetle kuyu akiferi tam olarak penetre etmi, gerektii hallerde tehiz ve aklama ilemi yaplm, ykama ve inkiaf ile kuyu iyi bir ekilde temizlenmi olmaldr. 2.1.1 Sabit debili pompalama deneyi Sabit debili dm deneyi Deney sresince debi sabit tutularak belirli zaman aralklar ile su seviyesi llr. Bu deney ile akifer karakteristikleri ve snr artlar tespit edilebilmektedir. Sabit debili ykselim deneyi Kuyudan su ekimi durdurulduktan sonra belirli zaman aralklar ile su seviyesindeki ykselim deerleri llr. 2.1.2 Kademeli pompalama deneyi Kademeli pompalama deneyi ile kuyunun randman belirlenebilmektedir. Deneye belirli bir debi ile pompaja balanr ve dmn sabitlendii veya llemedii zamana kadar pompaja devam edilir. Bu anda debi iki katna karlr ve tekrar dmn sabitlendii veya llemedii zamana kadar pompaja devam edilir. Bu ilem en az 3 olmak zere genelde 4 kademe olarak yaplr.

38

2.1.3 Akm deneyi (akan artezyen akiferlerde) Sabit debili dm deneyi Kuyu vanas kapatlarak su seviyesi llr. Sonra k vanas alarak suyun ak temin edilir. Dm sabit tutulur. Bylece deien artezyen debi llr. Sabit debili akm deneyi Su seviyesi tespit edildikten sonra k vanas alarak uygun debi seilir. Vana ile debi sabit tutulur. Su seviyesindeki deiimler llr. 2.2. Akifer Karakteristikleri Hesab Depolama ve transmissibilite (iletkenlik) katsaylar akiferin nemli hidrolik karakteristikleridir. Depolama katsays birim kesitli bir akifer yzeyinden, bu yzeye dik olarak birim hidrolik yk deimesi sonucu depolanan veya serbest hale geen su miktardr. letkenlik katsays ise birim kesitli akifer kalnlndan birim zamanda birim hidrolik eim altnda geen su miktardr. Depolama katsays akiferden ne kadar suyun drenaj veya pompajla alnabileceini, iletkenlik katsays ise akiferde ne kadar suyun hareket edeceini gsterir. Akiferin her iki karakteristii tespit edilirse; a) Kuyunun zgl debisi, b) Pompaj kuyusundan eitli mesafelerdeki dmler, c) Pompaj baladktan sonra kuyudaki herhangi bir andaki dm tespit edilebilir. Serbest ve artezyen akiferlerde denge artlarnn formllerini karrken aadaki varsaymlar kabul edilmitir: Akifer belirgin biimde sonsuz bir yaylma sahiptir, Akifer homojen, izotrop ve pompalama deneyinden etkilenen blgede niform kalnlktadr, Pompajdan nce, piezometrik veya serbest yzey pompajdan etkilenen blgede hemen hemen yataydr, Akifer sabit bir debide pompalanr, Pompaj kuyusu akiferi tamamen kat eder ve kuyuya su btn akifer kalnlndan yatay bir akmla gelir. 2.2.1. Serbest akiferlerde debi-dm ilikisi Kararl akm gsteren serbest akiferlerde debi - dm ilikisini ortaya koymak iin aadaki Dupuit Forml nden faydalanlr.

39

Q=

h 2 h12 k 2 63.2 log(r2 / r1 )

Formlde; Q k h2 h1 r2 r1 = = = = = = pompaj debisi (litre/s) 3 2 permeabilite (geirgenlik) katsays (m /gn/m ) ikinci gzlem kuyusundaki su stunu kalnl (m) birinci gzlem kuyusundaki su stunu kalnl (m) ikinci gzlem kuyusunun mesafesi (m) birinci gzlem kuyusunun mesafesi (m) dir.

Bir gzlem kuyusu deerleri kullanldnda r1 pompaj kuyusu yarap ve h1 ise pompaj kuyusundaki su stunu kalnl olarak alnabilir. Serbest akiferlerde zgl debiyi hesaplamak iin h2 - h1 = ( h2 - h1)*( h2 + h1 ) eitlemesi yaplnca dm (s) = h2 - h1 olduundan
h +h Q k = 2 1 eitlii elde edilir. s 63.2 log(r2 / r1 )
2 2

Eitlikten grlecei gibi sabit olan deerleri sadeletirdiimizde forml

Q = h1 haline gelir. s

Dm (s) artnca kuyudaki su kalnl (h1) kleceinden (Q/s) sabit olmaz. Serbest akiferlerde maksimum zgl debi sfr dme tekabl eder. Minimum zgl debi ise dm ve debinin maksimum olduu yere tekabl eder. Optimum kuyu, debi ve zgl debinin en byk deerde olduu zaman elde edilir. Bununda maksimum dmn yaklak % 67sine karlk geldii bilinmektedir. Bundan fazla dmn gerekletirildii kuyularda ekonomik iletme yaplamaz. 2.2.2. Artezyen (basnl) akiferlerde debi-dm ilikisi Basnl akiferlerde kararl rejimde debi - dm ilikisini ortaya koymak iin aadaki Theim Forml nden faydalanlr.

40

Q=

s s T 1 2 31.6 log(r2 / r1 )

Formlde; Q T s2 s1 r2 r1 = = = = = = pompaj debisi (litre/s) 3 iletkenlik katsays (m /gn/m) ikinci gzlem kuyusundaki dm (m) birinci gzlem kuyusundaki dm (m) ikinci gzlem kuyusunun mesafesi (m) birinci gzlem kuyusunun mesafesi (m) dir.

Formlde (s1- s2) dmnn debi ile doru orantl olduu grlr. Ancak bu durum dmn basnl akiferin tavan kotu altnda olmamas halinde geerlidir. Eer dm basnl akiferin tavan kotu altnda olursa akifer kalnl sabit kalmayp deiir ve yukardaki forml geerli olmaz. Dm basnl akiferin tavan kotu altnda olursa artezyenlik art bozulduundan akifer serbest akifer zellii gsterir. Artezyen akiferlerde, artezyenlik bozulmamak art ile debi dmle orantl olduundan dm artnca debinin de artmas gerekir. Yani kuyunun zgl debisi sabittir. 2.3. Debi - Zaman likisi Kararsz rejim gsteren basnl akiferlerde debi - zaman ve debi mesafe ilikilerini ortaya koymak iin aada yer alan Theis Formlleri kullanlmaktadr.
r 2S u= 4Tt u2 u3 W (u ) = 0.5772 ln u + u + .... 2! 3!
s= Q W (u ) 4T

(1)

(2)

Theis Formlnde yer alan ifadeler; s Q W(u) T r S = = = = = = pompaj kuyusundan (r) mesafedeki gzlem kuyusunda dm (m) 3 pompaj debisi (m /gn) kuyu fonksiyonu 3 iletkenlik katsays (m /gn/m) gzlem kuyusunun mesafesi (m) depolama katsays

41

= pompaj sresi (gn) dir.

(1) numaral formlde pompaj sresi (t) arttka (u) katsays klr dolaysyla W(u) katsays artar. Bylece (2) numaral formldeki dm artar. Bu forml sulama sezonu sresince alacak kuyularda meydana gelecek dmlerin hesaplanmasnda kullanlmaktadr. 2.4. Debi - Mesafe likisi (1) numaral formlde kuyuya olan mesafe arttka (u) katsays artar, W(u) katsays azalr. Dolaysyla (2) numaral formldeki dm azalr. Debi - mesafe ilikisi iletme sahalarnda ok sayda kuyu almas gerektii zaman alacak kuyular arasndaki mesafelerin belirlenmesi iin kullanlmaktadr. Teorik olarak dmn sfr olduu mesafe tesir yarap olarak alnmaktadr. 2.5. Pompa Montaj Derinliinin Elektrik Maliyetine Etkisi Kuyuya pompann monte edilecei derinliin (Hm) belirlenmesinde pompalama deneylerinde elde edilen deerler kullanlmaktadr. Bu sebeple pompalama deneylerindeki hassasiyet ve elde edilen deerlerin gvenirlilii ok nemlidir. Bu deerlerin belirlenmesinde yaplabilecek hatalar, pompann montaj edilecei derinlii etkileyeceinden kullanlacak elektrik maliyetleri artacak ve ekonomik kayplara yol aacaktr. Bu konuda aada eitli rnekler verilmitir. Kuyuya montaj yaplacak pompann gc, beygir gc cinsinden aadaki ekilde hesaplanr. Pompa randman % 54 olarak alnmaktadr. Q * Hm ------------ = A (beygir gc) 75 * 0.54 Formlde Q (litre/s) kuyunun iletme debisi ve Hm (m) ise pompann monte edilecei derinliktir. A deerine gre Tablo 6dan B katsays bulunur. Tablo 6. lk hareket iin katsaylar A aral <5 5 25 25 < B katsays 1.2 1.3 1.1- 1.2 1.1

lk hareket iin gerekli demenaj akm C aadaki eitlik ile tayin edilir;

42

C= A*B Demenaj akm 0.736 ile arparak kW cinsinden pompa g deeri bulunur. C * 0.736 = D (kW) Pompa ylda 2 000 saat alr ise E (kWh) elektrik harcar. D * 2 000 saat/yl = E (kWh) Elektriin 1 kWhnin creti 44 341 TL olduunu kabul edilirse (2001 yl fiyatlar), E * 44 341 TL deeri bir kuyunun harcad yllk elektrik giderini vermektedir. Q= 25 litre/s iin ylda denecek elektrik creti incelendiinde Hm deerinde 6 metrelik bir art, elektrik cretinde yaklak % 14lk bir arta yol amaktadr. Bu art sadece 1 kuyu iindir. Daha fazla kuyu ile iletme yapan alanlarda elektrik cretleri daha da artacaktr (Tablo 7). Tablo 7. 25 litre/s debi iin yllk elektrik creti (2001 yl fiyatlar) Hm(m) 42 48 54 60 66 72 78 TL 861 402 127 316 393 231 659 146 925 060 190 975 456 890

1 2 2 2 2 3 3

335 954 573 193 812 431 050

TL TL TL TL TL TL TL

Ayn ekilde debisi 30 litre/s ve 40 litre/s olan pompann deiik derinliklere monte edilmesi halinde 1 kuyu iin denecek yllk elektrik creti hesaplanarak Tablo 8 ve Tablo 9da verilmitir. Tablo 8. 30 litre/s debi iin yllk elektrik creti (2001 yl fiyatlar) Hm(m) 42 48 54 60 66 72 78 TL 682 780 877 975 072 170 268

2 2 2 3 3 3 4

233 552 871 190 510 829 148

802 345 888 431 974 517 060

TL TL TL TL TL TL TL

43

Tablo 9. 40 litre/s debi iin yllk elektrik creti (2001 yl fiyatlar) Hm(m) 42 48 54 60 66 72 78 TL 243 707 170 633 097 560 024

2 3 3 4 4 5 5

978 403 829 254 680 105 531

736 127 517 908 299 690 081

TL TL TL TL TL TL TL

Tablolardan da grlecei gibi pompann kuyuda monte edilecei derinlik olan Hm deerinin artmas elektrik maliyetlerine yansyacaktr. Buradan da pompalama deneyi gerekletirilirken lmlerin hassasiyetle yaplmas gereklilii bir kez daha ortaya kmaktadr.

44

3. KAYNAKLAR Dilek R.,1988, Hidrojeolojide Deerlendirmesi. Pompaj Deney Verilerinin Analizi ve

Erguvanl K. ve Yzer E., 1984, Yeraltsular Jeolojisi. Gmay E. ve Rma M.M., 1991, Su Sondaj Eitim Program. Karaaslan F., 1967, Kuyu Hidrolii. Nadi N., 1972, Pompalama Deneyleri ve Deerlendirmeleri Hakknda Genel Bilgiler.

45

YERALTISULARI K RL L
G R

Su, insanln var oluu iin hayati neme haizdir. lk medeniyetler kaynak ve rmak evrelerinde olumutur. Temiz su kaynaklar salayarak gelien ou medeniyetler bu kaynaklarn tkenmesi veya kalitesinin bozulmas ile kmlerdir. Bugn bile dnya nfusunun yarsndan fazlas hayatn srdrmek iin yeraltsuyuna bamldr (UNESCO 1992). Bu bamlln ekonomik sebepleri vardr. Doal haldeki yeraltsular genellikle iyi kalitelidir ve ok fazla artma ilemi gerektirmezler. Ayrca ou durumlarda yeraltsular kullanm noktalarna yakn olduundan pompaj ve datm maliyetleri azalmakta ve ucuz olarak kullanma sunulmaktadr. YERALTSULARININ KKEN Yeraltsular dinamik bir zellikte olan su evriminin nemli bir parasdr. Bu evrim, okyanustan atmosfere, atmosferden ktalara ve buradan tekrar okyanusa geri dnen, gne enerjisi ile ynlendirilen bir su hareketidir. Dnyadaki su kaynaklarnn 1 360 milyon km3 (Nace 1971) olduu ve bunun % 97sinin okyanuslarda bulunduu tahmin edilmektedir. Yeraltsularnn dnyadaki toplam su miktarnn yaklak olarak % 0.6s veya tatl su kaynaklarnn % 22si olduu tahmin edilmektedir. Tatl su kaynaklarnn % 77sini meydana getiren buzullar dikkate almadmzda, yeraltsular toplam tatl su kaynaklarnn % 98ine tekabl etmektedir. Tatl Su Kaynaklarnn Dalm (Buzullar Hari) milyon km3 Yeraltsular 8.4 Gller 0.13 Toprak Nemi 0.07 Nehirler 0.01 Bataklklar <0.01

eviren : Adem Avni NAL ve Ahmet Hamdi SARGIN mesuyu ve Kanalizasyon Dairesi Bakanl tarafndan Antalyada 2003 ylnda dzenlenen Trkiyenin Kta i Su Kaynaklarnda Kirlilik Etkileri ve zm nerileri Seminerinde, TB TAK ve Kkekmece Belediyesinin katklaryla stanbulda 2004 ylnda dzenlenen Kkekmece Gl ve Havzas iin evre Ynetim Biriminin Oluturulma Sreci ve Blgeye Katklar altaynda ve Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltsular Dairesi Bakanl tarafndan Sinopta 2005 ylnda dzenlenen Jeoteknik ve Yeraltsular Seminerinde sunulmutur.

46

YERALTISULARININ OLUUMU VE HAREKET Genelde hkim olan dncenin aksine yeraltsular yeraltnda damarlar veya nehirler eklinde bulunmaz. Suyun sngerin boluklarn doldurmas gibi yzey altnda yer alan kayalarn boluklarn ve atlaklarn doldurur. Btn yeraltsularnn kayna yatr. Yzeye den ya zemini slatarak yerekimi etkisi ile doymam blgeden geerek aaya doru hareket eder. Su seviyesi olarak adlandrlan doymu blgenin st snrna ulaarak akifer dediimiz su tayan tabakalarda depolanm olan yeraltsularn besler. YERALTISULARININ DOAL N TEL Yeraltsularnn deeri yalnzca yaygn olarak bulunmas ve faydalanlmas ile deil ayn zamanda kalitesinin iyi olmas ile de llr. Sularn kalitesi ifadesi, kullanm amac ile ilikili olarak suyun fiziksel, kimyasal ve biyolojik karakteristiklerini belirtmektedir. Yeraltsularnn doal nitelii, ya olarak yeryzne den suyun kalitesi ile tayin edilir. Su belli bir sre organik madde, toprak ve kayalar ile temas halinde bulunur ve bunun neticesi olarak yeraltsuyu kalitesinde deiiklikler meydana gelir. Yzey ve yeraltsularnn kayna yalar olmasna ramen, yeraltsular yzey sularndan daha fazla miktarda mineral madde ierir. Yamurun yere dmesi, szlmenin balamas ve suyun toprak ve kayalarn boluklarndan gemesiyle su temas ettii baz maddeleri eritir. Bylece, yerekimine bal olarak aaya doru szlen suya mineraller eklenir. Yeraltsularnn kimyasal bileimi temas ettii maddelerin fiziksel zelliklerine, bileimlerine ve temas sresine bal olarak tayin edilir. Suyun sz konusu maddelerle temas sresi uzadka su da daha fazla miktarda mineral znmektedir. Yeraltsularnn Kimyasal Yapsnn % 95ini Meydana Getiren 6 Ana yon Katyonlar Anyonlar +1 Sodyum (Na) Klorr (Cl) -1 Kalsiyum (Ca) +2 Bikarbonat(HCO3) -1 Magnezyum (Mg) +2 Slfat (SO4) -2 Yeraltsuyunda erimi olarak bulunan ana elementlerin says snrldr ve bu elementlerin farkl doal bileikleri sanld kadar fazla deildir. inden getikleri organik maddelerin, minerallerin ve ayn zamanda geirdikleri kimyasal reaksiyonlarn karmaklna ramen, yeraltsuyunda sadece 6 adet element, kimyasal kompozisyonun ounluunu meydana getirir. Bu elementlerden en yaygnlar, yeraltsularndaki mineral tuzlarn ounluunu oluturan Na, Ca, Mg ve bunlarla kimyasal bileik halinde bulunan klorr, bikarbonat ve slfattr.
47

Yeraltsuyundaki Kimyasal Elementler Ana Elementler z Elementler Kalsiyum Alminyum Magnezyum Arsenik Sodyum Kadmiyum Potasyum Krom Bikarbonat Kobalt Karbonat Bakr Klorr Kurun Slfat Civa Silis Nikel Tali Elementler Fosfat Demir Radyum Manganez Selenyum Stronsiyum Gm Florr Uranyum Nitrat inko Erimi maddelerin konsantrasyonu azdr bu sebeple litrede miligram (mg/l) olarak llr. Yerkabuu baz bakterilere ve kirleticilere kar doal filtre olarak grev yaptndan yeraltsular, ou yzey sularndan daha temizdir. ou yeraltsuyu asl tanecik, bakteri veya organik madde iermez. Bu sebeple yeraltsular berrak ve kokusuzdur. ou erimi mineraller dk konsantrasyonlarda olduu takdirde salk iin yok denecek kadar tehlike arz etmekle beraber suya ho bir tat verebilmektedir. me Sularnda norganik Bileikler in nerilen Limitler (mg/l) Kabul Edilebilir Maddeler Alminyum (Al) 0.2 Amonyum (NH4) 1.5 Klorr (Cl) 250 Slfr (H2S) 0.05 Demir (Fe) 0.3 Manganez (Mn) 0.05 Sodyum (Na) 200 Slfat (SO4) 250 inko (Zn) 3.0 Toplam Erimi Madde 500 Potansiyel Tehlikeli Maddeler Arsenik (As) 0.01 Baryum (Ba) 0.7 Bor (B) 0.3 Kadmiyum(Cd) 0.003 Krom (Cr) 0.05 Bakr (Cu) 2 Florid (F) 1.5 Kurun (Pb) 0.01 Civa (Hg) 0.001 Molibden (Mo) 0.07 Nikel (Ni) 0.02 Nitrat (NO3) 50 Selenyum (Se) 0.01

Kaynak: WHO Guidelines, 1993

48

Erimi minerallerin bazlar salk iin gereklidir ancak bir ksm da su da ok fazla olmas halinde zehirli olabilir ve tat-koku problemi meydana getirebilir. Sudaki erimi maddelerin bir ksmnn kabul edilebilir deerler iinde olmas veya sala zararl olduunun anlalmas, ime suyu standartlarnn gelitirilmesine yol amtr. Bu standartlar, kimyasal analiz neticelerinin deerlendirilmesini esas alrlar ve kabul edilebilir madde miktarlar, zellikleri (tat, renk, koku, erimi madde vb.) ve ters fizyolojik etkilere sahip maddelerin varl bakmndan temel bir gsterge olutururlar. Yeraltsularnda bulunan kimyasal elementler suyun ime, kullanma, sanayi ve tarmsal amal olmak zere kullanm trlerini belirler. Farkl kalitedeki sular farkl amalar iin kullanlr. Yeraltsuyu Kullanmnda nemli Temel zellikler ME-KULLANMA Tat Koku Zehirli Madde Florid Nitrat Demir Sertlik Sediman Erimi Madde SANAY SULAMA

pH Asidite Alkalinite Silis Sertlik Sediman Erimi Madde

Bor Alkalinite Sodyum-Kalsiyum Oran Erimi Madde

Kaynak: U.S. Geological Survey, A primer on groundwater, 1963 YERALTISUYU K RL L K RL L K BOYUTU Yaklak 30 yl ncesine kadar, yeraltsuyu kirlilii konusuna ilgi ok azd. nk problem grsel olarak gzlenemedii iin hafzalarda yer almyordu. Yeraltsuyu kirlilii yeni bir olgu olmamasna ramen, ancak 1970li yllarn sonunda yeni bir evresel mcadele kavram olarak ortaya kmtr. Bu yllardan nce, yeraltsularnn yer yzeyi ile yeraltsuyu seviyesi arasnda yer alan toprak ve kaya tabakalar tarafndan kirlilie kar doal olarak korunduuna inanld iin kirlilik konusu herkes tarafndan nemsenmeyen bir problemdi. Avrupa Birlii lkelerinde yeraltsuyu alanlarnn 20 000 60 000 km2 kesiminin nlem alnmad takdirde 50 yllk bir sre iinde kirletilebilecei tahmin edilmektedir.

49

DOAL K RLET C LER Yeraltsularn kirleten maddeler doal kirleticiler ve insan aktiviteleriyle oluan kirletici maddeler olmak zere ikiye ayrlabilir. Yeraltsuyu kirliliine sebep olan doal kirleticiler demir, manganez, zehirli elementler ve radyoaktif ekirdeklerdir. nsan aktiviteleri sonucunda meydana gelen kirleticiler ise bakteriler, virsler, nitratlar, sentetik organik kimyasallar, hidrokarbonlar (zcler, tarmsal ilalar, petrol rnleri) ve ar metallerdir. me suyunda kalite ynnden karlalan en yaygn sorunlardan birisi, doal olarak olumu minerallerin sebep olduu sorundur. Bu mineraller arasnda, yksek konsantrasyonlarda olmas durumunda su sertliine yol aan Ca ve Mg elementleri ile Fe ve Mn bileikleridir. Yerkabuunda yaygn olarak demir bulunduundan yeraltsularnda da demir bileiklerine bol miktarda rastlanmaktadr. Yeraltsularnda demir konsantrasyonunun 0.3 mg/lden fazla olmas genel bir sorundur. Demir bileikleri salk asndan problemlere yol amaz ancak fazla miktarda olduunda suyun tadn ve grnmn bozabilirler. Demiroksitler havayla temas edince krmzms kahverengine dnrler ve suyun rengini bozarlar. Bu tr sular ile ykanm eyalarda, elbiselerde ve tabaklarda lekeler meydana gelir ve borular iinde oluturduklar kabuklanmalar ile borularn tkanmasna yol aarlar. Manganez de demir gibi ayn problemlere yol aar ancak meydana getirdii lekeler daha koyu renkli olup temizlenmesi demir lekelerine gre daha zordur. Demir ieren sular demir bakterileri retmektedir. Bu bakteriler jel gibi salglar reterek filtre aklklarn ve kuyu etrafndaki akifer boluklarn tkar ve su iinde bulunan pompa ekipmanlar zerinde kabuklama meydana getirir. Hidrojen slfr rk yumurta kokusu ile tannan bir gazdr. Bu kokuya slfat indirgeyen bakteriler sebep olur. Hidrojen slfr gaz ieren su, andrc zelliktedir ve boru sistemlerine zararldr. me suyunda belirli limitlerin zerinde olan baz elementler insan sal zerinde tehlikeli etkilere sahiptir. Arsenik yeryznde yaygn olarak genellikle slfatl bileikler halinde bulunur. Konsantrasyonu 0.01 mg/litre nin zerinde olan arsenikli sular kuvvetli zehirleyici olup yksek dozajlarda ani lmlere sebep olmaktadr. Dk konsantrasyonlardaki arsenik ise kronik zehirlenmelere, deride yzeysel yaralara ve deri kanserine yol amaktadr. Toprakta ve kayalarda ametal olarak doal halde bulunan eser miktarlarda selenyumun insan ve hayvanlarn beslenmesinde gerekli olduuna inanlr ancak dk konsantrasyonlarda bile (0.01 mg/l) zehirleyici olabilmektedir. Uzun sre alnmas merkezi sinir sisteminin
50

bozulmasna, mide-barsak rahatszlklarna, deride renk bozukluuna ve dilerin bozulmasna yol amaktadr. Selenyum zehirlenmesi dnyann birok yerinde grlmtr. Selenyumun ana kayna volkanik aktivitelerdir. Florid di hastalklarnn nlenmesi iin yararl olarak kabul edilir ve di sal iin sulara eklenir. Ancak yksek konsantrasyonlarda olmas (2mg/lden fazla) dilerde veya iskelet sisteminde benekli minelerin oluumuna yol aar. ou floridler, florrce zengin kayalardan meydana gelir ve konsantrasyon olarak en fazla granit ve volkanik kayalarda bulunur. Uranyum minerali ieren granit veya fosfor ile rtl alanlarda radon seviyesinin yksek dzeylerde bulunmas nedeniyle doal radyoaktivite ve bunun insan sal zerinde etkisi son zamanlarda nemli bir evre konusu olmutur. Radon, radyum ve uranyum gibi radyoaktif ekirdekler ou kaya ve topraklarda iz element olarak bulunur ve bunlar uranyum ile toryum izotoplarnn radyoaktif bozunmas ile oluurlar. Yeraltsularnda radyum ve uranyumun oluumu ve dalm, yerel jeoloji ve jeokimya almalar ile tespit edilir. Radyum ve az miktarda uranyum ieren sularn iilmesi kemik dokusunda radyoaktif maddelerin nemli derecede birikmesine yol aarak kansere sebep olabilir. NSAN AKT V TELER N N NEDEN OLDUU K RLET C LER nsan aktivitelerinden kaynaklanan balca kirleticiler; organik kimyasallar, tarm ilalar, ar metaller, nitrat, bakteri ve virslerdir. Bu maddeler eitli ekillerde yeraltsuyuna intikal ederler. nsan aktivitelerinin sebep olduu tehlikelerin fark edilmesi evresel etkilerin ortaya kmas kadar yava olmaktadr. Yeraltsuyu kirliliinin en nemli tr sanayilemi lkelerde grlen tehlikeli kimyasallarn, zellikle organik kimyasallarn yol at kirliliktir. me suyunda 600den fazla organik element tanmlanmtr. Sz konusu tehlikeli kimyasallarn kullanm gnmzde de devam etmektedir. Kirletilmi yeraltsuyunda bulunan maddeler aa ilemesinden elektronik eya imalatna, petrol rnlerinden, gda mamullerine ve tarmsal kimyevi ilalara kadar her eyde kullanlmaktadr. Bu maddeler kullanld arazi zerinde depoland veya ak ortamlara atld zaman yeraltsularna karabilirler. Genellikle yeraltsularndaki organik bileiklerin konsantrasyonlar zehirli etki oluturamayacak kadar dktr. Ancak bu tr sularn uzun sre kullanlmas ciddi halk sal problemlerine yol aabilir. Boyalar, deterjanlar, aerosoller, sanayide kullanlan zc ve yalar gibi gnlk ilerde kullandmz bu maddelerin ortak zellii uucu organik bileikler olmasdr.
51

Tarmda ve ormanclkta kullanlan ilalarn balcalar sentetik organik bileiklerdir. Tarmsal ilalar bcekleri veya yabanc otlar imha etmek, kontrol etmek veya bcekleri ge zorlamak iin kullanlan maddeleri (insektisit, herbisit, fungusit) iermektedir. lalarn ou az miktarda bile yksek derecede zehirleyici etkiye sahiptir. Ar metaller eitli sanayi rnlerinin imalatnda hammadde olarak veya kimyasal ilemlerde katalizr olarak kullanlmaktadr. En sk karlalan ar metal kirlilii kurun, arsenik, krom, kadmiyum, inko, bakr, baryum ve nikelden kaynaklanmaktadr. Nitrat krsal alanlarda en yaygn yeraltsuyu kirleticisi olarak grlmektedir. znm nitrat eklindeki azot, bitkiler iin ana besin kayna olup her trl yaam iin temel elementtir. Ancak azot kkenli gbrelerin bilinsiz bir ekilde kullanlmasyla yeraltsularnda yaygn olarak nitrat kirlilii gzlenmektedir. Gbreleme yapldnda znm nitrat, bitkiler tarafndan kullanlr veya toprak tarafndan tutulur. Ancak, ar miktarda uygulama yaplmas durumunda, bitkiler tarafndan kullanlamayan nitrat yeraltsuyuna intikal eder. Nitrat nispeten zehirsiz olmasna ramen baz durumlarda bebekler iin ciddi kan hastalklarna yol aabilir. me suyunda karlalan en byk tehlike, suyun insan ve hayvan atklar ile kirletilmesi ve bu kirliliin su iinde tehlikeli mikroorganizmalar iermesine yol amasdr. Mikrobiyolojik kirliliin gstergesi olarak baz alnan organizma insan atklarnda bulunan koliform bakteridir. Mavi Bebek Kolaylkla artlmasna ramen yksek konsantrasyonlarda nitrat ieren sular 6 aydan kk bebeklerde ciddi kan bozukluklarna ve nadiren ise mavi bebek sendromu olarak bilinen lmcl bir hastala yol aar. Sorun, nitratn baz bebeklerin st sindirim sisteminde bulunan nitrat indirgeyici bakteriler ile nitrite indirgenmesinden kaynaklanr. Nitrit, kanda bulunan hemoglobin ile reaksiyona girerek kann oksijen tama kapasitesini azaltr. Bylece bebeklerin derilerinde mavi renkli benekler meydana gelir. Erken tbbi mdahale iyi tedavi ile sonulanr. K RLET C LER N OR J N VE TAINMASI Yeraltsuyu kirliliinin oluumu kirleticiler ile mevcut rutubet, yeraltndaki maddeler ve yeraltsuyu akm arasndaki karlkl etkileimlerin bir neticesidir. Yeraltsuyu kirlilii yer yzeyinde, yeraltnda ancak yeraltsuyu seviyesinin zerinde veya yeraltsuyu seviyesinin altnda oluabilir. Yeraltsuyu kirliliini meydana gelmesine yol aan 3 etken vardr: szlme, dorudan intikal ve akiferler aras karm. Szlme ile meydana gelen kirlilik muhtemelen en yaygn yeraltsuyu kirliliidir. Yzeye braklan kirleticiler topraktaki gzeneklerden szlr ve yerekimi etkisi altnda doygun blgeye (akifere) ulancaya kadar doygun
52

olmayan blge iinde aaya doru hareket ederler. Kirleticiler doygun blgeye girdikten sonra yeraltsuyu akm ynnde hareketlerini srdrrler. Kirleticiler yzey altnda yeraltsuyu seviyesine yakn yerlere veya doygun blgeye brakldklarnda dorudan yeraltsuyuna karrlar. Eski veya tahrip olmu kuyularn tekniine uygun ekilde terk edilmemesi neticesinde, kirleticiler kuyu azlarndan direkt olarak akifere intikal ederler. Bu tr kuyular kirlenmi suyun bir kuyudan dierine gemesine de olanak salarlar. Kirleticilerin kaynann bulunduu yerler, yeraltsuyu kalitesi zerinde nemli bir etkiye sahiptir. Kirleticiler yzeye veya yzey altna brakldklarnda yeraltsuyuna ulamadan nce doygun olmayan blgede yani toprak katmanlar, kaya zonlar ve dier materyaller arasnda dolamak zorunda kalrlar. Kirleticiler bu blgelerden geerken yeraltsuyuna ulancaya kadar geen zaman sresince kirleticilerin etkisini azaltan birok fiziksel, kimyasal ve biyolojik ilem gerekleir. Kirleticilerin etkisinin azalmas, kirletici maddelerin yeraltsuyuna ulamas iin geen mesafe ve zamana baldr. Mesafe ve zaman arttka kirlilik etkisi azalmaktadr. Yeraltsuyu sisteminde kirleticilerin hareketlerini kubak incelemek mmkn olsayd bu hareketlerin btn yeraltsuyu sisteminin az bir ksmnda olutuu gzlemlenirdi. Noktasal kaynaklardan (plk) meydana gelen kirleticiler dalmadan yeraltsuyu akm izgileri boyunca bir ktle halinde hareket ederler. Bu ktlenin u kesimlerinde kirlilik konsantrasyonu daha az iken, ktlenin merkezine doru gidildike konsantrasyon artmaktadr. Ktlenin ekli ve boyutu ortamn jeolojisine, yeraltsuyu akmna, akmn tipine, kirleticinin konsantrasyonuna ve kirleticinin yeraltsuyuna braklma devamllna bal olarak deimektedir. YERALTISUYU K RL L N N KAYNAKLARI Yeraltsuyu kirlilik kaynaklar eitlidir. Bunlar ehir atklar, sanayi atklar ve tarmsal kirleticiler olarak snflandrlabilir. Kirlilik kaynaklar ya noktasal kaynak olarak adlandrlan tek bir lokasyondan ya da noktasal olmayan kaynak olarak adlandrlan geni alana yaylm saysz lokasyondan oluabilir. Sanayi geliiminin az ve belediye hizmetlerinin snrl olduu gelimekte olan lkelerde arazi atk ukurlar, atk su lagnleri veya yeralt depolar gibi noktasal kirlilik kaynaklarna daha az rastlanmaktadr. Bu lkelerde yeraltsuyu kirlilii riski daha ziyade tarmsal faaliyetler, kanalizasyon ebekesi olmayan yerleim birimleri, kirlenmi cadde ve sokaklardaki yzey aklar gibi noktasal olmayan kaynaklardan meydana gelmektedir.

53

Kirlilik Kaynaklarnn Gruplandrlmas ehir - Kat Atk Tahliyesi - Atk Su ukurlar ve Havuzlar - Kanalizasyon amuru Tahliyesi - Kanalizasyon Sznts - Yeralt Depolarndan Sznt - Tekniine Aykr Terk Edilen Kuyular Tarm - Hayvan Besleme Yerleri - Hayvan Atk Depolar (Hayvan gbresi ukurlar) - Gbre Kullanm ve Depolama - Tarmsal la Kullanm ve Depolama - Tarmdan Dnen Su - Silaj me-Kullanma- Foseptik ukurlar ve Kanallar - Tekniine Aykr na ve Terk Edilen Kuyular - Yeil Alanlarn Gbrelenmesi evre - Tuzlu Su Giriimi - Ya indeki Erimi Maddeler ve Tanecikler - Doal Kirleticiler Sanayi - Sv Atk Tahliyesi - Tehlikeli Atk Depolamas ve Tahliyesi - Depolama Alanlar ve Boru Hatlarndan Szntlar - Kimyasallarn Dklmesi - Maden Atklar (amur Lagnleri) - Enjeksiyon Kuyular - Atk Ynlar - Petrol Alanlarndaki Tuzluluk YERALTISUYUNUN KORUNMASI Yeraltsuyu, dnyadaki en byk hacimli tatl su kaynadr. Son 10-20 ylda, zellikle gelien lkelerde yeraltsuyunun gelitirilmesinde ve kullanmnda youn bir art olmutur. Yeraltsuyunu eitli amalarda kullanrken onu kirleticilerden de uzak tutmak gerekir. Fakat gerek tehlike aslnda kirlilik deil, kirlilik sorununun gz ard edilmesidir. Yeraltsular yzey sularna gre kirlilie daha az maruz kalrken, yeraltsular kirliliinin etkisi yzey sular kirliliine nazaran daha uzun srer. Yeraltsuyu kirlilii kolayca fark edilemez ve ou durumda kirleticilerin ime, kullanma sularnda fark edilmesi ile saptanr. Yeraltsularnda kirleticiler fark edilinceye kadar byk bir alan kirlilikten etkilemi olmaktadr. Yeraltsuyu kirlilii tamamen giderilemese de azaltlabilir veya rehabilite edilebilir. Fakat uygun koruma nlemleri alnmadan ve uygulanmadan nce yeraltsuyu kirlilii ile kirletici kaynaklar belirlenmeli ve evre kirlilie kar olan hassasiyeti deerlendirilmelidir.

54

Baarl bir yeraltsuyu koruma program temel unsur iermektedir: kirlilik nleme, doal artmadan yararlanarak kirlilii azaltma, kirlilik giderme teknolojileri. Yeraltsuyunun kalitesine etki eden potansiyel tehlikeleri saptamak iin mevcut ve potansiyel kirletici kaynaklarn sistematik ve ayrntl bir envanteri karlmaldr. Yeraltsuyunda mevcut olan kirliliin yaygnlk derecesi ve zellikle evredeki pheli kirletici kaynaklar belirlenmelidir. Bunu baarmann yollarndan birisi de izleme yapmaktr. Her hangi bir aktiviteden kaynaklanan yeraltsuyu kirliliini, kirliliin derecesini belirlemek ve ime suyu temininin yapld nemli su kaynaklarna yaklamakta olan kirlenme tehlikesine kar uyar yapabilmek iin izleme kuyular almaldr. Yeraltsuyunun kirlilie kar olan hassasiyeti bakmndan yaplan deerlendirmeler, fiziki evrenin doal ve yapay etkilere kar bir miktar koruma salayabilecei dncesi zerine dayanr. Bu hassasiyet toprak tipi, doygun olmayan zondaki materyalin karakteristikleri ve kalnl, yeraltsuyunun derinlii, akiferin tipi, geirimlilii ve beslenme oran gibi eitli faktrlere baldr. Yeraltsuyu kirliliini gidermek iin birok metot mevcuttur. Uygun koullarda yerkabuunun doal artma ilemlerini yapmas, kirlenmi suyun yeraltsuyuna giriini azaltabilir ve kirlilii kabul edilebilir bir dzeye drebilir Kirlenmi yeraltsuyunu temizlemeye ynelik olarak son 20 ylda birok yntem ve yeni teknoloji gelitirilmitir. Fakat temizleme ilemi hem zor hem de pahal olup uzun zaman gerektirir. Bu nedenle esas abalar kirliliin olumasn nlemeye ynelik olmaldr. Yeraltsuyunun kirlilie kar nlem alarak korunmasnn maliyeti, oluan kirlilii gidermek iin gsterilen abalarn maliyetinden ok daha dktr. NLEM Bireylerin ve toplumun ihtiyacn karlamak zere ime suyu kayna olarak yeraltsuyuna verilen nem gittike artmaktadr. Ayrca kirlenmi yeraltsuyunu temizlemedeki glk ve yksek maliyetler nedeniyle, temiz yeraltsuyunun gvenli bir su kayna olarak devamlln salamann en iyi yolu, kirliliin nlenmesidir. Bunu salamak iin birok alternatif yol mevcuttur. Kanun Hemen hemen her devlet tm su kaynaklarn kapsayan, fiziksel, politik ve kltrel durumuna uygun temel bir su yasasna sahiptir. Yeraltsuyunu korumak amacyla zel baz hkmler, bu kanun erevesinde birletirilir veya daha sonra bu kanuna eklenebilir. Ulusal su kanunlar genelde yeraltsuyu kirliliini kontrol etmede sadece temel ereveyi olutururlar. Bu itibarla, yeraltsuyunu korumak amacyla, bu temel ereve kanunlar,
55

tzkler veya yerel ynetmeliklerle tamamlanmaldr. Yerel koullara zg bir durumda ne gibi artlarn en iyi zm olaca bilinmediinden, yeraltsuyunu korumak iin detayl ulusal ynetmelikler yaplamaz. Ynetmelik Seenekleri Kirliliin oluumunu nlemek iin pek ok dzenleme mekanizmas oluturulabilir. En etkili dzenleme mekanizmalarndan birisi de, kirlilik nleme ile ilgili nemli hususlarn ulusal veya yerel ynetmeliklerde yeterince bulunmamas durumunda, yerel hkmetlerin mdahalesine olanak salayan arazi kullanm kontrolleridir. Fakat arazi kullanm ynetmelikleri, sadece yeni arazi kullanm tipini, yerini ve younluunu dzenler ancak mevcut olanlar etkilemez. Yeraltsuyu kirliliini nlemek, ncelikle kirlilik kaynaklarn mevcut olduu yerde gidermek veya kontrol altna almaktr. Kirliliin nlenmesi u ekilde baarlabilir; (a) Daha iyi retim kontrol yapmak, snrlamak veya zararl retimi yasaklamak, (b) Zararl madde ve atklar ileyen veya tahliye eden tesisler iin proje ve iletme standartlarn belirlemek ve potansiyel kirlilik aktiviteleri iin koullu kullanm izinleri yaynlamak, (c) Potansiyel bir yeraltsuyu kirlilii tehlikesi oluturan tesis iletmecileri iin zorunlu eitim uygulamak ve bu gibi tesisleri dzenli bir ekilde denetlemek. nleme tedaviden daha iyidir. (Atasz) Herhangi bir ynetmelik tasarsnn en nemli yan, kanun ve ynetmelikleri yapacak ve bunlarn standartlar ile ynergelere uyumunu salayacak olan lider kurumun sorumluluklarn tayin etmektir. Standartlarn ve ynetmeliklerin icras bu kurumlar iin muhtemelen en zor bir grevdir. Ynetmeliklere uyumu salamann balca iki alternatif yolu vardr: cezalar ( para cezas, vergiler, ruhsat iptali) ve tevikler (vergi deme kolayl, tazminat, hibe).

56

Baz Kirlilik Kaynaklarn Kontrol Metotlar KAYNAK Arazi atk doldurmalar (Atk ukurlar) Yeralt depolama tanklar KONTROL METODU Yerleim, inaat, iletme ve kapatma dzenlemesi, zleme. Periyodik inceleme ve basn deneyi, zleme. Tehlikeli maddelerin kayd izlemeleri, Depolama ynetmelikleri, Ar para cezalar, Tama ekipmanlarnn zorunlu denetimi, Atk dkntlerinin kaldrlmas. Bitki ihtiyalarn karlamak amacyla besleme ynetimi, Tarmsal ila gereksinimini en aza indirmek veya kullanmn yasaklamak, Kullanlm kaplarn tahliyesinin dzenlenmesi. Yerleim ve ina ynetmelii, Gerekli periyodik incelemeler, Kuruculara ruhsat verme.

