Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi

Mevlana-ve Divan airleri

Do. Dr. Osman HORATA* zet 13. asr Anadolu corafyasnn ortaya kard nemli ahsiyetlerden biri olan Mevlana, Trk sufiliinin temellerini atan byk mutasavvflardan biridir. Onun tasavvufi grleri zerine kurulan Mevlevilik, Osmanl' mparatorluunun siyasi ve sosyo-kltrel hayatnda nemli bir roloynamtr. Divan airlerinin en ok tercih ettikleri tarikatlarn banda Mevleviliin gelmesi, bunun gstergelerinden biridir. Bu aratrmada, Divan airlerinin Mevlana'ya bak alar ve onlar Mevlevilie ynelten sebepler incelenmeye allmtr.
ANAHTAR KELMELER: Mevll1na, Mevlevflik, Divan iiri, Divan airleri

Abstract Mevlana, who lived in the geography of Anatolia in 13th century, was one of greatest sufis that founded Turkish mysticism. Mevlevi order, the founded on his mystic thought, has played an important role in the political and social-culturallife of te Ottoman Empire. The proof of this cames from the fact that most Divan poets prefered the Mevlevi order. In this study, we aim to find the reasons of why Divan poets were interested in Mevlevi order and to study their point of view about Mevlana.
KEY WORDS: Mevlana, Mevlevi order, Divan Poetry, Divan Poets

Giri Tarihiler, Moollarn basks altnda kmek zorunda kalan Anadolu Seluklulan'ndan sonra, kk bir u beyliinin yz elli yl gibi ksack bir srede byk bir imparatorluk haline gelmesini, Orta a'n en nemli meselelerinden biri olarak kabul
* H.. Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm r. y.

43

MevMna

ve Divan airleri

ederler. Kpr1, bu ykseliin temel dinamiklerinin anlalabilmesi iin 13. asrn siyasi esas ola:ak da sosyal analizinin iyi yaplmas gerektiini syler. nk bu asr, Osmanl'ya yn veren dinamiklerin temellerinin atld; imparatorlua doru giden bir tarihin "gei" ve "oluum" devri olmutur (Kprl, 1981: 62). Makalemizde, 13. asr Anadolu corafyasnn ortaya kard nemli ahsiyetlerden biri olan ve imparatorluun gerek sosyal, gerekse siyasi hayatnda odak noktalarndan biri haline gelen Mevlana'nn sosyo-kltrel hayattaki yeri zerinde durarak; onun Divan airleri iin cazibe merkezi olmasnn sebepleri aranmaya allacaktr. Mevlana'nn kiilii, yetitii dnemin artlaryla sanldndan fazla ilgilidir. Bu sebeple, ncelikle onun yetitii dneme ana hatlaryla bir gz atmak yerinde olacaktr. Asrlarca Trkler ve Araplarn aknarna sahne olan Anadolu topraklar, 1071 'deki Malazgirt zaferinden sonra ise Trklerle Hal ordularnn mcadele arenasna dner. Bir taraftan Orta Asya'dan gelen milyonlarca Trk iskan etmekle uraan, bir taraftan da Hal ordularn pskrtmeye ve i atmalar bastrmaya alan Seluklu Trkleri, siyasi birlii salama konusunda olduka zorlanrlar. 12. asra gelindiinde bu konuda nemli bir merhale kateden Seluklular, I. Alfiaddin Keykubad (1219-1237) dneminde "altn" alarn yaarlar. Fakat Moollar karsnda 1243 ylnda alnan Kseda. yenilgisi, sosyal ve siyasi huzurun yeniden bozulmasna, bir asr boyu devam edecek bir zulm ve sefalet dneminin balamasn{l sebep olur. Seluklu sultanlar MoolIarn valisi durumuna der; bunlardan midini kesen halk, basknn fazla hissedilmedii Bat blgelerinden balamak zere beylerin etrafnda tekilatlanmaya ve bamszlklarn ilan etmeye balarlar. Sultan II. Mesud'un, B20'de Moollar tarafndan ldrlmesiyle Seluklu Devleti resmen yklr ve onlarn maddi ve manevi miras zerinde ykselecek imparatorlua giden bir sre balar (Bu konuda bk. Kprl,1981:70-121 ; Shaw,1982: 28-31 ; ztuna, 1988 : 53-59). B.yzyl Anadolu'su, btn bu olumsuzluklara karlk kltr hareketleri bakmndan son derece canl bir dnem geirir. Bunda Mool basks sebebiyle Horasan, Harezm, Semerkant, Bak, Belh, Badat vs. gibi ehirlerden kaan birok alim ve mutasavvfn Anadolu'ya snmak zorunda kalmasnn nemli bir etkisi olmutur. Bu asrda, Ouz Trkesine dayal yeni bir yaz dili olumu ve ilk eserler verilmeye balanmtr. Trklerin tarih sahnesine kard byk sufi Hac Bekta- Vel (.1270), Mevlana (.1273) ve Yunus Emre (.1320 ?) gibi byk ahsiyetler bu asrda yetimilerdir. Ayrca bni Arab (.1240), Necmddin Daye (.1256), Fahrddin Irak (.1280), Sadrddin Konev (.1274) gibi tasavvuf tarihinin nemli isimleri de tasavvuf klasikleri haline gelmi eserlerini bu topraklarda yazmlardr. Bunlar sayesinde tasavvuf, Anadolu' da ok hzl bir ekilde yaylm ve bu asr Trk sufiliinin bir oluum dnemi olmutur (Kara, 1985:278 ; Kara, 1993: 180-181). Bu dnemde, deiik coraf yalardan kopup gelen farkl dnce ve kltrler, taassuptan uzak geni grl dnce-

44

~-

Do. Dr. Osman HORATA

lerin domasna zeminhazrlam; Anadolu'da kk salmaya alan tasavvuf dncesi sarslan sosyal ve siyas ortamda mitsizlik iindeki insanlar hayata balayan bir snak gibi olmutur. Herkesi "tan olmaya", "ii kolay klmaya" aran, yetmi iki millete bir gzle bakabilen bu sufiler; insanlar dtan ie dndrerek, ilerindeki yce varl idrak ettirmeye almlar; kin ve fkeyi deil sevgi ve sabr, ihtiras deil kanaatkar olmay, cimrilik ve hasetlii deil yardmlamay ve cmertlii, bakalarna kar stnl deil eitlik ve hogry savunmulardr. Anadolu'da ykselen Trk kltr ve medeniyetinin temelleri onlarn savunduu bu sevgi ve bar ahlak zerinde
ykselmitir

l.Mevlana ve Mevlevilik Anadolu'nun Trklemesinde ve Osmanl'nn kuruluunda nemli bir roloynayan Yeseviyye, Kbreviyye, Shreverdiyye gibi Horasan meneli tarikatlar, sadece kolonizatr dervileriyle hizmet vermi ve messeseleemiyerek zamanla yerlerini baka tarkatlara br.kmlardr.Ayn ekilde Osmanl'nn kurulu dneminde faalolan Rfaiyye ve Halvetiyye gibi Arap kaynakl tarikatlar da fazla yaygnlk kazanamamtr. Mevlana ve Hac Bekta etrafnda oluan Trk orijinli tarikatlar ise tekilatlanarak imparatorluun her tarafn sarmlar, siyas ve sosyal hayatta nemli bir rol oynamlardr (Kprl, 1981: 144-171 ; Kara, 1993: 180-181). Mevlevilik, her kesimden taraftar bulmakla birlikte daha ok orta burjuva kesimine hitap eden.ve snn anlaya sahip bir tarikat olurken; Bektailik yerleik ve gebe Trkmenlerden oluan halk kesimi arasnda yaygnlaan ve bilhassa Rumeli' deki Hristiyan kesimin "ihtida"snda etkili olan heterodoks bir tarikat halini almtr. Mevleviliin temellerini atan ve asl ad Muhammed Celaleddin olan Mevlana, 1207 ylnda Afganistan'n kuzeyindeki Belh ehrinde domutur. Babas, devrinde "sultan'l-ulema" nvanyla anlan Trkistan'n byk mutasavvflarndan Necmeddin Kbra'nn talebesi Bahfieddin Veled'dir (1151-1231). Mool tehlikesi sebebiyle, 5-6 yalarnda (baz kaynaklara gre 12 yanJa) ailesiyle birlikte Anadolu'ya g etmitir. ilk hocas babas olmu, onun lmnden sonra eitimini babasnn mridIerinden Seyyid Burhaneddin Muhakkk- Tirmizistlenmitir. Babasnn lmnden sonra am'a giden ve bni Arabi ve Sadrddin Konevi gibi byk mutasavvflarn sohbetlerinde bulunan Mevlana, Arap ve Fars edebiyatna vakf, drt medresede birden ders veren mehur bir alim olmutur. Olgunluk dnemi, Mool hakimiyeti yllarna rastlamtr. Babas ve Tirmiz'nin abalaryla olgunlaan manev yn ems'le tamamlanm ve d dnyadan ilgisini keserek iir yazmaya balam ve gnlerini sema etmekle ve mridIerinin eitimiyle geirmitir. Mesnevi bata olmak zere" Divan- Kebir, Ffhi Mafih, Mecalis-i Seb'a ve Mektubat gibi bir ok eserin sahibi olan Mevlana 17 Aralk 1273'te lmtr (Yeniterzi, 1995:1-18 : Glpnarl, 1959). 45

Mevldna ve Divan airleri

Mevlana'nn tasavvuf dncesi, Necmeddin Kbra'dan (.1221) gelen snni anlaya dayal tasavvuf mektebi, bni Arabf'nin metafizik ve mistik sistem halinde tasavvuf dnyasna sunduu vahdet-i vcud mektebi, kaynan Horasan Melametiyyesinden alan lahi ak ve cezbeye dayal Kalenden tasavvuf olmak zere temel kaynaktan beslenmitir (Ocak, 1991: 142-143). O, alm olduu iyi eitimi sayesinde bu farkl anlaylar yepyeni bir sistemde birletirerek; farkl kltr ve dncelerin arpt 13. yzyl Anadolu'sunda herkesi kucaklayan bir senteze ulamtr. Bu zellik, Mevlana'y dier mutasavvflardan ayran en nemli husus olmu ve onun bu yorumu Osmanl kltr hayatnda byk bir yank bulmutur. Mevlana'nn lmnden sonra olu Sultan Veled, onun tasavvuf anlayn tarikat haline getirmi ve beylikler dneminde ilk Mevlevihaneler almaya balanmtr. Osmanl beylii iinde ise ilk dergah, II. Murad dneminde (1421-1451) alm ve 16. Asrdan itibaren Osmanl devlet adamlarndan byk bir ilgi grmtr. Ayn nemi Bektailie de veren merkezi ynetim, bu iki sufi gc dengede tutmaya almtr. Zaman zaman da resmi otorite ii -batni hareketlere kar Mevlevilere itibar etmitir (Glpnarl, 1983 :269-273; Ocak, 1996: 20-21; Gyn, 1991). Bu sebeple Mevlevilik, imparatorluun geniledii her yere ulama imkan bulmu, kylere kadar yaylan Mevlevihaneler Osmanl'nn byk air, musikiinas, hattat ve nakkalarn yetitiren yksek dzeyde birer kltr, ilim ve sanat merkezleri haline gelmitir. 2. Mevlevilik ve Divan ri Mevlana, yaad adan itibaren, gerek tasavvuf anlay, gerekse en olg~n dneminde kaleme ald Mesnevf'siyle Trk Edebiyat'nn douu ve geliiminde nemli bir roloynam; hreti snrlarn da tesine taarak Mesnevisi ngilizceden Flemenkeye kadar birok dile evrilmitir (Mazolu, 1981:30-39; elebiolu,1978: 99-126; Yeniterzi, 1997:93-1 o). Mevlana'nn airlii sebebiyle, iirin "snnet-i seniyye-i Mevlevfyye" olarak kabul edilmesi ve bu tarikattaki Mesnevi okuma ve okutma gelenei, Mevlevileri iirden anlamaya hatta air olmaya yneltmitir. Bu sebeple, Mevlevihaneler Klasik Edebiyat besleyen en nemli kaynaklardan biri haline gelmitir. eyhlik makarnndaki ahsiyetin Neatf, eyh Galib gibi byk bir air olmas ise, iire olan ilgiyi daha da arttrm; Esrar Dede gibi birok air iir yazmaya Mevlevihanelerde balamtr. Edebiyatmzda Mevlevi olan divan airlerinin says 300' bulmaktadr. Bu, Mevlevilii % 68 gibi byk bir oranla Divan airlerinin en ok rabet ettikleri tarikatlarn ilk srasna yerletirmektedir. Dier tarikatlarn oran ise % o'larn altnda kalmaktadr. Mevlevi airlerin says 16. yzyldan itibaren artmaya balam 18.asrda ise byk bir art gstermitir. Tezkirelerde, Mevl~vi olduu belirtilen airlerin says 17. asrda sadece 10 iken, bu 18. asrda 212'ye ykselmitir (sen, 1989 : 23-27 ; sen, 1997