Tehlikeli atk dkntleri, szntlar veya uygun olmayan tahliye

Gbre ve tarmsal ilalar

Foseptik sistemler

Kirlilik kaynaklarn kontrol eden ynetmeliklere ilave olarak, ime suyu kaynaklarn ve akiferleri korumak iin de ynetmelik hazrlama almalarnda bulunmak gerekir. Ynetmelikler su kuyularnn yerini, inaatn ve terk edilme eklini dzenler ve bir program erevesinde kuyu inaatlarn tekniine uygun aacak sondrlere ruhsat verme hususunu da ierecek ekilde yaynlanabilir. nemli ime suyu kaynaklar, potansiyel kirletici kullanmn ve faaliyetlerini kontrol altna alan koruma blgeleri oluturularak korunabilir. deal olarak, koruma blgesi yeraltsuyunu besleyici kaynak olarak katkda bulunan tm havzay kapsar. Byle bir koruma blgesi toplumu ciddi olarak ekonomik skntya sokacak kadar karmak ve nispeten de geni saylabilir. Pratik olarak, havza alan genellikle iki veya blgeye ayrlabilir ve en belirgin snrlamalar sadece kaynaa yakn olan blgeye uygulanabilir. Akiferler potansiyel kirletici unsurlar iin yasal kstlamalarn uyguland, ok hassas alanlar veya kritik beslenme alanlar gibi zel yeraltsuyu koruma alanlarnn oluturulmasyla korunabilir.

57

Ynetmeliklerde Yer Almayan Aktiviteler Gnll kurulu faaliyetleri, atk azaltm, ev idaresi-temizlii pratikleri, halkn eitimi ve bilgilendirmesi gibi almalar etkili nlem abalaryla ayn derecede nemlidir. Bu faaliyetler genellikle ynetmeliklere destek olarak tamamlayc niteliktedirler. Zararl kimyasal ve tehlikeli madde retimi yapan ve kullanan tesislerin yneticileri veya iletmecileri, faaliyetlerinin yeraltsuyu kirliliine sebep olmamas iin alan elemanlarna potansiyel kirletici maddelerin nasl depolanacan ve kullanlacan ieren rehber kitaplar databilir ayrca nleme tedbirlerine ynelik personel eitimi yaptrabilirler. Tarmsal faaliyetlerin olumsuz etkisi iftilerin eitimi ve bilgilendirilmesiyle azaltlabilir. Bu amala hayvansal atklarn daha iyi ynetimi konusunda gnll hareketler desteklenebilir. Bitki ihtiyalarna gre gbre ve tarmsal ila uygulamas ile uygun bir sulama program yaplmas konularnda iftiler eitilebilir ve bilgilendirilebilir. Ayrca insanlar ev idaresi-temizlii pratiklerini gelitirerek ve tehlikeli maddeler ieren evsel rnlerin en doru ekilde nasl tahliye edileceini renerek bu konuda yardmc olabilirler. Kuyularn potansiyel kirlilik kaynaklarna olduka uzak olduundan emin olunmaldr. Biriken sularn kuyu civarlarnda gllenmesine asla msaade edilmemelidir. Kirleticilerin yeraltsularna giriini en aza indiren u almalar olduka nemlidir: a) Yeniden kazanm yoluyla atk azaltm, b) Acil dearj eylem plan, c) Arazi sahiplerinin yeraltsuyu kirlilii ile arazi kullanm arasndaki ilikiyi daha iyi anlamalarna yardmc olan eitim programlar.

58

KAYNAKLAR Boulding J.R. (1996) EPA Environmental engineering sourcebook. Ann Arbor Press, Inc., Chelsa, MI, USA, 404 p, Candela L. and Aureli A. (1998) Agricultural threats to groundwater quality. UNESCO- IHP, IAMZ-CIHEAM, and Technical University of Catalonia, Zaragoza, Spain, 251 p, Clarke R., Lawrence A. and Foster S. (1996) Groundwater: A threatened resource. UNEP Environmental Library No. 15, UN Environmental Programme, Nairobi, Kenya, 36 p. Daly D. (1985) Groundwater quality and pollution, Geological Survey of Ireland Information Circular, 85/1, 25 p. DeBreuck E. (ed.) (1991) Hydrogeology of salt water intrusion. Verlag Heinz Heise, Hannover, Germany, International Contributions to Hydrogeology, Volume II, 422 p Lawrence A. and Foster S. (1996) Characterization and assessment of groundwater quality concerns in Asia-Pacific region. UNEP/DEIA/AR 96-1, UN Environment Programme, Nairobi, Kenya, 102 p. Moody D.W. (1990) Groundwater Contamination in the United States. Journal of Soil and Water Conservation, v 45, no 2, p. 170-179. Nace R.L. (ed.) (1971) Scientific framework of world water balance. UNESCO Technical Papers in Hydrology, 7, 27 p. Nash H. and McCall G.J.H. (1995) (eds.) Groundwater Quality. AGID Special Publication No. 17, Chapman & Hall, London, UK, 204 p. RIVM and RIZA (1991) Sustainable use of groundwater-problems and threats in the European Communities. National Institute of Public Health and Environmental Protection (RIVM) and National Institute for Inland Water Management and Waste Water Treatment (RIZA), The Netherlands, 80 p. Tebbutt T.H.Y. (1983) Relationship between natural water quality and health. UNESCO, Technical Documents in Hydrology, 25 p. UNESCO (1992) Groundwater. UNESCO Environment and Development Briefs No. 2, 14 p. UN Food and Agriculture Organization (1993) The state of food and agriculture 1993: water policies and agriculture. FAO, Rome, Italy.

59

Vrba J. and Romijn E. (eds.) (1986) Impact of agricultural activities on groundwater. Verlag Heinz Heise, Hannover, Germany, International Contributions to Hydrogeology, Volume 5, 332 p. World Health Organization (1993) Guidelines for drinking water quality. WHO, Geneva, Switzerland, 188 p. Zaporozec A. (1981) Groundwater pollution and its sources. Geojurnal v.5, no.5, 457- 471 p.

60

SAH L AK FERLER NDE TUZLU SU G R M ve DEMRE OVASI 1

1. G R Tuzlu su giriimi, sahil blgelerinde yer alan akiferlerin denize veya okyanusa almas halinde tuzlu suyun sahil akiferlerinde i kesimlere doru ilerlemesidir. Deniz suyu ile etkileim halinde olan akiferlerde, tuzlu deniz suyu ile tatl yeraltsuyu arasndaki younluk farkndan dolay bir giriim yzeyi meydana gelmektedir. Bylelikle iki farkl younluktaki su, eimli bir ara yzeyle birbirlerinden ayrlmaktadr. Sahil akiferlerinde yllk yeraltsuyu beslenim miktarndaki deiimler denize akan yeraltsuyu miktarnda artmalar ve/veya azalmalara yol aacandan bu durum tuzlu su giriim yzeyini ve akifer iine doru uzanan tuzlu su kamasnn uzunluunu etkilemektedir. Kurak dnemlerde denize boalm azalacandan tuzlu su kamasnn akifere olan giriimi artmakta yal dnemlerde ise kama, tatl yeraltsuyu tarafndan denize doru itilmektedir. Bu doal ortam yanstmaktadr. Bu tr akiferlerde yaplan yeraltsuyu ekimleri giriim yzeyini ve tuzlu su kamasnn uzunluunu etkilemektedir. Bu ekimler doal dengeyi bozmaktadr. Sahil akiferlerinde akiferin beslenim miktarndan fazla ekim yaplmas halinde ise deniz suyu giriimi i kesimlerde de gzlenebilmektedir. Tuzlu su giriimi ve tuzlu su kamasnn uzunluu denize boalan yeraltsuyu miktar ile ters orantldr. Bu sebeple bu tr akiferlerden yeraltsuyu ekimi yaplrken dikkatli olunmal ve kontroll davranlmaldr. 2. YERALTISULARININ KOMPOZ SYONU Sularn kalitesi kullanm amac ile ilikili olarak suyun fiziksel, kimyasal ve biyolojik karakteristiklerini belirtmektedir. Belirli bir sre organik madde, toprak ve kayalar ile temas halinde bulunan suyun kalitesinde deiiklikler meydana gelir. Yeraltsularnn kimyasal bileimi, temas ettii maddelerin fiziksel zelliklerine, bileimlerine ve temas sresine bal olarak deiim gsterir. Suyun sz konusu maddelerle temas sresi uzadka suda daha fazla miktarda mineral znmektedir. Yeraltsularnn Kimyasal Yapsnn % 95ini Meydana Getiren 6 Ana yon Katyonlar Anyonlar +1 Sodyum (Na) Klorr (Cl) -1 +2 Kalsiyum (Ca) Bikarbonat (HCO3) -1 Magnezyum (Mg) +2 Slfat (SO4) -2

Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltsular Dairesi Bakanl tarafndan zmirde 2004 ylnda dzenlenen Jeoteknik ve Yeraltsular Seminerinde sunulmutur.

61

Yeraltsuyunda erimi olarak bulunan ana elementlerin says snrldr. inden getikleri organik maddelerin ve minerallerin karmaklna, ayn zamanda geirdikleri kimyasal reaksiyonlarn karmaklna ramen, yeraltsuyunda sadece 6 adet element, kimyasal kompozisyonun ounluunu meydana getirir. Yeraltsuyunda ve deniz suyunda bulunan baz elementler Tablo 1de verilmitir. Tablo 1. Yeraltsuyu ve deniz suyunun kimyasal kompozisyonu (ppm) Element Ca Mg Sr Na K
+ ++ ++

Yeraltsuyu 10 - 200 1 - 100 < 10 1 - 300 1 - 20 0 -5

Deniz suyu 400 1 350 8 10 500 380 < 0.5 142 2 700 19 000 < 0.5 6.4 35 000

++ +

NH4 + HCO3 SO4 Cl

= -

80 - 400 10 - 100 1 - 150 0 0.60 10 30 1 000 2 000

NO3 SiO2 TDS

Yeraltsularndaki toplam erimi madde miktar (TDS), belirli hacimdeki yeraltsuyu numunesinin buharlatrlarak geride kalan kat maddelerin tartlmas ile belirlenir. Geride kalan kat maddeler inorganik bileikler ile ok az miktarda organik maddeler iermektedir. Yeraltsuyundaki TDS konsantrasyonu belirli aralkta deiim gstermektedir. Basit ancak geni bir kullanm alan olan sulardaki TDS oranlar Tablo 2 de verilmitir. Tablo 2. Sularn TDS e gre snflandrlmas Kategori Tatl su Ac su Tuzlu su ok tuzlu su TDS (ppm) 0 -1 000 1 000 10 000 10 000 100 000 > 100 000

62

3. YERALTISUYU AKIMI Suyu depo eden ve ileten jeolojik birimlere akifer denir. Su tayan formasyonlardaki birbirleri ile irtibatl boluklar, hem suyun depo edilmesini hem de suyun hareketini salar. Suyun hareketi, birim mesafe meydana gelen basn kayb olarak tanmlanan hidrolik eim ynndedir. Hidrolik eim altnda birim zamanda bir akiferin birim kesitinden geen su miktarna permeabilite (geirgenlik) katsays denir. Henry Darcy (1856) yapt deneylerde doymu bir kum kolonunda su aknn kolondaki hidrolik eim ile doru ve kolonun uzunluu ile ters orantl olduunu bulmutur. Darcy Kanunu nun matematiksel ifadesi aada verilmitir:

V =k
V k dh dl = = = =

h h2 dh =k 1 dl dl

akm hz (m/gn) 3 2 geirgenlik katsays (m /gn/m ) hidrolik basn fark (m) hidrolik seviyeler aras mesafe (m) dir.

Formlde

h1 h2 = i hidrolik eim olarak tarif edilir. Buna gre forml dl

V=k*i eklinde yazlr. Genelde akm hz yerine birim zamanda akan su miktar olarak tanmlanan debi daha ok kullanldndan Darcy Kanunu u ekilde yazlr: Q=A*V Formlde; Q V A = debi (m /gn) = akm hz (m/gn) 2 = akma dik kesit alan (m ) dr.
3

Darcy Kanununun geerli olduu akm laminer akmdr. 4. TATLI SU TUZLU SU DENGES Sahil akiferlerinde denize yeraltsuyu boalm olurken denizden de akifere doru tuzlu su giriimi olmaktadr. Tuzlu suyun younluu yeraltsuyunun younluundan daha fazla olduundan yeraltsuyu kydaki bir ak

63

aralndan denize doru akarken tuzlu su da yeraltsuyunun altndan akifere doru ilerlemektedir. Bu durum Ghyben Herzberg tarafndan incelenerek yeraltsuyu ile deniz suyu arasnda giriim yzeyi ve kama ilikisini aklayan bir forml ortaya konulmutur. Bu forml tatl yeraltsuyu ile tuzlu su arasnda bir yzey boyunca younluk farkndan ileri gelen hidrostatik dengenin varlna dayanmaktadr.

ekil 1. Tatl su tuzlu su dengesi ekil 1 de serbest ky akiferinde tatl su - tuzlu su ilikisi grlmektedir. BC giriim yzeyi, AB referans dzlemi ile dey dzlemin ara kesitidir. Hidrostatik denge artlarnda A ve B noktalarndaki basnlar birbirine eit olacaktr: PA = PB A noktasndaki basn; PA = hs * g * s B noktasndaki basn; PB = (hs * g * f ) + (hf * g * f ) Her iki noktadaki basn birbirine eit olacandan PA = PB hs * g * s = (hs * g * f ) + (hf * g * f ) Formlde gerekli ksaltmalar yapldktan sonra
64

f hs = --------------- * hf s - f Formlde; hs hf f s

halini alr.

deniz seviyesinden itibaren tatl su - tuzlu su ara kesiti derinlii (m) = yeraltsuyu seviyesi kotu (m) = tatl suyun younluu (gr/cm3) = tuzlu suyun younluu (gr/cm3) dur. =

Bu eitlik Ghyben Herzberg forml olarak adlandrlr. Tatl suyun younluunu f =1 gr/cm3, tuzlu suyun younluunu ise s =1.025 gr/cm3 aldmzda, hs = 40 hf olarak bulunur. Buna gre serbest bir sahil akiferinde herhangi bir noktada su seviyesinin deniz seviyesinden itibaren ykseklii 1 metre ise deniz seviyesinden itibaren tatl su tuzlu su arakesitine olan derinlik 40 metredir. Daha sonra yaplan almalarda Ghyben-Herzberg formlnn geerli olmas iin serbest akiferin su seviyesinin deniz seviyesinin zerinde bulunmas ve bu seviyenin denize doru eimli olmas gerektii ileri srlmtr. Hubbert (1940) tatl su ile tuzlu su arasnda bir akmn bulunduunu, bu sebeple statik denge durumu yerine dinamik denge durumunun esas alnmasnn doru olacan belirtmitir. Arazi ve laboratuvarlarda yaplan almalar tatl su tuzlu su arasnda kesin bir snr bulunmadn ortamn hidrolik karakteristiklerine ve yeraltsuyunun beslenimine bal olarak deien gei zonunun yer aldn gstermitir (ekil 2).

65

ekil 2. Gei zonu Cooper (1964) ise Atlantik Okyanusu sahillerinde deniz suyu giriimine uram akiferlerde yapt sistematik klor lmleri ile tatl su tuzlu su arasnda kademeli geiin olduunu gstermitir. Tatl suda klor miktar 16 ppm iken deniz suyunda bu miktar 19 000 ppme kadar ulamakta olup gei zonunda ise iki snr deer arasnda eitli deerler almaktadr. Pinder ve Cooper (1970) basnl akiferlerde tuzlu su akmn matematik model kullanarak ortaya koymulardr. Yaklamda dispersiyon dikkate alnmtr. USGS tarafndan 1994 ylnda Gney Karolinada tuzlu su hareketinin simlasyonu iin yaplan almada SUTRA modeli ve New Jerseyde 1998 ylnda yeraltsuyu akm ve tuzlu su giriiminin analizi konulu incelemede ise SHARP Code kullanlmtr. 4.1. Tuzlu Su Kamasnn Uzunluu Sahil akiferlerinde akifer iine doru tuzlu suyun girmesi sonucu tuzlu su kamas geliir. Basnl akiferlerde bu kamann geliimi ekil 3de gsterilmitir. Darcy Kanunu ve Ghyben-Herzberg bants kullanlarak basnl akifer iine sokulan tuzlu su kamasnn uzunluu (L) aadaki eitlikle hesaplanr:
L= 1 s f kb 2 2 f q

66

Formlde; L s f k b q = = = = = = tuzlu su kamasnn uzunluu (m) tuzlu suyun younluu (gr/cm3) tatl suyun younluu (gr/cm3) 3 2 geirgenlik katsays (m /gn/m ) akifer kalnl (m) 3 tatl suyun birim debisi (m /gn) dir.

ekil 3. Basnl akiferlerde tuzlu su kamas (Todd, 1959). 4.2. Tuzlanma Sresi Sahil akiferlerinde alan kuyularda yeraltsuyu ekimi yapld takdirde denize boalacak yeraltsuyu miktar azalacak ve tuzlu suyun akifer iine giriimi hzlanacaktr. Tuzlu suyun akiferin i kesimlerine ilerlemesinde yeraltsuyu hidrolik eiminin azalmas nemli rol oynamaktadr. Deniz kysndan belirli bir mesafede yer alan bir kuyuda sabit debi ile ekim yapldnda tuzlanma sresini hesaplamak iin Hantush tarafndan formller tretilmitir. Bu formller karlrken akifer sonsuz yaylml, homojen ve izotrop kabul edilmitir. Kuyudan su ekilirken tatl su ve tuzlu su ktlesi farkl younlua ramen kuyuya doru birlikte hareket etmektedir. Sahil akiferlerde bir kuyudan ekim yaplmas halinde kuyudan ekilen suyun ne kadar srede tuzlanacan bulmak iin aadaki forml kullanlr:
ti = nb 2 2 (ri rw ) Q

Formlde;
67

ti n b Q ri rw

= = = = = =

tuzlanma sresi (gn) porozite akiferin kalnl (m) kuyunun debisi (m3/gn) tuzlu suyun kuyuya uzakl (m) kuyu yar ap (m) dr.

Formlde, ekilen su miktar arttka tuzlanma sresinin azalaca, akifer kalnl ile porozitenin artmas halinde ise bu srenin artaca ortaya kmaktadr. 5. DEN Z SUYU G R M N N NLENMES Sahil akiferlerinde artan nfus iin ihtiya duyulan suyun salanmas gittike zm g bir problem halini almaktadr. Byle bir problemle karlamamak iin yeraltsularndan daha fazla ekim yaplmaktadr. Bunun sonucunda ise sahil akiferleri tuzlanmaktadr. Deniz suyu giriiminin nlenmesi iin uygulanmas gereken eitli metotlar aada belirtilmitir: Yeraltsuyu ekiminin kontrol altna alnmas, Suni besleme yntemi uygulanmas, Kyya paralel kuyular aarak ar pompaj ile tuzlu suyun darya atlmas, Yeralt bariyerlerinin ina edilmesi. Sahil akiferlerine deniz suyu giriimi ile tuzlanan akiferlerin eski durumlarna dndrlmesi hem uzun zaman hem de nemli harcamalar gerektirmektedir. Bu bakmdan deniz suyu giriimine meydan vermemek en kesin ve ekonomik yoldur. 6. DEMRE OVASI 6.1. Konum Demre Ovas Bat Akdeniz havzasnda, Finike ilesinin 33 km batsnda ve Ka ilesinin 40 km dousunda olup 36 16 / 36 13 enlem daireleri ile 30 18 / 30 13 boylam daireleri arasnda yer alr. 6.2. Demre ay Demre ay, Demre Ovasn ikiye blerek Akdenize boalr. Dereyi meydana getiren kollardan biri olan Kbrs ay kuzey batda Akda ve Susuz Dalarndan beslenerek Kasaba Ovasna iner. Kuzey doudan gelen dier kol Karada ay ise Eren Da, Kapal Da ve Alaca Da eteklerinden doar. Her iki kol Kale mevkiinde birleerek Demre ayn meydana getirir. Bu noktada drenaj alan yaklak 960 km2dir.

68

6.3. klim Proje sahas lman ve yal Akdeniz iklimine sahiptir. Yaz aylar scak ve rutubetli, k aylar ise lk ve bol yaldr. kesimlere doru ksmen de olsa gller blgesinin iklim artlar gzlenmektedir. klimi etkileyen en nemli faktr kyya paralel sradalardr. Ovada Devlet Meteoroloji leri (DM ) tarafndan iletilen Demre meteoroloji istasyonunun 1974-1996 yllar arasnda gzlemlenen ya verilerine gre ortalama yllk ya 785 mmdir. En yal aylar Aralk, Ocak en kurak aylar ise Temmuz, Austos aylardr. Kar yalar pek etkili deildir. evrede ise Kasaba (DM ) ve Finike (DM ) ya istasyonlar bulunmaktadr. 1982-1993 periyodunda ortalama scaklk 17.4 Cdir (DM ). Ayrca Finike, Ka ve Kalkan meteoroloji istasyonlar mevcuttur. Ova ve civarnda buharlama rasatlar Demre, Finike, Ka, Kasaba, Gmbe ve Gkbk meteoroloji istasyonlar ile yaplmaktadr. En gvenilir deerler Finike istasyonunu ait olup 1984-1994 periyodunda ortalama yllk buharlama deeri 1 532 mmdir. Rzgr genelde bat ve gneybatdan eser. iddeti ortalama 30.2 m/s dir. 6.4. Jeoloji nceleme alannn beslenme havzasnda hkim olan birim Beydalar Otoktonu dur. Ancak bu almada sadece ovada yer alan alvyon birim ile bunu evreleyen kiretalarna deinilecektir. 6.4.1. Kretase kalker Ett sahasna hkim olan formasyon kretase kalkerlerdir. Beyaz, gri, kirli kuruni renklerdedir. Yer yer bariz tabakalanma gsterir. Alt seviyeler az kristalize haldedir. Karstik olaylar neticesi erime ve alterasyon boluklar fazladr. Lokal olarak beyaz ve kirli sar renktedir. Kretase kalkerinin kalnlnn 2 000 m kadar olduu tahmin edilmektedir. Tabaka dorultular genel olarak NE-SW ynndedir. Yeraltsuyu, karstik olaylarn fazla olduu kalkerlerde maaralar ve erime boluklar vastasyla Akdenize boalr. 6.4.2. Alvyon Demre Ovasnda akifer olarak alvyon birim yer almaktadr. Demre aynn ovaya getirdii tane elemanl akifer nitelii tayan alvyon birimin alansal yaylm yaklak 20 km2 ve derinlii ise 20 m - 100 m arasndadr. Ovann kuzeyinde akl, gneyinde ise kil seviyeler hkim vaziyettedir. Gerek akl ve gerekse killi seviyeler yer yer incelip kalnlaarak
69

birbirleriyle genel olarak irtibatldr. akllar orta irilikte ve yass olup, beyaz, gri renkli ve kalker elemanldr. Plio-kuvaterner yaldr. Alan derin kuyularda ise taban formasyonunun kalker olduu belirlenmitir. 6.5. Hidrojeoloji Demre Ovasnda alan kuyularda alvyon akiferin iletkenlii, deiik deerlere sahip olmaktadr. Bunun nedeni Demre aynn getirdii alvyon malzemenin deiken ak hzna gre zaman zaman iri, zaman zaman ince malzemeli olmasdr. Demre ayna yakn olan kuyularda iletkenlik fazladr. Demre ayna yakn olan, iletkenlii fazla olan kuyularda genellikle zgl debi de fazla bulunmutur. Alan derin kuyularda ve zellikle taban formasyonu olan kalkerlerden alnan sularn elektrik kondktivitelerinin (EC) 3700 16000 micromho/cm olduu tespit edilmitir. Demre Ovasnda aylk seviye lmleri yaplan kuyular incelediinde, yalarn ve iletme sahalarnda yaplan yeraltsuyu ekimlerin yllk yeraltsuyu seviye deiimlerini etkiledii gzlenmektedir. Ovada yllk ortalama yeraltsuyu seviye deiimi 1974 ve 1975 yllar esas alndnda 1.5 1.6 metre arasndadr. Demre Ovasnn yeraltsuyu beslenimi ovaya den yatan, Demre ayndan szlmeden, kalkerlerle olan snr boyunca yzeysel aktan ve havza dndan beslenim eklinde olmaktadr. Yeraltsuyu akm yn kuzeyden gneye (Akdenize) dorudur. Yaplan pompalama deneyleri analiz edildiinde belirli bir sre sonra pozitif snr artna ulald gzlenmektedir. Alvyonu evreleyen kalkerlerde alan kuyularda ise atlaklarn penetre edilmesi halinde su alnabilmektedir. 6.6. Mevcut Durum Sahada Alakent ile Kkerler Sulama Kooperatifleri yer almaktadr. Alakent Sulama Kooperatifi iletme sahasnda 9 adet, Kkerler Sulama Kooperatifi iletme sahasnda 10 adet olmak zere toplam 19 kuyu sulama amal kullanlmaktadr. Ayrca yerleim birimlerine su temini iin ller Bankas tarafndan alm olan kuyular da mevcuttur. Seraclk yaygn olduundan 12 ay sulama yaplabilmektedir. Demre ay akmlar olduka dzensiz olup yzey depolamas bulunmamaktadr. Bu sebeple youn bir yeraltsuyu tketimi sz konusudur. Demre aynn yzey drenaj alannn 960 km2 olarak belirlenmesine ramen kalkerler karstik zellik gsterdiinden havza dndan yeraltsuyu
70

beslenim miktar olduka fazladr. Yeraltsuyu beslenim snr ile yzey suyu drenaj alan rtmemektedir. Yeraltsuyu seviye deiimleri 1984 - 1997 yllar arasnda incelendiinde 19004 numaral kuyu iin 3 metre sahasal dm gzlenmektedir. Ayrca kuyu kotunun 22 metre olduu gz nne alndnda yeraltsuyu kotunun 2 metre olduu gzlenmektedir. Kuyulardan alnan su rneklerinde yaplan analizlerde EC-Cl-SO4 deerlerinde zaman ierisinde gittike artan bir trend gzlenmeyip anlk art ve azallar belirgin olmaktadr (Grafik 1). Sonu olarak alvyon akiferin beslenim alannn ok geni olduu ve bu geni alanda yer alan kalkerlerin akiferi beslemesi neticesinde deniz suyu giriiminden meydana gelen EC-Cl-SO4 konsantrasyonunun azald sylenebilir. Grafik 1. EC deerlerinin zamana bal deiimi
EC Deiimi EC micromho/ 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0
30/05/1995 30/08/1995 30/11/1995 29/02/1996 30/05/1996 30/08/1996 30/11/1996 28/02/1997 30/05/1997 30/08/1997 30/11/1997 28/02/1998

19001 19002 19004 19005 19006 19007 26720 26721 26722 26723 26724 26725 27076 27077 27078 37403 37405 42099

71

7. KAYNAKLAR Back W. and Custodio E., Chemical Aspects of Groundwater (Preliminary Draft). DS , 1967, Antalya Demre Ovasnn Yeraltsuyu Rezerv Raporu. DS , 1975, Antalya-Finike-Demre Ovas Jeofizik Rezistivite Etd Raporu. DS , 1978, Elmal, Akay ve Demre Ovalar Hidrojeolojik Etd Raporu. DS , 2000, Demre Projesi Revizyonu Planlama Raporu. Erguvanl K. ve Yzer E., 1984, Yeraltsular Jeolojisi. Freze R. A. and Cherry J. A.,1979, Groundwater. MTA, Trkiye Jeoloji Haritas, Antalya M10-M11 Paftalar. Nazik M., 1978, Kysal Akiferlerde Tatl-Tuzlu Su Mnasebetleri. vl G.,1974, Akiferlerde Tuzlu Su Giriimi. nal A.A. ve Sargn A.H., 2001, Yeraltsular Kirlilii (eviri).

72

YERALTISULARI K RL L VE KATI ATIK DEPOLAMA YER SE M 1

Z Btn dnyada olduu gibi, lkemizde de zellikle byk yerleim birimlerinde karlalan en byk evre sorunu plerdir. Evsel kat atklarn % 68 ini organik atklar, kalan ksmn ise kt, karton, tekstil, plastik, deri, metal, aa, cam ve kl gibi maddeler oluturmaktadr. lkemizde gnde yaklak 65 bin ton p retilmektedir. lkemizde ve dnyada kat atk ynetiminin temel ilkesi vardr. Bunlar; az atk retilmesi, atklarn geri kazanlmas ve atklarn evreye zarar vermeden bertaraf edilmesidir. Atklarn toplanmasndan depolanmasna veya bertaraf edilmesine kadar tm hizmetlerin bir plan erevesinde ele alnmas ve ncelikle bu atklarn deerlendirilmesi veya geri kazanlmasna "evre ile uyumlu atk ynetimi" denilmektedir. Uygun ekilde depolanmam atklar yeralt ve yzey sular kirliliine, haerelerin remesine, evreye kt kokularn yaylmasna, grnt kirliliine ve eitli hayvanlar vastasyla tayc mikroplarn yaylmasna neden olmaktadr. At kaynanda azaltmazsak, bir gn atk dalar arasnda nefes alamaz duruma gelebiliriz. Gelecek kuaklarn p dalar altnda ezilmesini istemiyorsak, bilinli tketim yapp az atk retmek zorundayz.
1. G R Yeraltsularnn yer yzeyi tarafndan kirlilie kar doal olarak korunduuna inanld ve grsel olarak gzlenemedii iin kirlilik konusu nemsenmeyen bir konu idi. Yeraltsuyu kirlilii yeni bir kavram olmamasna ramen, ancak 1970li yllarn sonunda yeni bir evresel mcadele kavram olarak ortaya kmtr. Fakat gerek tehlike aslnda kirlilik deil, kirlilik sorununun gz ard edilmesidir. Yeraltsular yzey sularna gre kirlilie daha az maruz kalrken, yeraltsular kirliliinin etkisi yzey sular kirliliine nazaran daha uzun srer. Yeraltsuyu kirlilii kolayca fark edilemez ancak kirleticiler fark edilinceye kadar byk bir alan kirlilikten etkilemi olmaktadr. Yeraltsular kirliliini temizleme ilemi hem zor, hem maliyetli, hem de uzun zaman gerektirmektedir. Bu nedenle kirliliin olumasn nlemeye daha fazla nem verilmelidir. Yeraltsuyunun kirlilie kar nlem alarak

Etd ve Plan Dairesi Bakanl tarafndan stanbul da 2007 ylnda dzenlenen ED Raporu Hazrlama Srecinde Modellemeler Semineri nde sunulmutur.

73

korunmasnn maliyeti, oluan kirlilii gidermek iin gsterilen abalarn maliyetinden ok daha dktr. Yeraltsuyu kirliliini nlemek, ncelikle kirlilik kaynaklarn mevcut olduu yerde gidermek veya kontrol altna almaktr. Bu nedenle dzenli kat atk depolama tesislerinin kurulmas yeraltsular kirliliinin nlenmesinde nemli bir yere sahiptir. Kat atk dkm alanna yamur suyunun girmesi ve bununla birlikte atklarn biyokimyasal ve fiziksel paralanmas sonucunda, metan oran yksek bir gaz ve askda kat maddesi yksek, organik-inorganik ierii fazla olan bir sznt suyu oluabilmektedir. Bu sznt suyu, yeraltsuyu kirliliine yol amaktadr. Yeraltsuyu kirliliini nlemek asndan ve ayn zamanda tehlikeli durumlarn olumasn engellemek amac ile atklar kontroll bir ekilde toplanmal, depolanmal, ilenmeli veya tekrar kullanlmaldr. 2. DZENS Z DEPOLAMA ALANLARI Gemite atklar genellikle yol ve nehir kenarlarna veya terkedilmi maden ocaklarna dklerek bertaraf edilirdi. O dnemde bu yntem plerin bertaraf iin en uygun ve en ucuz yntem olarak grlmekteydi. Yzey ve yeraltsular ile havann kirlenmesine genellikle nem verilmemekteydi. Dzensiz depolama sahalarnn evre ile uyum salamas genellikle doaya braklmaktayd. Atklar gzden uzak olduundan herhangi bir sorun yaratmad dnlmekteydi. Ancak, depolama sahalar iin bu tr doal bir slah genellikle yeterli deildir ve gerek ddr. Biriken atk maddelerin zerinde geirimsiz herhangi bir tabaka olmadndan, bu ktlenin iine byk miktarlarda yamur suyu girmekte ve bu sular da genelde tehlikeli olarak nitelendirilebilecek atk bileenlerini ilerine almaktadr. Bu sayede oluan sznt suyu evre iin nemli bir kirlilik tehlikesi oluturmaktadr. Bu sular zellikle topran, yzey ve yeraltsularnn kirlenmesine yol amaktadr. Dzensiz bir depolama alan, bir su havzas veya evresel ynden hassas blgelere yakn bir yerde ise burada suyun kalitesinin korunmas dier yerlerden daha nemlidir. evresel ynden hassas blgelerde yeraltsuyunun kirlenmesinin kabul grmesi mmkn olamayacandan, depolama sahasnn rehabilitasyonu ve/veya kirlenmi suyun artlmas yksek ncelik tamaktadr. Dzensiz depolama alannn altndaki zemin ve yeraltsuyu, burada yaplan depolama nedeni ile ciddi ekilde kirlenmi ise yeraltsuyunun ve topran tamamen slah ve rehabilite edilmesi art olabilir. Zorunlu bir durumda sahadaki tm atklarn kartlmas ve bunlarn dzenli bir depolama sahasna tanmas veya dzensiz depolama sahasnn dzenli bir depolama sahasna dntrlmesi ya da tm ile kapatlmas sz konusu olabilir. Ayrca kirlenmi yeraltsuyunun ekilerek artlmas ve bylece

74

kirliliin daha fazla yaylmasnn mmkn olduu kadar engellenmesi gerekebilir 3. DZENL DEPOLAMA ALANLARI Dzenli kat atk depolamada ilk adm, depo alan iin uygun yer seimidir. Dzenli kat atk depolama alanlar, depolanacak atklarn cinslerine ve tehlike potansiyellerine bal olarak deiiklik gstermekte olup, yer seiminde dikkat edilecek hususlar aada belirtilmitir: me ve kullanma suyu ile su toplama havzalar arasndaki iliki, evredeki yeraltsuyu hareketi, Jeolojik, jeoteknik ve hidrojeolojik yap, Tektonik yap, Sel, ve erozyon blgeleri, evredeki trafik ve ulam yollarnn durumu, Hkim rzgr yn, Sulak alanlar, Tama mesafesi, Yerleim birimlerine uzaklk, Havaalanna uzaklk, Sahann toplam depolama kapasitesi, Sahann evreden grn.

Yer seimine karar verildikten sonra, seilen yerin topografyasna gre depolama ekli genellikle drt ekilde tasarlanabilmektedir: Dz sahada yma, Yamata depolama, Dere doldurma, ukur iinde depolama.

Emisyon kontrol asndan, dz sahada yma yntemi en uygun yntemdir. Bu depolama eklinde zemin emniyeti sorun tekil etmemektedir. Sznt suyunun cazibeyle akn salamak iin depolama zemininde minimum bir ev salanmaldr. Depolama alanlar iin dz alanlar bulmak zor olabilir. Dz sahalar ou zaman tarm veya baka maksatlar iin kullanlmakta olduundan, yksek kamulatrma bedellerine sahiptir. Bu nedenle bu alanlar genellikle yksek yatrm maliyetleri gerektirmektedir. Yamalarda kurulan veya dere doldurma yntemiyle oluturulan depolama alanlarnn en byk avantaj, sznt sularnn cazibeyle akndan dolay kolaylkla sahadan alnabilmesidir. Dier taraftan bu alanlarda yama durayll asndan heyelan gibi problemler meydana gelebilmektedir. Depolama gvdesinin altnda su kayna bulunduunda, hem yama durayll, hem de geirimsizlik asndan birok sorun da ortaya kabilmektedir.

75

ukur iinde depolama yntemi, genellikle daha nce oluturulan bir ukurun (rnein, kullanm tamamlanm maden ya da kmr ocaklar) atklarn bertaraf iin yeniden doldurulmas eklinde gerekleir. Ancak, bu yntemin iletme asndan baz nemli sakncalar olduu iin ukur iinde depolama uygulamas giderek azalmaktadr. En nemli sakncalar arasnda dik yamalarn geirimsizliinin salanamamas ve sznt sularnn dipten pompayla karlmas saylabilir. ukur doldurma ynteminin dier bir sakncas, yeraltsu seviyesi yksek olduunda sznt sularnn akiferle yaylp yeraltsularn kirletmesidir. Dzenli depolama alan iin uygun yer seimi ve topografyaya gre depolama ekli belirlendikten sonra aadaki zelliklere sahip dzenli depolama sahalar kurulmal ve iletilmelidir: Alt rt ve drenaj sistemi, Sznt suyu toplama sistemi, Sznt suyu artma tesisi veya sznt suyunu daha byk bir artma tesisine ulatracak donanm, Depolama, gaz toplama, artma ve / veya deerlendirme sistemi (ksmen sahann kapatlmasndan sonra ve depolama sahasnn son toprak rts konulmas aamasnda), st rt ve kaplama sistemi. Ayrca kat atk depolama alanlar, imar plannda belirtilerek, iletmeye kapatld andan itibaren en az 50 yl yerleime almamal ve en az 10 yllk ihtiyaca cevap verecek kapasitede olmaldr. 4. DEPOLAMA ALANLARININ AVANTAJLARI VE DEZAVANTAJLARI 4.1. Avantajlar Depolama alanlarnn avantajlar aada belirtilmitir; En ekonomik yntemdir, Kullanlp kapatlan araziden rekreasyon amacyla istifade edilir, Geni i imknlar doar, Yre halk elde edilecek enerji ve imknlardan ncelikle istifade eder. 4.2. Dezavantajlar Depolama alanlarnn dezavantajlar aada belirtilmitir; Her bakmdan uygun yer bulmak gtr, Depolama alanlar iin balangta toplumsal tepki ile karlalabilir, Dkme kapatlm kat atk depo alanlarnda gk ve yerel kmeler olabileceinden devaml bakm gereklidir,
76

 Sv ve gaz szntlar kontrol altnda bulundurulmaldr. Dzenli depolama tesislerinin tasarm ve altrlmas mhendislik ve ekonomik prensiplerin uygulanmas ile mmkndr. Depolama sahas iletmeye kapatldktan sonra su ve gaz analizi en az be yl boyunca yaplmaldr. Bundan sonra ylda bir defa da detayl analiz yaplmaldr. Grnt, koku, pH, oksijen ierii ve iletkenlik hem sahada, hem de laboratuarda llmelidir. 5. K RLET C LER N OR J N VE TAINMASI Yeraltsuyu kirliliinin oluumu, kirleticiler ile mevcut rutubet, yeraltndaki maddeler ve yeraltsuyu akm arasndaki karlkl etkileimlerin bir neticesidir. Yeraltsuyu kirlilii yer yzeyinde, yeraltnda ancak yeraltsuyu seviyesinin zerinde veya yeraltsuyu seviyesinin altnda oluabilir. Yeraltsuyu kirliliinin meydana gelmesine yol aan 3 etken vardr: szlme, dorudan intikal ve akiferler aras karm. Szlme ile meydana gelen kirlilik en yaygn yeraltsuyu kirliliidir. Yzeye braklan kirleticiler, topraktaki gzeneklerden szlr ve yerekimi etkisi altnda, akifere ulancaya kadar, doygun olmayan blge iinde aaya doru hareket ederler. Kirleticiler akifere girdikten sonra yeraltsuyu akm ynnde hareketlerini srdrrler. Kirleticiler, yzey altnda yeraltsuyu seviyesine yakn yerlere veya akifere brakldklarnda, dorudan yeraltsuyuna karrlar. Eski veya tahrip olmu kuyularn tekniine uygun ekilde terk edilmemesi neticesinde, kirleticiler kuyu azlarndan direkt olarak akifere intikal ederler. Bu tr kuyular, kirlenmi suyun bir kuyudan dierine gemesine de olanak salar. Kirleticilerin kaynann bulunduu yerler, yeraltsuyu kalitesi zerinde nemli bir etkiye sahiptir. Kirleticiler, yzeye veya yzey altna yakn yerlere brakldklarnda yeraltsuyuna ulamadan nce doygun olmayan blgede yani toprak katmanlar, kaya zonlar ve dier materyaller arasnda dolamak zorunda kalr. Kirleticiler bu blgelerden geerken yani yeraltsuyuna ulancaya kadar geen zaman zarfnda, kirleticilerin etkisini azaltan birok fiziksel, kimyasal ve biyolojik ilem gerekleir. Bu etki azaltmas, kirletici maddelerin yeraltsuyuna ulamas iin geen mesafe ve zamana baldr. Zaman ve mesafe arttka kirlilik etkisi azalmaktadr. Taneli zeminlerde yeraltsuyuna karan kirleticiler Darcy Kanunu'na gre hareket etmektedirler. Henry Darcy (1856) yapt deneylerde doymu bir kum kolonunda, su aknn hareket eden suyun birim metresi bana basn kayb olarak tanmlanan hidrolik eimle, doru ve kolonun uzunluu ile ters orantl olduunu bulmutur. Darcy Kanununun matematiksel ifadesi:

77

V =k
Formlde; V k dh dl = = = =

h h2 dh =k 1 dl dl

akm hz (m/gn) 3 2 permeabilite (geirgenlik) katsays (m /gn/m ) hidrolik basn fark (m) hidrolik seviyeler aras mesafe (m) dir.

Formlde

h1 h2 = i hidrolik eim olarak tarif edilir. dl

Buna gre forml V = k * i eklinde yazlr. Formlde ortamn geirgenliini belirten geirgenlik katsaysnn biriminin hz birimi olduu gz nne alnd zaman, geirgenlik katsays arttka hzn, dolaysyla kirleticinin yaylmnn artaca grlr. Darcy Kanununun geerli olduu akm, laminer akmdr. Yeraltndaki akkan, iki nokta arasnda taneli malzemelerin etrafndan hareket edeceinden (ekil 1), grnr hzn poroziteye blm ile gerek hz elde edilir. grnr hz Gerek hz = ---------------porozite Ancak yukarda belirtilen formller akkann su olduu durumlarda geerlidir. Yeraltsuyunu kirleten akkan sudan farkl madde olduu zaman, kirliliin dalmnn belirlenmesinde akkann younluu ve viskozitesi de hesaba katlmaldr.

ekil 1. Akkann taneler arasndaki hareketi Atk yn gibi noktasal kaynaklardan meydana gelen kirleticiler dalmadan, yeraltsuyu akm izgileri boyunca bir ktle halinde hareket ederler. Bu ktlenin u kesimlerinde kirlilik konsantrasyonu daha az iken,
78

ktlenin merkezine doru gidildike kirlilik konsantrasyonu artmaktadr. Ktlenin ekli ve boyutu jeolojiye, yeraltsuyu akm tipine, hzna, kirleticinin konsantrasyonuna ve kirleticinin yeraltsuyuna braklma devamllna bal olarak deimektedir. Kirleticiler doygun blgeye girdikten sonra yeraltsuyu akm ynnde hareketlerini srdrrler. Kirletici younluu ve yeraltsuyu younluu arasndaki iliki ekil 2de grlmektedir. Bu hareket, litolojik birimlerin ve yeraltsuyu akmnn zelliklerine, kirletici konsantrasyonuna ve braklma sresine bal olarak deiir.

ekil 2. Younluun etkisi (a) (b) (c) Yeraltsuyundan az youn Yeraltsuyundan youn Yeraltsuyundan ok youn

Kirleticilerin homojen ve heterojen ortamlardaki hareketi ekil 3 de verilmitir.

Homojen ortam

Heterojen ortam ekil 3. Geirgenliin kirlilik dalmna etkisi. 6. DEPOLAMA ALANIN ZELL KLER 6.1. Jeolojik Durum Yeraltsuyunun tad kirlilik riskinin hesaplanmas iin jeolojik ve hidrojeolojik durumun bilinmesi gereklidir. Kat atklarn depoland
79

blgelerin jeolojik, hidrojeolojik ve toporafik zelliklerinin farkl olmas blgedeki yeraltsuyunun kirlilik derecelerinin de farkl olmasn salayacaktr. Sznt suyu bir depolama tesisinin tabanndan szd zaman doal olarak evrede bulunan kayalarla ve yeraltsular ile karlaacak ve ortama karacaktr. Depo sahas tabanndaki zemin tipi sznt olmas durumunda, sznt suyunun hangi derecede alt tabakalara szabileceini ve yeraltsuyu ile karabileceini tayin eder. Mather (1976) jeolojik faktrlere bal olarak depolama alanlarn ksmda incelemitir: 1. Tutma blgesine sahip olanlar. 2. Yava szmaya ve nemli oranda seyreltmeye izin verenler, 3. Hzl szmaya ve nemsiz saflamaya izin verenler. Birinci seenek doal jeolojik artlar ve atklar ile sznt sularn iine alan bir geirimsizlik perdesine dayanr. Bu tip depolama alanlarnda sznt suyunun yeraltsuyuna karm nlenebilmektedir. Baz jeolojik formasyonlar su ieren yaplardr ki bunlar, akifer olarak tanmlanabilir. Ancak bu formasyonlar zerinde depolama tesisi kurulmas kabul edilebilecek bir durum deildir. Akifer malzemesi ve yeraltsuyunun fiziksel ve kimyasal zellikleri kirliliin azaltlmasnda etkin rol oynamaktadr. Depolama blgelerinde bir doymam zonun varl, sznt suyunun seyreltilme kapasitesine katkda bulunmas asndan olduka neme sahiptir. Kum, kumlu kil gibi birimlerden iki metre veya daha fazla kalnla sahip doymam bir zon oluturulmas olumlu ynde etki yapacaktr. nce taneli zeminler organik ve inorganik kirleticilerin tutulmasnda etkili olmaktadr. Ayrca doygun olmayan zon sznt suyunun seyreltilmesi iin, zellikle kimyasal ynden bir ortam salayacak ve bunun bir ksm asla doygun zona ulamayacaktr. Genel olarak, sznt suyunun yava g ve nemli derecede seyreltilmesi iin en fazla tercih edilen artlar, depolama blgesinin altnda, kil minerallerine sahip, imentolanmam kumdan olumu kaln bir doygun olmayan zonun bulunmasdr. Hzl ve ar szntya izin veren atlakl formasyonlar ve akllar zerindeki depolama alanlar, ou atklarn depolanmas iin uygun olarak kabul edilemeyen yerlerdir. akll akiferler ierisinde geni, uzun kirlilik ktleleri varln kaybedebilecektir. Kireta gibi atlakl formasyonlar ok yksek oranda ayrc zellie sahiptir fakat onlarn atlak sistemlerini tahmin etmek olduka zordur ve detayl hidrojeolojik aratrmaya ihtiya vardr. Karbonatl kayalardan olumu akiferlerde var olan atlaklarn erimeyle daha da geliebilecei ve kirlenmi yeraltsuyunun daha hzl ve uzak mesafelere tanabilecei unutulmamaldr.

80

6.2. Taban Depo yerinin seiminde taban salam ve zemin tama gc yksek araziler tercih edilmelidir. Depo sahasnn st ksmndaki toprak syrlmal, bitki ve aa kklerinden temizlenmelidir. Bu ilemden sonra depo sahasnn tabanndaki minimum 30 cm. derinliindeki toprak tabakas srlerek gevetilmeli ve tekrar sktrlmaldr. Depo tabanna sktrlm kalnl en az 60 cm. olan kil veya ayn geirimsizlii salayan doal ya da yapay malzeme serilmelidir. Bu malzemelerin geirgenlik katsays (permeabilite) 1x10-8 m/snden byk olmamaldr. Depo tabannn en az 3 metre kalnlnda doal kil ve benzeri 1x10-8m/sn geirgenlik katsaysn salayan bir malzeme olmas durumunda, depo taban tekrar geirimsizlik malzemesi ile kaplanmaz. Bu durumda geirgenlik katsaysnn sahann her yerinde 1x10-8 m/sn olmas salanr. me ve kullanma suyu havzalarnn uzun mesafeli koruma alannda ina edilecek dzenli depo sahas tabannda, sktrlm kalnl 60 cm. olan kil tabakasnn zerine, kalnl 2 mm. olan yksek younluklu polietilen folye (HDPE) serilir. Serilecek folyenin younluu 941 - 965 kg/m arasnda olmak zorundadr. 6.3. Sznt Suyu Yeni ina edilmi bir depolama sahas kirlilik risklerini minimize edecek ekilde evresinden izole edilmelidir. Sznt suyunun yeraltsuyu iine yaylmasn engellemek gayesi ile saha zerinde sznt suyunu toplayan bir sistemin de bulunduu bir taban rtsnn serilmesi gereklidir. Sznt suyunun olumasn veya ksmen oluumunu mmkn olduu kadar nlemek gayesi ile depolama sahas bir st rt ile kaplanmaldr. Bu rt yeterince geirimsiz bir malzeme olmal ve uygun bir eime sahip olmaldr. st rt, ya sularnn depolama sahasna szmasn engeller. Depolama sahasnn dndan gelebilecek sularn depolama sahasna girmelerini engellemek iin bu sahalarn etraflarna kuaklama kanal, hendek veya barikat yaplmaldr. Yeraltsuyunun kuyular vastas ile yaplacak dzenli izleme yntemleriyle denetlenmesi gereklidir. Yeraltsuyu drenaj gerektii takdirde s veya derin kuyular aracl ile gerekletirilebilir. S kuyular daha ucuz olmasna ramen btn sorunu zmekte yetersiz kalabilir ve sadece yamurlu mevsimler boyunca oluan sznt suyunu toplayabilir.

81

7. YASAL DURUM 7.1. Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii lkemizin yeralt ve yerst su kaynaklar potansiyelinin korunmas ve en iyi bir biimde kullanmnn salanmas iin sularn kirlenmesinin nlenmesini srdrlebilir kalknma hedefleriyle uyumlu bir ekilde gerekletirmek zere gerekli olan hukuki ve teknik esaslar ieren Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii 31 Aralk 2004 tarih ve 25687 sayl Resmi Gazete de yaynlanmtr. Ynetmeliin tanmlar blmnde yeraltsular alc ortam olarak ifade edilmektedir. Madde 26 Alc Su Ortamna Dorudan Boaltm ile ilgili hususlar iermektedir. Bu maddede yeraltsuyuna boaltm yaplabilecei anlam kabilmektedir. Ancak 22. madde yeraltsularna boaltma izin vermediinden bu husus 26. madde ile eliki meydana getirmektedir. Sz konusu ynetmeliin 22. maddesi aada verilmitir: Yeraltsular ile ilgili kirletme yasaklar ve dzenlemeler Madde 22 Yeraltsularnn kullanlmas ve korunmasna ilikin 16 Aralk 1960 tarihli ve 167 sayl Yeraltsular Hakknda Kanun ile Devlet Su leri Genel Mdrlne verilen yetki ve sorumluluklar sakl kalmak zere, yeraltsuyu korunmasna ilikin zel planlama esaslar getirilinceye kadar aada sz edilen ykmllklerin yerine getirilmesi gerekir; a) Yeraltsuyu hangi snftan olursa olsun, kalitesinde meydana gelen deiiklik ve bozulmalarda, kirletici kaynak belirlenir ve kirleticilere 2872 sayl Kanunun 20, 21 ve 23. maddeleri uyarnca cezai ilem yaplr. b) Btn deniz kys blgelerinde, yeraltsuyu kalitesinin korunmas amacyla, tuzlu su giriimini nleyecek emniyetli ekim tesbitlerinin yaplmas gereklidir. Emniyetli ekim deerinin almasna yol aan kaak kuyular, dare tarafndan belirlenerek kapatlr. Bu ilemi yapan gerek ve tzel kiilerin eylemi kirletme yasa kapsamna girer. c) Kalc nitelikteki kirleticilerin uzun sreler sonunda kuyu ve drenlerden ortaya kmas muhtemel olduundan, Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii, Suda Tehlikeli ve Zararl Maddeler Tebliinde ad geen ve hibir ekilde evresel ortamlara verilemeyecei belirtilen maddeleri kullanan faaliyetler yasaktr. d) Snf YAS I ve Snf YAS II grubu yeraltsularnn alnd kuyu, pnar ve infiltrasyon galerilerinin toplu ime suyu temini amacyla kullanlanlarn, 50 metreden daha yakn mesafelerde hibir yapya, kat ve sv atk boaltmna ve geie izin verilmez. Bu koruma tedbirini uygulayabilmek iin yeraltsuyu kaynann 50 metre evresi dikenli tel ile evrilir. e) Koruma alannn bykl yerel artlar dikkate alnarak idarece azaltlabilir ya da arttrlabilir. Gerektii hallerde ikinci bir koruma band oluturularak, bu alann yaplamaya izin verilmeksizin yalnzca gei, rekreasyon gibi amalarla kullanmna izin verilebilir.

82

f) Koruma bantlarnn oluturulmasna hlihazrdaki durum, yukarda (a), (b), (c), (d) ve (e) bentlerinde belirtilen tedbirlerin uygulanmasna izin vermiyorsa, bu durumda yaplarn kamulatrlmasna allr. Bunun mmkn olmamas halinde, koruma alan iinde atk boaltmn engelleyecek tedbirler alnr. g) Atksularla veya yamur sular ile znerek yeraltsuyuna tanabilecek nitelikteki maddeler yeraltsuyu besleme havzas ierisinde zeminde dorudan depolanamaz. h) Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii, Suda Tehlikeli ve Zararl Maddeler Tebliinde belirtilen STS3 ve STS4 snflarndaki maddeleri ihtiva eden atklar, ancak Teblide bahsedilen zel tedbirler alnarak depolanabilir. ) Yeraltsularnn kirlenmemesi iin tedbir almak amacyla her trl kimyasal madde, proses ve artma amurlar ve p rtme tanklar zel atklar ve benzeri maddelerin depolama tanklar szdrmaz nitelikli olarak yaplr. j) Atksularla sulama yapld takdirde, sulama suyu miktar ve sulama program bu sularn yeraltsuyuna szarak kalc bir kirlenmeye yol ama tehlikesini en aza indirecek ekilde dzenlenir. k) zellikle yeraltsularnn ime suyu amacyla kullanld yrelerde, kullanlan tarm ilalarnn doal artlarda paralanabilir ve canllarda uzun sreli birikim yapmayacak trden olmas gerekir. Bunlarn kullanm konusunda, Tarm ve Kyileri Bakanlnn ilgili birimlerinden izin alnr. l) Gbrelemede, Tarm ve Kyileri Bakanlnn ilgili birimlerince gerekli miktar hesaplar detayl olarak belirlenir ve fazla gbre kullanlmamasna ilikin denetlemeler yaplr. m) Radyoaktif izleyiciler kullanlmas gerektiinde, su kirlenmesine neden olmayacak izleyiciler kullanlr. n) Tehlikeli ve zararl maddelerin kullanld faaliyetler srasnda, kaza ihtimali gz nne alnarak, yeraltsuyu kirlenmesine engel olacak tedbirler alnr. Mesel perlit, tala gibi maddeler bu amala stokta bulundurularak, kaza hallerinde evreye salan maddelerin absorpsiyonu iin kullanma hazr tutulur. o) Yeraltsuyu rezervlerine haiz akifer karakterindeki her trl formasyonlardan malzeme temini yasaktr. Ancak yeraltsuyu beslenme havzalarndan malzeme teminine Devlet Su leri Genel Mdrlnn uygun gr alnarak izin verilebilir. p) Yeraltsuyuna artlm dahi olsa dorudan atk su dearj yaplamaz. Yeraltsuyuna yapay besleme, yeraltsularna ilikin mevzuat hkmlerine gre yaplr. 7.2. Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii Bu ynetmelik her trl atk ve artn evreye zarar verecek ekilde dorudan veya dolayl bir biimde alc ortama verilmesinin, depolanmasnn, tanmasnn ve uzaklatrlmasnn yasaklanmasn esas almaktadr. Bu erevede evrenin olumsuz etkilerden korunarak doal zenginliklerin ve ekolojik dengenin bozulmasnn nlenmesine ynelik programlarn belirlenmesi, uygulanmas ve gelitirilmesi amalanmaktadr.

83

5 Nisan 2005 tarih ve 25777 sayl Resmi Gazete de yaynlanmtr. Sz konusu ynetmeliin 24, 25 ve 26. maddeleri aada verilmitir: Kat atk depo tesislerinin yer seimi Madde 24- Evsel ve evsel nitelikli endstriyel kat atklar ve artma amurlarn dzenli olarak depolamak amacyla ina edilen depo tesisleri, Bakanlk veya ilgili belediyeler tarafndan ime suyu temin edilen ve edilecek olan yzeysel su kaynaklarnn korunmas ile ilgili olarak karlan ynetmeliklerde, p dklmeyecei ve depolanmayaca belirtilen koruma alanlarnda kurulamaz. Depo tesisleri, en yakn yerleim blgesine uzakl 1000 metreden az olan yerlerde ina edilemez. Ancak, depo tesislerinin evresinde tepe, yn ve aalandrma gibi engeller varsa mahalli evre kurullarnn karar ve gerektiinde Bakanln uygun gr ile bu mesafeden daha az olan yerlerde de ilgili belediye ve mahallin en byk mlki amirliince depo kurulmasna msaade edilebilir. Takn riskinin yksek olduu yerlerde, heyelan, ve erozyon blgelerinde, ime, sulama ve kullanma suyu temin edilen yeraltsular koruma blgelerine kat atk depo tesislerinin yaplmasna msaade edilemez. Bu alanlar iletmeye aldktan sonra iskna almayacak ekilde planlanr ve etraflarna bina yaplmasna msaade edilemez. Depo tesisleri Madde 25- Depo tesisleri aada belirtilen zellikler tamaldr: 1) Evsel ve evsel kat atk zelliindeki endstriyel atklar ile bunlarn atk su artma amurlarn depolamak zere ina edilen depo tesislerinin asgari kapasiteleri, nfusu 100 000den kk olan yerleim blgelerinde 10 yllk depolama ihtiyacn karlayacak ekilde, nfusu 100 000den byk olan yerlerde 500 000 m3 olarak planlanr. 2) Depo tesisine ulam ve depo i yollarnda gei her trl hava artlarnda mmkn olacak ekilde dzenlenir. 3) Planlanan depo tesisi bir it ile evrilir. 4) Depolama sahasnda kirlenen araba tekerleklerinin yollar ve caddeleri kirletmemesi iin tekerlekleri temizleyecek teknik tedbirleri alnr. 5) (Deiik: 22 ubat 1992 tarih ve 21150 sayl Resmi Gazetede yaynlanan ynetmelik) Depo tesisi giriinde, girii kontrol altnda tutmak, gelen kat atklar muayene etmek, tartmak amacyla beki kulbesi, iletme odas, kantar ve kantar binas bulunur.

84

Depo tabannn tekili ve sznt suyu toplanmas Madde 26- (Deiik: 15 Eyll 1998 tarih ve 23464 sayl Resmi Gazetede yaynlanan ynetmelik) Dzenli depo tesisinden, depo tabanna szan sznt sularnn yeraltsularna karmasn nlemek iin depo taban geirimsiz hale getirilir. Depo tabannda oluturulan bir drenaj sistemi ile sznt sular toplanr. Bu amala; 1) Depo taban, tabii yeraltsuyunun maksimum seviyesinden en az 1 metre yksekte olur. 2) (Deiik: 18 Austos 1999 tarih ve 23790 sayl Resmi Gazetede yaynlanan ynetmelik) Depo tabanna; sktrlm kalnl en az 60 cm. olan kil veya ayn geirimsizlii salayan doal ya da yapay malzeme serilir. Bu malzemelerin geirimlilik katsays (permeabilite) 1x10 -8 m/snden byk olamaz. Az atlakl kaya zeminlerde ise bu deer 1x10-7 m/sn olarak alnr. Depo tabannn, en az 3 metre kalnlnda doal kil ve benzeri 1x10-8 m/sn geirimlilik katsaysn salayan bir malzeme olmas durumunda, depo taban tekrar geirimsizlik malzemesi ile kaplanmaz. Bu durumda geirimlilik katsaysnn sahann her yerinde 1x10 -8 m/sn olmas salanr. me ve kullanma suyu havzalarnn uzun mesafeli koruma alannda ina edilecek dzenli depo sahas tabannda, sktrlm kalnl 60 cm. olan kil tabakasnn zerine, kalnl 2 mm. olan yksek younluklu polietilen folye (HDPE) serilir. Serilecek folyenin younluu 941-965 kg/m3 arasnda olmak zorundadr. 3) Geirimsiz hale getirilen taban zerine dren borular denerek sznt sular bir noktada toplanr. Hidrolik ve statik olarak hesaplanmas gereken drenaj borularnn ap minimum 100 mm. ve minimum eimi %1 olur. Dren borular, mnferit borular eklinde, yatayda ve deyde kvrm yapmadan dorusal olarak depo sahas dna kar. Depo tesisi knda kontrol bacalar bulunur. Ayrca dren borular evresine kum, akl filtre yerletirilir. Bu filtrenin boru srtndan itibaren ykseklii minimum 30 cm. olur. 4) Toplanan sznt sular, Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinde verilen dearj limitlerini salayacak ekilde artlr. 7.3. Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmelii Ynetmeliin amac tbbi atklarn retiminden bertarafna kadar olan srete atklarn evreye ve insan salna zarar verecek ekilde dorudan veya dolayl bir biimde alc ortama verilmesinin nlenmesine, kaynanda ayr olarak toplanmasna, nite iinde tanmasna, geici depolanmasna ve bertaraf edilmesine ilikin usul ve esaslar dzenlemektir.

85

22 Temmuz 2005 tarih ve 25883 sayl Resmi Gazete de yaynlanmtr. Sz konusu ynetmeliin 37, 38 ve 39. maddeleri aada verilmitir: Dzenli depolama tesislerine yer seimi izni verilmesi Madde 37- Bykehir belediyeleri ve belediyeler, onayl imar planlar esas alnarak dzenli depolama tesisi kurmak zere setikleri yer iin mevcut mevzuat erevesinde mahalli evre kurulu karar ve Bakanln uygun gr ile mahallin en byk mlki idare amirinden izin alrlar. Dzenli depolama tesislerinin; a) Karstik blgelerde; ime, kullanma ve sulama suyu temin edilen yeralt ve yer st sular koruma blgelerinde; takn riskinin yksek olduu blgelerde; heyelan, ve erozyon blgelerinde kurulmasna ve iletilmesine izin verilmez. b) Yer seiminde, seilecek yerin jeolojik, hidrojeolojik, jeoteknik zellikleri, yer alt su seviyesi ve yer alt suyu ak ynleri, mevcut ve planlanan meskun blge ile dier yaplamalar, deprem kuaklar ve tektonik koruma blgeleri ile dier zemin hareketleri, hkim rzgar yn, trafik durumu dikkate alnr. c) En yakn yerleme alanna uzakl 1000 metreden az olamaz. Ancak, dzenli depolama tesislerinin evresinde tepe, yn ve aalandrma gibi engeller varsa il mahalli evre kurulunun karar ve gerektiinde Bakanln uygun gr ile bu mesafeden daha az olan yerlerde de ilgili belediye ve mahallin en byk mlki amirliince depolama tesisi kurulmasna msaade edilebilir. Dzenli depolama tesislerinde depo taban tekili ve sznt suyunun toplanmas Madde 38 - Tbbi atk depolama tesislerinin depo taban tekili ve sznt suyunun toplanmasnda, Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmeliinin ilgili maddelerinde belirtilen esaslara uyulur. Dzenli depolama tesislerine dolgu yaplmas Madde 39 - Depolama tesislerinde tbbi atklar sktrlmaz; depo, atklar sktrlmadan doldurulur. Dolgu ilemleri srasnda gnlk olarak atklarn st nce kire, sonra da en az 30 cm. toprak ile rtlr. 7.4. Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii Ynetmelik tehlikeli atklarn, retiminden nihai bertarafna kadar insan salna ve evreye zarar verecek ekilde dorudan veya dolayl biimde alc ortama verilmesinin nlenmesine ynelik prensip, politika ve programlarn belirlenmesi iin hukuki ve teknik esaslar kapsamaktadr. 14 Mart 2005 tarih ve 25755 sayl Resmi Gazete de yaynlanmtr. Sz konusu ynetmeliin 18, 19, 31, 32, 33 ve 34. maddeleri aada verilmitir:
86

Derine enjeksiyon Madde 18 Pompalanabilir nitelikteki sv atklar jeolojik ve hidrojeolojik adan uygun olan kuyulara, tuz kayalarna veya doal olarak bulunan boluklara enjeksiyon ilemi ile bertaraf edilebilir. Bu yntem ile at bertaraf etmek isteyen gerek ve/veya tzel kiiler alann uygunluunun belirlenmesi veya tespiti amacyla fizibilite raporu hazrlatp Bakanla sunmak ve izin almakla ykmldr. Derine enjeksiyon ilemine ilikin hususlar Bakanlka karlacak tebli ile belirlenir. Srekli depolama Madde 19 - Terkedilmi kapal maden ocaklarnda atklarn konteynrlar iinde depolanmas mmkndr. Bu yntem ile at bertaraf etmek isteyen gerek ve/veya tzel kiiler ocan uygunluunun belirlenmesi veya tespiti amacyla niversite, kurum/ kurulua fizibilite raporu hazrlatp Bakanla sunmak ve izin almakla ykmldr. Srekli depolama ilemine ilikin hususlar Bakanlka karlacak tebli ile belirlenir. Yer seimi Madde 31 - Dzenli depolama tesisleri karstik blgelerde, ime, kullanma ve sulama suyu temin edilen veya edilecek olan yeraltsular koruma blgelerinde, takn riskinin yksek olduu blgelerde, birinci snf tarm arazileri, zel evre koruma alanlar ve milli parklarda kurulmaz, kurulmasna ve iletilmesine izin verilmez. Depolama tesislerinin yer seiminde, seilecek yerin jeolojik, hidrolojik, jeoteknik zellikleri, yeraltsu seviyesi ve yeraltsuyu ak ynleri, mevcut ve planlanan meskn mahal ile dier yaplamalar, akaryakt, gaz ve ime, kullanma suyu naklinde kullanlan boru hatlar, deprem kuaklar ve tektonik koruma blgeleri ile dier zemin hareketleri, toprak zellikleri ve kullanm durumu, hkim rzgr yn, trafik durumu dikkate alnr. Depolama alannda gerilim hatlar bulunamaz. Depolama tesislerinin en yakn meskn mahale mesafesi bin metreden az olamaz. Depolama tesisi yeri seiminde yeralt suyu ak yn dikkate alnr. Depo zemini Madde 32 - Depolama tesisinin oturaca zemin doal olarak skm ve kalnl en az metre ve kompresibilitesi (Dpr) % 95'den byk olmak zorundadr ve maksimum yeraltsu seviyesine mesafesi be metreden az olamaz. Uzun sreli evre emniyeti Madde 33 - Depolama tesislerinin bulunduu alanlar depo hizmet sresini doldurduktan sonra yirmi yl sre ile denetlenir ve en az elli yl sre ile iskna alamaz.

87

Depo tabannn tekili Madde 34- Depo taban, sznt suyunun yeraltsuyuna karmasn nleyecek ekilde dzenlenir. Bunun iin mineral szdrmazlk tabakas (kil) ile plastik geirimsizlik tabakas birlikte kullanlr. Bu malzemelerle eit dzeyde geirimsizlii salayacak dier malzemeler de bu amala kullanlabilir. Bu taban oluturulurken geirimlilik katsays (permeabilitesi) k 1x10-9 m/sn ve kalnl en az 5 metre olan kile edeer geirimlilik salanmas gerekmektedir. Mineral szdrmazlk tabakas ile kullanlacak dier yapay geirimsizlik malzemelerinin yeterli teknik kriterlere ve spesifikasyonlara haiz olduunun ulusal ve uluslar aras standartlara (CE, ISO; DIN,TSE ve benzeri) gre uygun olduunun n lisans srecinde Bakanla belgelenmesi zorunludur. Tabii zemin zerine yerletirilen malzeme kil ise szdrmazlk tabakasnn kalnl en az 0.90 metredir. Bu tabaka en fazla 0.30 metre tabaka halinde sktrlarak denir. Bu tabakann stne serilen plastik geirimsizlik tabaka kalnl (HDPE) en az 0.25 cm.dir. Plastik tabakann korunmas ince kum ve benzeri bir malzeme ile salanr. Bu koruyucu kalnl en az 0.10 metredir. Depo tabanna balksrt eklinde bir form verilir ve tabann boyuna eimi % 3'den, enine eimi de % 1'den kk olamaz.

88

8. KAYNAKLAR Abac ., 1997, Kat Atk Depolama Alanlarnn Hidrojeolojik Adan Deerlendirilmesi. Bilimsel ve Teknik Hizmetler Alanlarnn Islah. Ltd. ti., 2007, Dzensiz Depolama

Demirky Doay ve Kltrel Deerleri Koruma Tantma Dernei, Kat Atk Depolama Raporu. Erguvanl K. ve Yzer E., 1984, Yeraltsular Jeolojisi. Freeze R.A. and Cherry J.A., 1979, Groundwater. imek C. ve Filiz .,2005, Torbal ( zmir) Kat Atk Depolama Sahasnn Jeolojik ve Hidrojeolojik zelliklerinin ncelenmesi. nal A.A. ve Sargn A.H., 2003, Yeraltsular Kirlilii (eviri). Yenieriolu U M., 2006, Kat Atk Ynetimi Yasal Dzenlemeler ve Sinop rnei. www.cevreorman.gov.tr

89

SRA L HKMET TARIM BAKANLIININ SU KONUSUNDAK ALIMALARI1

Z Devlet tarafndan belirlenen amalar dorultusunda snrl kaynak olan suyun etkin kullanmna ulamak, mhendislik, ekonomik ve idari faaliyetlerin tanmlanmasn ve yasal yapnn organizasyonunu gerektirmektedir. Bu gr temel edinen srail devletinde, snrl olan su kaynaklar kanunlar erevesinde devletin kontrol altnda kamu mal olmakta, halkn karar verici mekanizmalara katlm prensibi esas kabul edilmekte ve su kaynaklar ynetimi lke geliiminde en nemli unsurlardan biri olarak grlmektedir. Bunlarn gerekletirilmesi iin arac olan etkenler ise; Su Kanunu, Su Kurulu, Su Tahsisi ve Su cretleri'dir.
G R srail devletinde su bol deildir. lkenin doal su kaynaklar ancak mevcut tketimi karlamaktadr. Tarmsal, endstriyel ve kullanm ihtiyalarnn artmas neticesi artan tketimi karlamak iin su kaynaklarnn deerlendirilmesinde dikkate deer yatrmlarn yaplmas gerekmektedir. Su Kanunu, mevcut su eksiklii ile nemli olarak belirlenen ihtiyalar arasnda denge oluturmaktadr. Su lkenin geliiminde en nemli unsurlardan ve ana kaynaklardan biri olduu iin devletin kuruluundan hemen sonra devlet, su politikasnn belirlenmesi, uygulanmas ve bunlarn sonucunda salanan faydalarn halka datlmasn gerektiren bir planlama ile kar karya kalmtr. Bu planlama devletin menfaatlerini muhafaza edecek ekilde halkn su ihtiyalarn karlamak iin rasyonel bir ekilde yaplmaldr. Byle bir niyet ancak yasal anlamda gerekletirilebilir. Yasa, insanlarn uymas gereken kurallar ve usulleri tanmlamak iin hkmetin elinde bulunan ayrntl bir aratr. Bu amala 1959 ylnda Su Kanunu kabul edilmitir. SU KANUNU (1959) Su kaynaklar ynetimi birok kanun tarafndan yaplmaktadr. 1959 tarihli Su Kanunu temel kanundur. Dierleri ise 1955 tarihli Su lm Kanunu, Su Sondaj (Kontrol) Kanunu ve Su Hukukunu ieren eitli kanunlardr.

eviri. DS Teknik Blteni Say: 92 de yaynlanmtr.

90

Su Kanunlar, su konusunda yasamann baarsn iermektedir. Kanunlarn ana fikri; az miktarda ve retim mal olan suyun lkenin geliimi iin en etkin ve faydal olacak ekilde kullanlmasdr. Bunu baarmak iin tek yol, zel sularn kamulatrlmas ve su haklarnn devletin elinde younlatrlmasdr. Bu fikir kanunun I. maddesinde yle ifade edilir: Su kaynaklar Devletin kontrol altnda kamu maldr ve lkenin geliimi ve insanlarn ihtiyalarna gre tahsis edilmelidir. Su kaynaklar; yzey sular, yeraltsular, drenaj sular, sel sular ve kanalizasyon sular olmak zere btn sular ifade etmektedir. Btn su kaynaklarnn kontrol devletin elinde toplanmaldr. Devlet, bu konuda btn toplumun adna hareket etmek ve lkenin ve insanlarn gelien ihtiyalarn karlamak iin bu kaynaklar uygun ekilde tahsis etmek ile ykmldr. Bylece su zel mlkiyet deildir. Her bir birey iin kanun usullerine dayanlarak verilen su kullanm hakk, kanunlarn tasarrufu altndadr. Su konusundaki Meclis in sorumluluu Tarm Bakanl na devredilmitir. Bakanlk, su kanunlarndaki usullere dayanarak kanunlarn uygulanmasndan sorumludur. Parlamentonun sorumluluu Tarm Bakanl tarafndan stlenilirken kanunlar uygulamakla sorumlu olan Su Mfettii, lkenin su ile ilgili konularn ynetmek iin hkmet tarafndan atanmaktadr. Su Mfettii lkenin su kaynaklarn ynetmeye ilikin olan btn sorumluluklar tek bana tamaktadr. Parlamento sorumluluu asndan Mfetti, Tarm Bakanl na baldr. Yasal birimlerin alt niteleri, su mfettilerini ahsi karar verme yetkisi ile donatacak ekilde organize edilmitir. Bu yetkiler su tahsisi, su kullanmnn denetimi, su ilerinin tesis edilmesi ve iletilmesi ile yasal usullerin yerine getirilmesi hususundaki kanuni yaptrmlarn uygulanmasdr. Su Mfettiinin kanuni usullere gre belirlenen grevlerini yerine getirmesine ve denetlemesine imkn tanmak iin Mfettie yardmc olacak bir idari mekanizma kurulmutur. Bu mekanizma, Su Kurulu olarak adlandrlan resmi bir kurulutur ve Su Mfettii bu kuruluun yneticisidir. Su Kanunundaki usullere gre, Su Mfettiinden nceden izin almakszn su kullanmndaki her trl faaliyet yasaklanmtr. Su retimi, temini, tketimi, yeraltsuyu beslenimi ve benzeri ilemler Su Mfettiinden nceden gerekli izin alnmadan yaplamaz. Bu izin yerine getirilecek olan artlar tanmlar. Suyun retimi ve temini ile ilgili nitelik ve nicelik dzenlemeleri ile ilemlerin yan sra su kullanmndaki etkinliin arttrlmas, kirliliin nlenmesi ve bu konuya ait olan btn yardmc almalar yerine getirilecek olan artlardr.

91

Eer btn ilemler yerine getirilmemise verilen izin Su Mfettii tarafndan geri alnabilir. Su Kanunu, su kullanmnda farkl izinleri tanmlamaktadr (retim, beslenim, sondaj, inaat vb.). Karar verici mekanizmalara halkn katlm, su kaynaklarnn devlet tarafndan kontrolnn yan sra kanunda yer alan dier nemli bir prensiptir. Kanun, yetkililerce halkn fikrinin alnmasn ve onun temsilcilerinin eitli prosedrlere katlmasn zorunlu klar. Bu prensip, Su Kanununda Su Kurulu oluturularak mkemmel bir ekilde kendini gsterir. Su Kurulu, Su Kanunundaki esaslara gre kurulmutur. 39 yeli bu Ulusal Kurul, hkmet tarafndan atanr ve grevi su politikas konusunda Tarm Bakan'na ve Su Mfettii'ne yapaca dzenlemeleri yaynlamadan nce danmanlk hizmeti verir. Kurul yelerinin 2/3 halkn ve 1/3 hkmetin temsilcileridir. Halkn temsilcileri su reticileri, temin ediciler ve tarm, endstri, ime ve kullanma gibi eitli sektrlerdeki tketicilerin temsilcilerinden meydana gelir. Tketici temsilcileri kurul yelerinin en az %50sini oluturur. Kurul, bakan olan Tarm Bakan veya bakan yardmcs olan Su Mfettiinin bakanlnda sk sk toplanr. Su politikas ile ilgili her karar n tartma iin Su Kuruluna getirilir. Ayrca Su Kanunu uyarnca yaynlanacak her bir yasama konusu Su Kurulundaki toplantlarda ayrntl olarak nceden ele alnr. Tartma kurulda yer alan ilgili temsilcilerin grleri alnarak yaplr. Karar verici mekanizmalara halkn katld dier bir kurum ise Su leri Mahkemesidir. Bu mahkeme Su Kanununca kurulan adli bir mahkemedir. Mahkeme, su konularnda hkm vermek, su politikasna ait olan kararlar vermek ve su kanununa gre yetkili kurullarca verilen yetkileri icra etmek iin gl yetkilerle donatlmtr. Su leri Mahkemesi, Tarm Bakan veya Su Mfettiinin Su Kanunu uyarnca yetkilerini icra etmeden nce vatandalarn mracaat edecei tek adli mercidir. Mahkeme 1 profesyonel hkim ve 2 halk temsilcisinden oluur. Halk temsilcileri Tarm Bakan tarafndan dzenlenen listeden Su Kurulunun da fikri alnarak seilir. Profesyonel hkim mahkemenin bakandr. Su Kanununu tamamen anlamak iin iki temel kanuna da deinmek gerekir. SU LM KANUNU (1955) Kanundaki temel esas, her bir tketiciye ayr ayr su sayac temin edilmesi zorunluluudur. Su creti, su sayacndan okunan deere gre belirlenir. Kanun, su sayac taklmad srece Su Mfettiine su teminini ve tketimini yasaklama hakk verir ve herkese su sayac takmay zorunlu klar.
92

SU SONDAJ (KONTROL) KANUNU (1955) Kanunda yeraltsuyu kaynaklarnn sorumsuzca kullanmdan dolay korunmas, kirliliinin, ar tketilmesinin ve tuzlanmasnn nlenmesi amalanmtr. Kanunun esas bir sondaj kuyusu amak veya alm kuyuda su verimini arttrc her trl deiim iin Su Mfettiinden izin alma zorunluluunun yer almasdr. zinsiz kuyu am, kuyu inaatnda deiiklik veya kuyuda artlara uymayan tadilatlar konusunda Su Mfettii yaplan deiikliklerin iptal edilmesini ve izinde belirtilen duruma yeniden dnlmesini isteyebilirler. Kuyu, yalnzca kuyu sahibinin kiisel tketimi salamak amac ile alsa bile kuyu ama izni alnmas gereklidir. SU KURULU, GREVLER VE YAPISI Su Kurulu srail halkna ime, sanayi ve tarmsal sulama amal olmak zere kesintisiz su temininden, lkenin su kaynaklarnn ynetiminden ve iletilmesinden sorumludur. Ayrca Su Kurulu, su ekonomisine ait politikann belirlenmesi, planlanmas ve gelitirilmesi, su kaynaklarnn kirlilikten korunmas, nehir akmlarnn dzenlenmesi, sel taknlarnn nlenmesi, takn sularnn kullanm, yeni su kaynaklarnn gelitirilmesi, atk sularn kullanm, deniz suyu artma tesislerinin gelitirilmesi ve etkin su kullanmnn tevik edilmesinden de sorumludur. 1959 tarihli Su Kanunu lkenin su kaynaklar ile ilgili olarak Tarm Bakan ve Su Mfettii'nin temel faaliyet alann tanmlar ve ynlendirir. Su, halkn mal olarak, devletin tasarrufu altndadr ve lkenin geliimi ve vatandalarn ihtiyac iin planlanr. Kanundaki tanma gre; su kaynaklar pnarlar, nehirleri, glleri, su toplamalarn, yzey veya yeraltsularn, doal veya regle edilen sular, su kuyularn, akan veya durgun olan drenaj veya atk sular ifade eder. Bakanlar Kurulu'nca atanan mlkiye memuru olan Su Mfettii, Tarm Bakanlnn politikasn uygular. H DROLOJ K SERV S Bu servis, Su Kurulunun bir blmdr, su kaynaklarnn iletilmesi ve planlamas ile ilgili hidrolojik datalarn depolanmasndan sorumludur. retim izni iin esas olan bu datalar iletme ruhsat, beslenim ve ekim ilemlerinin yaplmas, suyun nitelik ve niceliinin muhafazas iin gerekli ilemlerin denetiminde gereklidir. Servis, su potansiyelini belirlemek iin hidrolojik aratrmalarn balatlmas, yeraltsuyu seviyesinin, Kinneret glnn ve yzey sularnn seviyelerinin dzenli olarak lm ile ilgilenir. Su Mfettiine faaliyetlerinin sonucunu bildirir.