: 216-218) . Bu asrda grlen byk artta, merkez idarenin Bektal1ie kar Mevle46

Do. Dr. Osman HORATA

vilii n planda tutmaya balamasndan ziyade, 17. asrn byk airlerinin Mevlevi olmasnn etkisi gz ard edilmemelidir. 15. asrda, Hdayi Salih Dede; 16. asrda, ahidi, Yusuf Sineak, Fevri, Bursal Rahmi, Safayi, Nigehi, Arifi; 17. asrda, Cevri, Neati, Enis, Fasih, Bahayi, Mezaki, Nabi ve Nef'i; 18. asrda, Sakb Dede, Nahifi, Birri, Neyli, Receb Dede, Nesib, Nayi Osman Dede, Fenni, Neyyir, Hulusi, eyh Galib ve Esrar Dede; 19. asrda Yeniehirli Avni, Leyla Hanm, eref Hanm akla gelen ilk Mevlevi airlerdir. Bunlarn bir ksm Mevlevilie intisap ederek ilelerini tamamlam bir ksm da muhiplik seviyesinde kalmtr. Bunlarn yannda Mevlevi olsun veya olmasn bir ok air Mevlana hakknda medhiyeler yazm, iirlerinde ondan bahsetmilerdir. Mevlana ile ilgili bu iirleri toplayan mecmualara da rastlanmaktadr,l Divan iirinde Mevlana ve Mevlevilik , balbana byk bir aratrmann konusudur. Bu konuda u ana kadar bykl-kkl birok alma yaymlanmtr (bk.Kaynaklar). Fakat bunlarn ou bir air veya iirle snrl kalm veya divanlardan seilen beyitlerin sralanmasndan teye gememitir. Yazmzda, bu edebiyatn nde gelen airlerinin Mevlana hakknda yazdklar mstakil iirler ele alnarak, onlarn Mevlana'y nasl deerlendirdikleri, izdikleri Mevlana portresinin yukarda aklamaya altmz tarihi kimliiyle rten ve ayran taraflarn belirlemeye alacaz. Aratrmamzda, Mevlevi airlerin belli ballarnn eserleri incelenmekle birlikte, konu Mevlevilikte eyhlik makamna kadar ykselen Neati, eyh Galib, Sakb Dede ile binbir gnlk ilesini tamamlayarak "dede"lik payesini alan Esrar Dede ve Mevlevilie ilgisi "muhiplik" (hayranlk) seviyesinde kalan Nef'i ve Nabi ile snrl tutulmu; bunlardan ayr olarak, tezkire yazarlar iinde Mevlana'ya yer veren tek tezkireci olan ve airler hakkndaki yarglarnn doruluu ile dikkati eken Latifi de almamza dahil edilmitir. 3. Mevlima ve Divan airleri Latifi (.1582): Anadolu sahasnda Sehi Bey'den sonra yazlan ikinci tezkirenin sahibi olan Latifi, eserinde giriten sonra,-iilk blm eyh airlere ayrm ve burada nce Mevlana'y anlatmtr (Latifi, 1314: 36-39; ayrca bk. Ayan, 1993: 65-70). Onun ve dier airlerin Mevlana'ya baklarnda tasavvufi dnya grnn hakim olduu grlmektedir. Bilindii gibi, mutasavvflara gre tasavvuf, akln yetmedii alanlarda "mutlak hakikat"e gnl yoluyla ulaabilme felsefesidir. Bu da, gnln dnya ile ilgili her eyden temizleyip, ak yoluyla grnen gerein (zahir) ardndaki ze yani "hakikat"e (batna) ulamakla gerekleir. te Mevlana gibi veliler, grnmeyeni (gayb) grebilen, ayet ve hadislerin arkasndaki gizli manalar kefedebilen "yakin ehli" kimseler olarak kabul edilmilerdir. Latifi'ye gre de, Mevlana gibi mutasavvflar hret kazanmak ve sanat amacyla
i Mevlana Kt. No.2163, yk.2-4'teki bir mecmuada, 29 airden 50 civarnda "MevIevi" redifli gazel toplanmtr.