93

TAHS SLER VE L SANS BLM Bu blm suyun tketimi, temini ve beslenim haklar ile ilgili Su Kanununda yer alan hkmleri yerine getirmekle sorumludur. Ayrca su temini, sondaj izinleri, su haklar, su tahsisi ve tketimin bildirilmesi konularnda Su Kurulunun yetkilerini icra eder. Blm, Tarm Bakanl Planlama Yetkilileri ve grevi talepleri karlama olan Blge Sorumlular ile birlikte alr. Tahsis ve lisans blm Su Kurulu tekilat yaps iinde yaplan deiiklikle gelecek yllardaki taleplerin ynlendirilmesi ile ilgilenir. GEL T RME BLM Su Kurulu iinde kurulan ve gelimekte olan yeni bir blmdr. Bu blm, lkenin su ihtiyalarnn ortaya kard su kaynaklar ile ilgili almalar gelitirme program uyarnca ynlendirir ve su ekonomisi gelitirme programnn uygulanmas ile ilgili olan btn planlama ilerini yerine getirir. eitli devlet kurumlar ( Savunma Bakanl, Bayndrlk Bakanl, Belediyeler, skn Kurumlar) ile gelitirme programn koordine eder. Mhendislik ve ekonomik kontrol mekanizmalar ile birlikte Mekorot ve dier su temin eden kurulular tarafndan yaplan ilerin kontroln, cret dzenlemeleri asndan yrtr. PLANLAMA BLM Planlama blm genel planlama, master plan, blgesel ve mahalli planlama gibi lkenin su ekonomisinin uzun dnem stratejik planlamas ile ilgili ilemleri yrtr. SU KAL TES VE ATIK SU BLM Su kalitesinin korunmas, su kalitesi gzlemlerinin yrtlmesi, korunmas, atk su ile ilgili almalarn koordinasyonu toplanmasna ek olarak atk sularn artm ve tekrar kullanm toplanmas ile ilgili olarak alr. Su kalitesinin gzlenmesi Salk Bakanlklar ile koordine edilir. Ek olarak, tarm sektrnde atk faydalanlmas iin projelerin balatlmasndan sorumludur. TOPRAK KORUMA VE DRENAJ BLM Toprak Koruma ve Drenaj Blm lkedeki toprak kaynaklarnn korunmas, nehir akmlarnn dzenlenmesi ve drenaj ilemlerinden sorumludur. Drenaj projelerinin balatlmas, yzey su kaynaklarnn deerlendirilmesi, nehir akmlarnn dzenlenmesi, baraj gllerinin deerlendirilmesi ve drenaj yntemi ile nehirlerin bakm, bu blmn alma sahasdr. evrenin ve veri iin data ve evre sulardan

94

EKONOM K BLM Su cretlerinden vergi toplama ve tevik verme konularnda deiiklikler iin teklif hazrlamakla sorumludur. Ayrca su ekonomisi gelime programnn ekonomik boyutu ile de ilgilenir. YASAL BRO Yasal ilemleri balatmak, Su Kanununun uygulanmasnda danma brosu olarak hizmet etmek, szleme ve kontratlar hazrlamak, Su Konseyinin ve Ama Komitesinin aktivitelerini koordine etmek ve Parlamento toplantlarnda Su Kurulunu temsil etmek ile ykmldr. DARE VE ORGAN ZASYON Bu birim mevcut politika ve direktiflere paralel idare ve organizasyon konusunda Su Kurulunun almalarndan sorumludur. SU KURULU LE LG L D ER KURULULAR ICWA, Su Kurulu ve Standartlar Enstits tarafndan kurulmutur. irket su aletlerinin gelitirmesi, ime ve tarmsal kullanm iin yardmc olunmas, standartlar iin teknik artlarn hazrlanmas, eitli su analizleri yaplmas ve kalite garantisinin salanmas konularnda alr. Ek olarak faaliyet alan iinde sulamada otomasyonun gelitirilmesi ve sulamada etkinliin arttrlmasna yardm eden yerel ve uluslararas bilgilerin toplanmas ve planlanmas da yer almaktadr. Kinneret Ynetimi Kinneret Ynetimi Kinneret Drenaj Havzasnn iletilmesi, kirliliin nlenmesi, gl kylarna dikkat edilmesi, danmanlk ve kontrol hizmetlerinden sorumludur. Ynetim ek olarak, iletilen p ve kanalizasyon atklar almalarnda blge servislerinin kurulmasn temin eder. Dengeleme Fonu Su cretlerini dengeleme fonu su cretlerini dengelemek iin kanun ile kurulan bir fondur. Bu, su temin cretlerinin yksek olduu blgeler ile cretlerin dk olduu blgeler arasnda denge kurularak baarlr. Denge mekanizmas, cretleri dengelemek iin tevik verilmesi ve denge vergilerinin toplanmas esasna dayanr. Su lerini Deerlendirme Komitesi Bu Komite, Su Mfettii adna hareket eder. Grevi mhendislik ve ekonomik kriterlere gre su ekonomisi gelitirme programnn

95

dzenlenmesine karar vermektir. Komitede Su Kurulu, Mekorot irketi ve Yahudi Ajans temsilcileri bulunur. Stat Planlama Komitesi Ulusal dzeydeki programlarn deerlendirilmesi ile ilgili olarak alr. Bilimsel Kurul Su Kuruluna bal olarak alan Bilimsel Kurul, lkedeki akademik ve aratrma enstitlerinin btn konulardaki almalarna profesyonel aratrma forumu olarak hizmet eder. Bilim adamlarnn ulusal dzeyde su ekonomisi, politikas ve aktiviteleri konusunda grlerini ifade etmeleri ve katlmlarn salamada frsat yaratlmas iin Bilimsel Kurul zaman zaman toplanr. SU TAHS S Devlet tarafndan belirlenen amalar dorultusunda snrl kaynak olan suyun etkin kullanmna ulamak mhendislik, ekonomik ve idari faaliyetlerin tanmlanmasn ve yasal yapnn organizasyonunu gerektirmektedir. Su tahsisleri gerek anlamda 1959 ylnda Su Kanununun kabul ile balam ve blgelere gre tahsis dzenlemeleri belirlenmitir. lkede ou blge, su tketiminin belirlenen oranlarla snrl olduu yerler olarak tanmlanan tahsisli blge olarak ilan edilmitir. Bu yzden standartlar tarmsal tketim ve bitki deseni, kii ba ime suyu tketimi ve sanayi tketimi iin belirlenmitir. Su Kanununun yrrle girmesinden itibaren her su reticisi ve su kullancsna yllk retim ve kullanma izni verilir. retim/temin veya tketim iin msaade edilen su miktar, retim artlar ve yasaklar ile ilgili retim izni Su Mfettiinin yetkilerini yanstan ana dokmandr. Bu konuda ncelik ime sularna verilir. Tarm Tarm iin su tahsisi zel tarm ve planl tarm olarak ayrlr. zel tarm iin su tahsisi Su Kanununun kabul ile balamtr. lk safha, kanunun yrrle girdii zaman mevcut olan su kullanm haklarnn tanmlanmasyd. Bu, tarm arazilerinin belirlenmesi, tespit edilmesi ve o gnlerdeki su tketim miktar dikkate alnarak belirlenmitir. Daha sonra kullanm standartlar farkl bitkiler iin belirlenmi ve standartlarn bir lee gre belirlenmesiyle su tahsisi ortaya kmtr.

96

Planl tarm iin su tahsisi, toprak tipine ve kurulacak olan iftliklerin maksimum saysna gre yaplmtr. iftlikler iin maksimum su tahsisi, planlanan iftlik says ile bir iftlik iin tahsis edilen su miktarnn arpm ile bulunur. Su Kurulu 1986dan bugne kadar su tahsislerinde azaltma politikas takip etmektedir. Azaltma lkenin birok blgesinde yaplmtr. Bu, iyiletirme ilemine maruz olan sahil akiferinde pompaj ile ekimin azaltlmasyla olmutur. Sanayi retimde ylda 5000 m3den fazla su kullanan sanayi sektr iin yaplan tahsis, retim kapasitesine gre su kalitesi esas alnarak yaplr. retime bal olarak nceden belirlenen standartlarn gelitirilmesi, fabrikaya su tahsisi iin esastr. Fabrikann atk su artm sistemi, gereken kriterleri karlamazsa su kullanma izni verilmez. Kullanma Suyu Kullanm amal yerel yetkililere tahsis edilen su miktar, yerel sorumlulara verilen snrlar erevesinde ev iin tketimi, bahe sulamasn, kamu kullanmn ve ticarethanelerdeki kullanm ierir. Dier bir deyile yerel yetkililerin paylatrd tketim, tarm ve sanayi amal su tahsisi hari kendi limitleri iinde olur. 1993 ylnda yrrle konulan dzenlemeler uyarnca, kullanm amal olarak yerel yetkililere tahsis edilen su miktar, bir nceki lisans yl sresince ayn yerel yetkililerin gerek su tketimleri olarak belirlenir. Su Kurulu datm sisteminden kaynaklanan kaaklar nlemek iin btn gayretini gstermelidir. Tahsis ve Lisans Blm tarma tahsis edilen suyun tarmda kullanlmayan miktarn belirlemek iin alr. Bu alma iftilere yeni su tahsisini mmkn klarken devletin tarm ve politik ihtiyalarna uygundur.

97

Tablo 1. Su tahsisi ve tketimleri (milyon m3) TAHS S ilebilir Toplam kalitede 1 132 1 507 107 140 426 1 665 1 057 103 488 1 648 1 042 105 488 1 635 428 2 075 1 458 141 490 2 089 1 426 143 490 2 059

Yl

AMA Tarm Sanayi meKullanma Toplam Tarm Sanayi meKullanma Toplam Tarm Sanayi meKullanma Toplam

Artlm 375 33 2 410 401 38 2 441 384 38 2 424

TKET M 1 172 132 486 1 790 1 190 128 521 1 839 1 258 136 557 1 951

1993

1994

1995

SU CRETLER Su cretleri retici/temin edici ve tketici arasnda su kullanmndan dolay belirlenmi olan bir fiyattr. Su tarifesinin geerli olduu yerlerde, cret tarife ile belirlenir. Mekorot irketi suyun 2/3n temin eder. irket, Parlamento Mali Komitesi tarafndan uygun grlen, Tarm ve Maliye Bakanlklarnca onaylanan cretleri belirlemede yetkili klnmtr. cretler tketici fiyatlar, elektrik fiyatlar ve ortalama cretler endeksindeki deiime gre zaman zaman ayarlanr. cretler farkl kullanm amalarna gre snflandrlr. Sanayi ve Tarm Sanayi ve tarmsal sulama amal kullanlan su cretleri, iki sebepten dolay ime suyu cretlerinden daha dktr: Tarm ve sanayi suyu retim amal tahsis edilir. Tarmsal amal su daha dk kaliteli ve daha az gvenilirdir. Belediye Yerel ynetimler iin belirlenecek su creti Mekorot irketi ne denecek cret esas alnarak ileri ve Maliye Bakanlklar tarafndan tayin edilmektedir.
98

Yerel snrlar iinde sanayi ve tarmsal sulama amal kullanlan sular iin cret tarifeleri ayndr. Buna paralel Mekorot irketinin bu amal sat creti de ayndr. Yerel ynetimler suyun datm ve temin fiyatlarn ieren harcamalar da tahsil etmektedir. me-Kullanma cretin belirlenmesi Mekorot irketine denen crete baldr ve cret gerekli nitelik ve nicelikteki suyun temini iin yaplan harcamalar iermektedir. cret kullanlan su miktar ile artmaktadr. lk tarife her bir ev iin ayda 8 m3 su kullanmna kadar ayndr. Bu miktar alnca ikinci tarife, sonraki 7 m3 iindir. Bundan sonra her bir m3 creti dereceli olarak artmaktadr. Kalabalk aileler su creti indiriminden u ekilde yararlanr: 4 kiiden fazla olan ailelerde fazla her kii iin kii bana 3 m3 fazla su tahsisi yaplr. Bahe Sulama Bahe sulamada nispeten dk cret vardr. Bu ime suyu hesaplamalarndaki ilk tarife ile ayndr. Verilecek su 1 m2 bahe iin 0.6 m3 su ile snrldr ve Nisan-Kasm aylar arasndaki srede bir bahe iin ylda 300 m3 den fazla su verilemez. Sitelerde her ev 500 m2 ye kadar bahe sulayabilir. Bu, tahsis edilen su iin problem deildir. Tketici daha fazla su kullanabilir ama kullanlan su miktar 300 veya 500 m3 at durumlarda aan miktar, ime suyu tketimine eklenir. Sitelerde paylalan su tketimi genel su sayacnda okunan deer ile her evdeki sayatan okunan deerler toplam arasndaki fark olarak tanmlanr. Bu fark, eit olarak evler arasnda paylatrlr. SU KAAKLARI Paylalan su tketimi normal kullanmdan fazla ise ya da aniden artarsa bu sistemde sznt olduunun habercisidir. Bu durumda yerel yetkili sznty tamir etmekle ykmldr. cret, su sayacnda okunan deere baldr. Yerel yetkililer su sayacnda okunan deerleri iki ayda bir tketiciye bildirir. Tketiciye gnderilen fatura sadece su sayacnda okunan rakamdr. Fatura sresince cretlerde deiiklik varsa tketim miktar kullanm sresine blnr. Deiim gnne kadar olan miktar eski cretten, sonraki tketim yeni cretten denir.

99

Su sayacnn olmad yerlerde ime, kullanma iin tketim miktar ayda 15 m3 olarak belirlenmitir. Bu tketim miktar tek kiinin yaad hanelerde 5 m3, iki kii olan yerlerde ise 8 m3 dr. Eer su sayac almyorsa ve su tketimini belirlemek imknsz ise grevli sayacn almad tarihten iki ay nceki deerlere veya bir nceki yln ayn zaman sresine karlk gelen tketim miktarn deerlendirerek creti belirlemektedir.

100

BREZ LYA HKMET ULUSAL SU KAYNAKLARI POL T KASININ TESP T

(Kanun No: 9433, Tarih: 8 Ocak 1997) BALIK I ULUSAL SU KAYNAKLARI POL T KASI BLM I TEMEL ESASLAR

Madde 1. Ulusal Su Politikas aadaki esaslara dayanmaktadr: 1. Su, kamu maldr. 2. Su, ekonomik deeri olan snrl doal bir kaynaktr. 3. Herhangi bir su sknts annda su kaynaklar kullanmnda ncelik insanlarn kullanmna ve hayvanlarn sulanmasna verilmitir. 4. Su Kaynaklar Ynetimi suyun ok amal kullanmna msaade etmelidir. 5. Ulusal Su Kaynaklar Politikasnn yerine getirilmesinde ve Ulusal Su Kaynaklar Ynetim Sisteminin uygulanmasnda Nehir Havzalar esas alnr. 6. Su kaynaklarnn ynetimi merkeziletirilmemeli ve bu kaynaklarn ynetimine kullanclarn, ilgili kurulularn ve hkmetin katlm olmaldr. BLM II AMALAR Madde 2. Ulusal Su Kaynaklar Politikasnn amalar aada belirtilmitir: 1. imdiki ve gelecek nesillere eitli kullanmlar iin uygun nitelikte suyu temin etmek. 2. Srekli geliimi baarmak amacyla nehirler yolu ile tamaclk dahil su kaynaklar kullanmnda rasyonellii ve entegrasyonu salamak. 3. Doal sebeplerin veya doal kaynaklarn uygun olmayan kullanmnn yol aaca su krizlerine kar, kaynaklar korumak ve krizleri nlemek. BLM III UYGULAMALAR N GENEL REHBER Madde 3. Ulusal Su Kaynaklar Politikasnn yerine getirilmesinde aadaki genel kriterler rehber olacaktr: 1. Su kaynaklarnn nitelik ve nicelik asndan sistematik ynetimi. 2. Su kaynaklar ynetiminin Brezilyann farkl blgelerindeki fiziksel, demografik, ekonomik, sosyal ve kltrel farkllklara gre dzenlenmesi. 3. Su kaynaklar ynetimi ile evre ynetiminin entegre hale getirilmesi. 4. Su kaynaklar planlamasnn kullanc sektrlere gre blge, eyalet ve ulusal bazda koordinasyonu. 5. Su kaynaklar ynetiminin arazi kullanm ile uyumlu hale getirilmesi.
1

eviri. DS Teknik Blteni Say: 94 de yaynlanmtr.

101

6. Nehir havzas ynetiminin ky badatrlmas.

blgesi ve

haliler

ynetimi ile

Madde 4. Federal Birlik, eyaletlerle birlikte su kaynaklar ynetiminin genel faydalar konusunda koordinasyonu salayacaktr. BLM IV ARALAR Madde 5. Ulusal Su Kaynaklar Politikasna ulamada kullanlacak yntemler aadadr: 1. Su kaynaklar planlar. 2. Temel kullanm esaslarna gre su ktlelerinin snflandrlmas. 3. Su kaynaklar kullanmnda haklarn belirtilmesi. 4. Su kaynaklar kullanmnda cretler. 5. Belediye ihtiyalarnn karlanmas. 6. Su Kaynaklar Bilgi Sistemi Ksm I SU KAYNAKLARININ PLANLANMASI Madde 6. Su Kaynaklar Planlar, Su Kaynaklar Ynetimi ve Ulusal Su Kaynaklar Politikasnn uygulanmasnda esaslar ieren bir master plandr. Madde 7. Su Kaynaklar Planlar, programlarn ve projelerin uygulanabilecei uzun dnemli planlardr ve aadaki hususlar ierir: 1. Su kaynaklarnn mevcut durumu. 2. Nfus art alternatifleri, retim aktiviteleri geliimleri ve arazi kullanm deseni deiimleri iin analiz. 3. Nitelik ve nicelik asndan su kaynaklar iin gelecekteki talebin ve temin imknlarnn tahmin edilmesi ve muhtemel problemli blgeler. 4. Rasyonel kullanm salama, artan talebi karlama ve su kalitesinin iyiletirilmesi iin hedefler. 5. Alnacak nlemler, tasarlanan amalara ulamada gelitirilecek programlar ve uygulanacak projeler. 6. Su kullanm hakkndaki ncelikler. 7. Su kullanm cretleri iin ana esaslar ve kriterler. 8. Su kaynaklarn koruma amacyla su kullanmna yasaklama getirilecek sahalar. Madde 8. Su kullanm planlar nehir havzas, eyalet ve lke iin bir btn olarak yaplacaktr. Ksm II SULARIN TEMEL KULLANIM AMALARINA GRE SINIFLANDIRILMASI

102

Madde 9. Temel kullanm esas alnarak yaplan sularn snflandrlmas aadaki amalar tayacaktr: 1. En fazla talep edilen su miktarna uygun olan su kalitesini salamak. 2. Su kirliliini nleyici faaliyetlerle, kirlilie kar mcadelede fiyatlar azaltmak. Madde10. Sularn snflandrlmas evre Kanunlar tarafndan yaplacaktr. Ksm III SU KULLANIM HAKLARI TASARRUFU Madde 11. Su kullanm rehberinin amac su kullanmnda nitelik ve nicelik kontrol ile su haklarnda etkinlii salamaktr. Madde 12. Aadaki su kullanm haklar, hkmetin tasarrufu altndadr: 1. Suyun kamu yararna tketilmesi veya nihai tketim iin suyun ak ynnn deitirilmesi ve depolanmas. 2. Nihai tketim veya retim ilemlerinde kullanm iin suyun akiferlerden ekilmesi. 3. Artlm/artlmam kanalizasyon atklarnn ve dier sv/gaz atklarnn sulandrma, tama veya elden karlma amacyla su ktlelerinin iine boaltlmas. 4. Hidroelektrik potansiyelden yararlanma. 5. Su ktlesinde mevcut olan nitelii, nicelii ve akm etkileyecek dier kullanmlar; #1 Aada tanmlanan dzenlemeler iin hkmet kararlar gerekmez: - Krsal alanda yaylm olan kk nfus gruplarnn ihtiyalarn karlamak iin su kaynaklarn kullanma, - nemsiz derecede su akmnn ynn deitirme, toplama ve boaltma, - nemsiz derecede su hacmi depolama. #2 Elektrik retimi iin su kaynaklarndan yararlanma Ulusal Su Kaynaklar Plannda belirtilecektir. Madde 13. Su Kaynaklar Plannda belirlenen haklar arazi kullanm nceliine bal olacak, su ktlelerinin snflamasna uyacak ve mmkn olduu kadar suyun kanaletlerle ulatrlmas artlarn yerine getirecektir. Su kullanm hakk, suyun ok amal kullanmn muhafaza edecektir. Madde 14. Karar; Federal Hkmetin, Eyaletlerin veya Federal Blgenin sorumlu ve yetkili ynetim kurullar tarafndan alnacaktr.

103

# Federal Ynetim Kurulu, su kaynaklar kullanm haklar konusunda Eyalet ve Federal blge yetkililerini dzeni salamak zere grevlendirebilecektir. Madde 15. Su kullanm haklar aadaki durumlarda ksmen veya tamamen belirli bir sre iin askya alnabilir: 1. Haklar asndan uygulamada baarszlk. 2. Kaynak kullanmnda 3 yl st ste baarszlk. 3. Felaket annda acil su ihtiyac. 4. nemli evresel problemlerin nlenmesi ihtiyac. 5. Alternatif kaynak olmad zaman halkn yarar iin kullanma ncelik verme ihtiyac. 6. Su ktlelerini koruma ihtiyac. Madde 16. Su kullanm iin hi bir hak 35 yllk periyodu aacak ekilde dzenlenemez. Madde 17. Karar hi bir ekilde su hakknn devredilmesine atfta bulunamaz. Ksm IV SU KULLANIM CRETLER Madde 19. Su kullanm iin cretler aadaki ekilde tasarlanmtr: 1. Suyun ekonomik bir mal olduunu ve kullancya onun gerek deerini vermesi gerektiini belirtmek. 2. Su kullanmnda rasyonellii tevik etmek. 3. Su Kaynaklar Planlarnda bulunan programlar finanse etmek iin gelirleri arttrmak. Madde 20. cretler mevcut kanunun 12. maddesinin tasarrufu altnda su kaynaklar kullanm iin belirlenir. Madde 21. Su kaynaklar kullanm iin cretlerin belirlenmesinde aadaki unsurlar da dikkate alnacaktr: 1. Suyun datmnda, toplanmasnda ve yeraltndan karlmasnda hacim ve akm deiiklii olduu zaman. 2. Kanalizasyon atklar ile dier sv/gaz atklarn kaynaa boaltlmas durumunda akmdaki fiziksel, kimyasal ve biyolojik karakterlerin ve atklarn zehir ieriinin deimesi halinde. Madde 22. Su kullanm iin toplanan cretlerin, topland nehir havzalarnda kullanlmasna ncelik verilecektir ve sonra aadaki amalar iin kullanlacaktr: 1. Su Kaynaklar Planlarnda yer alan programlarn, almalarn ve projelerin finanse edilmesi. 2. Brolar ve Ulusal Su Kaynaklar Ynetim Sistemi iindeki kurulularn ve birimlerin giderlerinin ve uygulama cretlerinin denmesi.
104

#1. demeler tahsil edilen toplam miktarn % 7.5i ile snrldr. #2. Bu maddenin banda belirtilen projelerde ve kamu almalarnda toplumun yarar iin su ktleleri nitelik ve nicelik snrlamas olmadan kullanlabilir. Ksm V SU KAYNAKLARI B LG S STEM Madde 25. Su Kaynaklar Bilgi Sistemi su kaynaklar bilgilerinin toplanmasn, ilenmesini ve depolanmasn ieren bir sistem olup kaynaklarn ynetiminde gerekli olan faktrdr. Ulusal Su Kaynaklar Ynetim Sisteminde brolar tarafndan oluturulan veriler Ulusal Su Kaynaklar Bilgi Sisteminde toplanr. Madde 26. Su Kaynaklar Bilgi Sisteminin iletilmesinde aadaki prensipler geerlidir: 1. Data ve bilgilerin retilip toplanmasnn tek bir yerde yaplmamas. 2. Sistemin standard. 3. Btn toplum iin data ve bilgilere eriim gvencesi. Madde 27. Ulusal Su Kaynaklar Bilgi Sisteminin amalar aada belirtilmitir: 1. Brezilya su kaynaklarnn nitelii ve nicelii ile ilgili veri ve bilgileri toplamak, standart hale getirmek ve bilgileri datmak. 2. lke baznda su kaynaklar talebini ve elde edilen bilgileri dzenli olarak gncelletirmek. 3. Su Kaynaklar Planlarnn hazrlanmasna yardmc olmak. BLM V HKMET N FAAL YETLER Madde 29. Ulusal Su Kaynaklar Politikasnn yerine getirilmesinde Federal Ynetim Kurulunun fonksiyonlar: 1. Ulusal Su Kaynaklar Ynetim Sisteminin iletilmesi ve uygulanmas iin gerekli nlemlerin alnmas. 2. Su kaynaklar kullanm hakkna karar vermek, kullanmlar yetki alan iinde dzenlemek ve kullandrmak. 3. Su Kaynaklar Bilgi Sisteminin ulusal seviyede kurulmas ve ynetilmesi iin kurumsallama. 4. Su kaynaklar ynetimi ile evre ynetimi entegrasyonunu tevik etmek ve geliimini salamak. Federal Ynetim Kurulu lkenin varl olan su kaynaklar kullanm hakk konusunda karar verilmesinde brolarn sorumluluklarn belirleyecektir.

105

Madde 30. Ulusal Su Kaynaklar Politikasnn uygulanmas iin, Eyalet ve Federal Blge Ynetim Kurullar yetki snrlar dhilinde aadaki sorumluluklara sahip olacaktr: 1. Su kullanm hakkna karar verilmesi, kullanmn dzenlenmesi ve izlenmesi. 2. Su temin projelerine teknik yardm yaplmas. 3. Eyalet ve Federal bazda Su Kaynaklar Bilgi Sistemini kurmak ve ynetmek. 4. Su kaynaklar ynetimi ile evre ynetimi entegrasyonunu tevik etmek ve geliimini salamak. Madde 31. Ulusal Ynetim Kurulu ve toprak muhafaza politikalar ile temel Su Kaynaklar Politikasnn uygulanmasnda Federal Belediyeler salk artlar, arazi kullanm, yerleim, ve evre koruma konularnda eyalet ve federal olan yerel politikalarn ibirliini tevik edecektir.

BALIK II ULUSAL SU KAYNAKLARI YNET M S STEM BLM I AMA VE KAPSAM Madde 32. Ulusal Su Kaynaklar Ynetim Sistemi aadaki amalar iin oluturulmutur: 1. Birleik su ynetiminde koordinasyonu salamak. 2. dari kademe olarak, su kaynaklar ile ilgili anlamazlklarda hakem rol oynamak. 3. Ulusal Su Kaynaklar politikasn uygulamak. 4. Su kaynaklarnn kullanmn, korunmasn ve iyiletirilmesini desteklemek iin plan yapmak. 5. Su kaynaklar kullanmnda cretlerin tahsil edilmesini tevik etmek. Madde 33. Ulusal Su Kaynaklar Ynetim Sistemi aadaki birimleri iermektedir: 1. Su Kaynaklar Ulusal Konseyi. 2. Su Kaynaklar Eyalet ve Federal Blge Konseyi. 3. Nehir Havzas Komiteleri. 4. Su kaynaklar ynetimi ile ilgili olan belediyeler, eyaletler ve federal organlar. 5. Su Ajanslar. BLM II SU KAYNAKLARI ULUSAL KONSEY Madde 34 Su Kaynaklar Ulusal Konseyi aadaki birimlerden oluur: 1. Su kaynaklarnn kullanm ve ynetimi ile ilgili Kurumlar ve Bakanlk temsilcileri. 2. Su Kaynaklar Eyalet Konseyi tarafndan seilen temsilciler.
106

3. Su kaynaklar kullanc temsilcileri. 4. Su kaynaklar ile ilgili sivil toplum kurulular. Madde 35. Su Kaynaklar Ulusal Konseyi aadaki sorumluluklara sahiptir: 1. Su kaynaklar planlamasn ulusal, blgesel ve eyalet baznda yapmak ve bunlarn kullanc sektr planlar ile entegrasyonunu tevik etmek. 2. Su Kaynaklar Eyalet Konseyleri arasndaki idari problemlere hakemlik etmek. 3. Sahas eyalet snrn aan su kaynaklar projelerini grmek. 4. Nehir Havzas Komitesi veya Su Kaynaklar Eyalet Konseyi tarafndan kendilerine iletilen problemleri grmek. 5. Mevcut su kaynaklar politikasnn ve su kaynaklar yasalarnn iyiletirilmesini nermek. 6. Ulusal su kaynaklar planlarnn yerine getirilmesinde ve Ulusal Su Kaynaklar Ynetim Sisteminin iletilmesinde ynlendirici grevi yapmak. 7. Nehir Havzalar Komitelerinin oluum tekliflerini onaylamak ve kurallarn koyulmas iin kriterleri belirlemek. 8. Ulusal Su Kaynaklar Politikasnn ileyiini izlemek ve amalara ulamada gerekli admlara karar vermek. 9. Tahsil edilecek cret ve su kullanm haklar iin gerekli kriterleri kapsaml olarak belirlemek. Madde 36. Su Kaynaklar Ulusal Konseyi yneticileri aada yer almaktadr: 1. evre, Su Kaynaklar ve Amazon Blgesi Bakan olan bakan, 2. Genel Sekreter; evre, Su Kaynaklar ve Amazon Blgesi Bakanlnn bnyesindeki kurumlardan birinin bakan olabilir, yani su kaynaklar ynetimi sorumlusu. BLM III NEH R HAVZASI KOM TELER Madde 37. Nehir Havzas Komitesi aadaki konularda faaliyet gsterir: 1. Btn nehir havzas. 2. Havzann balca su kayna olan nehir alt havzalar veya onun alt havzalar. 3. Bitiik nehir veya nehir alt havza gruplar. lkenin varl olan nehirler iin Nehir Havzalar Komiteleri kurulmas Devlet Bakan' nn onay ile olacaktr. Madde 38. Nehir Havzas Komitesinin sorumluluklar aadadr: 1. Su kaynaklar ile ilgili konular tartmak ve ilgili birimlerin almalarn koordine etmek. 2. Su kaynaklar ile ilgili tartmalarda ilk idare merkezi olarak hakemlik yapmak. 3. Nehir havzalar iin su kaynaklar planlarn onaylamak.

107

4. Nehir havzalar iin su kaynaklar planlarnn ileyiini gzlemlemek ve amacna ulamak iin gerekli nerileri yapmak. 5. Su Kaynaklar Ulusal ve Eyalet Konseylerine nerilerde bulunmak. 6. Su kaynaklar kullanm iin cret toplama mekanizmasn oluturmak ve cret miktarlarn nermek. 7. Genel faydalar olan ok amal kullanm projelerinin mali ykn paylatrmak. Nehir Havzas Komitesi kararlarn yetki alan dhilinde Su Kaynaklar Ulusal veya Eyalet Konseyine sunabilir. Madde 39. Nehir Havzas Komitesi aadaki temsilcilerden oluur: 1. Federal Hkmet. 2. Bulunduu yerdeki Eyalet veya Federal Blge Temsilcileri. 3. Bulunduu yerdeki belediyeler. 4. Su kullanclar. 5. Havzada faaliyet gsteren sivil su kaynaklar brolar. #1 Temsilcilerin says ve atanmas iin kriterler komite dzenlemelerinde belirtilmitir. Federal Hkmet, Eyalet, Federal Blge ve Belediye temsilcilerinin says toplam ye saysnn yars ile snrl olacaktr. #2 Snr aan nehir havzas ynetiminde Nehir Havzas Komitesinde, D leri Bakanlndan bir temsilci bulunacaktr. #3 Yerli(Kzlderili) topraklarn da ieren Nehir Havzas Komitesi aadaki temsilcileri de iermelidir; - Ulusal Yerli Birlii temsilcisi, - Havzada yaayan veya ilikileri bulunan yerli topluluklarnn temsilcileri. #4 Faaliyet alan eyalet snrlar iindeki nehir havzas ile snrl olan Nehir Havzalar Komiteleri Birlii kendi dzenlemeleri uyarnca ynetilir. Madde 40. Nehir Havzas Komitesi, yeleri arasndan seilen bakan ve sekreter tarafndan ynetilir. BLM IV SU BROLARI Madde 41. Su Brolar, Nehir Havzalar Komitelerinin icra sekreterleri olarak alr. Madde 42. Su Brolar, bir ya da daha fazla Nehir Havzas Komitesinin faaliyet alan ile ayn alanda alacaktr. Su Brolar ya Su Kaynaklar Ulusal Konseyi ya da bir veya daha fazla Nehir Havzas Komitesinin gerekli grd Su Kaynaklar Eyalet Konseyi tarafndan talep zerine yetkilendirilir.

108

Madde 43. Su Brolarnn kurulmas iin aadaki artlarn yerine getirilmesi gereklidir: 1. Nehir Havzas Komitesi veya Komitelerinin oluumundan nce kurulmas. 2. Faaliyet sahasndaki su kaynaklar kullanmndan tahsil edilen cretlerde mali ilerliin temin edilmesi. Madde 44. Su Brolar faaliyet sahalarnda aadaki sorumluluklara sahiptir: 1. alma sahasndaki mevcut su kaynaklarna ait kaytlarn gncelletirilmesini yapmak. 2. Su kaynaklar kullanclar izelgesini tutmak. 3. Su kullanm cretlerini toplamak. 4. Su kullanmndan elde edilecek cretlere ynelik proje teklifleri hazrlamak ve nerilerini su kaynaklar idaresinden sorumlu birimlere iletmek. 5. alma sahasnda toplanan su kullanm cretlerinin mali ynetimini izlemek. 6. alma sahasndaki Su Kaynaklar Bilgi Sistemini ynetmek. 7. Sorumluluklar yerine getirmede hizmetler ve finans konular iin szlemeleri yapmak. 8. neri btesini hazrlamak ve Nehir Havzas Komitesine gr almak iin gndermek. 9. alma sahasnda Su Kaynaklar Ynetimi iin gerekli almalar dzenlemek. 10. Su kaynaklar planlarn gr almak zere ilgili Nehir Havzas Komitesine sunmak. 11. Nehir Havzas Komitelerine neriler yapmak zere: #1 Sular kullanmlarna gre snflandrmak. #2 Su kullanm iin toplanacak cretleri belirlemek. #3 Su kullanm iin toplanacak cret harcamalarnn plandaki yerini tespit etmek. #4 Genel amal projeler iin finans salamak. BLM V SU KAYNAKLARI ULUSAL KONSEY YNET C SEKRETER Madde 45. Su Kaynaklar Ynetiminden sorumlu olan evre, Su Kaynaklar ve Amazon Blgesi Bakanl' nn iindeki birimler, Ulusal Su Kaynaklar Konseyinin icra sekreteri olarak hizmet edecektir. Madde 46. Su Kaynaklar Ulusal Konseyi Ynetimi cra Sekreterinin sorumluluklar aadadr: 1. Su Kaynaklar Ulusal Konseyine idari, teknik ve mali yardm salamak. 2. Ulusal Su Kaynaklar Planlarnn hazrlanmasn koordine etmek ve onay iin Su Kaynaklar Ulusal Konseyinin onayna sunmak.

109

3. Nehir Havzalar Komiteleri ve Su Kaynaklar Eyalet Konseylerinin ilemleri hakknda gr bildirmek. 4. Su Kaynaklar Bilgi Sisteminde ibirliini salamak. 5. Yllk bte tekliflerini ve alma programlarn hazrlamak ve onay iin Su Kaynaklar Ulusal Konseyine sunmak. BLM VI SU KAYNAKLARI S V L ORGAN ZASYONLARI Madde 47. Mevcut kanunun amalar arasnda aadaki kurumlar su kaynaklar sivil kurulular olarak dikkate alnacaktr: 1. Belediyeler aras konsorsiyum ve nehir havzalar ile ilgilenen birlikler. 2. Blgesel, yerel ve sektrel su kullanclar birlikleri. 3. Su kaynaklar ile ilgili teknik, eitim ve aratrma organizasyonlar. 4. Toplumun kollektif faydalarn savunan sivil toplum rgtleri. 5. Su Kaynaklar Eyalet veya Ulusal Konseyi tarafndan tannan dier kurulular. Madde 48. Ulusal Su Kaynaklar Sistemine katlacak sivil organizasyonlar yasal adan tzel kiilik olmaldr. BALIK III HLALLER VE CEZALAR Madde 49. Aadaki durumlarda yeralt ve yzey su kaynaklarn kullanma hkmlerinin ihlal edildii kabul edilir: 1. Kullanm hakkna sahip olmakszn herhangi bir ama iin su kaynaklarnn kullanm veya kullanm amacnn deitirilmesi. 2. Yzey ve yeraltsuyu kaynaklarndan yararlanma ve kullanm amacn deitirmek iin herhangi bir faaliyeti stlenmek (sorumlu bro veya yetkililerden izin almakszn akm orann, niteliini ve niceliini deitirmek). 3. Ynetmelie kar gelecek ekilde su kaynaklarn kullanmak veya bu ynde almalar yapmak. 4. Yeraltsularn karmak iin izinsiz kuyular amak veya bu kuyular iletmek. 5. Kullanlan su hacmini lmede hile yapmak veya llenden farkl rakam beyan etmek. 6. Mevcut kanun dzenlemelerini, sorumlu bro tarafndan belirlenen talimatlar ve prosedrleri ihlal etmek. 7. Sorumlu grevlilerin grevlerini yapmasna engel olmak veya tehdit etmek. Madde 50. Su hizmetlerinin yerine getirilmesinde ve su kaynaklarndan faydalanmada, birlik ynetimi ile ilgili dzenlemenin veya kanunlarn ihlalinde veya gereklilikleri yerine getirmede baarszlktan sorumlu kii aadaki cezalara sra gzetilmeksizin maruz kalacaktr: 1. Yazl uyar, aksaklklar dzeltmek iin zamanla snrl uyar.
110

2. hlalin nemi ile orantl olarak tek seferlik veya gnlk para cezas. 3. Geici olarak mahkeme yoluyla uyar, su kaynaklarnn korunmas, kontrol ve kullanm ile ilgili dzenlemeler, kanunlar veya kararlarla uyumlu gerekli etkin hizmet ve aktiviteler yaplmas. 4. Mahkeme yoluyla srekli uyar, eer uygunsa kararn deitirilmesi, su kaynaklarn, nehir yataklarn ve nehir yamalarn ilk durumuna getirmek iin restorasyona Su Kanununun 58. ve 59. maddeleri uyarnca msaade etmek. #1 Eer kanunlarn ihlali kamuya su temin hizmetlerini aksatr, salk artlarn tehlikeye sokar, hayvanlarn telef olmasna veya nc ahslarda herhangi bir zarara yol aarsa uygulanacak ceza, belirtilen maksimum cezann bir buuk katndan az olamaz. #2., 3. ve 4. paragraflarda tanmlanan cezalardan baka, sulu bu paragraflarda art koulan kriterleri yerine getirmek iin idare tarafndan belirlenen creti Su Kanununun 36, 53, 56 ve 58. maddeleri uyarnca oluan zarar iin herhangi bir n deme yapmakszn demek durumundadr. #3 Bu balk altnda belirtilen cezann yklenilmesi halinde kanunlar erevesinde idari sorumluya itirazda bulunulabilir. #4 hlalin tekrar halinde ceza ikiye katlanacaktr. BALIK IV GE ARTLARI Madde 51. Belediyeler aras konsorsiyum ve 47. maddede belirtilen Nehir Havzalar Birlii, Su Brolarnn kurulmasndan nceki grevlerini yerine getirmede belirli bir sre iin Ulusal veya Eyalet Su Kaynaklar Konseyinden yetkiyi kabul edecektir. Madde 52. Elektrik retimi amal hidrolik potansiyelden faydalanma; Ulusal Su Kaynaklar plan onaylanp dzenlenene kadar belirli yerel yasalar tarafndan ynetilmeye devam edecektir. Madde 53. Bu kanunun yaynlanmasndan sonra 120 gn iinde sorumlu birim, Su Brolarnn oluturulmas ile ilgili kanun taslan Ulusal Kongreye teslim edecektir. Madde 55. Federal Ynetim Kurulu, kanun iin gerekli dzenlemeleri yayn tarihinden itibaren 180 gn iinde yaynlayacaktr. Madde 56. Kanun yayn tarihinden itibaren yrrle girer. Madde 57. Uygun olmayan maddeler deitirilir.

111

GROUNDWATER IN TURKEY
1. LEGISLATIVE FRAMEWORK 1.1. Law No. 6200

Law No. 6200 on the Organization and Duties of the General Directorate of State Hydraulic Works was enacted in 1954, 52 years ago. It is the main water law. All water resources are managed in accordance with this law. The General Directorate of State Hydraulic Works (DSI) was established for prevention of damages caused by surface water and groundwater and utilization of water resources for multiple purposes. 1.2. Law No. 167 The second law executed by DSI is the Law No. 167 on Groundwater. Six years after the establishment of DSI, because of importance of groundwater, this law was enacted. Groundwater activities in Turkey have been executed by DSI on behalf of the State according to the Law on Groundwater. It was brought into force in 1960. According to the Law, groundwater is under the control and ownership of the State. DSI carries out the provisions of this law on behalf of the State. Besides, in accordance with the aims indicated in the Law on Groundwater, Regulation on Groundwater and Technical By-law on Groundwater have been prepared to apply the Law efficiently. Technical by-law covers technical details. 1.3. Law No. 1053 The last law under the responsibility of DSI is the Law No. 1053 on Potable, Utility and Industrial Water Supply in Ankara, Istanbul and Cities with a Population over One Hundred Thousand. As it is seen in the title of the law, it covers the duties of DSI for supplying domestic and industrial water for the cities with a population over 100 000. Within the content of this law, water quality and pollution are monitored by DSI. Physical, chemical and microbiological characteristics of water are determined and heavy metals are analyzed as well, then, the results are evaluated. In accordance with relevant legislation, results of water

Avrupa Birliine yelik srecinde 2006 ylnda Brkselde yaplan Fasl 27 evre Gndemli Tarama Toplants nda sunulmutur.

112

analyses are grouped, water bodies under the risk are identified and relevant institutions are informed. These studies are carried out for each river basin. Effects of pollutants originated from industrial, municipal and agricultural activities on water resources are investigated. Suggestions for determination of water quality management are improved. 1.4. Law No. 4856 Organization of Ministry of Environment and Forestry (MoEF) and its responsibilities were determined by the Law No. 4856 on Establishment and Duties of Ministry of Environment and Forestry. The aim of this law is to establish MoEF for ; environmental protection, prevention of environmental pollution, taking required measures. 1.5. Law No. 2872 Law No. 2872 on Environment was firstly enforced in 1983 and amended in 2006. It covers three main following ideas; the general principles for environmental protection and prevention of pollution, the measures and prohibitions related to environmental protection, imposing of administrative penalty to the polluters deteriorating the quality of groundwater. Polluter pays is the main principle. In the content of the Law on Environment, By-law on Water Pollution Control has been prepared. The aim of by-law is to protect groundwater quality and to define legal and technical issues for prevention of water pollution in accordance with principle of sustainable development. Thats why any prohibitions, regulations and administrative penalties related to groundwater pollution are included in the by-law. Shortly, there are four important issues in the by-law. following; These are

even if wastewater is treated, direct discharge to groundwater should not be permitted, in case of deterioration of water quality, pollutant sources are determined and the administrative penalties are imposed,

113

 in coastal aquifer, for protection of groundwater quality, the amount of abstracted water should not be more than safety groundwater potential, vicinity of domestic water supply resources should be protected. 1.6. Law No. 5216 Other then those two big organizations (DSI and MoEF), Metropolitan Municipalities have also responsibilities on groundwater pollution. Law No. 5216 on Metropolitan Municipalities is valid for territorial border of Metropolitan Municipalities. They should ensure protection of water basin in harmony with sustainable development. 1.7. Law No. 2560 Law No. 2560 on Establishment and Duties of General Directorate of Istanbul Water and Sewage Administration covers duties and responsibilities of water and sewage administration. Responsibilities and duties of water and sewage administrations are to take legal, technical and administrative measures for prevention of groundwater pollution and decreasing of groundwater quantity. Even if water resources, supplying water to metropolitan municipalities, are out of its border, protection is ensured by this administration. 2. COMPETENT AUTHORITIES There are four important competent authorities. These are DSI, MoEF, Metropolitan Municipalities and Water and Sewage Administrations. DSI, as a water authority, is the main organization responsible for water resources management. The Ministry of Environment and Forestry is responsible for environmental protection and prevention of pollution activities. General Directorates of Water and Sewage Administration are under the aegis of metropolitan municipalities. 3. RESPONSIBILITIES OF COMPETENT AUTHORITIES 3.1. DSI In the content of water resources management,
114

 investigation, planning, design, construction, operation activities of water resources and structures have been executed by DSI. In fact, DSI has four main tasks. These are; irrigated agriculture enhancement, hydroelectric energy generation, water supply to the large cities, environmental issues.