47

Mevlana

ve Divan airleri

deil, din yolunun yolcularna rehberlik etmek amacyla r yazmlardr. O, Allah'n "yakn"i (mutlak hakikati grebilen), anlalmas g srlar aklayan velilerin en bydr. Sadece "batn" ilminde deil "zahir" ilminde de benzersiz, devrinde drt medresede birden ders veren esiz bir mderristir. Mesnevisi de, gayb aleminin, ayetlerin ve hadislerin gizli kalan srlarn aklayan; mutlak hakkikate ulamaya alan "yakin" ehlinin klavuzu, din yolunun da bir delilidir. Erenler, insanlar yaratcnn yoluna onunla yneltirler. Kur'an'n ve hadislerin srlarn ierdii iin, mutasavvflar ona "mahzen'l-esrar" (srlar hazinesi) d~milerdir. Mesnevi'deki anlalmas g semboller ve meselenin "zahir"inde kalanlara ters gelebilecek baz ifadeler vardr. Bunlar, mutasavvflarn "vecd" halinde yani "mutlak hakikat"i (Hakk') grp dehete dtkleri anda syledikleri, "te 'vil" (grnen anlamnn dnda yorumlama) gerektiren szlerdir. Nef'i (.1635): Mevlana iin l'i Trke, 3' Farsa olmak zere drt kaside yazan Nef'i Mevlevi bir air deildir. iirlerinden Mevlevilikle ilgisinin olduu anlalmakla birlikte, bunun "muhip"likten teye gemedii anlalmaktadr (Akku, 1993:21). A.Nihad Tarlan, Nef'i'yi edebiyatmzda Mevlana'y ruh ve heyecan bakmndan en iyi anlayabilen tek air olarak grr ve arkasndan da aslnda Mevlana'nn anlalamayacan ifade eder: "Son asra gelinceye kadar fikir vadisinde onu laykyla anlayan ve iir vadisinde onu takip eden kmamtr. Ve bu imkanszdr. nk bir Mevlana'nn yetimesi iin o bnye, o ruh ve hayat art lazmd. (...) Haddizatnda Mevlana anlatlmaz. nk anlalmaz. O sadece mmkn olduu derecede duyulur. Onu anlatmaya abalayanlar derece derece d izgilerine yanaabilenlerdir. Kanaatimce bunlarn banda onyedinci asr byk Trk airlerinden fV.efl gelir." (Tarlan, 1974 : 87-88). Nef'i de, dier airler gibi Mevlana'y evliyalarn en by olarak grr ve onu hakikat (ma'na) lkesini aydnlatan gnee benzetir. O evliyalar iinde yegane "itihat" sahibi olan, sadece "batn" ilminde deil "zahir" ilminde de stad olan tek kimsedir. Bu sebeple , hakikat yolunda sadece Mevlana'nn bendesi olabileceini belirterek, ondan bakasna uyarsam kafir olaym, der. Onun hretinin sadece Anadolu'yla snrl kalmadn, Arap, Acem ve Hint lkelerine de yayldn belirtir. Nef'i, Mevlana'nn daha ok Mesnevi'si zerinde durmutur. Farsa kasidesinde, lahi srlar, kainatn gereklerini Mesnevi sayesinde anlayabildiini syler: "Mesnev sahibinin bana ilham ettiifeyz sayesinde ruhan halattan bahsedebiliyorum. Mesnev deyip geme. O Hak srlarnn hccetidir. Onunfeyzini tahayyl ederek sze balarsam Kur 'an 'n en derin manalarndan dem ururum." (Tarlan, 1974: 96). nk Mesnevi, dinin hakikatinin ifadesidir. Onun kaleminden kan her nkte tevhidi aklar. Nef'i, Mesnevi'yi de ayann topra olarak grd Fars Edebiyatnn byk air ve mutasavvflarndan, Feridddin Attar sayesinde anlayabildiini belirtir: Nef-i mu'ciz-beyanum bende-i Monla-y Rum Ne Hakm-i Gaznevyim ne Emr-i Dehlev . 48

-------_..._-

Do. Dr. Osman HORATA

Hak-i pay-i eyh Attar'm ki old himmeti

Tab'uma stiid- ders-i mkilat- Mesnev (Akku, 1993: 51) air, Mevlana akyla geldii seviyeyi anlatrken, kendi benliini Tanr varlnda nasl yok edip O'nunla btnletiini yle ifade eder: "Akm. Dnyaya glyorum. Kfre de, imana da lakaydm. Yaratl temiz bir akm. O kadar temizim ki Canan'la birliimi iddia ediyorum. Kfrm iman, imanm kfr oldu. eyhe de, rahibedeta'n edebilirim. Cennet ve Cehennem kaydndan kurtulmuum. Eer onlardan zerre kadar bahsedersem ktifir olaym..." (Tarlan, 1974: 99). Birka beyitte subjektif imajlara yer veren air, ilk yaratlan akl (nur- Muhammedi) cevhere, Mevlana'y da bu cevherin nuruna benzetir. Szleri ise ebed hayatn kaplarn aan Hz. sa'nn nefesinin zdr. Onun gnl bahesinde, Glen'nin ruhu manevi bir bahvan; dnce hazinesinde de Ruenl'nin gz, inzivaya ekilmi bir gzcdr. air bu soyut imajll!~nardnda, Glenl'nin, Mesnevf'ye Ma 'nev adl bir nazire yazmasna; Rueni'ninde onun ilk manzum tercmesini yapanlardan biri olmasna telmihte bulunmaktadr. Mbalaaya dknlyle tannan bir air olan Nef'i, Mevlana gibi byk bir ahsiyetin karsnda kalemini akln emrine vererek Mevlana'y kendi akl ve gnl dnyasna yansyan nemli zellikleriyle anlatmtr. Bylelikle ortaya realist bir Mevlana portresi kmtr. Neat (.1674): 17. asr Divan iirinin ve Hint sabunun nde gelen isimlerinden biri olan air, l670'de Edirne Mevlevihanesi'ne eyh tayin edilmi ve lmne kadar (1674) drt yl sreyle bu grevini srdrmtr. Divan'nda, Mevlana iin bir kaside ve mesnevi eklinde bir medhiye vardr. Bunlarn dnda Divan'da onun Mevlevi olduunu hissettirecek beyitlere rastlanmamaktadr. Neati, Mevlana'y "ledn" ilmine (Hak'tan gelen bilgiye) vakf, insanla", "hakikat" srlarn gsteren evliyalarn en by olarak grr. Onu, brahim Edhem, Cneyd, Attar, Bistam gibi mutasavvflarla karlatrarak, bunlarn Mevlana'nn yannda kle olmalarna almamas gerektiini, syler: Ser-eme-i evliya-y d-an Derya-y le-dn muht-i irjan (Kaplan, 1996: 22-23) Mevlana'nn iirleri, hakikat bahesinin glleri ve hikmet bahesinin ssleridir. Onlar insanlarn gnllerini ferahlatan bahar mevsimindeki rmaklar gibidir. Her kelimesinde binlerce sr ve nkte gizlidir. Mevlana, Hz. Muhammed'in varisi ve Ebubekir soyundan gelen deerli bir incidir. Trbesi Tur Dandaki aa gibi btn insanla nur samaktadr. 49

Mevlana ve Divan airleri

Nabi (.1712): Mevlevilikle bir ilgisi bulunmamakla birlikte, Mevlana'ya olan hayranln ve sevgisini ifade eden airlerden biri olan Nabi de, Mevlana'y bizim tasavvurumuzun tesinde, makam arn kenarnda olan Hakk'n katna ulam byk bir veli olarak grr: Anun makmna olmaz resa tuyur- hred Kenar- ardadur aiyan- Mevlana Degl bu izzet an- cihaniyana ebfh Huzur- Hak'da olan izz an- Mevlana (Bilkan, 1997: 36) Mevlana'nn gelmesiyle dier tarikatlar revatan dmtr. nk Mevlana, hem "halife-zade", hem "Nebf-zade", hem de "eh-zade"dir. Nabi, bununla Mevlana'nn soyunun baba tarafndan Hz. Ebu Bekir' e, anne tarafndan Hz. Ali 'ye ve babaannesinin de Horasan Sultan Celaleddin Harzemah' n kz olmasna telmihte bulunmaktadr. Mana gne yani Hakk'a ulamaya Mesnevi'nin satrlar bir merdivendir. Mevlana'nn eserlerini sadece, "halife" (eyhinin yerine geecek veli, dervi) ve "kutb" (en byk veli) seviyesine ulaanlar anlayabilir. Onun hikmetler syleyen eserleri Hakk' aklar: Uruca seb' -tbak- sipihr-i ma 'naya Stur- safhasdur nerdban- Mevlana (Bilkan, 1997: 37) Nabi, onun asitanesini ziyaret etmenin mutluluunu ifade ederek; tek isteinin gnl defterinin kenarna Mevlana kapsnn deersiz bir topra olduunun yazlmas olduunu syler. Sakb Dede (.1735):Mevleviliin mehur ~simlerindenbiri olan Sakb Dede, Divan'ndan ziyade Mevlevi eyhlerininbiyografilerinianlatt 3 ciltlik Sefine-i Nefise-i Mevlevfyye'si ile tannmaktadr. air, medresetahsilindensonraMevlevilie intisapet mi ve daha sonra Ktahya Mevlevihanesi'ne eyh olmu ve 46 yl bu grevde kaldktan sonra 1735'te vefat etmitir. Yetime dnemi, Vani Mehmed Paa zamannda sema ve raksn yasakland yllara rastlar. O, bu yllarda lOOO'e yakn Mevlevi'nin ldn, bir ksmnn da seyahata kmak zorunda kaldn syler. Bu sebeple eserinde, Mevlevilii savunmaya ynelik bir psikoloji hakimdir. Onda, Mevlevilik neve olmaktan km bir ama olmutur. Kalemini Mevlevilii anlatmakta bir ara olarak gren airin Divan, batan sona Mevlana ve Mevlevilikle ilgili iirlerle doludur. Hatta akane gazellerinde bile bu konulara temas etmeden geememitir. Divan'nda Mevlana ve Mevlevilikle ilgili 20'ye yakn kaside vardr. air, sema, rebab, kudm, ney, del, nemed, klah, hrka ,tennure vs. gibi kavramlar iin bile ayr ayr kasideler yazmtr (Ar, 1995: 14,37). Sakb, kasidelerinde Mevlana'dan ziyade Mevleviliin adab ve erkanyla ilgili hususlar anlatm ve ou kez de subjektif hayallere bavurmutur. Mesnevi'nin ta.tl su-

50

Do. Dr. Osman HORATA

yu, dergahn baesini suladka, Mevana aknn arabn ienler ne Kevser'i ne de Cennet'i arzular vs. gibi: Olurdu levh-i zat ahvdle dyine-i tevhfd Libas- ar-unsur olmasa ru-pu- Mevlana
Zlal-i Mesnevf itdke bag- hanMhn dd Behit Kevser itmez arzu mey-nu- Mevlana Mevlana ha1l1 yoluyla Mevlana'nn

(An, 1995:95)
ise, Huda'dan il-

dergwll btn insanlarn ve cinlerin kblesidir. Mesnev

gnlne doan bir eserdir. Onun her msra bir hakikat haziBatan sona Hak katndan

nesi, her noktas srlar cihann gsteren bir gz bebeidir. gelen bilgi okyonusu (kulzm-i ilm-i ledn) gibidir:

Nsha-i dfvan- ilhdm- Huda'dur Mesnevf

Hamil-i esrar- ah- enbiyadur Mesnevi

Merdm-i em-i cihan- razdur her noktas Hayret-i ayine-i alem-nmddur Mesnevi (An, 1995: 101) Sakb, Mevlevilie laf atanlara kar, bazen kalemini olduka sertletirmitir: Nin ikrara gelmez Mesnevf tahsfline mnkir Grnce geldigin imana Mfir tevbeye e/sak Egeri Mevlevi dmenZigi besdr ceza amma Nedr grsn hele piin savb- Hakk'a harf atmak (An, 1995:120) eyh Galib (.1799): Mevlev airlerin ve Klasik Edebiyatn zirvelerinden biri olan Gwib, ilesini Yenikap Mevlevhanesi'nde tamamladktan sonra Galata Mevlevhanesi'ne eyh olmu ve 1799'da vefat etmitir. Onun eyhlik dnemleri, Mevleviliin siyasi otorite nezdindeki itibarnn en fazla artt yllara rastlar. Dergahndaki sohbetlerin takipilerinden biri de devrin musikiinas ve Mevlev muhibbi padiah III.Selim olmutur. eyh Gwib, Mevana iin 5 kaside yazmtr. Birka gazel-i mzeyyelinde de Mevlana'y vmtr (bu konuda bk. Ayan, 1991: 530- 536). air, Mevana'ya snp her eyini Mesnevi'den aldn, iftihar edecei bir eyi varsa onun da yine Mevlana'dan geldiini syler: Sanadr ilticas GaZib'in ya Hazret-i Monla Bamda bir klah- iftiharm varsa sendendir (Oku,1993: 75) Ona gre, Mevana Tanr akna mazhar olmu, ''fenafillah'' iklimine hkmeden, "beM" tahtnn ve ''fakr'' makamnn ahdr. O, Peygamber'in en kamil varisi, her iki cihann da mrididir: 51