In addition to the activities mentioned previously, when we look at responsibilities of DSI related to groundwater, allocation, protection and registration of the groundwater are within the responsibilities of DSI on behalf of the State according to the Law No.167 on Groundwater. Also, Groundwater operation areas are determined. Groundwater licenses are issued. Therefore water is allocated. All licenses are registered. Allocation is registered in water log. When the amount of allocated groundwater in basins reaches to the groundwater potential of basin, allocation is stopped. Administrative penalty is imposed. 3.2. MoEF Responsibilities of MoEF for environmental protection and pollution prevention are following; to to to to to determine principles and policies, prepare programs and to conduct research, take necessary measures to ensure that they are implemented, control pollution, ensure cooperation and coordination among the organizations.

4. ONGOING TECHNICAL STUDIES A technical working group was established with the participation of relevant institutions so as to work on the legislative and implementation aspects of the Groundwater Directive 80/68/EEC. Technical studies are carried out under the Strengthening the Capacity for Sustainable Groundwater Management in Turkey project (PPA05/TR/7/8) supported by the Netherlands Government. The project aims to assist Turkey in transposition and implementation of the

115

Groundwater Directive 80/68/EEC, new draft groundwater directive and relevant articles of the Water Framework Directive 2000/60/EEC. This project is expected to provide; assessment of the current tasks and responsibilities related to groundwater management, determination of gaps and overlap.

116

5. REFERENCES DS , 1996, Devlet Su leri Genel Mdrl Hizmetleri ile lgili Mevzuat. DS , 2005, DSI in Brief. www.cevreorman.gov.tr www.dsi.gov.tr www.ibb.gov.tr

117

LKEM ZDE YERALTISULARI LE LG L KURUMSAL YAPI MEVZUAT VE AB D REKT FLER 1

Z Avrupa Birliine (AB) yelik srecinde lkemizde uygulanmakta olan yeraltsular ile ilgili mevzuatn AB mevzuatna uyumlatrlmas almalar byk nem tamaktadr. Bu erevede, Brkselde gerekletirilmi olan evre Fasl Tarama Toplantsnda AB uzmanlarna sunulmu olan yurdumuzda yeraltsular ile ilgili kurumsal yap ve mevzuata ilikin raporun kapsam geniletilerek bu tebli hazrlanmtr. Teblide lkemizde yeraltsular konular ile direkt veya dolayl ilgisi olan kurumlar, mevzuatlar ve AB direktifleri hakknda bilgi verilecektir. 1. KURUMSAL YAPI VE MEVZUAT 1.1. Devlet Planlama Tekilat Devlet Planlama Tekilat (DPT) genel prensipleri, yatrm nceliklerini, orta ve uzun dnem teknik, evresel, sosyal ve kltrel politikalar ieren Kalknma Planlarn hazrlamaktadr. 1.2. Devlet Su leri (DS ) Devlet Su leri (DS ) Genel Mdrl, lkemizdeki btn su kaynaklarnn planlanmas, ynetimi, gelitirilmesi ve iletilmesinden sorumlu yatrmc bir kurulu olup; tarm, enerji, hizmet ve evre sektrlerinde grev yapmaktadr. DS Genel Mdrl, 18 Aralk 1953 tarih ve 6200 sayl Devlet Su leri Umum Mdrl Tekilat ve Vazifeleri Hakknda Kanun ile kurulmutur. Genel Mdrln kurulu amac yerst ve yeraltsularnn zararlarn nlemek ve bunlardan eitli ynden faydalanmaktr. Bu kapsamda temel grevleri; baraj inaat, hidroelektrik enerji retimi, takn koruma tesisleri meydana getirilmesi, sulama tesisleri kurulmas, bataklk alanlarn slah, ime suyu ve kanalizasyon tesisleri yapm ile bu tesislerin iletme, bakm ve onarmnn yaplmasdr. 16 Aralk 1960 tarihinde 167 sayl yasa ile Yeraltsular Hakknda Kanun kabul edilmitir. Yeraltsularnn aratrlmas, kullanlmas, korunmas ve tescili 167 sayl yasann hkmlerinden olup, ilemler DS Genel

Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltsular Dairesi Bakanl tarafndan anlurfada 2006 ylnda dzenlenen Jeoteknik ve Yeraltsular Semineri nde sunulmutur.

118

Mdrl tarafndan yaplmaktadr. Kanunun uygulanabilmesi iin Yeraltsular Tz ile Ynetmelii hazrlanmtr.

daha etkin ekilde Yeraltsular Teknik

Yeraltsuyu temini maksad ile ina edilecek belirli derinlikteki kuyu, tnel, galeri vb. su yaplar iin Belge alma mecburiyeti bulunmaktadr. Alnan belgeler sicile kayt edilerek rezerv kontrol yaplmaktadr. 3 Temmuz 1968 tarih ve 1053 sayl Ankara, stanbul ve Nfusu Yzbinden Yukar Olan ehirlerde me, Kullanma ve Endstri Suyu Temini Hakknda Kanun ile ime suyu barajlar, isale hatlar ve tasfiye tesisi inaatlarn yapmak grevi DS Genel Mdrl ne verilmitir. 1053 sayl yasa kapsamnda ime suyu temin edilen sahalarda su kalitesi ve su kirlilii gzlemleri DS tarafndan yaplmaktadr. Fiziksel, kimyasal, mikrobiyolojik ve ar metal analizlerinin sonular deerlendirilerek kirlilik var ise kkeni aratrlmakta ve risk altndaki blgeler tespit edilerek ilgili kurumlar bilgilendirilmektedir. 1150 istasyonda su kalitesi gzlemleri yaplmaktadr. 1.3. evre ve Orman Bakanl evre ve Orman Bakanl (OB) 1 Mays 2003 tarih ve 4856 sayl evre ve Orman Bakanl Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun ile kurulmutur. evrenin korunmas, iyiletirilmesi, doal kaynaklarn en iyi ekilde kullanlmas, korunmas, evre kirliliinin nlenmesi ve bu konularda gerekli nlemlerin alnmas OBnn kurulu amacdr. Bu kapsamda Bakanlk tarafndan hedefler, ilkeler ve politikalar belirlenir; programlar hazrlanr, kurulular arasnda ibirlii ve koordinasyon salanr. 9 Austos 1983 tarih ve 2872 sayl evre Kanunu, 26 Nisan 2006 tarih ve 5491 sayl evre Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun ile revize edilmitir. evre Yasasnn amac btn canllarn ortak varl olan evrenin, srdrlebilir evre ve srdrlebilir kalknma ilkeleri dorultusunda korunmasn salamaktr. evre yasas ana prensip iermektedir: a) evrenin korunmas, b) evrenin iyiletirilmesi, c) evre kirliliinin nlenmesi. Yasada kirleten der prensibi de yer almaktadr. Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii ilk olarak 2872 sayl evre Kanununa istinaden hazrlanm ve 4 Eyll 1988 tarih ve 19919 sayl Resm Gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. Sz konusu ynetmelik daha sonra 2872 sayl evre Kanunu ve 4856 sayl evre ve Orman

119

Bakanl Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanuna dayanlarak revize edilmi; 31 Aralk 2004 tarih ve 25687 sayl Resmi Gazetede yaynlanmtr. Ynetmeliin amac, lkemizin su kaynaklar potansiyelinin korunmas ve en iyi biimde kullanmnn salanmas iin su kaynaklar kirliliinin nlenmesini srdrlebilir kalknma hedefleriyle uyumlu bir ekilde gerekletirmek zere gerekli olan hukuki ve teknik esaslar belirlemektir. Ynetmelik su ortamlarnn kalite asndan snflandrmalarn ve kullanm amalarn, su kalitesinin korunmasna ilikin esaslar ve yasaklar, atk sularn boaltm ilkelerini ve boaltm izni esaslarn, atk su altyap tesisleri ile ilgili esaslar ve su kirliliinin nlenmesi amacyla yaplacak izleme ve denetleme usul ve esaslarn kapsamaktadr. Sz konusu ynetmeliin 22. maddesi yeraltsularnn kullanlmas ve korunmasna ilikin 16 Aralk 1960 tarih ve 167 sayl Yeraltsular Hakknda Kanun ile Devlet Su leri Genel Mdrlne verilen yetki ve sorumluluklar sakl tutarak, yeraltsularnn korunmasna ilikin zel planlama esaslar getirilinceye kadar, baz ykmllklerin yerine getirilmesini gerekli klmaktadr. Burada en nemli iki ykmllk; atk sularn, artlm olsa dahi yeraltsularna dorudan dearj edilemeyecei ve yeraltsularnn kalitesinin bozulmas durumunda kirletici kaynan belirlenmesi ve idari cezalarn uygulanmasdr. 1.4. l zel dareleri 13 Ocak 2005 tarih ve 5286 sayl "Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn Kaldrlmas ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun ile Ky Hizmetleri Genel Mdrl kapatlm ve 9 Mays 1985 tarih ve 3202 sayl "Ky Hizmetleri Genel Mdrl Tekilt ve Grevleri Hakknda Kanun"un ad "Kye Ynelik Hizmetler Hakknda Kanun" olarak deitirilmitir. Ayrca kanunda belirtilen hizmetlerin, stanbul ve Kocaeli illeri dnda l zel darelerince yerine getirilecei hkme balanmtr. 3202 sayl yasann 40. maddesi Ky ve bal yerleim birimleri ile askeri garnizonlara ime ve kullanma suyu temini amacyla alacak sondajlar, tahditli blgelerde alacak olanlar dnda, 167 sayl Yeraltsular Hakknda Kanun hkmlerine tabi deildir. hkmn iermektedir. Bu nedenle l zel dareleri bu ama kapsamnda at kuyular iin DS den kullanma belgesi almamaktadrlar. Sulama kooperatifleri sahalarnda toprak kaynaklar (SAT raporu, arazi mlkiyet haritas) ile ilgili almalar, sulama ebekesi inas ile tarla ii gelitirme hizmetleri l zel dareleri tarafndan yrtlmektedir. Ayrca zel mlkiyet iinde yer alan kaynaklar da bu kurum tarafndan kiraya verilmektedir.
120

1.5. ller Bankas 13 Haziran 1945 tarih ve 4759 sayl ller Bankas Kanunu ile kurulan Banka, ehir, kasaba ve kylerin kurulu ve imar yolundaki plan ve programlarn gerekletirilmesini desteklemek amacyla bunlara, kendi tznde yazl esas ve artlara gre kredi salamakla, ayrca banka yatrm programnda yer alan ilerinden hibe veya fon yardmlarnn katksyla gerekletirecek olanlar Banka eliyle yapmak veya yaptrmakla grevlendirilmitir. 1.6. Bykehir Belediyeleri 10 Temmuz 2004 tarih ve 5216 sayl yasa ile kabul edilen Bykehir Belediyesi Kanunu bykehir belediyesi ynetiminin hukuk statsn dzenlemek, hizmetlerin plnl, programl, etkin, verimli ve uyum iinde yrtlmesini salamak amacn tamaktadr. Bu yasann yrrle girmesi ile 27 Haziran 1984 tarih ve 3030 sayl Bykehir Belediyelerinin Ynetimi Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin Deitirilerek Kabul Hakknda Kanun ile ayn Kanunun ek ve deiiklikleri yrrlkten kaldrlmtr. stanbul Bykehir Belediyesinin grev, yetki ve sorumluluklarnn yer ald 5216 sayl yasann 7. maddesinin (i) bendinde Srdrlebilir kalknma ilkesine uygun olarak evrenin, tarm alanlarnn ve su havzalarnn korunmasn salamak hkm yer almaktadr. stanbul Su ve Kanalizasyon daresi ( SK ) Genel Mdrl 20 Kasm 1981 tarih ve 2560 sayl stanbul Su ve Kanalizasyon daresi Genel Mdrl Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun ile kurulmutur. SK nin kurulu amac stanbul Bykehir Belediyesinin su ve kanalizasyon hizmetlerini yrtmek ve bu amala gereken her trl tesisi kurmak, kurulu olanlar devralmak ve bir elden iletmektir. SK nin hizmet alan stanbul Bykehir Belediyesinin grev alan ile snrldr. ehrin yararland su kaynaklar Bykehir Belediye snrlar dnda da olsa su kaynaklarnn korunmasna ilikin hizmetler bu kurulu tarafndan yrtlmektedir. SK 'nin grev ve yetkilerinin yer ald 2560 sayl yasann 2. maddesinin c) bendi aada verilmitir; c) Blge iindeki su kaynaklarnn, deniz, gl, akarsu kylarnn ve yeraltsularnn kullanlm sularla ve endstri artklar ile kirletilmesini, bu kaynaklarda sularn kaybna veya azalmasna yol aacak tesis kurulmasn ve bu tr faaliyetlerde bulunulmasn nlemek, bu konuda her trl teknik, idari ve hukuki tedbiri almak.

121

Dier bykehir belediyeleri de bu yasay rnek alarak kendi Su ve Kanalizasyon darelerini kurmulardr. 1.7. Tarm ve Kyileri Bakanl 7 Austos 1991 tarih ve 441 sayl Tarm ve Kyileri Bakanlnn Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamede ( Yetki Kanunu tarihi: 6 Haziran 1991, say: 3755 ) su ve benzeri tabii kaynaklarn korunmas ve gelitirilmesi iin aratrma, inceleme, plan, program ve projeler yapmak ve yaptrmak Tarm ve Kyileri Bakanlnn grevleri arasnda yer almaktadr. 1.8. Salk Bakanl 6 Mays 1930 tarih ve 1489 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle giren 1593 sayl Umumi Hfzsshha Kanunu genel salk hizmetlerinin Salk Bakanl tarafndan yrtleceini belirten bir yasadr. Yasann ilgili maddeleri aada belirtilmitir: Madde 236 - ilmek ve kullanlmak iin getirilecek sularn fennen iilmesine msaade edilecek evsafta olmas arttr. Olmad takdirde bunlarn fennen icap ettii surette temizlenmesine ve evsafnn slahna belediyeler mecburdurlar. Madde 237 - ehir ve kasabalarda tevzi edilmek zere celbedilen su menbalarnn etrafnda behemehal bir himaye mntakas tesis edilmelidir. Bu mntakalarn hudutlar shhat memurlar huzuriyle ihtisas erbab tarafndan menban gda havzas zerinde tayin edilir. Ayrca 13 Aralk 1983 tarih ve 181 sayl Salk Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin (Yetki Kanunu tarihi: 17 Haziran 1982, say: 2680) 9. maddesinin e) bendinde iilecek ve kullanlacak nitelikte su temini, ilgili salk dzenlemeleri yaplmas ve denetlenmesi yer almaktadr. 1.9. Maliye Bakanl Maliye Bakanl tarafndan 5018 sayl yasaya istinaden hazrlanan Kamu darelerine Ait Tanmazlarn Tahsis ve Devri Hakknda Ynetmelik 10 Ekim 2006 tarih ve 26315 sayl Resmi Gazetede yaynlanmtr. Sz konusu ynetmeliin 4. maddesinin 10. bendinde umuma ait sularn belediyelere tahsisinde Maliye Bakanlnn yetkili olduuna dair hkm yer almaktadr. Dolaysyla DS nin bilgisi olmadan yaplacak su tahsisleri su ynetiminde karmaaya yol aacaktr.

122

2. AVRUPA B RL MEVZUATI 2.1. 2000/60/AT sayl Direktif 2000/60/AT sayl Su ereve Direktifi su ile ilgili konularda ABnin faaliyetlerini belirlemekte ve Su Anayasas olarak kabul edilmektedir. lkemiz mevzuatna uyumlatrlmas gerekletirilmemitir. Direktifin amac i yerst sularnn, gei sularnn, ky sularnn ve yeraltsularnn korunmas iin bir ereve oluturmaktr. Direktifin ieriinde yer alan ve ye devletlerin yerine getirmesi gereken balca konular aada belirtilmitir: Kendi ulusal snrlar iinde bulunan bireysel nehir havzalar ierisinde yer alan yeraltsuyu ktlelerini belirleyecekler, Yeraltsular zerinde insan faaliyetlerin etkisini analiz ederek yeraltsularn snflandracaklar, Suya baml olan doal ortamlarn veya hayvan trlerinin korunmasna ilikin korunan alanlar kt oluturacaklar, Yeraltsuyunun nicelik ve nitelik durumunu incelemek iin gzlem an kuracaklar, Nehir havzas ynetim plann hazrlayacaklar, Su hizmetleri salayacaklar, iin yaplan harcamalarn geri denmesini

Yeraltsuyu ekiminin kontrol, kirliliin nlenmesi ve kontrol edilmesine ynelik evresel hedeflere ulamak iin nlemler paketini belirleyecekler, me suyu amal kullanlacak sular tayin ederek bu sularn koruma zonlarn belirleyeceklerdir. 2.2. 80/68/AET sayl Direktif Baz Tehlikeli Maddelerin Yaratt Yeraltsuyu Kirliliinin nlenmesine likin 80/68/AET sayl Direktifin uyumlatrlmas henz yaplmam olup, uyumlatrma almalar devam etmektedir. Direktifin amac, ekinde yer alan Liste I ve Liste IIde belirtilen tehlikeli maddeler tarafndan yeraltsularnn kirlenmesini nlemek ve oluan kirliliin sonularn azaltmaktr.

123

Direktifte, tehlikeli maddelerin yeraltsuyuna dearj edilmesi ile ilgili n inceleme, izin verme, izleme ve envanter tutma konular hakknda hkmler yer almaktadr. Liste I ve Liste IIde yer alan maddelerin yeraltsularna direkt ve dolayl dearj izni iin izlenecek yol Tablo 1 de belirtilmitir. Tablo 1. Dearj izinleri Direkt dearj Liste I Liste II Yasak n inceleme yaplmal Dolayl dearj n inceleme yaplmal n inceleme yaplmal

Dearja verilecek izinler, tehlikeli maddelerin neden olaca yeraltsuyu kirliliini nlemek iin gerekli btn teknik nlemleri ve snrlamalar kapsamaktadr. 2.3. 76/464/AET sayl Direktif Baz Tehlikeli Maddelerin Su Ortamlarna Dearjnn Yaratt Kirlilie likin 76/464/AET sayl Direktifin uyumlatrlmas evre ve Orman Bakanl tarafndan Tehlikeli Maddelerin Su ve evresinde Neden Olduu Kirliliin Kontrol Ynetmelii olarak yaplmtr. Sz konusu ynetmelik 26 Kasm 2005 tarih ve 26005 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girmi olup, su ve evresinde tehlikeli maddelerden kaynaklanan kirliliin tespitini, nlenmesini ve kademeli olarak azaltlmasn amalamaktadr. 2.4. 98/83/AT sayl Direktif 17 ubat 2005 tarih ve 25730 sayl Resmi Gazetede yaynlanan nsani Tketim Amal Sular Hakknda Ynetmelik ile nsani Kullanm Amal Sularn Kalitesine Dair 98/83/AT sayl Direktifin uyumlatrlmas gerekletirilmitir. Salk Bakanl tarafndan uyumlatrlan direktiftin amac insani tketim amal sularn teknik ve hijyenik artlara uygunluu ile sularn kalite standartlarnn salanmas, kaynak sular ve ime sularnn istihsali, ambalajlanmas, etiketlenmesi, sat ve denetlenmesi ile ilgili usul ve esaslar dzenlemektir. Ynetmelik doal mineralli sular, kaplca ve imece sular ile tbbi amal sular kapsamamaktadr. 2.5. 91/676/AET sayl Direktif 18 ubat 2004 tarih ve 25377 sayl Resmi Gazetede yaynlanan Tarmsal Kaynakl Nitratn Neden Olduu Kirlilie Kar Sularn Korunmas Ynetmelii ile Tarmsal Kaynakl Nitratn Neden Olduu Kirlilie Kar
124

Sularn Korunmasna likin 91/676/AET sayl Direktifin uyumlatrlmas gerekletirilmitir. Tarm ve Kyileri Bakanl ile evre ve Orman Bakanl tarafndan uyumlatrlan direktifin amac tarmsal kaynakl nitratn su da neden olduu kirlenmenin tespit edilmesi, azaltlmas ve nlenmesidir. Ynetmelik yeraltsular, yzey sular ve topraklarda kirlilie neden olan azot ve azot bileiklerinin belirlenmesi, kontrol ve kirliliin nlenmesi ile ilgili teknik ve idari esaslar kapsamaktadr.

125

3. KAYNAKLAR DPT, 2006, Dokuzuncu Kalknma Plan, Su Toprak Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi, zel htisas Komisyonu Raporu. DS , 1996, Devlet Su leri Genel Mdrl Hizmetleri ile lgili Mevzuat. www.abgs.gov.tr www.cevreorman.gov.tr www.ibb.gov.tr www.ilbank.gov.tr www.khgm.gov.tr www.mevzuat.adalet.gov.tr www.rega.basbakanlik.gov.tr www.saglik.gov.tr www.tarim.gov.tr www.tbmm.gov.tr

126

LKEM ZDE YERALTISULARI MEVZUATI ve AB MEVZUATINA UYUMLATIRMA SREC 1

Z Teblide, lkemizde yeraltsuyu konularnda dorudan veya dolayl ilgisi olan kurumlarn tekilat yaplar ve mevzuatlar hakknda ksa bir deerlendirme yapldktan sonra 80/68 ve 2006/118 sayl Avrupa Birlii (AB) direktiflerinin uyumlatrlma sreleri ile bilgi verilecektir.
1. G R Su kaynaklarnn korunmas, gelitirilmesi ve ynetimi ile ilgili sorunlar gn getike dikkat ekmekte ve nceliini korumaktadr. Snrl olan su kaynaklarnn srdrlebilir ynetimi salanmaz ise skntlarn artaca aikrdr. Su zengini olmayan lkemizde kaynaklarn, yanl ve bilinsiz kullanmna kirliliin de eklenmesi halinde problemler byyecektir. O halde yasal ve kurumsal yapdaki aksaklklar giderilerek problemlerin meydana gelmesine ve bymesine imkn tannmamaldr. Bu sebeple lkemizin su kaynaklarnn korunmasn, gelitirilmesini ve su kullanmnn ekonomik klnmasn ngren bir Ulusal Su Politikasna ihtiyac vardr. 2. KURUMSAL YAPI 2.1. Devlet Planlama Tekilat Genel prensipleri, yatrm nceliklerini, orta ve uzun dnem teknik, evresel, sosyal ve kltrel politikalar ieren Kalknma Planlar Devlet Planlama Tekilat (DPT) tarafndan yaplmaktadr. 2.2. Devlet Su leri Genel Mdrl Devlet Su leri (DS ) Genel Mdrl, 18 Aralk 1953 tarih ve 6200 sayl Devlet Su leri Umum Mdrl Tekilat ve Vazifeleri Hakknda Kanun ile kurulmutur. Genel Mdrln kurulu amac yerst ve yeraltsularnn zararlarn nlemek ve bunlardan eitli ynden

naat Mhendisleri Odas tarafndan Ankarada 2008 ylnda gerekletirilen TMMOB 2. Su Politikalar Kongresi nde sunulmu ve Beinci Dnya Su Forumuna hazrlk kapsamnda Konyada 2008 ylnda gerekletirilen Konya Kapal Havzas Yeraltsuyu ve Kuraklk Konferans tebli kitabnda yer almtr.

127

faydalanmaktr. Bu kapsamda DS nin temel grevleri baraj inaat, hidroelektrik enerji retimi, takn koruma tesisleri meydana getirilmesi, sulama tesisleri kurulmas, bataklk alanlarn slah, ime suyu ve kanalizasyon tesisleri yapm ile bu tesislerin iletme, bakm ve onarmnn yaplmasdr. Devlet Su leri Genel Mdrl, lkemizdeki btn su kaynaklarnn planlanmas, ynetimi, gelitirilmesi ve iletilmesinden sorumlu yatrmc bir kurulu olup tarm, enerji, hizmet ve evre sektrlerinde grev yapmaktadr. 2.3. evre ve Orman Bakanl evre ve Orman Bakanl (OB), 1 Mays 2003 tarih ve 4856 sayl evre ve Orman Bakanl Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun ile kurulmutur. evrenin korunmas, iyiletirilmesi, doal kaynaklarn en iyi ekilde kullanlmas, korunmas, evre kirliliinin nlenmesi ve bu konularda gerekli nlemlerin alnmas OBnn kurulu amacdr. Bu kapsamda Bakanlk tarafndan hedefler, ilkeler ve politikalar belirlenir, programlar hazrlanr, kurulular arasnda ibirlii ve koordinasyon salanr. 2.4. Tarm ve Kyileri Bakanl 7 Austos 1991 tarih ve 441 sayl Tarm ve Kyileri Bakanlnn Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamede (Yetki Kanunu tarihi: 6 Haziran 1991, say: 3755) su ve benzeri tabii kaynaklarn korunmas ve gelitirilmesi iin aratrma, inceleme, plan, program ve projeler yapmak ve yaptrmak Tarm ve Kyileri Bakanlnn grevleri arasnda yer almaktadr. 2.5. Salk Bakanl 13 Aralk 1983 tarih ve 181 sayl Salk Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin (Yetki Kanunu tarihi: 17 Haziran 1982, say: 2680) 9. maddesine gre iilecek ve kullanlacak nitelikte su temini, ilgili salk dzenlemelerinin yaplmas ve denetlenmesi Salk Bakanl tarafndan gerekletirilmektedir. 2.6. Maliye Bakanl Maliye Bakanl tarafndan 10 Aralk 2003 tarih ve 5018 sayl Kamu Mal Ynetimi ve Kontrol Kanununa dayanlarak hazrlanan Kamu darelerine Ait Tanmazlarn Tahsis ve Devri Hakknda Ynetmelik, 10 Ekim 2006 tarih ve 26315 sayl Resmi Gazetede yaynlanmtr. Sz konusu ynetmeliin 4. maddesinin 10. bendinde umuma ait sularn belediyelere tahsisinde Maliye Bakanlnn yetkili olduuna dair hkm yer almaktadr.

128

Dolaysyla DS nin bilgisi olmadan yaplacak su tahsisleri su ynetiminde karmaaya yol aacaktr. 2.7. ller Bankas 13 Haziran 1945 tarih ve 4759 sayl ller Bankas Kanunu ile kurulan Banka, ehir, kasaba ve kylerin kurulu ve imar yolundaki plan ve programlarn gerekletirilmesini desteklemek amacyla bunlara, kendi tznde yazl esas ve artlara gre kredi salamakla ayrca banka yatrm programnda yer alan ilerinden hibe veya fon yardmlarnn katksyla gerekletirecek olanlar Banka eliyle yapmak veya yaptrmakla grevlendirilmitir. 2.8. l zel dareleri l zel dareleri il snrlar iinde yaayan halkn ortak nitelikteki ihtiyalarn karlamak zere kurulan ve karar organ seilmi kiilerden oluan bir birimdir. Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn kaldrlmas ile bu kurumun tara tekilat stanbul ve Kocaeli illeri haricinde l zel dareleri bnyesine dhil edilerek grevlerini srdrmektedirler. 13 Ocak 2005 tarih ve 5286 sayl "Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn Kaldrlmas ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun ile Ky Hizmetleri Genel Mdrl kaldrlm, 9 Mays 1985 tarih ve 3202 sayl "Ky Hizmetleri Genel Mdrl Tekilt ve Grevleri Hakknda Kanun"un ad "Kye Ynelik Hizmetler Hakknda Kanun" olarak deitirilmi ve kanunda belirtilen hizmetlerin, stanbul ve Kocaeli illeri dnda l zel darelerince yerine getirilecei hkme balanmtr. 3202 sayl yasann 40. maddesinde ky ve bal yerleim birimleri ile askeri garnizonlara ime ve kullanma suyu temini amacyla alacak sondajlarn, tahditli blgelerde alacak olanlar dnda, 167 sayl kanun hkmlerine tabi olmad yer almaktadr. Bylece yukarda belirtilen amalara ynelik olarak yeraltsuyu temin eden l zel dareleri DS den Yeraltsuyu Kullanma Belgesi almadndan yeraltsuyu tahsisi tek elden yaplamamakta ve ayn kaynaktan yaplan yeraltsuyu kullanmlar bilinsiz olarak artmaktadr. Sulama kooperatifleri sahalarnn yeraltsuyundan sulanmasna ynelik projelerde toprak kaynaklar (SAT raporu, arazi mlkiyet haritas) ile ilgili almalar, sulama ebekesi inas ile tarla ii gelitirme hizmetleri bu kurum tarafndan yrtlmektedir. 2.9. Bykehir Belediyeleri 10 Temmuz 2004 tarih ve 5216 sayl yasa ile kabul edilen Bykehir Belediyesi Kanunu bykehir belediyesi ynetiminin hukuk statsn

129

dzenlemek, hizmetlerinin plnl, programl, etkin, verimli ve uyum iinde yrtlmesini salamak amacn tamaktadr. Bu yasann yrrle girmesi ile 27 Haziran 1984 tarih ve 3030 sayl Bykehir Belediyelerinin Ynetimi Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin Deitirilerek Kabul Hakknda Kanun ile ayn Kanunun ek ve deiiklikleri yrrlkten kaldrlmtr. Su havzalarnn korunmasn salamak bykehir belediyesinin grev, yetki ve sorumluluklar arasnda yer almaktadr. 2.10. stanbul Su ve Kanalizasyon daresi 20 Kasm 1981 tarih ve 2560 sayl stanbul Su ve Kanalizasyon daresi Genel Mdrl Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun ile stanbul Bykehir Belediyesinin su ve kanalizasyon hizmetlerini yrtmek ve bu amala gereken her trl tesisi kurmak, kurulu olanlar devralmak ve bir elden iletmek amac iin stanbul Su ve Kanalizasyon daresi ( SK ) Genel Mdrl kurulmutur. SK nin hizmet alan stanbul Bykehir Belediyesinin grev alan ile snrldr. ehrin yararland su kaynaklarnn bykehir belediye snrlar dnda da olsa kaynaklarn korunmasna ilikin hizmetler bu kurulu tarafndan yrtlmektedir. SK 'nin grev ve yetkileri arasnda su kaynaklarnn kirletilmesini nlemek, bu kaynaklarda sularn kaybna veya azalmasna yol aacak tesis kurulmasn engellemek iin her trl teknik, idari ve hukuki tedbiri almak bulunmaktadr. lkemizde bulunan 16 adet bykehir belediyesi bu kanunu emsal alarak su ve kanalizasyon hizmetleri iin kendi ynetmeliklerini kararak su ve kanalizasyon idarelerini kurmulardr. 3. YASAL DURUM 3.1. Trk Medeni Kanunu 8 Aralk 2001 tarih ve 24607 sayl Resmi Gazetede yaynlanan 4721 sayl Trk Medeni Kanununun 756. maddesi aadadr: Madde 756- Kaynaklar, arazinin btnleyici paras olup, bunlarn mlkiyeti ancak kaynadklar arazinin mlkiyeti ile birlikte kazanlabilir. Bakasnn arazisinde bulunan kaynaklar zerindeki hak, bir irtifak hakk olarak tapu ktne tescil ile kurulur. Yeraltsular, kamu yararna ait sulardandr. Arza malik olmak, onun altndaki yeraltsularna da malik olmak sonucunu dourmaz. Arazi maliklerinin yeraltsularndan yararlanma biimi ve lsne ilikin zel kanun hkmleri sakldr. Burada sularn mlkiyete konu saylan sular ve umuma ait sular olarak iki farkl ekilde deerlendirildii grlmektedir.
130

3.2. Umumi Hfzsshha Kanunu 6 Mays 1930 tarih ve 1489 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle giren 1593 sayl Umumi Hfzsshha Kanunu genel salk hizmetlerinin Salk Bakanl tarafndan yrtleceini belirten bir yasadr. Yasann ilgili maddeleri aada belirtilmitir: Madde 236 - ilmek ve kullanlmak iin getirilecek sularn fennen iilmesine msaada edilecek evsafta olmas arttr. Olmad takdirde bunlarn fennen icap ettii surette temizlenmesine ve evsafnn slahna belediyeler mecburdurlar. Madde 237 - ehir ve kasabalarda tevzi edilmek zere celbedilen su menbalarnn etrafnda behemehal bir himaye mntakas tesis edilmelidir. Bu mntakalarn hudutlar shhat memurlar huzuriyle ihtisas erbab tarafndan menban gda havzas zerinde tayin edilir. 3.3. Yeraltsular Hakknda Kanun 16 Aralk 1960 tarih ve 167 sayl yasa ile Yeraltsular Hakknda Kanun kabul edilmitir. Yasaya gre, yeraltsular Devletin hkm ve tasarrufu altndadr. Yeraltsularnn aratrlmas, kullanlmas, korunmas ve tescili 167 sayl yasann hkmlerinden olup, ilemler DS Genel Mdrl tarafndan yaplmaktadr. Kanunun daha etkin ekilde uygulanabilmesi iin Yeraltsular Tz ile Yeraltsular Teknik Ynetmelii hazrlanmtr. Kanunda 3 temel esas gze arpmaktadr: Kontrol maksad; Yeraltsuyu temini maksad ile ina edilecek belirli derinlikteki kuyu, tnel ve galeri gibi yeraltsuyu yaplar iin Belge alma mecburiyeti bulunmaktadr. Bylece yeraltsular kontrol altna alnmaktadr. Su Sicili; Verilen kullanma belgeleri su siciline kayt edilerek envanter tutulmaktadr. Ova baznda yaplm olan tahsisler, ovann emniyetli yeraltsuyu iletme potansiyeli ile karlatrlmakta, tahsisler potansiyele eritii takdirde tahsis yaplmas durdurulmaktadr. Mlkiyete disiplin; Faydal ihtiya miktar erevesinde yaplan tahsisler ile kimselerin kullanaca miktarlar belirlenmektedir. Yukarda belirtilen hususlara uyulmad takdirde uygulanacak cezai hkmler de yasa kapsamndadr. Ayrca 4916 sayl yasa ile mevcut yasaya faydal ihtiya miktarndan fazla tahsis edilen yeraltsularnn kiralanabilmesi hkm ilave edilmitir.

131

3.4. Belediye Tekilt Olan Yerleim Yerlerine Endstri Suyu Temini Hakknda Kanun

me, Kullanma ve

3 Temmuz 1968 tarih ve 1053 sayl Ankara, stanbul ve Nfusu Yzbinden Yukar Olan ehirlerde me, Kullanma ve Endstri Suyu Temini Hakknda Kanun ile nfusu 100 000 den fazla olan yerleim birimlerinin ime suyu barajlar, isale hatlar ve tasfiye tesisi inaatlar yapmak grevi DS Genel Mdrlne verilmitir. Bu yasa erevesinde yeraltsuyu ihtiyac olmas halinde 167 sayl yasa kapsamnda ilem yaplmaktadr. 26 Nisan 2007 tarih ve 26504 sayl Resmi Gazetede yaynlanan 5625 sayl yasa ile 1053 sayl Kanunun ad "Belediye Tekilt Olan Yerleim Yerlerine me, Kullanma ve Endstri Suyu Temini Hakknda Kanun" olarak deitirilmitir. 1053 sayl yasa kapsamnda ime suyu temin edilen sahalarda su kalitesi ve su kirlilii gzlemleri DS tarafndan yaplmaktadr. Fiziksel, kimyasal, mikrobiyolojik ve ar metal analizleri yaplarak sonular deerlendirilmektedir. Kirlilik var ise kkeni aratrlmakta ve risk altndaki blgeler tespit edilerek ilgili kurumlar bilgilendirilmektedir. 3.5. evre Kanunu 9 Austos 1983 tarih ve 2872 sayl evre Kanunu, 26 Nisan 2006 tarihinde 5491 sayl evre Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun ile revize edilmitir. evre Kanununun amac btn canllarn ortak varl olan evrenin, srdrlebilir evre ve srdrlebilir kalknma ilkeleri dorultusunda korunmasn salamaktr. evre Kanunu temel unsur iermektedir: a) evrenin korunmas, b) evrenin iyiletirilmesi, c) evre kirliliinin nlenmesi. Yasada kirleten der prensibi de yer almaktadr. 3.6. Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii lk olarak 2872 sayl evre Kanununa istinaden hazrlanan ve 4 Eyll 1988 tarih ve 19919 sayl Resm Gazetede yaynlanarak yrrle giren ve daha sonra da 2872 sayl evre Kanunu ve 4856 sayl evre ve Orman Bakanl Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanuna dayanlarak revize edilen Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii 31 Aralk 2004 tarih ve 25687 sayl Resmi Gazetede yaynlanmtr. Ynetmeliin amac, lkemizde yeralt ve yerst su kaynaklar potansiyelinin korunmas ve en iyi bir biimde kullanmnn salanmas iin, su kirlenmesinin nlenmesini srdrlebilir kalknma hedefleriyle
132

uyumlu bir ekilde gerekletirmek zere gerekli olan hukuki ve teknik esaslar belirlemektir. Ynetmelik su ortamlarnn kalite snflandrmalarn, sularn kullanm amalarn, su kalitesinin korunmasna ilikin planlama ilkelerini ve yasaklarn, atk sularn boaltm ilkeleri ve boaltm izni kriterlerini, atk su altyap tesisleri ile ilgili hususlar ve su kirliliinin nlenmesi amacyla yaplacak izleme ve denetleme usul ve esaslarn kapsamaktadr. Sz konusu ynetmeliin 22. maddesi yeraltsularnn kullanlmas ve korunmasna ilikin 16 Aralk 1960 tarih ve 167 sayl Yeraltsular Hakknda Kanun ile Devlet Su leri Genel Mdrlne verilen yetki ve sorumluluklar sakl tutarak; yeraltsularnn korunmasna ilikin zel planlama esaslar getirilinceye kadar baz ykmllklerin getirilmesini gerekli klmaktadr. Burada en nemli iki ykmllk atk sularn, artlm olsalar dahi yeraltsularna dorudan dearj edilemeyecei ve yeraltsularnn kalitesinin bozulmas durumunda kirletici kaynan belirlenmesi ve idari cezalarn uygulanmasdr. 4. AVRUPA B RL MEVZUATI 4.1. Su ereve Direktifi (2000/60/AT) Sz konusu direktif su kaynaklar ile ilgili konularda Avrupa Birliinin faaliyetlerini belirlemekte ve Su Anayasas olarak adlandrlmaktadr. Uyumlatrlmas gerekletirilmemitir. Direktifin ieriinde yeraltsular ile ilgili olarak yer alan ve ye devletlerin yerine getirmesi gerekli balca konular aada belirtilmitir; Kendi ulusal snrlar iinde bulunan bireysel nehir havzalar ierisinde yer alan yeraltsuyu ktlelerini belirleyecekler, Yeraltsular zerinde insan faaliyetlerin etkisini analiz ederek yeraltsularn snflandracaklar, Suya baml olan doal ortamlarn veya hayvan trlerinin korunmasna ilikin korunan alanlar kt oluturacaklar, Yeraltsuyunun nicelik ve nitelik durumunu incelemek iin gzlem an kuracaklar, Nehir havzas ynetim plann oluturacaklar, Su hizmetleri iin yaplan harcamalarn geri denmesi ilkesini geerli klacaklar,

133

 Yeraltsuyu ekiminin kontrol ile kirliliin nlenmesi ve kontrol edilmesini amalayan evresel hedeflere ulamak iin nlemler paketini belirleyecekler, me suyu amal kullanlacak sular tayin ederek koruma zonlarn belirleyeceklerdir. 4.2. Yeraltsular Kirlilii ile lgili Direktifler 4.2.1. 80/68/AET sayl Direktif 80/68/AET sayl Baz Tehlikeli Maddelerin Yaratt Yeraltsuyu Kirliliinin nlenmesine likin Direktifin amac, ekinde yer alan Liste I ve Liste IIde belirtilen tehlikeli maddeler tarafndan yeraltsularnn kirlenmesini nlemek ve oluan kirliliin sonularn azaltmaktr. Direktifte, tehlikeli maddelerin yeraltsuyuna dearj edilmesi ile ilgili n inceleme, izin verme, izleme ve envanter tutma konular hakknda hkmler yer almaktadr. Verilecek izinler, tehlikeli maddelerin neden olaca yeraltsuyu kirliliini nlemek iin gerekli btn teknik nlemleri ve snrlamalar kapsamaktadr. lkemizde yrrlkte olan Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii bu direktiften daha kstlayc hkmler ierdiinden uyumlatrlmas dnlmemektedir. 4.2.2. 2006/118/AT sayl Direktif Kirlenmeye ve Bozulmaya Kar Yeraltsularnn Korunmasna likin 2006/118/AT sayl Direktif Su ereve Direktifinin 17. maddesinde yer alan ykmllkleri yerine getirmek iin hazrlanmtr. Ynetmelik, Su ereve Direktifine de atflarda bulunarak yaplacak almalarn Nehir Havzalar Ynetim Planlarnda yer almasna deinmektedir. Ynetmeliin amac yeraltsuyu kirliliini nlemek ve kontrol etmek iin zel nlemleri belirlemektir. Bu zel nlemler; iyi yeraltsuyu kimyasal statsnn deerlendirilmesinde ve kirlilikten ilk duruma geri dn iin balang noktalarnn tanmlanmasnda kriterleri belirlemektir. Yeraltsuyu kimyasal statsn deerlendirme kriteri olarak yeraltsuyu kalite standard ile eik deer kavramlar yer almaktadr. Yaplacak ilem olarak yeraltsuyu kalitesinin gzlenmesi ngrlmektedir. MATRA Program erevesinde Srdrlebilir Yeraltsuyu Ynetimi Kapasitesinin Glendirilmesi konulu proje DS Genel Mdrl ile evre ve Orman Bakanl tarafndan yrtlmektedir. Projenin amac, Yeraltsuyu Ynetim Plannn hazrlanmas, 80/68/AET ve 2006/118/AT sayl direktifler ile 2000/60/AT sayl Su ereve Direktifinin yeraltsular ilgili ksmlarnn uyumlatrlmas ve uygulanmasna yardmc olmaktr.
134

5. SONULAR VE NER LER lkemizde, yeraltsular ile ilgili almalarda ok sayda kurum ve kuruluun yer ald grlmektedir. Bu danklk giderilmeli ve srdrlebilir yeraltsular ynetimi iin yasal dzenleme yaplmaldr. Bu, gerekleene kadar kurumlar aras etkin bir koordinasyon gerekletirilmelidir. dari blmlemeler ile hidrojeolojik sistem rtmemektedir. Bir hidrojeolojik sistemde birden fazla idari yapnn yer aldn ve idari yaplar aras koordinasyonsuzluu dnrsek, kaynaklarn rasyonel ynetimi sz konusu olmayacaktr. Bu sebeple yasal dzenlemelerin ardndan su sektrnde grev alan kurumlar yeniden yaplandrlmaldr. zellikle yeraltsuyu tahsisi tek elden yaplmal ve kalite - miktar asndan ynetim tek elden salanmaldr. Srdrlebilir yeraltsuyu ynetiminin salanmas iin eksik olan altyap almalar tamamlanmaldr. evresel etkilerden en az etkilenen kaynak olan yeraltsularnn korunmasna ve ime suyu iin rezerv edilmesine gereken nem verilmelidir. Yeraltsuyu kaynaklarnn kullanm ve ynetiminde ulusal politika oluturulmaldr. AB mevzuatnda da yeraltsular kirlilii ile ilgili eitli direktifler bulunmaktadr. Bu direktiflerin tek bir ereve direktif kapsamnda yer almasnda fayda grlmektedir.

135

6. KAYNAKLAR DPT, 2006, Dokuzuncu Kalknma Plan, Su Toprak Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu. DS , 1996, Devlet Su leri Genel Mdrl Hizmetleri ile lgili Mevzuat. www.abgs.gov.tr www.cevreorman.gov.tr www.ibb.gov.tr www.ilbank.gov.tr www.khgm.gov.tr www.mevzuat.adalet.gov.tr www.rega.basbakanlik.gov.tr www.saglik.gov.tr www.tarim.gov.tr www.tbmm.gov.tr

136

YERALTISUYU SULAMALARI
Z

Gelimekte olan lkelerde toprak ve su kaynaklarnn gelitirilmesi iin yaplacak yatrmlar nem arz etmektedir. zellikle yzey sularnn bulunmad, yetersiz olduu veya ekonomik olmad yerlerde nemli lde yeraltsular kullanlmaktadr. Gelimekte olan lkelerde tarmn krsal kalknmadaki nemi gz nne alnd takdirde yeraltsuyu sulamalar daha da nem arz etmektedir. Yeraltsularnn istifadeye sunulmasnn ardndan sulamada srdrlebilir verimlilii salamak gerekmektedir. Bu da daha ok iftiler tarafndan kurulan sulama kooperatifleri aracl ile yaplan sulamalarda gzlenmektedir. nk bu tip sulamalarda iletme ve ynetim sorumluluu kooperatiflere devir edilmektedir.
1. G R Artan nfusun beslenmesi ve tarmsal gelirlerin ykseltilmesi iin toprak ve su kaynaklarnn gelitirilmesi zerinde hassasiyetle durulmas gerekmektedir. lkemiz gibi ya rejiminin dzensiz olduu lkelerde, sulama projeleri ile sulanan alanlarn arttrlmasna ynelik yaplacak almalar, tarm retiminin ya rejimine dorudan bal olmas nedeniyle bu bamll azaltacak sonular douracaktr. Yzey suyu imknlarnn bulunmad veya yetersiz kald yerlerde miktar ve kalite ynnden uygun olan yeraltsular istifadeye sunulmaktadr. Yeraltsular, yatrmlarn ksa srede hizmete girebilmesi, kurak periyotlardan daha uzun srede etkilenmesi ve kirlilie kar doal olarak korunmas gibi ilave avantajlara da sahiptir. Kk lekli sahalar iinde, ksa srede dk maliyet ile gerekletirilen projeler Kk Su leri olarak adlandrlr. Yeraltsuyu sulamalar da bu kapsam iinde deerlendirilmektedir. Bu projelerin en byk zellii halkn istekleri ve katks ile gerekletirilmesi ve sosyal zelliinin daha belirgin olmasdr. zellikle sulama kooperatifleri aracl ile yaplan yeraltsuyu sulamalarnda, iftiler sulama kooperatifi kurarak arazilerinin yeraltsuyundan sulanmas iin youn talepte bulunmaktadrlar. Talebin

Ahmet KAYA ve Ahmet Hamdi SARGIN DS Genel Mdrl tarafndan Ankarada 2003 ylnda dzenlenen Sulama Sistemleri Sempozyumu ve Sergisinde ve DS Genel Mdrl tarafndan Ankarada 2005 ylnda dzenlenen Gen Mhendisler Eitim Seminerinde sunulmutur.

137

ifti kesiminden gelmesi ve tesislerin geri demeye tabi olmas sulama yatrmlarnn iftiler tarafndan sahiplenmelerine yol amaktadr. 2. YERALTISULARI HUKUKU Yeraltsuyu sulamalarnda, 1960 ylnda kabul edilen 167 sayl Yeraltsular Hakknda Kanun, bu kanuna istinaden hazrlanan Yeraltsular Tz ve Yeraltsular Teknik Ynetmelii esas alnmaktadr. Bilindii zere yeraltsular Devletin hkm ve tasarrufunda olup; aratrlmas, kullanlmas, korunmas ve tescili 167 sayl yasa hkmlerine tabidir. 3. YERALTISUYU POTANS YEL lkemizde yeraltsuyu potansiyelinin miktar ve kalite asndan belirlenmesi yeraltsuyu havzalarnda yaplan hidrojeolojik almalarn tamamlanmasyla mmkn olabilecektir. 01.01.2003 tarihine kadar Devlet Su leri (DS ) Genel Mdrlnce yaplm olan hidrojeolojik ettler sonucunda, yurdumuzda ekonomik olarak kullanlabilir yeraltsuyu potansiyeli 13.66 km3/yl olarak hesaplanmtr. Bu potansiyelin 5.99 km3/yl yeraltsuyu sulamalarna tahsis edilmitir. 4. YERALTISUYU SULAMALARI 4.1. Sulama Kooperatifleri lkemizde yeraltsuyunun sulamada organize olarak kullanlmasna 1966 ylnda balanmtr. zellikle 1969 ylnda kabul edilen 1163 sayl Kooperatifler Kanununa gre kurulan sulama kooperatifleri, sulamada nemli aamalar kaydederek verim ve gelir artndaki fonksiyonlarn srdrmektedir. Bu sayede krsal kesimde gelir artna paralel olarak refah seviyesi de artmaktadr. Ayrca tarma dayal kk lekli de olsa sanayi tesislerinin ve yan kollarnn kurulmas krsal kesimde istihdam yaratmakta ve kente ge engel olmaya almaktadr. Bu nedenle sulamada yeraltsuyu kullanm ile ilgili krsal kesimin talepleri de her geen gn artmaktadr. Yurdumuzda yeraltsuyu sulama kooperatiflerine ait yatrm hizmetleri DS Genel Mdrl, Toprak Su Genel Mdrl ve T.C. Ziraat Bankas Genel Mdrl arasnda 1966 ylnda imzalanan ve 31 Aralk 1973 tarihinde de revize edilen ibirlii protokol esaslarna gre srdrlmektedir. Protokol esaslarna gre DS Genel Mdrl sulama tesisine ait fizibilite raporlarnn hazrlanmas, sondaj kuyusu am, elektrifikasyon tesisleri inas, pompa tahsis montaj yaplmas ile devir ilemlerini
138

yrtmektedir. Protokolde yer alan Toprak Su Genel Mdrlnn kapatlmasyla yerine kurulan Ky Hizmetleri Genel Mdrl (KHGM) ise sulama kooperatiflerinin toprak kaynaklar ile ilgili almalar, sulama ebekesi inas ve tarla ii gelitirme hizmetlerinden sorumludur. Sulama kooperatiflerinin kurdurulmas ise Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan gerekletirilmektedir. Sulama kooperatiflerine kredi almas konusu ise T.C. Ziraat Bankasnn yetkisinde bulunmaktadr. Ancak bugne kadar kredi kullanm yaygnlamam, sulama yatrm hizmetleri DS ile KHGM tarafndan yrtlm ve yrtlmektedir. DS Genel Mdrl yatrmlar geri demeye tabi yatrmlardr. Bu yatrmlar kooperatif ile DS arasnda imzalanan devir szlemesi esaslar dhilinde kooperatife devir edilmektedir. Szlemede belirtilen geri deme sresi ilk 3 yl demesiz, 12 yl eit miktarlarda olmak zere 15 yldr. Szleme sonuna kadar mlkiyet hakk DS de kalmak zere kullanm hakk kooperatife ait bulunmaktadr. 01.01.2003 tarihi itibar ile 9 263 adet iletme sondaj kuyusuna pompa monte edilmi olup (ekil 1) 382 460 hektar alan sulama kooperatifleri kapsamnda sulanmaktadr (ekil 2). Bu deer Devlet eli ile yeraltsuyundan sulanan alan iinde % 81lik bir paya sahiptir (Grafik 1). 4.2. DS Sulamalar Yzey suyunun yetersiz olduu sulamalarda su ann yeraltsuyu ile takviye edildii veya sadece su kayna olarak yeraltsuyunun kullanld sulamalardr. 01.01.2003 tarihi itibar ile 1 533 adet iletme sondaj kuyusuna pompa monte edilmi olup (ekil 1), 78 040 hektar alan DS sulamalar kapsamnda sulanmaktadr (ekil 2). Bu deer Devlet eli ile yeraltsuyundan sulanan alan iinde % 16lk bir paya sahiptir (Grafik 1). 4.3. Kamu Sulamalar Bu tip sulamalar talepte bulunan kamu kurulularna bedeli mukabilinde ina edilen sulamalardr. Bu kurulularn banda Tarm letmeleri Genel Mdrl (T GEM) gelmektedir. 01.01.2003 tarihi itibar ile 342 adet iletme sondaj kuyusuna pompa monte edilmi olup (ekil 1), 16 140 hektar alan kamu sulamalar kapsamnda sulanmaktadr (ekil 2). Bu tip sulamalar ise % 3lk bir paya sahiptir (Grafik 1).

139

10.000

5.000

0
DS Sulamalar Alan Kuyu (adet) 1.533

Kamu Sulamalar 342

Sulama Kooperatifleri 9.263

ekil 1 Yeraltsuyu sulamalarnda iletme sondaj kuyularnn dalm Bylece 01.01.2003 tarihine kadar Devlet eliyle yaplan sulamalar olarak adlandrabileceimiz sulama kooperatifleri, DS ve kamu sulamalarnda toplam olarak 11 138 adet iletme sondaj kuyusu ile 476 640 hektar arazinin yeraltsuyundan sulanmas salanm durumdadr.

400.000

200.000

0 DS Sulamalar letmeye Alan Sulama Alan (ha) 78.040

Kamu Sulamalar 16.140

Sulama Kooperatifleri 382.460

ekil 2 Yeraltsuyu sulamalarnn sulama alan byklklerine gre dalm Yeraltsuyu sulamalarnn grlmektedir. iletme tipine gre dalm Grafik 1de

140

Grafik 1 Yeraltsuyu sulamalarnn iletme tipine gre dalm

16%

3%

81%

Sulama Koop.

DS Sulamalar

Kamu Sulamalar

2002 ylnda 18 025 hektar alann daha sulamaya almas ile Devlet eli ile yeraltsuyundan sulanan alan miktar toplam 476 640 hektara ulamtr. zellikle yzey suyu olmayan veya yetersiz olan yerlerde sulama kooperatiflerine talep ok fazla olmaktadr. Yeraltsuyu sulamalar, 2 333 995 hektar olan DS Genel Mdrl sulamalar iinde % 20.4 orannda bir paya sahiptir (Grafik 2). Grafik 2 DS tarafndan sulamaya alan alanlarn kyaslanmas

20,4

79,6

Yzey Sulamalar

Yeraltsuyu Sulamalar

4.4. Halk Sulamalar Yeraltsular, 167 sayl yasa esaslarna gre Devletin hkm ve tasarrufunda olduundan, kullanlmas izne tabi olup kuyu almas iin belgelendirme ilemleri DS tarafndan yrtlmektedir. iftilerin yeraltsuyu kullanma belgesi alarak yapt ferdi sulamalar bu kapsamdadr.
141

5. KAYNAKLAR DS , 1995, Yeraltsuyundan Faydalanlarak Yaplan Sulamalar Hakknda Bilgiler. DS , 1998, Krsal Kalknmann nemi, Krsal Altyap ile lgili Sorunlar ve zm nerileri. DS , 2002, Jeoteknik Hizmetler ve YAS Dairesi Bakanl 2002 Yl retim Sonular. Grkmen A. ve Kartal M., 2003, Trkiye Kooperatifleri. Trker de Yeraltsuyu Sulama

M. ve Kaya A., 2000, Trkiyede Yeraltsuyu Kooperatiflerinin Kuruluu, Yatrm ve Devir lemleri.

Sulama

142

GROUNDWATER MANAGEMENT IN TURKEY

ABSTRACT

The groundwater activities in Turkey have been executed by the State Hydraulic Works (DSI) on behalf of the State according to the Law on Groundwater. Groundwater is mostly used for two purposes. Most of groundwater 55 % has been consumed through irrigation. The ratio of domestic water supply is 45 %. Groundwater irrigations are performed in four types. In 2005, approximately 750 000 ha area has been irrigated by groundwater. That figure corresponds to 15 % of total irrigated area in Turkey. The big ratio of this figure is applied by groundwater irrigation cooperatives. In rural area, groundwater irrigation schemes lead to increasing of income and welfare so migration to big cities is prevented through groundwater irrigation schemes. In parallel with developing industry and unplanned urbanization, groundwater is under the threat. So, strict precautions should be taken to conserve groundwater against pollution and distribution of pollution should be monitored. Also, in order to save water, new irrigation techniques should be extended. 1. INSTITUTIONAL ASPECTS There are several organizations on groundwater management in Turkey. Study areas of these organizations related to groundwater are as follows; DSI, as a water authority, is the main organization responsible for development, management and conservation of groundwater resources. Moreover, many water structures have been constructed by DSI for 52 years such as dams, wells, irrigation canals, tunnels, hydroelectric power plant and treatment plants.

Dnya Su Konseyi ve Meksika Devleti tarafndan Meksika da 2006 ylnda dzenlenen Drdnc Dnya Su Forumu nda IUCN standnda ve MATRA Projesi kapsamnda 2006 ylnda Hollandaya yaplan teknik gezi esnasnda sunulmutur.

143

The responsibilities of Local Authority of Rural Service (LARS) include supplying potable water to the rural communities (especially villages) by drilling well, designing irrigation projects to individual farmer irrigations, on-farm development and construction of irrigation channel for irrigation cooperatives. Foundation of irrigation cooperatives and education of the farmers are performed by Ministry of Agriculture and Rural Affairs Bank of Province is responsible for domestic water supply for urban areas by drilling wells. Operation and maintenance services of water supply system are carried out by municipalities. Also, municipalities are responsible for waste water management. The Ministry of Health is responsible for packed and bottled water in terms of sanitary. Also, it determines water standards. The Ministry of Environment and Forestry is responsible for controlling pollution activities and improving public sense on environmental issues of water resources. The Law on Environment was enforced in 1983, it covers all environmental issues. In the content of the Law on Environment, By-law on Water Pollution Control has been prepared. Aim of the by-law is to conserve groundwater. There are three important issues in the by-law. These are following; Even if waste water is treated, discharge to groundwater should not be permitted. Vicinity of domestic water supply resources should be protected. Sea water intrusion should be prevented. 2. LAND AND GROUNDWATER RESOURCES Groundwater is a part of hydrological cycle. Water evaporates from water bodies, condensed in clouds, falls as a precipitation such as rain, snow. When it reaches land, surface runoff starts. When top soil is saturated, water infiltrates. Finally, it recharges groundwater. There are different layers which have different characteristics storing groundwater. These differences affect quality and quantity of groundwater. Where surface water is not available, if groundwater potential is suitable both quantity and quality, groundwater consumption has the great importance. The moving from dry agriculture to irrigated one depends on water resources as much as land resources and irrigation methods. Hence, the investigation of potential of land and water resources is a great
144

importance on irrigation projects. Water has the key role for limiting crop pattern and production. Some figures related to agricultural area in Turkey are given on the Table 1. Table 1. Statistics of agricultural area Types of area Irrigable area Economically irrigable area Irrigated area Size of area (million hectare) 25.75 8.50 4.97

As can be seen on the Table 1, nearly 58 % of economically irrigable area has been cultivated. In Turkey average annual precipitation is 643 mm. It is ranging from 250 mm to 3 000 mm. It shows unevenly distributed water regime in time and space. This precipitation figure forms origin of water resources of Turkey and corresponds to an average of 501 billion m3 of water per year. Some of it evaporates from the surfaces, transpires through plants, forms surface runoff, feeds rives and recharges aquifers. As a result of this cycle, limited water is stored in the aquifer. However, all of water stored in aquifer can not be utilized because of technical and economical reasons. Finally, renewable groundwater resource of Turkey is approximately 14 km3/year. 3. GROUNDWATER ACTIVITIES In order to determine groundwater potential, studies are done in two stages, investigation and planning studies. The aim of investigation studies is to assess development of groundwater resources in basins in terms of location, depth, quality and quantity. After that, in planning stages, it is projected how and in what extend it will be used. Groundwater investigations have been carrying out since DSI was established in 1954. With a view to determining existing of groundwater potential, approximately 10 000 local surveys were completed by 2006. During these studies, it has been drilled more than 33 000 water wells. Approximately a 4 200 000 meter drilling was performed by DSI to investigate and operate groundwater. Up to now, groundwater potential has been available in 342 plains as a feasible source. In the light of rapidly developing technology, new investigation techniques can be able to increase that figure. Besides, 1/500 000 scale hydrogeological map covering all over the Turkey has been published.

145

Studies related with land and water resources are performed according to investment plan. Groundwater wells were mostly constructed by public sector, DSI, by 1993. But as of 1993, due to heavy investment cost, drilling of water wells is tendered to private sector. This application has a positive effect to meet water well demands. DSI is the only organization, which is monitoring groundwater quality for domestic water supply. In some region, groundwater quality is becoming poor in parallel to abstraction. In those areas, groundwater is analyzed at the beginning and end of irrigation period. Also, the EU's Nitrate directive was transposed into Turkish legislation. In addition to this, in the content of European Hydrogeological Map studies, E6 sheet covering most of Turkey was prepared and printed. During these studies, editor country was Turkey. In addition to that, E5 sheet of the map covers some part of Turkey. Related documents were completed and sent to Romania that was an editor country. 4. GROUNDWATER LAW The groundwater activities in Turkey have been executed by DSI on behalf of the State according to the Law on Groundwater. It was brought into force in 1960. According to the law, groundwater is under the decree and possession of the State. Any research, allocation, utilization, protection and registration of groundwater are subject to the law. Within the framework of the Law on Groundwater, whenever and wherever each person or each organization intends to provide groundwater, they should inform DSI. Anyone who wants to drill well, to excavate galleries or tunnels to supply groundwater should get license from DSI. There are three types of license. First one is gotten before drilling or excavating of the groundwater structures. This is called as a License of Exploration. After the construction, if groundwater is available and convenient both quality and quantity, License of Utilization is given in the second stage. Last one is License of Modification. If it is necessary to make any modification for groundwater structures, it should be demanded. All licenses are registered. There are three important issues in the licenses. the person (the owner of license), the aim of water usage required by person for instance irrigation, domestic or industrial,
146

 the amount of water required by the person The person takes related official documents from related organizations according to purposes. If groundwater will be used for irrigation, agricultural office determines water requirement for crop. As for industrial usage, related institution calculates required water. The licenses mentioned before are not subject to application of any fees, stamp duties, charges. Groundwater is allocated according to usage. Allocation is registered in water log. When the amount of allocated groundwater in basins reaches to groundwater potential of basin, allocation is stopped. Persons performing the actions laid down in the law without obtaining a license or giving wrong information will be charged to an application of penalties. With application of the monetary fine, if there is no found obstructing position for the operation of well by the DSI, the license is given. Otherwise the well is sealed, the cost of that is collected by the person who made the well drilled. Also, in accordance with the Law on Groundwater, Groundwater Regulation and Technical By-law on Groundwater were prepared to apply the Law efficiently. 5. GROUNDWATER IRRIGATION MANAGEMENT Groundwater irrigation management is performed in four types. These are; Groundwater Irrigation Cooperatives, DSI Groundwater Irrigations, Public Institutions Irrigations, Individual Farmer Irrigations.

5.1. Groundwater Irrigation Cooperatives Groundwater activities concerning irrigation cooperatives are jointly carried out by DSI and Local Authority of Rural Service. There is an agreement between these two organizations. All activities are followed according to the agreement. This agreement consists of responsibility of two organizations. Farmers establish irrigation cooperatives, and want DSI or Rural Services to construct irrigation schemes. In the content of this activity, responsibilities of DSI are following; Hydrogeological survey is carried out. If groundwater quality and quantity is suitable, feasibility report is written, if it is optimal, project is started. Groundwater wells are drilled. Electrification systems are built. Pumps are

147

provided and mounted. Shortly performing of hydrogeological survey, preparing of feasibility reports, drilling of wells, building of electrification systems and providing of pumps are under the responsibilities of DSI. Soil classification is determined and on-farm development is conducted by Local Authority of Rural Service. Construction of irrigation systems is optional. Both organizations (LARS and DSI) can do it. Foundation of irrigation cooperatives is followed by Ministry of Agriculture and Rural Affairs. All schemes (wells, pumps, electrification systems, irrigation systems) are transferred to the cooperatives namely users. All investment cost constructed by DSI is refunded in 15 years by users without any interest. First three year is called as adaptation period. They do not pay during this period. It is paid in 12 years as equal shares without any interest. 5.2. DSI Groundwater Irrigations This type of groundwater irrigation is performed to supply groundwater into irrigation canal where surface water is insufficient. Operation and maintenance services were made by DSI. These services leaded to financial problems and system performance was decreased. In order to overcome these problems, operation and maintenance services are transferred to Water User Organizations. 5.3. Public Institutions Irrigations In the need of Public Institutions, all equipments related to irrigation schemes are provided by DSI. Afterwards, they are transferred to public institutions. They are paid by the public institutions. 5.4. Individual Farmer Irrigations Each farmer who wants to consume groundwater for irrigation should get license from DSI according to the Law on Groundwater. Two methods are applied for this. If farmer can afford investment cost of all irrigation schemes such as construction and providing equipment, Local Authority of Rural Service makes only irrigation project. That is the first one. If farmer can not afford these, it is financed by Agricultural Bank credits. This is another way. Shortly, DSI allocates groundwater, Local Authority of Rural Service makes technical support and Agricultural Bank gives credit. Where surface water is not available, it can not be denied the benefit of groundwater. For these areas, groundwater is the main source for
148

irrigation. In 2005, 515 000 ha of area is irrigated by groundwater irrigation schemes constructed by the State. Individual farmer irrigations are forming more or less 235 000 ha area. Approximately 750 000 ha area has been irrigated by groundwater. That figure corresponds to 15 % of total irrigated area in Turkey. Statistics about irrigated area by groundwater is given in Table 2. Most of groundwater ( 55 %) has been consumed through irrigation. Table 2. Irrigated area by groundwater Type Irrigation Cooperatives DSI Groundwater Irrigations Public Institutions Irrigations Individual farmers Irrigations Percentage 56 11 2 31

Groundwater irrigation schemes have an important role in rural area. It leads to increasing of income so migration to big cities is prevented through groundwater irrigation schemes At the all types of irrigations, open canal systems were used mostly but recently with a view to saving water and increasing irrigated area per unit water, modern irrigation systems such as sprinkler and drip irrigation have been started to apply. 6. DOMESTIC WATER SUPPLY In addition to groundwater consumption in irrigation, groundwater plays main role for domestic and industrial purposes in the areas where surface water is not possible or convenient. For the cities having population more than 100 000, domestic water supply is under the responsibility of DSI. If groundwater is required, wells are drilled and transferred to municipalities for operation. Local Authority of Rural Service and Bank of Province drill the groundwater wells or make the groundwater wells drilled for rural communities and municipalities respectively. When we consider the springs as groundwater resources, domestic water is supplied by groundwater for more than half of population. In parallel with rapidly developing industry, groundwater demand for industrial purposes is also increasing. Drilling of groundwater well for this purpose is also subject to license.

149

A large amount of groundwater was allocated for domestic water supply and industrial purposes and a number of licenses were given to persons or parties for these purposes. The ratio of allocated water for domestic supply is 45 %. 7. RESULTS Following results are obtained; The groundwater activities in Turkey have been executed by DSI on behalf of the State according to the Law on Groundwater. It is estimated that renewable groundwater resource of Turkey is 14 km3/year. Groundwater irrigation management is performed in four types. In 2005, totally 750 000 ha area has been irrigated by groundwater. That figure corresponds to 15 % of total irrigated area in Turkey. For the cities with the population is more than 100 000, domestic water supply is under the responsibility of DSI. If groundwater is required, wells are drilled and transferred to municipalities for operation. Groundwater is mostly used for two purposes. Most of groundwater 55 % has been consumed through irrigation. The ratio of domestic water supply is 45 %. In rural area, groundwater irrigation schemes lead to increasing of income and welfare so migration to big cities is prevented through groundwater irrigation schemes. In order to improve system performance and rational use, the farmers or users should be educated. New irrigation techniques should be extended. In parallel with developing industry and unplanned urbanization, groundwater is under the threat. So, strict precautions should be taken to conserve groundwater against pollution and distribution of pollution should be monitored.

150

8. REFERENCES DS , 1995, Yeraltsuyundan Faydalanlarak Yaplan Sulamalar Hakknda Bilgiler. DS , 2005, DSI in Brief. DS , 2006, Jeoteknik Hizmetler ve YAS Dairesi Bakanl 2005 Yl retim Sonular. DS , 2006, DS Genel Mdrl 2005 Yl Faaliyet Raporu.

151

A NEW APPROACH FOR GROUNDWATER MANAGEMENT IN TURKEY 1

Abstract The Turkish-Dutch project Strengthening the capacity of sustainable groundwater management in Turkey assists the Turkish government with the implementation of the European Union (EU) Groundwater directive and the Water Framework Directive (groundwater aspects). In the implementation of EU directives three main aspects can be distinguished: juridical, institutional and technical aspects. The project combines these into an integrated approach. In the juridical part of the project gaps are analyzed between EU directives and existing Turkish (water) legislation. Based on this analysis, a work plan for transposition is proposed. The institutional part of the project prepares recommendations how to deal with the new requirements in groundwater management. An advice will be presented to improve current responsibilities and make clear distinctions in tasks for the involved organizations. Both juridical and institutional aspects are tested in a pilot groundwater management plan. For the Groundwater Management Plan (GMP) a pilot area (Kk Menderes) was chosen for the implementation and testing of the new directives. This basin was selected because of its relatively small size and the availability of data. One of the main problems in the area is the depletion of the groundwater level due to overexploitation and the lack of precipitation. The project does not seek for short term solutions but performs a thorough analysis of the groundwater system and describes this into the GMP. One of the outcomes of the project is a set of measures and their effects on the groundwater system. The most sustainable measures will be presented for implementation and further study. Keywords: groundwater management, Groundwater Directive, Water Framework Directive, groundwater management plan, Kk Menderes River Basin.

Frank J.L. VLIGENTHART, Ali GRKMEN, Mfit efik DODU ve Ahmet Hamdi SARGIN MATRA projesi kapsamnda hazrlanan rapordan derlenerek DS Genel Mdrl tarafndan Antalya da 2007 ylnda dzenlenen International Congress on River Basin Management tebli kitabnda yer almtr.

152

INTRODUCTION Groundwater is a major source of drinking water and irrigation water in Turkey. In Turkey at present 55% of the current groundwater resources are allocated for irrigation purposes and 45% for drinking water and industrial purposes. Groundwater is especially used in areas where the usage of surface water is not possible or not convenient. For example; zmir, Elaz, Antalya, Kahramanmara, Konya, and Diyarbakr are the cities being domestic water supplied by means of groundwater resources. Because of fast social and economic developments there is a growing need for the exploitation of groundwater resources. Groundwater investigations have been carried out since 1956, under responsibility of the General Directorate of State Hydraulic Works (DSI). The growing demand for and usage of groundwater urges the development of an adequate legislative framework and management structure, focused on sustainable use of groundwater. Water related activities are centrally planned in Turkey. The government sets out its economic and development priorities at national level in Five Year Development Plans (FYDP). These are developed by the State Planning Organization (falling under the Prime Ministry), in co-operation with experts from all sectors. Planned targets in these FYDPs are binding for the public sector. In the seventh FYDP (1996 - 2000) one of the objectives, specifically with regard to groundwater resources was stated as: Drawing up of a special law which includes institutional reorganization concerning planning, management and conservation of groundwater and surface water resources for the purpose of rational utilization in different sectors and elimination of disorganization in the existing legislation. In the eight FYDP, also an integrated planning approach and harmonization among involved institutions have been strongly emphasized. This article describes backgrounds and first conclusions of the project including institutional, juridical and technical issues to full-fill the recommendations of the FYDP. OBJECTIVE AND SETUP OF STUDY The study is working on the integrated approach and harmonization of institutions as mentioned in the FYDP. The study aims to contribute to the accession of Turkey to the European Union. In particular, the study aims to assist Turkey in the transposition and implementation of directive 80/68/EEC (Groundwater Directive), directive 2000/60/EC (groundwater sections of Water Framework Directive) and (as far as possible) the upcoming new Groundwater Directive.

153

For the purpose of the study, three working groups have been created to work on all relevant aspects: A Juridical Working Group, dealing with transposition of EU legislation; An Institutional Working Group, dealing with institutional structure of groundwater management; A Technical Working Group, dealing with the pilot groundwater management plan. The working groups are composed of employees of the counterpart, the beneficiary and the project team. The Juridical and Institutional Working Group consisted of people from national level, while the Technical Working Group consisted of people from national level and regional level. Figure 1 shows the relation between the Working Groups. Questions to the other Working Groups were posed, which would be put on the agenda for the other Working Groups. Answers were provided before the next round. On necessary occasions joint meetings were organized. In this way a swift and smooth process of exchange of information was secured which has lead to good results in the project.

Figure 1. Interaction and relation between working groups INSTITUTIONAL AND JURIDICAL ASPECTS General The integrated approach to groundwater resources management provides a framework for linking policy dialogue, legislation, structural reforms, use of economic instruments, technical interventions, environmental management and social concerns at a variety of levels. The institutional and juridical frameworks in water management are considered as a key determinant. They are part and parcel of each other. It is clear that the more coherent they are the better solution we achieve.

154

In Turkey, water related activities are centrally planned. Water resources management is described in the Five Year Development Plan, specifying the general principles and priorities of the implementation of medium and long term economic, technical, environmental social and cultural policies. Institutional framework has three levels. These are decision maker, executive level and end users. The Prime Ministry, related Ministries and State Planning Organization are the decision maker. Governmental institutions take place in executive level. They have a twotiered organization. Its top management level is the General Directorate office in Ankara. General Directorate has several department offices. The second management level consists of the Regional Directorates or Provincial Directorates throughout the country. There are both governmental and non-governmental organizations at the user level for the operation and maintenance of the projects. In terms of irrigation, Water User Association, Groundwater Irrigation Cooperatives, Public Irrigation and individual person are the main users. Involved Organizations in Water Management Similar to other countries several ministries are involved in the harmonization and implementation of environmental legislation in Turkey. Below is an overview of all organizations involved in groundwater and groundwater management: Development Plans are prepared by the State Planning Organization. DSI, as a competent water authority, is the main organization responsible for water resources management. All water resources are managed in accordance with the Law No. 6200 on the Organization and Duties of the General Directorate of State Hydraulic Works. DSI was nominated for preparing of water law which was intended in the content of seventh FYDP. The Ministry of Environment and Forestry was established for environmental protection, prevention of environmental pollution and taking required measures in accordance with the Law No. 4856 on Establishment and Duties of Ministry of Environment and Forestry. General Directorate of Electrical Power Resources Survey and Development Administration is responsible for surveys on electric power and for rational use of it. Provincial Special Administration (PSA) works for under the auspices of Governorships (Law No. 5302). The responsibilities of PSA related to groundwater issues include supplying potable water to rural communities by drilling the groundwater wells, foundation of irrigation

155

cooperatives, designing irrigation projects to individual farmer irrigations and construction of irrigation channel for irrigation cooperatives. The Bank of Provinces, an affiliated institution of the Ministry of Public Works and Settlements, is responsible for urban planning, public works and drinking water supply for municipalities in accordance with the Law No.4759 on Bank of Provinces. Metropolitan Municipalities have their own power in accordance with the Law No. 5216 on Metropolitan Municipalities. This law is valid for the territorial border of Metropolitan Municipalities. They should ensure the protection of water basins in harmony with the principle of sustainable development. Law No. 2560 on Establishment and Duties of General Directorate of Istanbul Water and Sewage Administration gives authority to Istanbul Water and Sewage Administration. Responsibilities of water and sewage administrations (within the border of all metropolitan municipalities) are to take legal, technical and administrative measures for prevention of groundwater pollution and decreasing of groundwater quantity. The Ministry of Agriculture and Rural Affairs is responsible for making investigations and preparation projects to protect and improve the resources of soil, water, plants, animals and fisheries as well as products, control of wastewater discharges and receiving environment in fish production areas, monitoring of nitrates parameter in freshwater and groundwater in accordance with The Decree-Law No. 441. The Ministry of Health is responsible for determining the quality standards of drinking water and water for consumption, monitoring of these standards and making legislation concerning these areas. Ministry of Finance is empowered for allocation of water belonging to the State to municipality. The Ministry of Foreign Affairs is involved in all transboundary water related issues. Legislation For groundwater management the EU Water Framework Directive (WFD) and the EU Groundwater Directive are important, both need implementation in Turkish legislation. Relevant present Turkish legislation is the Turkish Groundwater Law and the Turkish Environmental Law. Some backgrounds and details are described under this section of the article. As for legislation in the water sector, the Turkish Constitution is the basic legislation. It covers that water resources are the natural wealth of the country and should be used for the benefit of the citizen. Within this content, Turkish Civil Code grouped water resources into two categories as common water and private water. Except some springs located on the private land, the development of water resources is under the responsibility of the State. Unfortunately, there is no Water Law describing all water issues. Development of
156

surface water has been carried out by organic laws of the water related organizations. DSI is the primary institution authorized to manage water resources. All water resources are managed in accordance with the Law No. 6200 on the Organization and Duties of DSI. Organic law of Water and Sewage Administration gives some responsibility to metropolitan municipalities. Thats why conflicts can arise between DSI and Water and Sewage Administrations. Also, with the aim of achieving decentralization, General Directorate of Rural Service (GDRS) was abolished. Besides, its regional branches (Local Authority of Rural Service) go on performing the duties. Supplying potable water to rural communities by drilling the groundwater wells is one of the main duties. Unfortunately it does not get license to provide groundwater according to its organization law. Because groundwater management is carried out by organic law of organizations, there are overlapping subjects related to responsibilities on groundwater issues. Turkish Groundwater Law Only, management of groundwater resources has been regulated by the Law on Groundwater, which followed by DSI on behalf of the State. It was brought into force in 1960. According to the Law, groundwater is under the control and ownership of the State. Any research, allocation, utilization, protection and registration of groundwater are the main characteristics of the law. Within the framework of the Groundwater Law, whenever and wherever each person intends to construct a water structure in order to provide groundwater (such as drilling well, excavating galleries or tunnels, etc.), they should get license from DSI (Except PSA). Besides, in accordance with the aims indicated in the Law on Groundwater; Regulation on Groundwater and Technical By-law on Groundwater were prepared in order to apply the law efficiently. Technical By-law covers technical details. Turkish Environmental Law Besides, the first governmental action related to qualitative assessment of water resources is the Environmental Law in 1983. Afterwards, it was amended. The Law on Environment covers three main ideas. These are as follows; the general principles for environmental protection and prevention of pollution, the measures and prohibitions related to environmental protection and imposition of administrative penalty to polluters deteriorating the quality of groundwater. Polluter pays is the main principle. In accordance with the targets defined in the Law on Environment, By-law on Water Pollution Control was prepared.

157

While groundwater directive (80/68/EEC) provides discharge into groundwater, even if waste water is treated, it is not allowed direct or indirect discharge into groundwater according to the Turkish Environmental Law. EU Groundwater Directive (80/68/EEC) The Groundwater Directive was prepared for the protection of groundwater against pollution caused by certain dangerous substances. This directive provides a protection framework by preventing the direct discharge of high priority pollutants (List I) and subjecting the discharge of other pollutants (List II). For these issues, prior investigation and an authorization procedure are necessary on a case-by-case basis. Also, monitoring is required only for specific cases and is not generally required for all groundwater bodies. Article 17 of the WFD includes the strategies to prevent and control pollution of groundwater. Within this context, the European Parliament and the Council shall adopt specific measures to prevent and control groundwater pollution by defining criteria on good chemical status and on quality trends. The directive has not been transposed into Turkish Legislation yet. EU Water Framework Directive (2000/60/EC) A framework for the Community action in the field of water policy, the EU Water Framework Directive was finally adopted by EU member states. The WFD is the most substantial piece of water legislation ever produced by the European Commission, and will provide the major driver for achieving sustainable management of water in the EU Member States for many years to come. It requires that all inland and coastal waters within defined river basin districts must reach at least good status by 2015 and defines how this should be achieved through the establishment of environmental objectives and ecological targets for surface waters. The result will be a healthy water environment achieved by taking account of environmental, economic and social considerations GROUNDWATER MANAGEMENT PLAN Harmonization and implementation of the Groundwater Directive and Water Framework Directive is worked out in practice by implementing a pilot project at regional level with the aim of developing a Groundwater Management Plan. This enhances the knowledge and experience, both on institutional and technical level, with the actual implementation of European groundwater legislation and in that this might also contribute to further harmonization and implementation of this groundwater legislation. In the development of a groundwater management plan, certain legal and
158

institutional issues will become clear. On the other hand, legal interpretations will have practical implications on the field scale. By regarding all three aspects holistically a solid groundwater management plan is developed. In the Water Framework Directive it is described that so called River Basin Management Plans (RBMP) needs to be prepared. Annex VII of the Water Framework Directive describes the contents of these plans related to surface water and groundwater. In a groundwater management plan similar aspects are described but such a plan focuses mainly on groundwater management. Following steps, of which some will be explained in more detail in this article, are required in the development of a Groundwater Management Plan: 1. Characteristics of the groundwater bodies 2. Summary of significant pressure and impact of human activity 3. Identification and mapping of protected areas 4. Map of monitoring networks 5. List of environmental objectives 6. Summary of economic analysis 7. Summary of programme of measures 8. Register of more detailed programmes including summary 9. Summary of public information and consultation measures 10. List of competent authorities 11. Contact points and procedures for obtaining background info and comments from the public Selection of Pilot Area A GMP should be developed on the basis of the outlines of a River Basin. Groundwater bodies should be inside or have direct relations with (preferably) a single River Basin. A groundwater body outside of a (sub) River Basin cannot be fully evaluated according to above mentioned steps. For instances: there is risk that a pressure (groundwater abstraction) in upstream area is affecting a groundwater body in downstream area. The situation in this downstream groundwater body can (most likely) not be improved with measures inside this downstream groundwater body. Measures are probably necessary in the upstream area too and therefore it is necessary to include the whole groundwater basin (or river basin) and not a single sub basin (see figure 2 for a schematized figure of this situation).

159

Figure 2. Groundwater basin and sub-basins for development of a GMP With this knowledge the search for a suitable pilot area started. In the selection of the area we also included following criteria: The area should be representative for groundwater in Turkey; o both water quantity and quality (nitrate, pesticides, heavy metals) issues should be present; o different pollution sources; o significant impacts / problems; o complex enough to deal with all aspects; Availability of data and local groundwater knowledge; A connection with surface water is preferred (link with WFD). All criteria were found in the river basin of the Kk Menderes in the south-western part of Turkey. Besides mentioned criteria, for the purpose of the study, this area had the benefit of being relatively small compared to most of the other river basins. The process itself is important in this study, not the very detailed issues themselves. For that reason a smaller area was preferred. Figure 3 shows the location of the Kk Menderes river basin. Kk Menderes River Basin For the Kk Menderes river basin a Groundwater Management Plan is developed. As already mentioned the steps in the plan itself are important. This Groundwater Management Plan is the very first one to be developed in Turkey and therefore this plan will act as an example for the other river basins in Turkey.

160

Kk Menderes River Basin has a drainage area of 3502 km2 and extends from east to west. The basin is surrounded by several mountains and ridges between 600 and 2159 m above sea level. The lowest regions in the basin are plain areas. The altitude of the plains increases from west to east. The Kk Menderes River basin has the typical Aegean (Mediterranean type) climate characteristics. Summer seasons are hot and dry, winter seasons mild and rainy. Precipitation type is generally convective but at sea shore and high elevations of inner land it is orographic. The regional average annual precipitation of the basin is 730.2 mm/year according to long-term data. The average air temperature of the basin is 16.6 C. The average monthly air temperature varies from 7.1 C in January to 27.5 C in July. The annual evaporation value for the basin has been calculated as 1517 mm (Yazcgil, 2000).

Figure 3. Turkey and the Kk Menderes River basin The main stream in the basin is the Kk Menderes River and its tributaries which are Fertek, Ulad, Ilca, Deirmen, Akta, Rahmanlar, Pirinci, Yuval, Cerikzkayas, Eridere, Birgi, evlik and Keles streams. The annual mean discharge of the river at the Seluk gauging station, having a catchment area of 3255 km2, is 11.45 m3/sec. Long period (1953-2004) flow data of Kk Menderes River are given in Figure 4. Kk Menderes River begins to flow from east of the basin at the altitude of 220 m in Kiraz Sub-basin. After that, the river flows from north to south in Kiraz Sub-basin until the altitude of 170 m in Beyda County. From this

161

point, Kk Menderes River flows approximately in east-west direction and passes through demi Plain and reaches Torbal County in the east at 20 m altitude. The river turns towards the north-south direction and arrives at Seluk Plain (5 m altitude) by passing Belevi passageway (neck). It completes the flow in the Aegean Sea. Total surface flow length of Kk Menderes River is 114 km. The other streams and creeks in the basin are ephemeral.

Figure 4. Flow data of Kk Menderes River (Seluk) There is no surface water storage facility in the basin. Beyda Dam, which is planned to function by the end of 2009, will be used for irrigation purposes. Beyda Dam is located in the eastern part of the basin in Beyda County. Additional dams (3 in total) are planned but still under review and further study. Although the groundwater bodies (GWB) in the area are derived according to the available lithological data, GWB as defined in the WFD is not a classical hydrogeological unit; rather, it is a reporting unit used for purposes of water management plans such as assessing the status of groundwater, monitoring the qualitative and quantitative impacts of water abstraction, establishing environmental objectives, implementing the necessary measures and assessing their effectiveness through monitoring. A generalized geological map of KMRB is given in Figure 5.