Mevlana

ve Divan airleri

Maklim- fakra eh taht- saltanatda fakfr Tamfim- cem'- i 'undur hisal-i Mevlana (Oku,1993: 96) Mesnevi Allah'n ruhunun nefesi, lahi hakikatleri aklayan bir eserdir. O, Hz. sa'nn nefes i gibi insanlara ebedi hayatn kapsn aar. Mesnevi, hikmet dersi veren "ayet"ler gibidir. Onda ak ve muhabbet denizi dalgalanmaktadr. Bu sebeple Mevlana'nn kaps mahabbet akyla yananlarn yz srdkleri bir mekandr: Mesnevfdir nefes-i pr-meded -i Ruhu'llah Dil-i bfmfira deva Hazret-i Mevlana'dr Kitab- Mesnevfsi ayet ayet ders-i hikinetdir Tokumu mevc mevce kulzm-i ak u mahabbetdir (Oku, 1993: 94,305) Galib de byle bir aha kle olmakla vnr. nk kendisini ihya eden odur. Ona hizmet etmeyi bir eref olarak grr ve kendisini nefsin elinden kurtarmas iin iten bir ekilde yle yakarr: Ddm yine kaldr beni ya Hazret-i Monla-y Rum Bakmaz dey bildim seni ya Hazret-i Monla-y Rum hsanna magrur olup crm eyledim ma'zur olup Geldim sana mecbUr olup ya Hazret-i Monla-y Rum Sen Galib'in Mevlassn ser-maye-i ihyassn Lutf u kerem deryassn ya Hazret-i Monla-y Rum (Oku, 1993 : 97) Galib'in Mevlana ile ilgili medhiyelerinde "vahdet-i vcut" dncesi nemli bir yer tutar. Ona gre, "enel Hak" davasnn binlerce yolcusunun ellerindeki senetleri (dayanaklar) Mevlana'nn szleridir. Mevlana'ya kavumak vuslatn da tesinde bir eydir. Mutasavvflara gre, btn olularn gerek sebebi aktr. Ak Hakk'n srr, tecellinin semboldr. Galib de, ak Mevlana'nn sureti, onun yaratlmasndaki mana olarak grr. Mevla nereden grnse dile Mevlana'nn ismi gelir. Mevla'nn kudreti Mevlana misali grlmtr: Ak kim suret-i Mevlana'dr Ma'nf-i hilkat-i Mevlana'dr Grnse her ne tarafdan cemfil-i Mevlana Gelr zeb.nlara ism-i cel.l-i Mevl.na
Cel.l-i dfn olur Allah hakk ce/le cel.l Grndi kudret-i Mevl/l mis/ll-i Mevlana (Oku, 1993: 95-96)

Do. Dr. Osman HORATA

eyh Galib'in Mevlana medhiyelerinde Hint slobunun etkisi de nemli bir yer tutmaktadr . Esrar Dede (.1796): Mevlana iin 7 kaside (ikisi Mevlevilikle ilgili didaktik manzume), i tesmin yazan Esrar, sema hakknda Mbarek-name adl kk bir mesnev de kaleme almtr. Aynca tarih ve kasidelerini genellikle Mevlev muhitinden insanlar iin yazm ve iirlerinde Mevlevilikle ilgili unsurlara ok fazla yer vermitir. Bu sebeple Esrar Dede, Silib derecesinde olmamakla birlikte tam bir Mevlev airi olarak karmza kmaktadr. iir yazmaya Mevlevilie intisabndan sonra balayan ve ilesinin bittii gn vefat eden air, gzn Mevlevhanenin dna evirmemi, devrin ne bir padiahna, nede devlet byne kaside sunmutur (bk. Horata, 1998). O, Mevlana cokusuyla kendinden geerek kalemini duygularnn emrine brakm, bazen de bu cokuyla irak derecesine varan mbalaalara bavurmutur. Esrar, eyhi Gilib gibi her eyini Mevlana'ya borlu olduunu syler. O, aklarn serveri, mridleri yetitiren en byk hnkardr. ki cihann kutbu olan evliyalar dahil ezelden ebede herkes Mevlana'nn klesidir. Hakiki aka ulamak isteyenler onun szlerine sarlmaldr. nk o, bir ak elisi (peygamberi), Mesnevi'si de hakikat aleminden ilham yoluyla getirdii delilleridir (ayetleridir). Esrar da, dinlerin znde bir farkllk yoktur, onlarn hepsi vahdet zerine kurulmutur, diyen Mevlana gibi; Mesnevi'nin sadece Kur'an'n deil, drt kitabn da anlamlarn ierdiini syler: Hakk an peygam-ber-i ak eyledi Mesnevidir ayet-i Monla-y Rum Vahy-i Huda'dr Mesnevi er'-i beklidr Mesnevi Hak'dan sadadr Mesnevi dinle sadti-y "bi- 'nev "i (Horata, 1998:179,560) Mev lana, Allah' n byk bir srrdr. O, Hz. Muhammed' in mi' racda elde ettii ilimlerin varisidir. Mevlana'nn gelecei mi'rac gecesi btn peygamberlere mjdelenmi, sema da o gece ak ehline gerekli klnmtr. Esrar, ayrca Mevlana'nn geleceinin ncil'de mjdelendiini sylemi ve onu Hristiyanlktaki testis inancna atfta bulunarak Hz.isa'ya benzetmitir: Menba' ruh- Peder ma'denifeyz-i nefes Nam- erifin diyemem olur edebden ba'id (Horata, 1998:326) Bunlar, Esrar'n Hristiyanlkla epeyce megulolduunu, okuduka da baz yerlerini Mevlana'ya iaret saydn gstermektedir. Bazen Mevlana dnyaya gelmeseydi alemler yaratlmazd, diyecek kadar ileri giden air; Mevlana'nn zat ancak surete girdiinde grlebilir. Evvel ve ahir herkesin maksad odur. O dnyaya "kudref'ini ispat iin Mevla'nn "kuvve" si olarak grlmtr. Ondan grnen ise sadece aksidir, diyerek "vahdet-i vcut" dncesinin tehlikeli kylannda dolar. .53