162

Figure 5. Groundwater bodies in Kk Menderes River Basin According to that map and the groundwater body definition in the Water Framework Directive, two main GWBs were derived in KMRB: Alluvial fill deposits (GWB-I) and the marbles of the Menderes Massive (GWB-II). The alluvial fill deposits or GWBI constitute the main aquifer and cover almost the entire plain area. The alluvial deposits are generally composed of complex alternations of gravel, sand, silt and clay materials. These deposits form the main aquifer in Kiraz, demi-Tire, Bayndr-Torbal, Tire-Belevi and Seluk Plains. The thickness of these deposits reaches as much as 200-250 m in Bayndr-Torbal and demi-Tire Plains. The average specific capacities and yields of hundreds of wells drilled by DSI and Iller Bank in this unit are 2.0 l/sec/m and 28 l/sec, respectively. The average hydraulic conductivity (K) of the unit is 5.6 m/day. The Neogene units, which are characterized by a sedimentary sequence grading from clastic to limestone and acidic volcanic, can be considered with in the alluvial fills defined above due to similar hydraulic characteristics. Marbles, constituting the upper part of the metamorphic sequence (Menderes Massive), can be considered as the second GWB in the basin. They have secondary porosity and permeability produced by the presence of fractures and solution cavities. As a result they show productive aquifer characteristics, specifically in the western part of the basin. There are only a few wells drilled in that body compared to the first system. According to those data, the average specific capacity and yield values are 18 l/sec/m and 43 l/sec, respectively. The average hydraulic conductivity (K) is 52 m/day. However, these values may not be representative as there are only a few wells drilled in that body and due to the complexity of karstification. Hence, in order to make a reliable groundwater management plan, it is essential to make additional investigations on the GWBs defined above (especially on marbles).

163

Pressures Related to water quantity the main pressures in the area are the amount of groundwater wells, the total abstraction of groundwater, lack of precipitation and primitive irrigation systems. Groundwater is used for drinking water, industry and irrigation purposes. The amount of installed wells has rapidly increased from the 1980s due to growth of population and lack of precipitation. Compared to the official situation, in practice, the situation is even worse due to a large amount of non-registered or illegal wells. The amount of non-registered wells is unknown. The groundwater levels in the area have been lowered especially in the last 20-25 years. The reasons of the groundwater level changes can be divided in seasonal fluctuations and long term fluctuations. Seasonal fluctuations of the groundwater level depend on the abstraction of groundwater during irrigation periods and variation of the seasonal precipitation. The irrigation period in the area is between April and October. The groundwater levels recover at the end of the irrigation period under natural conditions. But these natural conditions have been deteriorated by human activities (especially excessive pumpage after 1985s) and the effect of prevailing dry period after 1980s. The amount of groundwater potential based on equilibrium conditions as of 1967 is about 127*106 m3 (for GWB-I). At present the amount allocated for irrigation is 57*106 m3, for drinking water and industrial use 37.2 *106 m3 and for private irrigations 60*106 m3. The total amount allocated is about 154.2*106 m3 which is an over-exploitation of 27.2*106 m3 (21%). These numbers do not include any corrections for nonregistered or illegal wells. If non-registered wells are also considered, it is obvious that the difference between operational groundwater reserve and allocation amount will be bigger and long-term fluctuations will be much more effective in the basin which will cause the lowering of the groundwater table as shown in Figure 6.

164

Figure 6. Groundwater fluctuations in GWB-I in Kk Menderes River basin Status Groundwater Body The Water Framework Directive includes a set of criteria to see whether or not a groundwater body is in good or bad status. These criteria need to be used to compare the current and future situation of the groundwater body status. Definition of the quantitative status of a groundwater body is good, if: The level of groundwater in the groundwater body is such that the available groundwater resource is not exceeded by the long-term annual average rate of abstraction; Accordingly, the level of groundwater is not subject to anthropogenic alterations such as would result in: o failure to achieve the environmental objectives for associated surface waters, o any significant diminution in the status of such waters, o any significant damage to terrestrial ecosystems which depend directly on the groundwater body, Alterations to flow direction resulting from level changes may occur temporarily, or continuously in a spatially limited area, but such reversals do not cause saltwater or other intrusion, and do not indicate a sustained and clearly identified anthropogenically induced trend in flow direction likely to result in such intrusions. CONCLUSIONS The first criterion is the most relevant for GWB-I in the Kk Menderes River Basin. Main conclusion from figure 6 (and related text) is that

165

groundwater at present is over abstracted, primitive irrigation systems are used and the amount of precipitation is low. Too much groundwater is used compared to the natural recharge and conditions. According to the Water Framework Directive this situation is not accepted. To see if any changes in groundwater abstraction can be expected in the future additional research is done on: Irrigation systems and water saving technologies; Population density (densely populated areas exert greater pressure than areas with only few inhabitants per square kilometer, everything else equal); Characteristics of water services (basically drinking water supply, sewerage, wastewater treatment, number and proportion of persons connected to water services) are another important indicator of the pressures water bodies are exposed to; Macro-economic indicators (GDP, employment, income); Economic relevant sectors such as agriculture (total crop/irrigated area), livestock (amount of energy, fertilizers and pesticides used) and tourism (development in visitors in summer/winter); Education of the people (especially farmer) Based on these developments it is expected that demand (for drinking water, industrial use and irrigation) will not reduce in the near future till 2015 (preliminary conclusion) but it is clear that rise of water use should be expected. An important development (baseline scenario) is the construction of the Beyda Dam. It is expected this dam will be finished by 2009. From that period, less groundwater will be abstracted in the upstream area of the River Basin. It is expected farmers will use this water instead of groundwater while the abstraction of groundwater will be more expensive (energy costs) compared to the water from the reservoir. But, as most likely less groundwater will be used, also less recharge will be possible in the (local) mountainous area within the watersheds It is mentioned in Yazcgil (2000)s study, what the effect will be realized when Beyda Dam will be fully operational. In that situation groundwater is still needed for industry, drinking water and irrigation in such amount it still increases the safe yield (pumpage=total recharge) and the sustainable yield (long term pumpage and recharge). Similar calculations are done for the future situation after construction of 3 more additional dams. In that case it is expected the safe yield will not be increased anymore but the sustainable yield will still. Due to this, groundwater levels and the groundwater body will still not recover into good status according the Water Framework Directive in terms of quantitative status.
166

For that reason additional measures will be needed. These measures are part of this study and are still not completed. An important measure in this could be the pricing of water. It is mentioned in the Water Framework Directive and under discussion in Turkey. But also inspections, enforcement, irrigation techniques, water conservation, abstraction from other groundwater bodies (especially GWB-2) are important measures and instruments for further study. Similar issues are relevant for some part of Turkey. For that reason we think this study is important into the approach toward Europe and the implementation of the Water Framework Directive and the Groundwater Directive. Concept of the groundwater management plan needs to be used in the future. At the same time institutional and juridical restructuring might be needed too. This study will give suggestions on those aspects. A new perspective on the existing Institutional Framework should be implemented. Afterwards, enforcement, monitoring and inspection system in accordance with the Water Framework Directive should be established to achieve sustainable goals.

167

REFERENCES Yazcgil H., Final Report of Management and Investigation of Groundwaters in Kk Menderes Basin in the Scope of the Revised Hydrogeological Studies, 2000, Middle East Technical University (METU)-Geological Engineering Department, Turkey, METU Project Code: 98-03-09-01- 01.

Dodu M.., Gorkmen A., Sargn A.H., Kaya A., Erdem .., zer B., Sanak C., Kazanasmaz E., Murathan A., Toklu M., Aslan V., Karaaslan Y., akmak ., Ylmaz H., Sarkaya D. and Mhcolu G., Strengthening the Capacity of Sustainable Groundwater Management, Pilot Groundwater Management Plan for Kk Menderes River Basin (draft and non published), 2006, DSI and MoEF project code PPA05/TR/7/8.

168

KL M DE KL N N YERALTISUYU SULAMALARINA ETK S 1

1. G R Su kaynaklarnn stratejik neme sahip olmas ve snrl miktarda bulunmas bu kaynaklarn rasyonel kullanlmasn ve korunarak gelitirilmesini gerekli klmaktadr. Gnmzde su kaynaklarnn etkin ve srdrlebilir kullanm salanamamtr. klim deiikliine paralel nfusun hzla artmas, plansz yerleim ve sanayileme, yzey ve yeraltsuyu kaynaklarn daha fazla tehdit eder hale gelmitir. Gelimelere paralel olarak su kaynaklarnn kullanmna ynelik yatrmlar hzla artarken su kaynaklarnn korunmasna ynelik uygulamalar kaynaklarn srdrlebilirlii asndan yetersiz kalmaktadr. klim deiikliinin muhtemel tesirleri olarak buharlamann artmas, yalarn mevsimlik dalmnn ve iddetinin deimesi, kar rtsnn azalmas ve taknlarn artmas tahmin edilmektedir. Bylelikle mevcut su kaynaklar ihtiya duyulan su talebine karlk yetersiz kalabilecektir. Bunun neticesinde su kaynaklar zerinde basklarn artmas, glerin yaanmas, proje maliyetlerinin artmas ve su bedelinin gndeme gelmesi gibi problemler ortaya kacaktr. 2. KL M DE KL Atmosfere salnan gazlarn sera etkisi yaratmas sonucunda dnya yzeyinde scakln artmasna kresel snma denir. Kresel snma, dnya yzeyinin gne nlar tarafndan stlmas olarak da ifade edilebilir. Dnya, gne nlarn tekrar atmosfere yanstmakta ancak baz nlar su buhar, karbondioksit ve metan gaznn dnyann zerinde oluturduu doal bir rt tarafndan tutulmaktadr. Bu da yeryznn yeterince scak kalmasn salamaktadr. Yeryznn snmasna yol aan sera gazlar doada doal olarak bulunurlar ve insanlarn eitli faaliyetleri sonucu ortaya karlar. Sera gazlar ierisinde en byk miktar okyanuslar, denizler, gller ve akarsulardan buharlama yoluyla atmosfere karan su buhar oluturmaktadr. Karbondioksit (CO2) ikinci en fazla bulunan sera gazdr. Organik maddenin rmesi, hayvan ve insanlarn solunumu, yanarda patlamalar gibi birok doal olaylar sonucu atmosfere dhil olmaktadr. Ayrca insanlar fosil yakt, kat atk, aa ve aa rnleri yakmak ve motorlu tatlar
1

Ahmet Hamdi SARGIN ve Yeim KAYA Trkiye Sulama Kooperatifleri Merkez Birlii (TSKOOP-B R) tarafndan 2007 ylnda zmirde dzenlenen Kresel Isnmann Trk Tarmna ve Tarmsal Sulamaya Etkileri ve Alternatif zm nerileri Sempozyumu nda sunulmutur.

169

kullanmak suretiyle arttrmaktadrlar.

atmosfere

dhil

olan

karbondioksit

miktarn

Metan (CH4), atmosfer ierisinde daha etkili yaltkanlk yaratan bir gazdr. Kmr, doal gaz ve petroln retimi ve kullanm esnasnda atmosfere dhil olmaktadr. Metan bykba hayvanlar bata olmak zere kimi hayvanlarda sindirim yan rn olarak ortaya kmasnn yannda atk alanlarndaki organik maddelerin bozumasndan da meydana gelmektedir. Kuraklk ise herhangi bir corafi blgede nem miktarndaki dengenin bozulmasyla oluan doal bir iklim olaydr. Her trl iklim tipinde grlebilir. Kurakln en belirgin zellii, dier doal afetlerin aksine aniden ortaya kmayp genellikle yava gelimesi ve uzun bir sreklilik gstermesidir. Kuraklk trleri hidrolojik, meteorolojik, klimatolojik, atmosferik, tarmsal ve su kaynaklar kurakl olarak snflandrlabilir klim deiiklii nedeniyle gnlk ya miktarnn azalaca, buharlama ve terlemenin artaca, yaz kuraklnn artaca bunlarla dorudan balantl olarak orman yangnlarnda art olaca, su kaynaklarndaki zayflamaya bal olarak i sularda yaayan balk trlerinde azalma yaanaca, sularda meydana gelecek scaklk artnn reme bozukluklarna yol aaca ve arazi kullanmnda meydana gelecek deiikliklerin erozyonu arttraca belirtilmektedir. IPCC (Hkmetler Aras klim Deiiklii Paneli) kresel iklim modelleri ile yaplan projeksiyonlara gre 2030 ylnda Trkiye'nin byk bir ksm olduka kuru ve scak bir iklimin etkisi altna girecektir. Bu erevede, Trkiye'de scaklklarn kn 2 C, yazn ise 2-3 C arasnda artmas ngrlmektedir. Dier yandan, yalar kn az bir art gsterirken yazn % 5 - 15 azalacaktr. Ayrca, yaz aylarnda toprak neminin de % 15 ile % 25 arasnda azalaca tahmin edilmektedir. Sz konusu senaryo almalarna gre Akdeniz Havzasndaki su seviyesinde 2030 ylna kadar 18 cm - 12 cm, 2050 ylna kadar 38 cm -14 cm ve 2100 ylna kadar 65 cm - 35 cm'lik bir ykselme beklenmektedir (IPCC, 2001). 3. DNYA SU KAYNAKLARI Dnyadaki toplam su miktar yaklak 1.4 milyar km3 olup bu suyun 1.3 milyar km3 (% 97.5) tuzlu su ve 0.035 milyar km3 (% 2.5) ise tatl su kaynaklarndan olumaktadr. Yeryzndeki tatl sularn % 97si yeraltsularndan olumaktadr. Nehirler toplam tatl su rezervlerinin sadece % 0.6sn oluturmaktadr. Gllerde, akarsularda, barajlarda ve gletlerde bulunan kullanlabilir ve iilebilir zellikteki tatl sularn % 0.3 orannda olmas, tatl su kaynaklarnn % 90nn ise kutuplarda ve yeraltnda bulunmas, kolaylkla yararlanabilecek elverili tatl su miktarnn ok az olduunu gstermektedir.
170

Dnyadaki toplam suyun yaklak 500 000 km3 her yl denizlerde ve toprak yzeyinde meydana gelen buharlama yoluyla atmosfere geri dnmekte ve hidrolojik evrim ierisinde ya olarak tekrar yeryzne dmektedir. Yeryzne den ya ylda 110 000 km olup, bunun 42 700 km yzeysel aka geerek nehirlerle denizlere ve kapal havzalardaki gllere ulamaktadr. Bu miktarn ylda 9 000 km teknik ve ekonomik olarak kullanlabilir durumdadr. Yaanan su ktlnn nedenleri balk altnda toplanabilir; a) yenilenebilir kaynak miktarnn ktl, b) suyun kullanm eklindeki yanllar, c) yksek nfus artnn kii bana den kaynaklar azaltmas. 4. LKEM Z SU KAYNAKLARI lkemizde 643 mm olan yllk ortalama ya ylda ortalama 501 milyar m3 suya tekabl etmektedir. Bu suyun 274 milyar m3 toprak, su yzeyleri ve bitkilerden olan buharlamalar yoluyla atmosfere geri dnmekte ve 158 milyar m3lk ksm ise aka geerek eitli byklkteki akarsular vastasyla denizlere ve kapal havzalardaki gllere boalmaktadr. Ayrca, komu lkelerden lkemize ylda ortalama 7 milyar m3 su ak olmaktadr. Ancak, gnmz teknik ve ekonomik artlar erevesinde eitli amalara ynelik olarak tketilebilecek yerst suyu potansiyeli; yurt iindeki akarsulardan 95 milyar m3, komu lkelerden yurdumuza gelen akarsulardan 3 milyar m3 olmak zere ylda ortalama toplam 98 milyar m3dr. 14 milyar m3 olarak belirlenen yenilenebilir yeraltsuyu potansiyeli ile birlikte lkemizin tketilebilir yerst ve yeraltsuyu potansiyeli ylda ortalama toplam 112 milyar m3 olmaktadr. lkemizde, bata Devlet Su leri (DS ) olmak zere su kaynaklarnn gelitirilmesinden sorumlu olan kamu kurum ve kurulularnn 2000 yl ba itibariyle gelitirdikleri projeler sonucu eitli amalara ynelik su tketimi 39.3 milyar m3e ulam bulunmaktadr. Bunun 29.3 milyar m3 (% 75) sulamada, 5.8 milyar m3 ime kullanmada (% 15) ve 4.2 milyar m3 (% 10) ise endstride kullanlmaktadr (Tablo 1). Bu durum mevcut su potansiyelimiz olan 112 milyar m3 suyun 2000 ylnda ancak % 36snn gelitirilebildiini gstermektedir. Tablo 1. Sektrlere gre su kullanm Toplam Su Tketimi km3 % 30.6 28 39.3 112.0 36 100 Sektrler me- Kullanma km3 % 5.1 17 5.8 18.0 15 16

Yl 1990 2000 2030

Sulama km3 % 22.0 72 29.3 72.0 75 64

Endstri km3 % 3.4 11 4.2 22.0 10 20

171

Su varlna gre snflandrma Tablo 2de verilmitir. lkemiz su zengini bir lke deildir. Kii bana den yllk su miktarna gre lkemiz su azl yaayan bir lke konumundadr. Kii bana den yllk kullanlabilir su miktar 1 500 m3 civarndadr. 2030 yl iin nfusumuzun 100 milyon olaca ngrlmtr. Bu durumda 2030 yl iin kii bana den kullanlabilir su miktarnn 1 000 m 3/yl civarnda olaca dolaysyla su fakiri bir lke konumuna gelebileceimiz sylenebilir. Tablo 2. Kii bana den su miktarna gre snflandrma Snf Su Fakiri Su Azl Su Zengini Su miktar (kii/m3/yl) < 1 000 < 2 000 > 8 000 - 10 000

5. YERALTISUYU SULAMALARI lkemizin 78 milyon hektar olan yzlmnn yaklak olarak te birini tekil eden 28 milyon hektarlk ksmn ekilebilir tarm arazileri oluturmakta ve bunun da 25.8 milyon hektarn sulanabilir araziler kaplamaktadr. Ancak yaplan ettler sonucu ekonomik olarak sulanabilir arazi miktar 8.5 milyon hektar olarak belirlenmitir lkemizde 2006 yl sonu itibariyle, DS tarafndan ina edilerek iletmeye alan sulama alan net olarak 2 522 000 hektardr. Bu alann 95 000 hektar DS tarafndan iletilmekte olup, 1 977 000 hektar sulama alannn iletme, bakm ve ynetim sorumluluu faydalananlarca kurulmu olan sulama birlikleri, sulama kooperatifleri, belediye ve ky tzel kiilikleri gibi su kullanc rgtlere devredilmitir. lkemizde, yeraltsuyu kaynaklarnn aratrlmas, kullanlmas, korunmas ve gelitirilmesi 167 sayl "Yeraltsular Hakknda Kanun", bu kanuna istinaden hazrlanan "Yeraltsular Tz" ve Yeraltsular Teknik Ynetmelii esaslarna gre yaplmaktadr. DS Genel Mdrlnce yaplm olan hidrojeolojik ettler sonucunda 13.66 km3/yl yenilenebilir yeraltsuyu rezervi tespit edilmitir. 01.01.2007 tarihi itibar ile yeraltsuyu rezervinin 6.32 km3/yl sulamalara tahsis edilmitir. Yeraltsuyu potansiyelinin % 54nn sulamalara ayrlmas sulamalarda yeraltsuyunun nemini gstermektedir. 01.01.2007 tarihi itibari ile Devlet eli ile yaplan sulamalarda toplam 12 710 adet iletme sondaj kuyusunda 534 157 hektar alan yeraltsuyundan sulanmaktadr. Yeraltsuyu sulamalar DS Genel Mdrl tarafndan sulanan alanlarn yaklak % 21ine tekabl etmektedir. lkemizde Devlet eli ile yaplan yeraltsuyu sulamalarnn yaklak % 80inde ak kanal sulama ebekesi kullanldndan sulama ebekelerini
172

rehabilite etmek nemli lde su tasarrufu salayacaktr. Bu tip sulama ebekesi inas l zel dareleri ve DS tarafndan gerekletirilmektedir. l zel dareleri tarafndan sulama ebekelerinin rehabilitasyonu iin yeterli denek ayrlmamas, modern sulama iin engel tekil etmektedir. Ayrca DS birim fiyatlar ile kapal sistem sulama sistemine dnm maliyeti hektara yaklak 5 000 YTLdir. Bu maliyetin de yasa gerei iftiler tarafndan geri denmesi gereklidir. Bu sebeple iftiler ebeke inasnn DS tarafndan gerekletirilmesini tercih etmemektedir. Neticede l zel darelerinin yeterli denek ayrmamas ve DS birim fiyatlarnn da yksek olmas nedeniyle Devlet eli ile gerekletirilen sulamalarda kapal sistem sulama oran dk kalmaktadr. Yeraltsuyu kullanmnda tasarrufu salayarak iklim deiikliinin, yeraltsuyu zerinde oluturduu basky bir lde azaltmak iin l zel dareleri tarafndan yeterli denek ayrlarak salma sulama sistemleri kapal sisteme dntrlmelidir. 6. TARIMSAL KURAKLIKLA MCADELE klim deiiklii, kuraklk ve su eksiklii gibi konular 2007 ylnda en nemli problemler olarak lkemiz gndemine yerlemi bulunmaktadr. Dnya iklim kurulularnn eitli zamanlarda yaynladklar raporlarda ya azalmalarnn daha uzun yllar devam edecei ifade edilmektedir. Yeraltsuyu besleniminin en byk orannn yalardan olduu gz nne alndnda yalardaki azalmann yeraltsuyu potansiyelini nemli lde etkileyecei ortadadr. Bundan en fazla ifti nfusunun ve tarmsal potansiyelin youn olduu blgeler etkilenecektir. lkemizde yaanmas muhtemel tarmsal kurakln etkilerini azaltmak ve alnacak tedbirler hususunda Tarmsal Kuraklkla Mcadele ile Kuraklk Ynetimi almalarna likin Usul ve Esaslar Hakknda Karar 7 Austos 2007 tarih ve 26606 sayl Resmi Gazetede yaynlanmtr. Tarmsal Kuraklkla Mcadele ile Kuraklk Ynetimi almalarna likin Usul ve Esaslar Hakknda Karar erevesinde; Tarm ve Kyileri Bakanlnn koordinasyonunda ilgili Bakanlklar, niversiteler, valilikler, yerel ynetimler ve sivil toplum kurulularnn katlmyla yaplacak almalarda grev, yetki ve sorumluluklara ilikin usul ve esaslar dzenlenecektir. iftilerin bireysel olarak gerekletirdii sulamalarda, kapal sistem sulamay tevik etmek iin T.C. Ziraat Bankas kanal ile iftilere 5 yl demeli faizsiz sulama kredileri verilmektedir. Bylece tarmsal sulamalarda su tasarrufu salayan yntemlerin kullanlmas tevik edilerek su kullanmnn azaltlmas amalanmaktadr. 7. SORUNLAR klim deiikliine bal olarak yeraltsuyu sulamalarnda karlalan en nemli sorun yeraltsuyu seviyelerinin sratle dmesidir. Ayrca yeraltsuyu sulamalarnn artmas ve salma sulama sistemlerinin uygulanmas sebepleri ile tketim artmakta, buda seviye dmn

173

hzlandrmaktadr. Yeraltsuyu seviyelerinde dme neden olan dier unsurlar arasnda; Yeraltsuyuna duyulan ime ve kullanma suyu talebinin youn ekilde artmas, Yeraltsuyunun emniyetli rezerv deerlerinin zerinde bir ekime maruz kalmas, Kaak kuyularn varl, Yzey suyu kaynaklarndan yeterince yararlanlamamas, zellikle su skntsnn yaand blgelerde rn planlamas yaplmamas yer almaktadr. Seviyelerin dmesi neticesinde yeraltsuyu temini iin pompalar daha derinlere monte edilmekte ve enerji maliyetleri artmaktadr. Bu, ekonomik kayba ve iletme rantabilitelerinin azalmasna yol amaktadr. 8. NER LER Dnya su kullanmndaki art, nfus artndan daha byk oranda seyretmektedir. Artan su talebinin karlanmas iin, yal dnemlerde suyun depolanarak dzenli ve srekli bir ekilde hizmete sunulmas byk nem arz etmektedir. Ayrca snrl kaynak olan yeraltsular ile ilgili almalarda, kaynak ynetiminden talep ynetimine ynelmek faydal olacaktr. klim deiikliinin yeraltsuyu kaynaklar zerinde oluturduu basky azaltmak iin, ncelikle suyun en fazla kullanld tarm sektrnde gereken tedbirler alnmaldr. Bu erevede yeraltsularndan daha verimli istifade edebilme asndan ksa, orta ve uzun vadede yaplmas gerekli grlen hususlar aada belirtilmitir; Ksa vadede; Yasal olmayan yeraltsuyu kullanmnn engellenmesi, Halkn tasarruflu su kullanm ile ilgili eitilmesi, zellikle su skntsnn yaand havzalarda ar su tketen bitkilere tevik verilmeyip az su tketen bitkilerin desteklenmesi, Orta vadede; Mevcut sulama projelerinin kapal sulama sistemine dntrlmesi, Ya alan blgelerde ar ya ve sel sularn biriktirecek yeralt depolar ina edilerek suni besleme yaplmas, Yeraltsuyu potansiyeline dayal rn planlamas gerekletirilmesi,

174

 Uzun vadede; klim deiiklii erevesinde yeni yeraltsuyu projelerinin durdurularak yeraltsularnn ime suyu iin edilmesi, Aalandrma almalar.

sulama rezerve

175

9. KAYNAKLAR Apaydn A., 2000, Mavi Gezegen Dergisi, Say: 3. BBC, 2008, Dnya klimine Sibirya Alarm, Trke web sayfas. DS , 2005, Jeoteknik Hizmetler ve YAS Dairesi Bakanl 2005 Yl retim Sonular. DS , 2005, DSI in Brief. DS , 2006, Etd ve Plan Dairesi Bakanl Bilgi Notlar, yaynlanmam. DPT, 2000, klim Deiiklii zel htisas Komisyonu Raporu. DPT, 2001, Su Havzalar, Kullanm ve Ynetimi K Raporu. IPCC, 2001, Climate Change 2001, Synthesis Report. IPCC, 2002, Climate Change and Biodiversity, Technical Paper. Postel S., 1999, Son Vaha (eviri: ebnem Szer). Trkiye klim Deiiklii Kongresi, 2007.

176

LKEM ZDE YERALTISUYU KAYNAKLARININ ETK N YNET M 1

1. G R Canllar iin temel ve vazgeilmez bir ihtiya maddesi olan su ime, kullanma, tarmsal faaliyetler, sanayi suyu ve enerji retimi taleplerini karlamakla birlikte toplumlarn sosyal ve ekonomik kalknmasnda hayati bir neme sahiptir. Bunun yan sra, kii ba su tketimi bir gelimilik gstergesidir. Nfus art nedeniyle su kullanm artmaktadr. Artan tketim snrl kaynak olarak nitelendirdiimiz kullanlabilir su kaynaklarn tehdit etmektedir. Bu tehdit yznden artan su tketimini karlamaya ynelik yeni stratejilere ihtiya duyulmaktadr. Suyun istenilen yerde, zamanda, miktarda ve kalitede salanmas bu stratejinin temelini oluturmaktadr. Bu erevede gelecee dnk isabetli tahminlerde bulunarak teknik, ekonomik, hukuki ve ekolojik uygulanabilirlii salamak zere, su kaynaklarndan srdrlebilir bir ekilde faydalanlmaldr. 2. DNYA SU KAYNAKLARI Dnyadaki toplam su miktar yaklak 1.4 milyar km3tr. Yerkrenin % 70i su ile kapl olmakla birlikte bu suyun % 97.5i tuzlu ve sadece % 2.5i olan 0.035 milyar km3 tatl sudur. Tatl suyun da % 68.9u buzullarda ve kalc kar rtsnde, %29.9u yeraltnda, % 0.9u toprakta, bataklklarda ve kutuplarda ve % 0.3 ise nehir ve gllerde bulunmakta olup suyun sadece bu blm yenilenebilmektedir. 3. LKEM Z SU KAYNAKLARI lkemizde yllk ortalama ya miktar 643 mm olup bu miktar ylda ortalama 501 milyar m3 suya tekabl etmektedir. Ancak gnmz teknik ve ekonomik artlar erevesinde, eitli amalara ynelik olarak tketilebilecek yzey suyu potansiyelimiz ylda ortalama 98 milyar m3dr. 14 milyar m3 olarak belirlenen yenilenebilir yeraltsuyu potansiyeli ile

Trkiye Kalite Dernei (KalDer) zmir ubesi tarafndan dzenlenen evre Sempozyumunda,

zmirde 2007 ylnda

TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas (ZMO), Trkiye Sulama Kooperatifleri Merkez Birlii (TSKOOP-B R), Yerel Ynetim ve Aratrma Yardm ve Eitim Dernei (YAYED) ve Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB) tarafndan Ankarada 2008 ylnda dzenlenen Dnya'da ve Trkiye'de Su: Gndemi ve Gelecei Ynetmek Sempozyumu nda ve DS Samsun Blge Mdrl tarafndan Samsunda 2008 ylnda dzenlenen I. Yeraltsular altaynda sunulmutur.

177

birlikte lkemizin tketilebilir toplam su potansiyeli, ylda ortalama 112 milyar m3 olmaktadr. Su varlna gre snflandrma Tablo 1de verilmitir. lkemiz su zengini bir lke deildir. Kii bana den yllk su miktarna gre lkemiz su azl yaayan bir lke konumundadr. Kii bana den yllk kullanlabilir su miktar gnmzde 1 500 m3 civarndadr. 2030 yl iin nfusumuzun 100 milyon olaca ngrlmtr. Bu durumda 2030 ylnda kii bana den kullanlabilir su miktarnn 1 000 m 3/yl civarnda olaca dolaysyla su fakiri bir lke konumuna gelebileceimiz sylenebilir (Grafik 1). Tablo 1. Kii bana den su miktarna gre snflandrma Snf Su Fakiri Su Azl Su Zengini Su miktar 3 (kii/m /yl) < 1 000 < 2 000 8 000 - 10 000 Grafik 1. Yllar itibar ile kii bana den su miktar
4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 1960 2000 YILLAR 2007 2030

4. SEKTREL SU TKET MLER 112 milyar m3 olan su potansiyelimizin eitli amalara ynelik tketimi 2004 yl itibar ile 40 milyar m3e ulamtr. Gelitirilecek ilave projeler ile su potansiyelinin tamamnn 2030 ylnda tketime sunulabilecei tahmin edilmektedir. Ancak bu hedefin gereklemesi iin su kaynaklar yatrmlarna ayrlan finansman miktarnn her yl arttrlmas zorunludur. Sektrel bazda yaplan su tketim tahminlerinde, lkemizin teknik ve ekonomik olarak sulanabilir toprak kayna olan brt 8.5 milyon hektar alann tamamnn 2030 ylnda ina edilerek sulamaya almas ve sulama
178

suyu tketiminin 72 milyar m3e ulamas beklenmektedir. Bylece 2004 yl banda toplam su tketiminde pay % 74 olan sulama suyunun, modern sulama teknikleri ile 2030 ylndaki paynn % 65 seviyesine drlmesi tahmin edilmektedir (Grafik 2). lkemizde ylda % 2 civarnda olan nfus art hz gz nne alndnda nfusun 2030 ylnda 100 milyona ulamas beklenmektedir. Bylece 2004 yl ba itibariyle ime ve kullanma suyunun toplam su kullanmnda pay % 15 iken bu orann 2030 ylnda da tasarruf tedbirleri ile ayn olmas hedeflenmektedir (Grafik 2). Gelien dier bir sektr olan sanayinin ise 2030 ylna kadar ylda ortalama % 4 orannda bir byme gsterecei kabul edilerek 2004 yl banda % 11 olan sanayi suyu tketim paynn 2030 ylnda % 20ye ulamas beklenmektedir (Grafik 2). Grafik 2. Sektrler baznda su kullanm oranlar

2004 YILINDA
Sanayi

2030 YILINDA
Sanayi

% 11 % 15
me suyu

% 20 % 15
me suyu

% 65
Sulama

% 74
Sulama

5. YERALTISUYU ALIMALARI zellikle yzey sularnn bulunmad, yetersiz olduu veya ekonomik olmad yerlerde yeraltsular kullanlmaktadr. Devlet Su leri Genel Mdrlnce (DS ) 2008 ylna kadar yaplm olan hidrojeolojik ettler sonucunda 13.66 km3/yl yeraltsuyu rezervi tespit edilmitir. 01.01.2008 tarihi itibar ile yeraltsuyu rezervinin 6.63 km3/yl sulama ve 5.46 km3/yl ime ve kullanma suyu amal tahsis edilmitir lkemizde yeraltsuyu ile ilgili almalar iki ana kanun erevesinde srdrlmektedir. Bunlar 6200 ve 167 sayl kanunlardr. DS Genel Mdrl, 18 Aralk 1953 tarihinde kabul edilen 6200 sayl Devlet Su leri Umum Mdrl Tekilat ve Vazifeleri Hakknda Kanun ile kurulmutur. Genel Mdrln kurulu amac yerst ve yeraltsularnn zararlarn nlemek ve bunlardan eitli ynden faydalanmaktr. DS Genel
179

Mdrl, lkemizdeki btn su kaynaklarnn planlanmas, ynetimi, gelitirilmesi ve iletilmesinden sorumlu yatrmc bir kurulu olup; tarm, enerji, hizmetler ve evre sektrlerinde grev yapmaktadr. 16 Aralk 1960 tarih ve 167 sayl Yeraltsular Hakknda Kanun esaslarna gre, yeraltsular Devletin hkm ve tasarrufundadr. Yeraltsularnn aratrlmas, kullanlmas, korunmas ve tescili 167 sayl yasann hkmlerinden olup, ilemler DS Genel Mdrl tarafndan yaplmaktadr. Kanunun daha etkin ekilde uygulanabilmesi iin Yeraltsular Tz ile Yeraltsular Teknik Ynetmelii hazrlanmtr. lkemizde, ereve bir su yasas bulunmamaktadr. Yeraltsular Hakknda Kanun hari, almalar genellikle kurumlarn kurulu yasalarnda yer alan hkmler kapsamnda yrtlmektedir. Birden fazla kurumun kurulu yasasnda yeraltsular konusunda hkmlerin yer almas yetki rtmesi ve/veya atmasna yol amaktadr. Bu danklk su kaynaklar ynetiminde dzensizlie yol amaktadr. Bunun yan sra kurumlar aras etkin bir koordinasyon da sz konusu olmadndan kaynaklarn rasyonel ynetimi gerekletirilememektedir. 5.1. Sulama Sektr Artan nfusun beslenmesi ve tarm gelirlerinin ykseltilmesi iin tarm retiminin arttrlmas esastr. Bu erevede toprak ve su kaynaklarnn gelitirilmesi, sulama tesislerinin inas ve iletilmesi zerinde hassasiyetle durulmas gereken bir konudur. lkemiz gibi ya rejiminin dzensiz olduu lkelerde sulama projeleri ile sulanan alanlarn arttrlmasna ynelik almalara daha fazla nem verilmelidir. zellikle krsal kalknma gz nne alnd takdirde yeraltsuyu sulamalar daha da nem arz etmektedir. Yeraltsuyu sulama projelerinin en byk zellii halkn istekleri ve katks ile gerekletirilmesi nedeniyle sosyal zelliinin daha belirgin olmasdr. Yeraltsularnn istifadeye sunulmasnn ardndan sulamada srdrlebilir verimlilii salamak gerekmektedir. Bu da daha ok iftiler tarafndan kurulan sulama kooperatifleri aracl ile yaplan sulamalarda gzlenmektedir. iftiler sulama kooperatifi kurarak arazilerinin yeraltsuyundan sulanmas iin youn talepte bulunmaktadrlar. Talebin ifti kesiminden gelmesi, iletme ve ynetim sorumluluunun sulama kooperatiflerine devir edilmesi ve tesislerin geri demeye tabi olmas sulama yatrmlarnn iftiler tarafndan sahiplenmelerine yol amaktadr. Yurdumuzda yeraltsuyu sulama kooperatiflerine ait yatrm hizmetleri DS Genel Mdrl, Toprak Su Genel Mdrl ve T.C. Ziraat Bankas Genel Mdrl arasnda 1966 ylnda imzalanan ve 31 Aralk 1973 tarihinde revize edilen ibirlii protokol esaslarna gre srdrlmektedir.

180

Protokol esaslarna gre DS Genel Mdrl sulama tesisine ait fizibilite raporlarnn hazrlanmas, sondaj kuyusu am, elektrifikasyon tesisleri inas, pompa tahsis montaj ve devir ilemlerini yrtmektedir. Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn kapatlmas ile sulama ebekesi hizmetlerinin aksamamas iin sulama kooperatiflerinin talebi olmas halinde sulama ebekeleri DS tarafndan bedeli mukabilinde yaplabilmektedir. Protokolde yer alan Toprak Su Genel Mdrlnn kapatlmasyla, nce Ky Hizmetleri Genel Mdrl ve bu kurumunda grevine son verilmesi nedeni ile l zel dareleri sulama kooperatifleri sahalarnn toprak kaynaklar (SAT raporu, arazi mlkiyet haritas) ile ilgili almalar, sulama ebekesi inas ile tarla ii gelitirme hizmetlerini yrtmektedir. Sulama kooperatiflerine kredi almas konusu ise T.C. Ziraat Bankasnn yetkisinde bulunmaktadr. Ancak bu gne kadar kredi kullanm yaygnlamam sulama yatrm hizmetleri DS ile l zel dareleri tarafndan yrtlm ve yrtlmektedir. Ayrca sulama kooperatiflerinin kurdurulmas ve iftilerin eitilmesi ise Tarm ve Ky leri Bakanl tarafndan salanmaktadr. DS tarafndan gerekletirilen yzey suyu sulamalarn takviye amal tesis kurulmas ile Kamu Kurumlarnn uygulad yeraltsuyu sulamalarndan gelen talepler ise bedeli mukabilinde deerlendirilmektedir. Bylece gerek sulama kooperatifleri, gerekse DS ve Kamu Sulamalar olarak adlandrabileceimiz Devlet eli ile yaplan yeraltsuyu sulamalar, 01.01.2008 tarihi itibar ile 12 835 adet iletme sondaj kuyusu ve 538 251 hektar alana ulamtr. Bu sulamalarn dalm ekil 1de verilmitir. Bu tip yeraltsuyu sulamalar DS Genel Mdrl tarafndan sulanan alanlarn yaklak % 20sine tekabl etmektedir. Halk sulamalar ise iftilerin yeraltsuyu kullanma belgesi alarak yapt ferdi sulamalardr. Bu tip yeraltsuyu sulamalarna ise 2008 yl itibar ile 2.619 km3/yl yeraltsuyu tahsis edilmitir. Bu tip sulamalarn byk lde kapal sistemde olduu tahmin edilmektedir. Dolaysyla yaklak 260 000 hektar alann yeraltsuyundan yaplan ferdi sulamalar ile suland dnlmektedir.

181

400,000

200,000 0

DS Sulamalar 78,040

Kamu Sulamalar 16,140

Sulama Kooperatifleri 382,460

letmeye Alan Sulama Alan (ha)

ekil 1 Yeraltsuyu sulamalarnn sulama alan byklklerine gre dalm Devlet eliyle yaplan sulamalarda en byk pay % 81lik bir oran ile sulama kooperatifleri almaktadr. DS sulamalarnn pay ise % 16 dr. Yeraltsuyundan sulanan alanlarn iletme tipine gre dalm Grafik 3de grlmektedir. Grafik 3 - Sulanan alanlarn dalm (%)

16%

3%

81%

Sulama Koop.

DS Sulamalar

Kamu Sulamalar

5.2. Hizmetler Sektr lkemizde hizmetler sektr olarak adlandrlan ime, kullanma ve sanayi suyu teminine ynelik almalar nfus kriter alnarak kurumlar arasnda paylatrlmtr. Ky ve bal yerleme birimleri ile askeri garnizonlara ime ve kullanma suyu ihtiyac 3202 sayl yasa uyarnca l zel dareleri, belediye tekilatlarnn talepleri ise ller Bankas ve DS tarafndan karlanmaktadr.
182

ller Bankas tarafndan ime ve kullanma suyu temini iin yaplan yeraltsuyu talepleri 167 sayl yasa kapsamnda deerlendirilerek yeraltsuyu tahsisleri yaplmakta, yatrmlar ller Bankasnn denetiminde srdrlmekte ve tesislerin iletilmesi ise belediyeler tarafndan gerekletirilmektedir. Kaynaklar yeraltsularnn boalm noktalardr. Bunlar yeraltsuyu olarak deerlendirdiimizde 35 000den fazla ky yerleim birimleri ile yaklak 2 000 belde ve 800 ilenin ime ve kullanma suyu ihtiyac yeraltsuyundan karlanmaktadr. 1053 sayl yasa kapsamnda DS nin sorumluluunda olan belediye tekilat olan yerleim yerlerine ime, kullanma ve sanayi suyu temininde yeraltsuyu talebi olmas halinde kuyu am bedeli karlnda yaplmaktadr. Elaz, Krehir, Uak, Nide, Karaman, Manisa ve Osmaniye gibi baz il merkezlerinin ime-kullanma suyu ihtiyalarnn tamam yeraltsuyundan karlanmaktadr. Bu kapsamda 01.01.2008 tarihi itibar ile 5.46 km3/yl yeraltsuyu ime ve kullanma amal tahsis edilmitir. 31.12.2007 tarihinde 70 586 256 olan nfusumuzun yarsndan fazlasnn ime ve kullanma suyu ihtiyac iin yeraltsuyu kullanlmaktadr. 5.3. evre Sektr 167 sayl yasann birinci maddesi yeraltsularnn korunmasn iermektedir. Ancak gerek kanunda gerekse kanuna istinaden hazrlanan tzk ve ynetmeliklerde yeraltsuyunun miktar asndan korunmas dikkate alnmtr. Bu kapsamda yeraltsuyu temini maksad ile ina edilecek belirli derinlikteki kuyu, tnel ve galeri gibi yeraltsuyu yaplar iin Belge alma mecburiyeti getirilmitir. Verilen kullanma belgeleri su siciline kayt edilerek envanter tutulmakta, ova baznda yaplm olan tahsisler ovann emniyetli yeraltsuyu iletme potansiyeli ile karlatrlmakta ve tahsisler potansiyele eritii takdirde tahsis yaplmas durdurulmaktadr. Bylece yeraltsuyu miktarnn kontrol yaplmaktadr. Kanun, 1960 ylnda yrrle girmitir. O yllarda evre kirlilii sz konusu olmadndan ve evre bilinci henz olumadndan kanunda kirlilik unsuru yer almamtr. lkemizde 1980li yllarda evre bilinci olumaya balam hem kurumsal hem de yasal dzenlemeler yaplmtr. lk olarak evre Mstearl kurulmutur. Daha sonra da su kirliliini nleme amac ile de Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii yrrle girmitir. Gelien artlar erevesinde evrenin korunmas, iyiletirilmesi, doal kaynaklarn en iyi ekilde kullanlmas, korunmas, evre kirliliinin nlenmesi ve bu konularda gerekli nlemlerin alnmas iin evre ve Orman Bakanl kurulmutur.

183

Btn canllarn ortak varl olan evrenin, srdrlebilir evre ve srdrlebilir kalknma ilkeleri dorultusunda korunmasn salamay ama edinen evre Kanunu temel ilkeyi iermektedir: a) evrenin korunmas, b) evrenin iyiletirilmesi, c) evre kirliliinin nlenmesi. Bu kanuna istinaden hazrlanan Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinde ama, yeralt ve yerst su kaynaklar potansiyelinin korunmas ve en iyi bir biimde kullanmnn salanmas iin su kirlenmesinin nlenmesini srdrlebilir kalknma hedefleriyle uyumlu bir ekilde gerekletirmek zere gerekli olan hukuki ve teknik esaslar belirlemektir. Sz konusu ynetmeliin 22. maddesinde yeraltsularnn korunmas amac ile yer alan en nemli iki hkm atk sularn yeraltsularna dearj edilemeyecei ve yeraltsularn kirletenlere idari cezalarn uygulanacadr. Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii erevesinde yzeysel sulara artlm atk su dearjna izin verilmektedir. Ancak denetim ve yaptrm mekanizmasnn yeterince almamas yzeysel sularda kirlenmeye yol amaktadr. Kirli yzeysel sularn szlme yolu ile akiferlere intikal etmesi yeraltsular kirlilii iin tehlike arz etmektedir. 6. YERALTISUYU YNET M NDE BASKI UNSURLARI Su verimlilii tanmnn birim miktar su kullanmndan elde edilen kazan olduu gz nne alnrsa snrl bir kaynak olan suyun nemi daha da artmaktadr. Bu erevede snrl kaynak olan yeraltsular zerindeki bask unsurlarn dikkate aldmzda su tketimini azaltmak ve suyun tasarruflu bir ekilde kullanlmasn salamak esas olmaldr. 6.1. klim Deiiklii klim deiikliinin en nemli etkisi su kaynaklar zerinde gzlenmektedir. klim deiiklii nedeniyle yeraltsularnn ana beslenme kayna olan yalardaki dzensizlikler, yeraltsuyu kaynaklarn olumsuz olarak etkilemektedir. Ayrca ya azl nedeni ile yzey sularnn yetersiz kalmas da yeraltsuyu kullanmn arttrmaktadr. Su buhar, karbondioksit ve metan gaznn dnyann zerinde oluturduu doal bir rt baz gne nlarn tutmaktadr. Bu da yeryznn yeterince scak kalmasn salamaktadr. Corafi blgede nem miktarndaki dengenin bozulmasyla kuraklk meydana gelmektedir. Kurakln en belirgin zellii dier doal afetlerin aksine aniden ortaya kmayp, genellikle yava gelimesi ve uzun bir sreklilik gstermesidir. Kuraklk trleri hidrolojik, meteorolojik, klimatolojik, atmosferik, tarmsal ve su kaynaklar kurakl eklinde snflandrlabilir
184

Blgesel lekte gereklemesi ngrlen deiiklikler nda, IPCC raporlarndan yararlanarak, kresel iklim deiiminin lkemizdeki muhtemel etkilerini u ekilde sralamak mmkndr: K yalarnda kk arta ramen yaz yalarnda byk bir azalma ile birlikte bu aylarda buharlama artacak, yalarn mevsimlik dalm ve iddeti deiecek, kar rts daha da azalacak, mevcut su kaynaklarnn gereksinim duyulan su miktarn karlayamamas yznden ortaya kan su basks hem ulusal ve hem de blgesel dzeyde artacak ve su temin sistemlerinde "belirsizlikler" yaanacaktr. Ayrca mevcut su kaynaklarnn ihtiya duyulan su miktarn karlayamamas yznden su kaynaklar zerindeki basknn artmasnn yan sra gler yaanacak, su taleplerini karlamak iin proje maliyetleri artacak ve maliyetlerin karlanmasna ynelik olarak da su bedeli gndeme gelecektir. 6.2. dari ve Yasal Sorunlar lkemizde yeraltsular ile ilgili almalarda ok sayda kurum ve kuruluun yer ald grlmektedir. Sulama kooperatifleri ile ilgili ilemler ve yatrmlar Tarm ve Ky leri Bakanl, DS Genel Mdrl ve l zel dareleri tarafndan yrtlmektedir. Bu, zaman ve emek kaybna yol amaktadr. Kurumlar aras koordinasyon eksiklii ve yatrmlarn paralellik arz etmemesi nedeni ile hizmetler bir an nce retime kazandrlamamaktadr. DS yatrmlarn tamamlamakta ancak l zel dare tarafndan sulama ebekesi yaplmad iin iftiler sulama hizmetlerinden faydalanamamakta ve yatrmlarn mr azalmaktadr. 3202 sayl yasa kapsamnda l zel dareleri tarafndan ky yerleim birimlerine ime suyu temini iin yaplan almalarn 167 sayl kanun hkmlerine tabi olmamas nedeniyle yaplan ilemler DS nin bilgisi dnda meydana gelmektedir. Bylece ayn yeraltsuyu kaynandan yaplan kullanmlar artmaktadr. 5018 sayl Kamu Mal Ynetimi ve Kontrol Kanununa istinaden hazrlanan ynetmelik, umuma ait sularn belediyelere tahsisinde Maliye Bakanln yetkili klmaktadr. Yeraltsular umuma ait sular kapsamndadr. Dolaysyla DS haricinde baka bir kurum tarafndan yaplacak su tahsisleri su ynetiminde karmaaya sebep olacaktr. Bykehir Belediyeleri mcavir alanlarndaki su havzalarnn korunmasn salamak Bykehir Belediyesinin grev, yetki ve sorumluluklar arasnda yer almaktadr. Dolaysyla Bykehir Belediyelerine bal Su ve Kanalizasyon dareleri mevcut yasann kendilerine yeraltsular tahsisi ile ilgili tasarruf verdiini savunduundan almalar mkerrerlik arz etmektedir. lkemizde bulunan 16 adet bykehir belediyesinin de

185

almalarn bu ynde srdrmesi yeraltsular ynetiminde ok balla yol amaktadr. Mevcut yasalarn eitli kurumlara yeraltsuyu ile ilgili ykmllkler vermesi yeraltsuyu tahsisinin tek elden yaplamamasna yol amakta dolaysyla kaynaklarn etkin ve srdrlebilir ekilde ynetilmesi gerekletirilememektedir. Ayrca kurumlar arasnda etkin bir koordinasyon bulunmamas da eitli problemlere yol amaktadr. 6.3. Entegre Ynetim Eksiklii Entegre havza ynetimi, bir havzadaki doal kaynaklarn, srdrlebilir ynetiminin koordine edilmesi olarak tanmlanabilir. Entegre su kaynaklar ynetim programnn olmamas, su kaynaklarn verimli olarak kullanlmasnda bir engeldir. Toprak ve su kaynaklar ile bu kaynaklara bal rn planlamasnn birbirinden ayr olarak srdrlebilir ynetimi mmkn deildir. Bu kaynaklarn doal dengesi yanl bir ynetimle ya da kt planlamayla kolaylkla bozulabilir. Su azl sorunu yaanan blgelerde bitki su ihtiyac ok olan rn ekiminin tevik edilmesi en belirgin rnektir. Benzer ekilde su kaynaklarnn mevcut durumunu ve gelecekteki ihtiyalar ortaya koymadan sanayi blgelerinin tespit edilmesi buna bal nfus i gnn yaanmas ile yeterli alt yap almalar yaplmadan alanlarn yerleime ve turizme almas su kaynaklar zerinde olumsuz etkiler yaratacaktr. 6.4. Denetim Eksiklii Yeraltsuyuna duyulan talep youn ekilde artmaktadr. Bunun yan sra yzey sularnn ihtiyalara tam anlam ile cevap verememesi ve yalarda grlen azalmalar sebebiyle yasal olmayan yeraltsuyu kullanm artmtr. Bylece yeraltsular, emniyetli rezerv deerlerinin zerinde bir ekime maruz kalm ve seviyelerde ar dmler gzlenmitir. Kaak kuyular ile yeterince mcadele edilememi ve kaak kuyular sosyal bir sorun halini almtr. Ayrca yeraltsuyu temin edilen belgeli kuyularda su sayac olmadndan ekim miktarlar bilinmemekte ve bu yzden tahsis miktar ile fiili ekim karlatrlamamaktadr. 6.5. Sulama Sistemleri Sulama kooperatifleri, DS ve kamu sulamalar olarak adlandrabileceimiz devlet eli ile yaplan yeraltsuyu sulamalar 01.01.2008 tarihi itibar ile 538 251 hektar alana ulamtr. Ancak bu alann yaklak % 80i ak kanal sulama sistemleri ile sulanmaktadr. Bu da su kullanmn arttrmakta, enerji maliyetlerini ykseltmekte, topraa fazla su verildii iin tuzlanmay tetiklemekte ve i gc kaybna yol amaktadr.

186

Yeraltsuyu sulama kooperatiflerine ait sulama ebekeleri DS tarafndan 6200 sayl yasa gerei, bedeli karlnda ina edilmektedir. Sulama ebekesi maliyeti bir yeraltsuyu sulama projesi maliyetinin yaklak % 60 - % 65ini oluturmaktadr. Bu maliyet sulama kooperatiflerine ar yk getirdii iin tercih edilmeyip l zel dareleri tarafndan sulama ebekelerinin bedelsiz ya da dk miktarda katlm pay ile yaplmas tercih edilmektedir. Ancak Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn mlga edilmesiyle yatrmlarn l zel dareleri tarafndan gerekletirilmesi henz salkl bir ekilde yrtlememektedir. Yeraltsuyunun en youn olarak kullanld Konya Kapal Havzasnda yer alan sulama kooperatiflerine ait yaklak 4 000 adet iletme sondaj kuyusunun kapal sisteme gemesi ile yaklak 300 milyon m3/yl yeraltsuyu tasarrufu salanacaktr. lkemizde kullanlan toplam su miktarnn % 74nn tarm sektrnde kullanld dnlrse bu sektrde yaplacak % 20 orannda bir tasarruf ile yaklak 6 milyar m3/yl su tasarruf edilecektir. Bu miktar ise hizmetler sektrnde kullanlan su miktarna eittir. 6.6. Arz ve Talep Ynetimi Arz ile talep arasnda srdrlebilir bir denge meydana getirebilmek iin hedeflerin bilinli olarak tespit edilmesi ve bu hedeflere rasyonel bir ekilde ulalmas gnden gne nem kazanmaktadr. Artan ihtiyalarn karlanabilmesi iin ya arz attrlmal ya da talep azaltlmaldr. Arzn arttrlmas iin depolama tesisleri yan sra suni besleme tesisleri ina edilmesi en aklc yoldur. Ancak yalarn yetersizlii bu tesislerin inasn olumsuz etkilemektedir. Talebin azaltlmas iin ise tarmda tasarruflu sulama sistemleri kullanlp ime suyunda ise ebekenin kaak ve kayplar azaltlmaldr. Ayrca su kullanclarnn eitilmesi ve su kullanmnn cretlendirilmesi de talep kstlayc bir faktrdr. Su kaynaklar ynetiminde kaynak israf yaplmadan talep kontrol edilmelidir. nk taleplerin tamamn karlayacak kaynaklar artk yoktur. Grnmez kaynak olan yeraltsularnn tm ihtiyalara cevap veremeyecei gerei ou kimse tarafndan benimsenmemektedir. 6.7. Arazi Toplulatrmas Miras ve intikal yolu ile arazi paylam, hisseli ve blnerek yaplan arazi satlar, kiraclk ve ortaklk yoluyla tarm yaplmas nedenleri ile araziler kk paralara ayrlmaktadr. Tarmsal retimin artrlmas, modern tarm iletmeciliinin uygulanmas, sulama projelerinden beklenen faydann salanmas amacyla bir kiiye veya ifti ailesine ait arazi paralarnn olanaklar lsnde az sayda veya tek para olacak ekilde birletirilmesine Arazi Toplulatrmas denilmektedir.

187

Arazi toplulatrmas yaplmam sulama projelerinde tarmsal retim ve i gc kayplar yan sra rantabilite de azalmaktadr. 6.8. Yeraltsular Kirlilii Yeraltsularn kirleten maddeler doal kirleticiler ve insan aktiviteleriyle oluan kirleticiler olmak zere ikiye ayrlabilir. Yeraltsuyu kirliliine sebep olan doal kirleticiler demir, manganez, zehirli elementler ve radyoaktif ekirdeklerdir. nsan aktivitelerinin yol at yeraltsuyu kirlilik kaynaklar ise ehir atklar, sanayi atklar ve tarmsal kirleticiler olarak snflandrlabilir. Kirlilik kaynaklar ya noktasal kaynak olarak adlandrlan tek bir lokasyondan ya da noktasal olmayan kaynak olarak adlandrlan geni alana yaylm saysz lokasyondan oluabilir. Arazi atk ukurlar, atk su lagnleri veya yeralt depolar gibi noktasal kirlilik kaynaklar, tarmsal faaliyetler, kanalizasyon ebekesi olmayan yerleim birimleri, kirlenmi cadde ve sokaklardaki yzey aklar gibi noktasal olmayan kaynaklardr. Plansz sanayileme sebebiyle atk sular artlmadan yzey sularna dearj edilmekte ve yzey sular kirletilmektedir. Ergene Nehri, Porsuk ay ve Nilfer aynda karlald gibi artlmadan nehir yataklarna braklan sular yeraltsularn tehdit etmektedir. Su temini dnlmeden imara alan sahil ovalarnda ise ar yeraltsuyu ekimi deniz suyu giriimine yol aarak yeraltsularnn tuzlanmasna neden olmaktadr. En bariz rnek ise Bodrum Yarmadasnda yaanmaktadr. Atk sularn yeniden kullanlabilmesinin maliyeti, kirlilii nleme maliyeti ile karlatrldnda kirlilii nlemenin daha karl olduu belirgin ekilde ortaya kmaktadr. Ayrca gnmz teknolojisinin yeterince takip edilememesi ve eitim eksiklii nedeni ile bilinsiz su kullanm da en nemli bask unsurlar arasnda yer almaktadr. 7. NER LER Yar kurak bir iklim kuanda yer alan lkemizin iklim deiikliinin iddetini, yakn bir gelecekte bugnknden ok daha fazla hissedebilecei tahmin edilmektedir. Bu yzden su kaynaklar yatrmlarna daha fazla nem verilmelidir. Ayrca iklim deiiklii inkr edilemez bir gerek olduundan yaanan gelimelere adaptasyon salanmaldr. Yeraltsuyu kaynaklar ynetiminde bir politika oluturulmaldr. Yeraltsular ile ilgili almalarda yasalarn birden fazla kuruma ykmllk vermesi ynetimde rtmeye ve karmaaya yol amaktadr.
188

Yasal dzenlemeler yaplp, yeraltsuyu tahsisinin tek elden yaplmas salanmaldr. Tahsis ilemlerinin tek bir elden yaplmasndan sonra yeraltsuyu sektrnde grev alan kurumlar hidrojeolojik sistem dikkate alnarak yeniden yaplandrlmaldr. Bu erevede ime, kullanma suyu faaliyetleri bir kurum, sulama faaliyetleri ise baka bir kurum tarafndan yaplmaldr. dari snrlar ile hidrojeolojik sistem rtmemektedir. Bir hidrojeolojik sistemde birden fazla idari yapnn yer aldn ve idari birimler aras koordinasyon eksikliini de dnrsek kaynaklarn rasyonel ynetimi sz konusu olmayacaktr. Bunun nne gemek iin yasal ve kurumsal dzenleme gerekleene kadar kurumlar aras etkin bir koordinasyon gerekletirilmelidir. Tarmn, sanayinin, ekolojik sistemin ve artan nfusun dolaysyla havzada yer alan btn unsurlarn su ihtiyalar tespit edilerek planlamalar yaplmaldr. Bu nedenle farkl sektrlerin su ihtiyalar ve bu sektrlerin su kaynaklar zerindeki tehditleri bir arada ele alnarak entegre ynetim benimsenmelidir. Su skntsnn yaand havzalarda ar su tketen bitkilere tevik verilmeyerek, az su tketen bitki deseni desteklenmeli ve yeraltsuyu kaynana dayal rn planlamas yaplmaldr. Yeraltsuyu temininde zorluk yaanan blgelere sanayi tesisleri kurulmamaldr. Yeterli izleme denetim - yaptrm mekanizmasnn olmay su kaynaklar zerindeki tehdidi daha da arttrmtr. Kaak yeraltsuyu kullanm iin belge almadan kuyu aan sondaj makinalarnn almalar engellenmeli ve belgeli kuyulara saya taklarak ar yeraltsuyu kullanm nlenmelidir. Bu iki husus iin etkin bir izleme denetim yaptrm mekanizmas oluturulmal ve altrlmaldr. Ayrca yeraltsularnn miktar ve kalite asndan izlenmesi iin etkin bir gzlem a kurulmaldr. Kapal sistem sulama ebekeleri ve arazi toplulatrma oran ok dktr. Yeraltsuyu tasarrufu salanmas iin kapal sulama ebekeleri bata olmak zere eksik olan altyap almalar tamamlanmaldr. Su kaynaklarnn ynetiminde talep her zaman snrsz olmutur. Buna karlk olarak arz hep snrl kaynak olarak kalmtr. Bu sebeple snrsz talepler deil snrl su kaynaklarnn ynetimi esas alnmaldr. Arazi toplulatrmas ile birlikte yrtlecek sulama projelerinde su tasarrufu ile birlikte tarmsal retim art ve ekonomik fayda da salanacaktr. ncelikle arazi toplulatrmas yaplm sulama projeleri uygulanmaldr.
189

 Kirlilik ile mcadelede en etkin yol kirliliin nlenmesidir. Bu sebeple suyun hem kaynanda hem de kullanmda korunma ilkesi esas alnmaldr. Yeni teknolojiler gelitirmeye ynelik aratrma faaliyetlerine gereken nem verilmeli ve su kullanclarn bilinlendirmeye ynelik eitim faaliyetleri arttrlmaldr. Yeraltsular ar miktarda tketilmektedir. Gerek nkleer gerekse evresel etkilerden en az etkilenen kaynak olan yeraltsular ime suyu iin rezerv edilmelidir. Su miktarnn snrl olmas, suyun kullanm eklindeki yanllar, yksek nfus art nedeni ile kii bana den kaynak miktarnn azalmas ve su kaynaklar yatrmlar hzla artarken su kalitesinin yeterince korunmamas dezavantajlarmzdr. Gelecei tahmin etmenin en gzel yolu onu ekillendirebilmek olduu iin yukarda bahsedilen btn hususlar kapsayan acil eylem plan hazrlanmaldr. Unutulmamaldr ki hayat elimizde hangi imknlarn olduu deil, elimizde olan imknlar nasl kullanabildiimizdir.

190

8. KAYNAKLAR Balaban A., 1986, Su Kaynaklar Planlamas. DS , 1996, Devlet Su leri Genel Mdrl Hizmetleri ile lgili Mevzuat. DS , 2006, Etd ve Plan Dairesi Bakanl Bilgi Notlar, yaynlanmam. DS , 2007, DSI in Brief. DPT, 2001, Su Havzalar Kullanm ve Ynetimi K Raporu. IPCC, 2002, Climate Change and Biodiversity, Technical Paper. Kaya A. ve Sargn A.H., 2003, Yeraltsuyu Sulamalar. Postel S., 1999, Son Vaha (eviri: ebnem Szer). Trker M., Yaynlanmam, Trkiyede Su Kaynaklar Ynetimi ve Yeniden Yaplanma htiyac. nal A.A. ve Sargn A.H, 2003, Yeraltsular Kirlilii (eviri). www.cevreorman.gov.tr www.mahalli-idareler.gov.tr www.tuik.gov.tr

191

KONYA KAPALI HAVZASI SORUNLAR VE ZM NER LER

1. G R

Artan nfusun ime-kullanma ihtiyac ve gda gvenlii iin gerekli olan su taleplerinin karlanmas snrl olan su kaynaklar zerinde bask unsuru oluturmaktadr. Bunun yan sra refah dzeyinin artmasna paralel sanayinin gelimesi bu basky arttrmaktadr. Ayrca artan nfus daha ok atk su olumasna ve daha ok su kirlenmesine neden olacaktr. Bu nedenle miktar asndan tehdit altnda olan su kaynaklarnn kalite ynnden de bozulmas su skntsn daha da arttracaktr. Bunun iin su kaynaklarnn daha verimli kullanlmas zorunluluu ortaya kmaktadr. lkemizde ise geni toprak kaynaklarna ramen snrl su kaynana sahip olan Konya Kapal Havzasnda suyun etkin kullanm nem arz etmektedir. 44 841 km2 drenaj alanna sahip olan Konya Kapal Havzasnda ortalama yllk ya miktar 378 mmdir. Bu deer 643 mm olan lkemiz ortalamasnn ok altndadr. 2 410 000 hektar sulanabilir toprak kaynaklar ile lkemizin sulanabilir arazi potansiyelinin % 9una sahip olan havzada 2 735 hm3/yl yerst ve 1 391 hm3/yl yenilenebilir yeraltsuyu olmak zere toplam 4 126 hm3/yl su potansiyeli bulunmaktadr. Bu potansiyel lkemiz su kaynaklar potansiyelinin % 3.7sine karlk gelmektedir. Toprak kaynaklar ile su kaynaklar oranlar arasndaki farkllk havzadaki su kaynaklarnn ihtiyac karlamada ne kadar yetersiz olduunu gstermektedir. Yalarn yetersizlii ile yzey suyu potansiyelinde grlen istikrarszlk 3 1 391 hm /yl olan yenilenebilir yeraltsular potansiyeli ile havzann btn ihtiyalarna cevap verilmesi beklenmektedir. Dolaysyla yzey sularnn yetersiz olduu ve yeraltsuyu kaynaklarnn ar kullanld havzada yeraltsular asndan ciddi skntlar yaanmaktadr. Netice olarak ya rejiminin dzensiz ve lkemiz ortalamasnn altnda olduu havzada ncelikle sulama projeleri ile sulanan alanlarda srdrlebilirlik salanarak yeraltsuyu kaynaklarnn etkin ynetimine geilmelidir.

Beinci Dnya Su Forumuna hazrlk kapsamnda Konyada 2008 ylnda gerekletirilen Konya Kapal Havzas Yeraltsuyu ve Kuraklk Konferansnda yaplan panelde ve Konya Blgesi Sulama Kooperatifleri Birlii tarafndan Antalyada 2008 ylnda gerekletirilen Eitim Semineri nde sunulmutur.

192

2. HAVZADA YAANAN SORUNLAR 2.1. Talep ve Kaynak Ynetimi Su kaynaklarnn ynetiminde talep her zaman snrsz olmutur. Buna karlk olarak kaynak hep snrl kalmtr. zellikle havzada yaamakta olan iftiler sulu tarm ile daha yksek gelir ve daha iyi yaam standard talep ettiklerinden sahip olduklar arazilerde sulu tarm yapmak istemektedirler. Dolaysyla yeraltsuyuna olan ar talep Konya Kapal Havzasnda karlalan sorunun temel nedenidir. 2.2. klim Deiiklii klim deiikliinin en nemli etkilerinden biri su kaynaklar zerinde gzlenmektedir. klim deiiklii sonucu tarmsal retimde azalma, ekonomik kayplar, ekolojik dengenin bozulmas ve sosyal yaantnn etkilenmesi kanlmazdr. klim deiiklii nedeniyle yeraltsularnn ana beslenme kayna olan yalardaki dzensizlikler su kaynaklarn olumsuz olarak etkilemektedir. Grafik 1den de grlecei gibi Konya Kapal Havzas 1987 ylndan beri kurak periyotta bulunmaktadr. Ya azlnn yeraltsuyu seviye dmlerine yansmas ise Grafik 2de grlmektedir. Grafik 1. Konya meteoroloji istasyonu yllk toplam ya ve birikimli sapma deerleri
Konya stasyonu Yllk Toplam Ya ve Birikmli Sapma Deerleri
600 1400 500 YILLIK TOPLAM YAI (mm) 1200 1000 800 600 400 -100 200 0 -200
1929 1931 1933 1935 1937 1939 1941 1943 1945 1947 1949 1951 1953 1955 1957 1959 1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003

400 B R K ML SAPMA (mm) 300 200 100 0

-200 -300 -400 YILLAR Yllk Toplam Ya (mm) Birikimli Sapma (mm) Ortalama Ya (mm)
2005

193

Grafik 2. 5649 numaral kuyuda llen yeraltsuyu seviye deiimleri

UMRA BLM YAS SEV YE GRAF KLER
-4 -6 -8 Zemine G re Seviye(m) -10 -12 -14 -16 -18 -20 -22 -24
67 /8 68 / 69 8 / 70 8 / 71 8 / 72 8 /8 73 / 74 8 / 75 8 / 76 8 / 77 8 /8 78 / 79 8 / 80 8 /8 81 / 82 8 /8 83 /8 84 /8 85 / 86 8 / 87 8 /8 88 / 89 8 /8 90 / 91 8 / 92 8 /8 93 / 94 8 / 95 8 / 96 8 / 97 8 /8 98 / 99 8 / 0 8 20 0/8 01 20 /8 0 20 2 /8 0 20 3 /8 0 20 4 /8 0 20 5 /8 06 /8

Zaman(yl/ay) 5649-Muur

2.3. Kuyu Amna Ynelik Denetim Eksiklii Yeraltsuyu arama belgesi almadan yeraltsuyu temini iin alan kaak kuyular ile yeterli mcadele edilememi ve kaak kuyular sosyal bir sorun halini almtr. Ayrca belgeli kuyularda da su sayac olmadndan yaplan tahsislerin zerinde yeraltsuyu ekimi yaplmaktadr. Bylece hem kaak kuyular hem de su sayac olmayan belgeli kuyularda gerekletirilen kontrolsz ekimler yeraltsuyu potansiyelinin zerinde kullanma yol amakta ve bu sebeple de ar yeraltsuyu seviye dmleri gzlenmektedir. Gerekleen ar ekimler akifer dengesinin bozulmasna yol amakla beraber formasyondan kaynaklanan su kalitesinin de ktlemesine neden olmaktadr. 2.4. Sulama Sistemleri Konya Kapal Havzasnda 2008 yl itibar ile 383 nitede 4 768 adet iletme sondaj kuyusu 191 830 ha alan yeraltsuyundan sulanmaktadr. Havza genelinde yeraltsular ile yaplan sulamalarda yaklak % 18 kapal sistem ve % 82 orannda ise ak kanal sulama sistemi kullanlmaktadr. Kapal sistem sulama ebekeleri l zel darelerinin grev ve sorumluluunda yer almaktadr. Ancak l zel dareleri bu konuda yetersiz kalmaktadr. Kapal sistem sulama ebekeleri Devlet Su leri (DS ) tarafndan da bedeli karlnda ina edilmektedir. Ancak bu ilem sulama kooperatiflerine yksek maliyet getirmektedir.

194

Belgeli kuyularn ounluu kapal sistem sulama ebekesine sahip iken DS tarafndan alan iletme sondaj kuyularnn ounluu ak kanal sulama sisteminde almaktadr. 2.5. Entegre Ynetim Eksiklii Entegre su kaynaklar ynetimi salanamadndan su kaynaklar verimli olarak kullanlamamaktadr. Havzada yer alan btn unsurlarn su ihtiyalarna dayal olarak planlanmamas en byk dezavantajmzdr. Havzada suyun nemli bir ksm tarmda kullanlmasna ramen toprak ve su kaynaklarna gre rn planlamas yaplmamtr. Konya Kapal Havzasnda Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan ok su tketen msr ve yonca bitkisine tevik verilmesi ve havzada 6 adet eker pancar fabrikasnn bulunmas su sknts yaayan havzada entegre ynetim eksikliini aka ortaya koymaktadr. Buna paralel olarak Organize Sanayi Blgelerinde az su kullanan sanayi tesislerinin yer almas gereklidir. 2.6. Kooperatiflerin letme Sorunlar zellikle elektrik enerjisi maliyetlerinin yksek olmas sulama kooperatiflerin bu maliyetleri demelerde zorluk ekmesine yol amaktadr. Yeraltsuyu seviye dmleri nedeniyle pompalar daha derinlere montaj edilmekte ve bylece enerji maliyetleri artmaktadr. Baz kooperatiflerde eitli nedenlerden dolay elektrik faturalar denmemektedir. Elektrik datm irketleri tarafndan borcunu demeyen kooperatiflerin enerjisinin kesilmesi baz iftilerin kooperatif sahalarnda bireysel kuyu amasna neden olmutur. Ayrca havzada kooperatifilik altnda gerekletirilen kollektif alma anlay yerini bireysel giriimcilie brakmak zeredir. 2.7. dari ve Yasal Sorunlar lkemizde ereve bir su yasas bulunmamaktadr. Yeraltsular ile ilgili almalar Yeraltsular Hakknda Kanun hari, kurumlarn kendi yasalarnda yer alan hkmler kapsamnda yrtlmektedir. Bylelikle lkemizde yeraltsular ile ilgili almalarda ok sayda kurum ve kurulu yer almaktadr. Bu dank yap su kaynaklar ynetiminde dzensizlie yol amaktadr. Akifer sistemi zerinde birden fazla idari yaplanma bulunabilmekte ve akifer sistemi ile idari yaplanma rtmemektedir. Bu yzden ayn yeraltsuyu kaynana dayal farkl kurulular tarafndan planlamalar ve yatrmlar yaplmaktadr. dari birimler aras koordinasyon eksiklii nedeniyle de bir akiferde mevcut potansiyelden daha fazlasnn kullanm sz konusu olabilmektedir.

195

Sulama kooperatifleri ile ilgili ilemler DS , l zel dare ve Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan yrtlmektedir. Bu kurumlar arasnda yeterince koordinasyon olmamas almalarda aksaklklara yol amaktadr. Ayrca kurum saysnn fazlal brokratik ilemleri de arttrmaktadr. 2.8. Arazi Toplulatrmas Eksiklii Miras ve intikal yolu ile arazi paylam, hisseli ve blnerek yaplan arazi satlar, kiraclk ve ortaklk yoluyla tarm yaplmas nedenleri ile araziler kk paralara ayrlmaktadr. Bu tarmsal retimin azalmasna, modern tarm iletmeciliinin uygulanamamasna ve sulama projelerinden beklenen faydann salanamamasna yol amaktadr. 2.9. Yeraltsular Kirlilii Konya ehir merkezi atklarnn artlmadan dearj kanal ile Tuz Glne boaltlmas kirlilik sorununun ana kaynan tekil etmektedir. Ayrca ehir merkezinde alan kuyularda da sanayiden kaynaklanan ar metal kirlilii gzlenmektedir. 2.10. Eitim iftiler ok su ok rn eklinde yanl bir dnceye sahiptir. Tarm ve Ky leri Bakanlnn grev ve sorumluluunda olan iftilerin eitilmesi hususunda yetersiz kalnmtr. 2.11. Dnya Bankas Raporu Dnya Bankas tarafndan 2007 ylnda hazrlanan Su, Sulama ve Drenaj Sektrleri Uzun Vadeli Srdrlebilirlie Doru adl raporda Konya Kapal Havzas ile ilgili olarak aadaki hususlar yer almaktadr: Uzun vadeli kapasiteyi ciddi hacimlerde imdiden at hesaplanm olan alt havza vardr (bu da su kullanclar asndan su eksiklikler, yeraltsuyu karma ve kaynak kirlenmesi sonucu dourmaktadr). rnein Gediz, Byk Menderes, Burdur Glleri ve Akaray iin % 100n zerinde, Konya iin % 75 ve Meri-Ergene iin de % 50 ama sz konusudur. Konya gibi, youn biimde yeraltsuyu kullanlan alanlarda, su kayna muhtemelen, kalc olarak dibe yaklamaktadr. Bu zel blgesel soruna DS nin yant suyun Gksu Irmandan havzalar aras aktarmn nermek olmutur ve bunun iin dier iler yannda, 17 km uzunlukta bir tnel ve yaklak toplam 3 milyar YTL harcama gerekecektir. Yeraltsu kaynaklarndan su karlmas hakknda yeterli bilgi mevcut deildir. Dolaysyla, Trkiyede yeraltsuyu kullanm zaman zaman yaplan aratrmalar temelinde bilgilendirilmi tahminlerle yaplmaktadr.
196

Dnya apnda deneyim, bu kadar az bilgi veya kontrol ile ortak mlkiyet, kaynan ksa srede tkeneceini gstermektedir. Belirtildii gibi, i Konya havzas ve stanbul evresinde taban suyunun ok derin seviyelere dtne ilikin baz yaygn bilinen rnekler vardr. 2.12. OECD Raporu OECDnin 2008 tarihinde hazrlad Trkiyenin evresel Performans Durumu raporunda ise Konya Kapal Havzas ile ilgili olarak aadaki bilgiler yer almaktadr: Baz analistler, yeraltsuyunun yasal olmayan kullanmn da kapsayan, su kaynaklarnn yanl ynetiminden dolay su sorunu yaandn belirtmektedir. Konya havzasnda yer alan 60 000 sulama kuyusunun yarsnn belgesiz olduu tahmin edilmektedir. Karapnar Ovasnda yeraltsuyu seviyesi son 30 ylda 14 metre dmtr. Bunun % 80i son 10 ylda meydana gelmitir. eitli ovalarda (Konyaumra-Karapnar ve Sultanhan-Obruk) akiferlerden ekim, beslenimden daha fazla olduundan yeraltsuyu problemleri ile karlalmaktadr (Nas ve Berktay, 2004). 3. ZM NER LER Havzada ana yaklam ya su kullanmnn azaltlmas ya da su potansiyelinin arttrlmas esasna dayanmaldr. Bu sebeple aadaki hususlarn havzada yaanan su sknts iin zm olaca dnlmektedir; Yzlm olarak Belikann 1.4 katndan byk olan Konya Kapal Havzasnda nelerin olacandan ok nelerin olamayacan ortaya koymak daha ok nem arz etmektedir. 2 410 000 ha sulanabilir arazinin hektara ortalama 4 000 m3 su kullanan en ekonomik sulama sistemi olan damlama sulama sistemi ile sulanacan dnrsek 9 640 hm3/yl su gerekmektedir. Burada bitki deseni, arazi topografyas, toprak cinsi vb. faktrler dikkate alnmadan sadece en ekonomik artlarda gereken su miktarn ortaya koymak iin damlama sulama sistemi seilmitir. Oysa havzann toplam su potansiyeli 4 126 hm3/yl dr. lkemizde su kaynaklarnn % 74nn tarm iin kullanldn dnrsek ancak 3 053 hm3/yl suyu tarm iin tahsis edebileceimiz ortaya kmaktadr. Bu rakam ise tarma elverili btn arazilerin sulanmas iin gerekli olan 9 640 hm3/yldan olduka azdr. Netice olarak havzada yer alan tarma elverili alanlarn tamamnn sulanamayaca ortadadr. Bu sebeple taleplerin snrsz olduunu gz nne aldmzda snrl olan kaynak ynetimi esas alnmaldr.

197

 Yar kurak bir iklim kuanda yer alan lkemiz iklim deiikliinin olumsuz etkilerini yakn bir gelecekte bugnknden ok daha fazla hissedebilecektir. Bu olumsuz etkileri azaltmak ve iklim deiikliine adaptasyon salanmas iin nceden alnacak tedbirler belirlenmeli ve doru planlamalar yaplmaldr. Bunun iin havzada su kaynaklar yatrmlarna daha fazla nem verilmelidir. Uygulanabilir izleme denetim - yaptrm mekanizmasnn olmay kaak kuyu saysn ve belgeli kuyularda ise tahsisten fazla yeraltsuyu kullanmn arttrmtr. Bu iki husus ile mcadele edilebilmesi iin etkin bir izleme - denetim yaptrm mekanizmasnn oluturulmas ve altrlmas gerekmektedir. Bunun iin yasal ve idari dzenlemeler acilen yaplmaldr. Bu dzenlemeler yeraltsuyu arama belgesi almadan kaak su sondaj kuyusu aarak Devletin mal olan yeraltsularna zarar veren sondaj makinalarnn kontrolnn salanmas, buna ramen alan makinalarn msadere edilmesi ve yeraltsuyu ekimi yaplan kuyulara su sayac monte edilerek yaplan tahsis kadar ekimin salanmasdr. Havzada ekonomik su kullanan kapal sistem sulama ebekeleri oran ok dktr. Salma sulama siteminde hektara 10 000 m3 su kullanlrken damlama sulama sisteminde bu miktar 4000 m3e inmektedir. Bu sebeple mevcut sulama sistemleri rehabilite edilmelidir. Ak kanal sulama sistemi ile sulama yapan yaklak 4 000 adet iletme sondaj kuyusuna ait sulama ebekesinin deitirilmesi ile ylda yaklak 300 milyon m3 yeraltsuyu tasarrufu salanacaktr. Sulama sistem deiikliinin yatrm maliyeti ise 400 milyon YTL olup yatrm kendini 5 ylda geri deyecektir. Kapal sisteme dnm ile tasarruf edilecek su miktar Mavi Tnel Projesinde planlanan toplam 414 milyon m3/yl su ile karlatrldnda sulama sistemlerinin rehabilitasyonu daha nem kazanmaktadr. Ayrca Mavi Tnel Projesinden temin edilecek su miktar havzann yeraltsuyu potansiyelinin yaklak % 30una karlk gelmektedir. Kapal sistem sulama ebekelerine dnm salanmas Valilik bnyesinde kurulacak bir birim tarafndan koordine edilmelidir. Bu birimde DS , l zel dare, Tarm ve Ky leri Bakanl, T.C. Ziraat Bankas, PANKOB RL K ve su kullanc rgtler yer almaldr. Ayrca tarm sektrnde yaplan teviklerin sulama alt yap yatrmlarna harcanmasnn iftiler asndan daha verimli olaca dnlmektedir. Konya Kapal Havzasnda kaynaklar ve ihtiyalar bir btn olarak ele alan entegre ynetim salanmaldr. Entegre su kaynaklar ynetimi erevesinde tarm ve sanayinin rol belirlenmelidir. ok su tketen msr ve yonca bitkilerine verilen tevik uygulamas su sknts ekmeyen nehir

198

havzalarna kaydrlarak Konya Kapal Havzasnda ok su tketen deil az su kullanan bitki deseni desteklenmelidir. Enerji faturalar tahsiltnn hasat mevsimlerine gre dzenlenmesi iftilere kolaylk getirecektir. Ayrca tarmsal enerji cretlerine Devlet tarafndan destek salanmas kooperatif iletmecilii iin nem arz etmektedir. Yeraltsular ynetiminde birden fazla yasa ve kurum bulunmas yasal ve idari adan rtmeye ve karmaaya yol amaktadr. Gerekli yasal ve idari dzenlemeler ile yeraltsuyu kaynaklar ynetiminin tek elden yaplmas salanmal ve bir akifer sisteminden bir otoritenin sorumlu olmas idari adan temin edilmelidir. Bu gerekleene kadar kurumlar aras etkin bir koordinasyon salanmaldr. Sulama kooperatifleri ile ilgili ilemlerin bir kurum tarafndan yrtlmesi faydal grlmektedir. Arazi toplulatrmas gerekletirilmi sulama projelerinde su tasarrufu yannda tarmsal retim art da salanacandan sulama projelerinin arazi toplulatrmas ncelikle yaplmaldr. Ayrca toplulatrma ekonomik ynden de zorunluluk arz etmektedir. Kanalizasyon sularnn artlmas iin artma tesisi bir an nce faaliyete geirilmelidir. ehir merkezinde kirliliin nlenmesi iin gereken tedbirler alnmaldr. Su kullanmnda en byk paya sahip olan iftilerin ok su ok rn eklindeki yanl dncesi ancak eitim ile giderilebilir. Ayrca btn paydalar tasarruflu su kullanm ve su kirlilii asndan eitilmelidir. Suyu kullanrken tasarruf etmek temel ilkemiz olmaldr. Yukarda bahsedilen btn zm nerilerinde su kullanclarnn, zellikle iftilerin yer almas gereklidir. inde su kullancsnn olmad zm, zm deildir.

199

4. KAYNAKLAR Balaban A., 1986, Su Kaynaklar Planlamas. DPT, 2001, Su Havzalar, Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu. DPT, 2006, Dokuzuncu Kalknma Plan, Su Toprak Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu.

DS , 1996, Devlet Su leri Genel Mdrl Hizmetleri ile lgili Mevzuat. DS , 2007, DSI in Brief. DS , 2008, Konya Blge Mdrl Sunumlar, yaynlanmam. Kaya A. ve Sargn A.H., 2003, Yeraltsuyu Sulamalar. Nalbantlar T. ve Gzel A., 2002, Konya Yerleim Alan Yeraltsuyu Kalitesi ve Kirlilii Postel S., 1999, Son Vaha (eviri: ebnem Szer). Trker M., Yaynlanmam, Trkiyede Yeniden Yaplanma htiyac. Su Kaynaklar Ynetimi ve

200