--

Mevlana ve Divan airleri

Mevlana ile ilgili iirlerinde Galib'in etkisi bariz bir ekilde hissedilen Esrar Dede, tecesss geni olan, uzun sren bir aray dneminden sonra aradn bulmu olmann sarholuuyla duygularn akl szgecinden geirmeden syleyen; onu kendinden getii anlarda Peygamber hatta Tanr'ya ait sfatlarla anlatan; ayrca Hristiyanlkla ilgili atflar ve Mevlana'ya besledii iten sevgisiyle dikkati eken bir airdir. Esrar Dede gibi rind-mereb bir air olan Fasih Dede (.1699) ise, Galata Mevlevhanesi'ndeilesini tamamladktan sonra mrnn son otuz yln Mevlevhane'de geirmekle birlikte, Mevlana hakknda mstakil hi bir medhiye yazmamtr. Sadece baz iirlerinde ona olan balln ifade etmi ve Mevlevilikle ilgili kavramlara yer vermitir (pan,1993: 120-121). Bu da onun rind-merep, madd aka dkn kiiliinin, . Mevleviliin nne getiini gstermektedir. Dier Mevlev airlere baktmzda da, onlarn Mevlana hakkn~a sylediklerinin yukardakilerden farkl olmad grlmektedir. Onlar da Mevlana'nn "ledn ilmi"nin varsi ve evliyalarn en by ve z olduunu sylerler: Baht: Bahtiya bendesi ol dergeh-i Mevlanti'nn Taht- ma'ntida odur ptidiah dnyann Sdk: Ahter-i burc- keramet ems-i dfn-i bf-zeval Mrid-i rah- hakkat Hazret-i Molla Celal (Ayan, 1994 : 39) Yeniehirli Avn ise, "vecd" halinde Mevlana'nn trbesini Peygamber'e ait sfatlarla ver: e-cihetden ruz u eb Kerrubiyan eyler tava! Mescid-i Aksa mdr ya Ka'be-i ulya mdr (avuolu,1986 : 133) Sonu Divan airleri, bir mutasavvf olan Mevlana'y, genellikle tasavvufi kabuller erevesinde deerlendirmekte; onu, insanlar gnl yoluyla Hakk'a ulatrmaya alan tasavvuf erlerinin en by ve mana lkesinin (hakkat aleminin) padiah olarak grmektedirler. Tarikat mensubu airlerin eserlerinde de, kendi mridleri iin benzer ifadelere rastlanmakla birlikte; Mevlev olsun veya olmasn her kesimden airin Mevlana sevgisinde bulumas, Mevlana'nn farkn ortaya koymaktadr. Latifi ve Nef' ise, tarih kimliine uygun olarak, Mevlana'nn "batn" ilminin yannda "zahir" ilminde de stad oduunu belirterek, onu mutasavvflar iinde yegane itihat sahibi olarak grrler. Bu sebeple Nef', Mevlana'dan bakasna balanamayacan belirterek, onun farklln vurgulamaya almtr.

airler, Mevlana ile Mesnevi'yi birbirlerinden ayrmamakta; her frsatta Mesnevi'si 54

___n___

Do. Dr. Osman HORATA

zerinde durarak onun nemini belirtmektedirler. Onlara gre, Mesnevi dinin gereklerini ifade eden, ayet ve hadislerin bilinmeyen ynlerini aklayan lahi srlar hazinesidir. iirlerden, Mevlana'nn etki halesinin byklndeki en nemli sebeplerinden birinin, Mesnevi'nin Trk kltr ve edebiyatnda oynad rololduu anlalmaktadr. airlerin Mevlevi olup olmamas, onlann Mevlana'y vmesi hususunda nemli 01,mamaktadr. mrnn byk bir ksmn Mevlevihanede geiren Fasih Dede, Mevlana hakknda hi bir kaside yazmazken; Nef'i ve Nabi bata olmak zere Mevlevilikle ilgisi olmayan birok air ona olan hayranln ifade eden iirler yazmtr. Divanairlerini!lccMevl~na hakkndaki vglerinde, onlann Klasik iirin estetik kurallanyla snrl olduklan gzden uzak tutulmamaldr. Kasidelerdeki, soyut, subjektif hayaller ve mbalaal ifadeler, Mevlana ile ilgili iirlerde de grlmektedir. Silib gibi, birok airin kasideleri genellikle byle beyiderle doludur. Fakat az da olsa Mevlana'y ruh ve heyacan bakmndan gereki bir ekilde ifade eden, onun sosyo-kltrel hayattaki rolne temas eden beyidere de rasdanmaktadr. Tarlan'n da ifade ettii gibi, bunlar arasnda Mevlana'y en iyi anlayan, daha doru bir ifadeyle en iyi anlatan airlerin banda Neri gelmektedir. Silib Dede ve bir lde Esrar Dede ise. iirlerinde Mevlana'ya verdikleri yerin fazlal sebebiyle tam bir Mevlevi airi olarak karmza kmaktadr. Mevlevilik, Silib Dede dndaki airlerde bir neve olarak kalm, bir ama haline gelmemitir. Sakb'n Divan ise batan sona Mevlevilii anlatmaya dnk didaktik iirlerle doludur. Bunu da, yaad dnemdeki Mevlevilie dnk baz kstlamalardan kaynaklanan bir istisna olarak grmek kanaatirnce doru olacaktr. Dinlerin hepsi vahdet zerine kurulmutur diyen Mevlana gibi, Mesnevinin sadece Kur' an' n deil drt kitabn da anlamn ierdiini syleyen Esrar Dede, Hristiyanlkla ilgili gndermeleriyle Mevlana'ya bak asn genileten bir air olarak karmza kmaktadr. Mevlevi airlerin en by olan eyh aalib, daha ok vahdet-i vcud anlayna dayal beyideri; Nabi ise, Mevlana'y tasavvufi kabuller ve hikmedi syleyileri asndan anlatt tek kasidesinde, ona olan hayranln gzel bir ekilde ifade etmesiyle dikkati ekmektedir. airler, genellikle Mevlana'nn baba tarafndan Hz. Ebu Bekir'e dayandnlmasna iaret ederlerken; Nabi ise onun anne tarafndan da Hz.Ali soyundan gelmesini vurgular. Btn bunlar, Mevlana'nn herkesi kucaklayan ynlerini ifade eden hususlardr. Onun, insanlk iin ekim merkezlerinden biri olmasnn sebebIerini de burada aramak gerekir.

."--

55

Mevlana ve Divan airleri

Kaynaklar
Akku, Metin. (1993). Nerf Dfvan. Ankara. An, Ahmet. (1995). Sakb Mustafa Dede, Hayat, Eserleri, Edebf Kiilii ve Divannn Tenkidli Metni. 2 cilt, S. . Doktora Tezi, Konya. Ayan, Gnl. (1994). "Esrar Dede Tezkiresi'nde 1993), Konya:35-42. Mevliina Sevgisi", S. . 7. Millf Mevldna Kongresi (3-4 Mays 530-536.

Ayan, Hseyin. (1991). "eyh Giilib'te Mevlana Sevgisi", Ayan, Hseyin. (1992). "Mevlev Ayan, Hseyin. (1994). "Latifi'ye 70.

Trk Dili. 480:

airler", Trk Dili 492 : 456. Gre Mevlana", S. . 7. Millf Mevlana Kongresi (3-4 Mays 1993), Konya:65Vakflar Dergisi II.

Barkan, . Ltfi. (1942). "Kolonizatr

Trk Dervilerj",

Bilkan, A. Fuat. (1997). Nabf Dfvam I-LL. stanbul: M. E. Bak. Yay. avuolu, Mehmed. (1986). "Bir Mevlev Kongresi, Konya. pan, Mustafa. (1993). "Mevlevilik 1992) ,Konya. Gen, lhan. (1993). "Mevlev gisi VLL: 129- 144. Glpnarl, Abdlbaki. Glpnarl, Abdlbaki. airi: Yeniehirli Avn Bey ve Mevlana iin Na'ti", 1. Millf Mevlana

Yolunda Fash Ahmed Dede" , S. . 6. Millf Mevldna Kongresi (24-25 Mays Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Der-

Edebiyat zerine Bir Deerlendirme",

Ggn, nder. (1986). "Bir Mevlev air: eref Hanm", 1. Mill Mevlana Kongresi, Konya. (1959). Mevlana Celdleddin Hayat, Felsefesi, Eserleri ve Eserlerinden (1983). Mevlana'oon Sonra Mevlevlik. stanbuL. Mevleviler", Bel/eten 213. 351-358. Semeler. stanbuL.

Gyn, Nejat. (1991). "Osmanl Devletinde

Horata, Osman. (1998). Esrar Dede Hayat, Eserleri, iir Dnyas ve Divan. Ankara: Kltr Bak. Yay. sen, Mustafa. (1989). "Tezkirelerin nda Divan Edebiyatna Baklar II: Divan airlerinin Tasavvuf ve Tarikat likileri", Mill Eitim, 84: 23-27. Kaplan, Mahmut. (1996). Neatf Divan. zmir. Kara, Mustafa. (1980). Tekkeler ve Zaviyeler. Kara, Mustafa. (1985). Tasavvufve Kara, Mustafa. (1993). "Osmanllarda stanbul: Dergiih Yay.

Tarikatlar Tarihi. stanbul: Dergilh Yay. Tasavvuf ve Tarikatlar", Osmanl Ansiklopedisi, stanbul: Aa Yay.

Kprl, Fuad. (1981). Osmanl mparatorluunun Latifi. (1314). Tezkiret '-u 'ara. st.

Kuruluu. stanbul: tken Yay.

Ocak, A. Yaar. (1991). "Bir XIII. Yzyl Mutasavvf ve Sufisi olarak Mevliina Celiilddin-i Rum~', S. . 4. MilIi Mevldna Kongresi (Tebliler) (12- 13 Aralk 1989), Konya: 139-146. Ocak, A. Yaar, (1996). "Trkiye Tarihinde Merkez ktidar ve Mevleviler", 1-2 (2): 17-22. Oku, NacL (1993). eyh Galib I-II. Ankara: Kltr Bak. Yay. nder, Mehmet. (1993). "Molla Ciimi'de Mevlana Hayranl", 25 Mays 1992), Konya. S. . 6. Mill Mevlana Kongresi (Tebliler) (24S. . Trkiyat Aratrmalar Dergisi

ztuna, Ylmaz. (1998). Osmanl Devleti Tarihi I-LL. Ankara: Kltr Bak. Yay. Sevgi, Ahmet. (1993). "XIX. Yzyl Mevlev airlerinden Mehmet efik Efendi ve Divanesi", lana Kongresi (Tebliler), (24-25 Mays 1992), Ankara: 131-139. Shaw, Stanford. (1982). Osmanl mparatorluu Tarlan, Ali Nihad. (1974). Mevlana. stanbuL. Uluda, Sleyman. (1991). TasavvufTerimleri Szl. stanbuL. Rumi. Ankara: T. Diyanet Vakf Yay. ve Modern Trkiye. stanbuL. S. . 6. Mill Mev-

Yeniterzi, Emine. (1995). Mevlana Celaleddin